Book Title: Agam 02 Ang 02 Sutrakrutanga Sutra Part 01 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006305/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANe namo siddhANaM, namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHRI KRUTAN SUTRA PART : 01 SUTRA zrI sUtra kRtAMga sUtra : bhAga-01 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAla-prativiracitayA samayArthabodhinyAkhyayA vyAkhyayA samalaGkataM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam zrI-sUtrakRtAGgasUtram / (prathamo bhAgaH) niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni - ___ paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH pAlanapuranivAsi-nyAyamUrti sva.- ratilAlabhAI bhAicaMdabhAI mahetAnA smaraNArthe temanAM dharmapatnI zrI-lIlAktIbahena-tatpradatta dravyasAhAyyena prakAzakaH a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRtti prati 1200 IsavIsan vIra-saMvat vikrama saMvat 2495 2025 mUlyam-rU. 25-0-0 ***** * *** ******** ** **** Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuMH zrI a. bhA. . sthAnakavAsI jaina zAstroddhAra samiti, The. gareDiyA kUvA reDa, grIna leja pAse, rAjakeTa, (saurASTra). Published by : Shri Akhil Bharat S.S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra) W. Ry. India. ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa ytnH| utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // (nitindra) karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM tatva kucha phira yatna nA unake liye|| janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase pAyagA / hai kAla niravadhi vipula pRthvI dhyAna meM yaha laaygaa||1|| mUlya: 25-00 prathama AvRttiH prata 1200 vIra saMvat H 245 vikrama saMvata 2025 IsavIsana 1969 : mudraka : paMDita matalAla jhaveracaMda nayana prinTIMga presa, gAMdhIroDa, amadAvAda. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 01 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAta:uSAkALa, sanyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) ulkApAta-moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (2) digdAha-koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava -vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta-AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya nA thAya. (5) vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. (6) cUpaka-zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene cUpaka kahevAya. A pramANe cUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathama 1 prahara svAdhyAya na karavo. (7) yakSAdIta-koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa-kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. (9) mahikAzveta-zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddaghAta-cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) mahikAzveta--zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta--cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya Dha~ka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (9) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya -- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai / (14) (15) (16) mala-mUtra - sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai / I zmazAna -- isa bhUmi ke cAroM tarapha 100 - 100 hAtha taka asvAdhyAya hotA hai / (19) candragrahaNa--jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie | (17) sUryagrahaNa - jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata -- najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / patana -- koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra -- upAzraya ke andara athavA 100 - 100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA - ASAr3hI pUrNimA ( bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA ( skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAtaHkAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM taba taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA anukramAGka viSaya / pRSTha prathama adhyayana ke prathama uddeza 1 maGgalA caraNa 1-10 2 jJAnakA maGgalatva kA pratipAdana 11-15 3 bandhake svarUpakA nirUpaNa 16-21 4 parigRha ke svarUpakA nirUpaNa 22-26 5 prakArAntara se bandhake svarUpakA nirUpaNa 27-34 6 karmabandhase nivRttikA nirUpaNa 35-37 7 svasamayameM pratipAdita arthakA kathana___ karane ke pazcAt parasamayameM pratipAdita artha kA kathana 38-43 8 cAka mata ke svarUpakA kathana 44-141 9 vedAntiyoM ke ekAtmavAdakA nirUpaNa 142-145 10 advaitavAdiyoM ke mata kA khaMDana / 148-150 11 tajjIva taccharIravAdiyoM ke matakA nirUpaNa 151-159 12 puNya aura pApa ke abhAvakA nirUpaNa 160-168 13 akArakavAdI-sAMkhyamatakA nirUpaNa 169-203 14 akArakavAdiyoM ke matakA khaNDana 204-205 15 pRthivI Adi bhUtoM ke aura AtmAkA nityatva 206-211 16 kSaNikavAdi bauddhamata kA nirUpaNa 212-222 17 caturdhAtuvAdI bauddhamata kA nirUpaNa 223-239 18 cAryAkase lekara bauddhaparyanta ke anyamatavAdiyoM ke matakA niSphalatvakA pratipAdana 240-253 dUsarA uddezA 19 mithyAdRSTi niyatavAdiyoM ke matakA nirUpaNa 254-275 20 niyatyAdi anyamatavAdiyoM ko mokSaprApti kA abhAva kA kathana 276-279 21 ajJAnavAdiyoM ke matakA nirUpaNa meM mRgakA dRSTAnta 280-285 22 pAzameM baMdhehue mRgakI avasthAkA nirUpaNa 286 23 asamyak jJAna ke phalaprAptikA nirUpaNa 287-290 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 24 zaMkitadharma aura azaMkita dharma kI bhinnatA kA kathana 25 ajJAni puruSako aprApnapadArtha kA nirUpaNa 292-294 26 ajJAniyoMke doSoM kA nirUpaNa 295 27 ajJAnavAdiyoM ke matakA nirasana 296-297 28 ajJAnavAdiyoM kA mata dikhAte hue sUtrakAra mlecchake dRSTAnta kA kathana karate haiM 298-299 29 dRSTAnta kA kathana karake siddhAMtakA pratipAdana 300-302 30 ajJAnavAdiyoM ke mata ke doSadarzana 303-306 31 ye ajJAnavAdI apane ko yA anyako bodhadene meM samartha nahIM hone kA dRSTAnta ke dvArA kathana 307-308 32 ajJAnavAdiyoM ke viSayameM anya dRSTAntakA kathana 33 dRSTAnta kahakara dArTAntika-siddhAMtakA pratipAdana 310-311 34 phirase ajJAnavAdike matakA doSadarzana 312-313 35 ajJAnavAdiyoM ko honevAle anarthakA nirUpaNa 36 ekAntavAdiyoMke mata kA doSa kathana 317-319 37 kriyAvAdiyoMke mata kA nirUpaNa 320-322 38 kriyAvAdiyoM ke karma rahitapanA 323-328 39 prakArAntara se karmabandha kA nirUpaNa 329-332 40 karmabandha ke viSayameM pitAputra kA dRSTAnta 333-334 41 karmabandha ke viSayameM AIta matakA kathana 335-339 42 ye kriyAvAdiyoM ke anartha paraMparA kA nirUpaNa 43 kriyAvAdIyo ke mata kA anartha dikhAne meM naukAkA dRSTAnta 342-342 44 dRSTAnta ke dvArA siddhAntakA pratipAdana 343-345 tIsarA uddezA45 mithyAdRSTiyoM ke AcAradoSakA kathana 346-348 46 AdhAkarmI Adi AhAra ko lenevAleke viSayameM matsya kA draSTAnta 349-351 47 dRSTAnta kahakara siddhAMta kA pratipAdana 352 48 jagat kI utpattI ke viSayameM matAntara kA nirUpaNa 353-369 49 devakRta jagadvAdiyoM ke matakA nirasana 370-380 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381-385 386-390 391-392 393-396 397-399 400-401 50 anyamatAvalaMbiyoM ke phala prAptikA nirUpaNa 51 prakArAntarase devoptAdiyoM ke matakA nirUpaNa 52 trairAzikoM ke matakA nirasana 53 prakArAntarase kRtavAdiyoM ke matakA nirUpaNa 54 rasezvaravAdiyoM ke matakA nirUpaNa 55 rasezvaravAdike matake anarthatAkA kathana cauthA uddezA 56 pUrvoktavAdiyoM ke phalaprAptikA nirUpaNa 57 pUrvAktavAdiyoM ke prati vidvAnoM kA kartavya 58 sAdhuoM ke jIvanayAtrA nirvAha kA nirUpaNa 59 udgama Adi doSoMkA nirUpaNa 60 solaha prakAra ke utpAdanAdoSakA nirUpaNa 61 zaMkita Adi dazaprakAra ke doSoM kA nirUpaNa 62 grAseSaNA ke pAMca doSoM kA nirUpaNa 63 paurANikAdi anyatIrthikoM ke matakAnirUpaNa 64 viparIta buddhi janita lokavAda kA nirUpaNa 65 anyavAdiyoM ke matakA khaNDana ke liye apane siddhAnta kA pratipAdana 66 anyavAdiyoM ke mata ke khaNDana meM dRSTAnta kA kathana 67 jIvahiMsA ke niSedha kA kAraNa 68 mokSArthi muniyoM ko upadeza 69 sAdhuoMke guNakA nirUpaNa 70 adhyayana kA upasaMhAra dUsarA adhyayana kA pahalA uddezA 71 dUsare adhyayanakI avataraNikA 72 bhagavAn AdinAthane sva putroMko diyAhuA upadezavacana tIsarA uddezA 73 sAdhuoM ko parISaha evaM upasarga sahanekA upadeza dvitIyAdhyayanaparyantakA prathamabhAga samApta // 2-3 // 402-407 408-410 411-413 417-418 419-421 422-424 425-426 427-428 429-435 436-444 445-447 448-451 452-453 454-456 457-461 462 463-626 627-688 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI zrI vItarAgAya namaH jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya-zrI-ghAsIlAlabativiracitayA samayArtha prabodhinyAkhyayA vyAkhyayA samalakRta zrI sUtrakRtAGgasUtram // maMgalAcaraNam // ( indravajrAntargatabAlAnAmakacchandaH) zrIvarddhamAnaM guNasannidhAnaM, siddhAlaye zAzvatarAjamAnam / dharmopadezAdividheniMdAnaM, namAmi bhaktyA jagatIpradhAnam // 1 // zrI sUtrakRtAGgakA hindI anuvAda // - maGgalAcaraNa - 'zrIvarddhamAna' ityaadi| ____ guNoM ke nidhAna, mukti meM sadA ke liye virAjamAna, dharma ke upadeza AdikI vidhi ke kAraNabhUta aura bhUtala para pradhAna zrI vardhamAna bhagavAn ko maiM bhaktipUrvaka namaskAra karatA hUM // 1 // sUtraptAMgano gujarAtI anuvAda -bhagavAnya"zrIvarddhamAna" tyA guNenA bhaMDAra, muktimAM sadAne mATe virAjamAna, dharmanA upadeza AdinI vidhinA kAraNabhUta, ane bhUtala para pradhAna (zreSTha) evA zrI vardhamAna bhagavAnane huM bhaktibhAva pUrvaka namaskAra karuM chuM ane zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre (zikhariNIchandaH) caturjJAnopetaM jinavacanapIyUSamatulaM, pibantaM karNAbhyAmaviratipuTAbhyAM guNagRham / aghaughaM bhindantaM sakalajanakalyANasadanaM, praNamya premNA taM guNiSu guNinaM gautamaminam // 2 // zArdUlavikrIDitam] SaTakAyapratipAlakaM ca karuNAdharmopadezapradaM, __ yatnArtha mukhavastrikAvilasitAsyenduM prasannAnanam / antardhAntavinAzakAdhrinakharajyotizcayaM cintayan , vanditvogavihAriNaM guruvaraM paJcavratArAdhakam // 3 // "caturjJAnopetaM" ityaadi| cAra jJAnoM se sampanna, kAnoM se jinavacana rUpI anupama amRta kA pAna karane vAle aura bhavyoM ko pAna karAne vAle, guNoM ke sadana (gRha) pApoM ke samUha ko bhedane vAle, samasta prANiyoM ke kalyANake dhAma tathA guNIjanoM me yAne jJAnAdiguNayukta munijanoM meM bhI viziSTa guNI zrI gautama svAmI ko bhaktipUrvaka namaskAra karake // 2 // "SaTakAya" ityaadi| __ Antarika andhakAra ko sarvathA naSTa karane vAlI caraNoM ke nAkhUnoM kI prakhara jyotikA cintana karatA huA maiM chahakAyoM ke jIvoM kI rakSA karane vAle, karuNA dayAdharma kA upadeza denevAle, yatanA ke liye dore sahita mukhavastrikA ko mukhapara bAMdhanevAle prasannavadana, upavihAra karane vAle tathA pAMca mahAvratoM ke ArAdhaka guruvara ko namaskAra karake // 3 // "caturjJAnopetaM" tyA cAra jJAnathI saMpanna jinavacana rUpI anupama amRtanuM pitAnA karNo vaDe pAna karanArA ane bhavyane tenuM pAna karAvanArA, guNenA sadana(gRha), pAponA samUhane bhedanArA, samasta prANuonA kalyANanA dhAma rUpa tathA guNIjanamAM-jJAnAdi guNayukta munijanamAM-paNe viziSTa guNI evA zrI gautamasvAmIne prItipUrvaka namaskAra karIne parA "SaTakAya" tyAha Antarika aMdhakArane sarvathA nAza karanArI caraNonA nakhanI prakhara jyotinuM cintana karato thake huM chakAyanA jIvonI rakSA karanArA, karUNa-dayA dharmanA upadezaka, zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA maGgalocaraNam praNamya vANI paramAM vizuddhAM vicitya nAnArthapadArthasAram karomi TIkAM samayArthabodhAM, bhavyAvabuddhayai munighAsilAlaH // 4 // sUtramAtraM samAlambya nirAlambepi gcchtH| ambare naTavanme'tra sAhasaH siddhimeSyati // 5 // nimajadbhirjantubhiretasmAtsaMsAramahodadheH vAramicchadbhirazeSakarmakSayAya yatitavyam / sa ca samyagjJAnasApekSaH, taccAptavAkyamantareNa na bhavitumarhati, Aptazca "praNamyavANI" ityaadi| parama vizuddha vANI ko namaskAra karake aura nAnArthaka padArthasAroM ko DhUMDhakara athavA zocakara maiM muni ghAsIlAla bhavya jIvoM ko bodha karAne ke liye sUtrakRtAGga kI samayArthabodhinI nAmaka TIkA kI racanA karatA hU~ // 4 // 'sUtramAtra' ityaadi| jaise nirAlambana AkAza maiM sUtramAtra (rassI) kA sahArA lekara calane vAle naTa kA sAhasa hI use saphalatA pradAna karatA hai, usI prakAra sUtramAtra (mUla Agama)kA Azraya lekara TIkA racanA meM pravRtta mujhe merA sAhasa hI siddhi pradAna karegA // 5 // __jo prANI isa saMsAra sAgara meM DUba rahe haiM kintu isase pAra honA cAhate haiM unheM samasta karmo kA kSaya karane kA yatna karanA cAhiye / karmoM vAyukAyAdi cha jIvanakAyanI rakSA karavA mATe mukhapara derAsahita muhapattI bAMdhavAvALA prasanna vadana, ugravihAra karanArA, tathA pAMca mahAvratanA ArAdhaka gurUvarane namaskAra 4zana // "praNamyavANI" tyAha parama vizudhdha vANIne namaskAra karIne, aneka arthavALA padArthonA sArane zodhIne athavA vicArIne huM, muni ghAsIlAlajI bhavya jIne badha karAvavAne mATe sUtrakRtAMganI samayArthAdhinI nAmanI TIkAnI racanA karuM chuM. 14 "sUtramAtraM" tyAha jevI rIte AdhAra vinAnA AkAzamAM deraDAne AdhAra laIne cAlanArA naTanuM sAhasa ja tene saphaLatA prApta karAve che, e ja pramANe sUtramAtra (mULa Agama) ne AdhAra laIne TIkAnI racanA karavAne taiyAra thayelA mane mAruM sAhasa ja siddhi (saphaLatA) pradAna karaze paNa zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 sUtrakRtAGgasUtre AtyantikakarmamalaprakSayAdbhavati etAdRzazca bhagavAnarhanbhevAtastatprarUpitAgamaparijJAnamevAvalambanIyam / Agamazca dvAdazAGgAdilakSaNaH, tatra caraNakaraNAnuyogaprAdhAnyena prathamamAcArAGgaM vyAkhyAtam, sAmpratamavasara prAptaM dvitIyaM dravyAnuyogapradhAnaM sUtrakRtAGgaM vyAkhyAyate Agama ke vinA nanu prANihitasya paramapuruSArthasya zAsanakaraNAdidaM zAstra padavAcyatAM labhate zAstrasya ca samastavighnavinAzAyAdau maMgalamAvazyakam tathA adhikRtazAstrasyasthirIkaraNArthaM madhyepi maMgalamAvazyakam evaM ziSyaparaMparayA zAstrasyA'vicchekA kSaya samyagjJAna se hotA hai aura samyagjJAna Apta vAkya nahIM ho sakatA / Apta karmamala kA sarvathA kSaya karane se hotA hai| aise Apta arhanta bhagavAn hI haiM / ataeva unake dvArA prarUpita Agama ke jJAna kA hI Azraya lenA ucita hai / Agama dvAdazAMga rUpa hai| usameM caraNakaraNAnuyoga kI pradhAnatA hai isa kAraNa pahale AcArAMga kI vyAkhyA kI gaI hai / usake pazcAt dravyAnuyoga pradhAna sUtrakRtAMga kI vyAkhyA kA avasara prApta hai ataeva yahAM usakI vyAkhyA kI jAtI hai| zaMkA - prANiyoM ke liye hitakara parama puruSArtha (mokSa) kA zAsana upadeza karane ke kAraNa yaha zAstra kahalAtA hai aura zAstra kI Adi meM samasta vinoM kA vinAza karane ke liye maMgalAcaraNa karanA Avazyaka hai / isI prakAra prastuta zAstra kI sthiratA ke liye madhya meM tathA ziSya praziSyoM je jIvA A saMsAra sAgaramAM DUbI rahyA che, parantu saMsAra sAgarane pAra karavA mAge che temaNe samasta kIna kSaya karavA joie, karmIne kSaya karavA mATe samyag jJAnanI jarUra paDe che. samyaga jJAna Asa vAkaya rUpa Agama vinA prApta thaI zakatuM nathI, ka`maLanA sathA kSaya karanAra jIvaja Apta kahevAya che. evAM mApta ahuta bhagavAnA ja che. tethI temanA dvArA prarUpitta AgamanA jJAnane ja AdhAra levA te ucita che. Agama dvAdazAMga rUpa (khAra aMga rUpa) che. temAM caraNu karaNAnuyAganI pradhAnatA che, te kAraNe pahelAM AcArAMganI vyAkhyA karavAmAM AvI che. tyAra bAda dravyAnuyogapradhAna sUtrakRtAMganI vyAkhyA karavAne prasaMga prApta thayA che, tethI ahIM tenI vyAkhyA karavAmAM Ave che. zakA--prANIone mATe hitakArI evA paramapurUSAtha (meAkSa) nuM zAsana (upadeza) karanAra heAvAne kAraNe A sUtrane zAstra kahevAmAM Ave che. zAstranA prAraMbhe, samasta vighnenA vinAza karavAne mATe maMgaLAcaraNa karavuM Avazyaka gaNAya che. eja pramANe prastuta zAsranI sthiratAne mATe madhyamAM tathA ziSya praziSyAnI paramparA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA maGgalAcaraNam dAyAvasAnepi maMgalamAvazyakam / anyathA pUrvAcArmagalAkaraNe tadanuyAyibhiH ziSyapraziSyairapi maMgalaM nAdriyeta tathA ca nivighnazAstraparisamAptirna syAditi sarvopi janaH paramaprayojanAd hIyetAnartha ca prApnuyAt / sthalatrayepi maMgalamAvazyaka mityanyatIthikA api samAmananti "maMgalAdIni maMgalamadhyAni maMgalAntAni ca zAstrANi prayante adhyetArazca vIrAH" ityaadi| tadiha maMgalAkaraNAnnyUnatA prasakteti cenna, maMgalaM nAma sveSTadevatA namaskArAdi rUpameva kintu prakRtadvAdazAGgarUpAgamasyArthataH praNetA bhagavAn tIrthakara eva kI paramparA satata cAlU rahe aura isase zAstrakA viccheda na ho, isaliye antameM bhI maMgala karanA Avazyaka hai| pUrvavartI AcArya yadi maMgala na kare to unake ziSya praziSya bhI maMgala nahIM kreNge| aisA hone se zAstra kI nirvighna samApti nahIM hogii| saba loga parama prayojana se vaMcita ho jAeMge aura unheM anartha kI prApti hogii| anyatIrthI bhI Adi madhya aura anta meM tInoM jagaha maMgala karanA Avazyaka mAnate haiM-zAstra kI Adi meM zAstra ke madhya meM aura zAstrake anta meM maMgala prazasta hote haiM aura unakA adhyayana karane vAle vIra hote haiM ityAdi / isa prakAra yahAM maMgala na karane ke kAraNa nyUnatA kA prasaMga hotA hai| samAdhAna-aisA na khie| apane iSTadeva ko namaskAra Adi karanA hI maMgala kahalAtA hai kintu prakRta dvAdazAMga rUpa Agama ke artha ke praNetA satata cAlu rahe ane zAstrane viracheda na thAya, te mATe zAstrane anta paNa maMgalAcaraNa karavuM Avazyaka gaNAya che. pUrvavatI AcArya Adi je maMgalAcaraNa karavAnuM baMdha karI de, te temanA ziSya ane prazie paNa maMgalAcaraNa karavAnuM baMdha karI deze. evuM thAya te zAstranI nirvine samApti paNa thaI zake nahIM. saghaLA loko parama prajanathI vaMcita (rahita) rahI jaze ane temane anarthanI prApti thaze. anya tIthike paNa Adi, madhya ane ane maMgaLAcaraNane Avazyaka gaNe che. zAstranA prAraMbhe, zAstranA madhya bhAgamAM ane zAstranA anta bhAgamAM maMgalAcaraNane prazasta gaNavAmAM Ave che ane temanuM adhyayana karanAra vIra thAya che. ItyAdi A prakAranuM maMgalAcaraNa A zAstrane prAraMbha karatI vakhate karavAmAM AvyuM nathI. tethI zuM ahIM nyUnatA deSane prasaMga prApta thatuM nathI ? samAdhAna-A prakAranI zaMkA asthAne che. pitAnA ISTadevane namaskAra Adi karavA tenuM nAma ja maMgala che. tenA karatAM vadhAre maMgala bIju zuM hoI zake ? praratuta dvAdazAMga rUpa AgamanA arthanA praNetA svayaM tIrthakara bhagavAna ja che. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre sa ca sarvajJaH, sarvadoSavinirmuktasya tAdRzasya tasya namaskAryo nAsti kazcidaparaH puruSo, yaM namaskRtya namaskArAdi rUpaM maMgalaM saMpAdayet tathA maMgalasya prayojanaM vighnavinAzaH na ca tasmin ghAtikarmacatuSTayarahite vighnasya saMbhAvanA yaduddezena prakRtazAstrapraNetA sarvajJastIrthakaro maMgalamAcaret ato'smin zAstre maMgalAbhAve'pi nAsti nyUnatArUpo dossH| ayamAzayaH -yaH kazcit padArthaH sthitimAn bhavet tasyaiva vinAzaH kAraNasAdhyo bhavati na tu asato vinAzo jAyate tatra vastuna evAbhAvAt, nAnutpannaghaTasya vandhyAputrasya vA kenApi kAraNena vinAzo dRzyate / svayaM tIrthakara bhagavAn haiN| ve sarvajJa hote haiN| samasta doSoM se sarvathA mukta tIrthakara bhagavAna ke lie anya koI namaskAra rUpa maMgala kiyA jAya / isake atirikta maMgala kA prayojana hai vighnoM kA vinAza honA kintu cAra ghAtika karmoMse rahita tIrthakara bhagavAnko vighna hone kI koI saMbhAvanA hI nahIM hai, jinakA nivAraNa karane ke liye sarvajJa tIrthakara bhagavAn maMgalAcaraNa kreN| isa prakAra isa zAstra meM maMgala na hone parabhI nyUnatA doSa nahIM hai| tAtparya yaha hai ki pratiyogitA sambandha se nAza ke prati tAdAtmya sambandha hone ke kAraNa pratiyogI kAraNa hotA hai| arthAt-jisakA abhAva hotA hai vaha pratiyogI kahalAtA hai jaise jahAM ghaTa kA abhAva hai vahAM ghaTa pratiyogI hai| pratiyogitA ghaTAbhAvIya aghaTa meM hai| ataeva pratiyogitA sambandha se ghaTa Adi kA nAza ghaTa meM rahatA hai aura usI ghaTa meM tAdAtmya sambandha se ghaTa bhI rahatA hai teo sarvajJa che. samasta dethI sarvathA mukata evAM tIrthakara bhagavAnane mATe anya keI namaskAra karavA yogya ISTadeva ja nathI ke jemane namaskAra karIne namaskAra rUpa maMgaLa karavAmAM Ave. vidanene nAza thAya evuM ja maMgalanuM je prayojana hoya, te cAra ghAtiyA karmono kSaya karI nAkhanAra tIrthakara bhagavAnane evuM kaMI paNa vidana naDavAnI zakyatA ja hotI nathI ke jenA nivAraNa mATe sarvajJa, tIrthakara bhagavAne maMgalAcaraNa karavuM paDe! A prakAre A zAstramAM maMgala (maMgalAcaraNa) na hovA chatAM paNa nyUnatA deSane prasaMga prApta thato nathI. uparyukta kathanano bhAvArtha nIce pramANe che- pratigitA saMbaMdhanI apekSAe nAza sAthe tAdAmya saMbaMdha hovAne kAraNe pratiyegI kAraNa hoya che. eTale ke jene abhAva hoya che, tene pratiyegI kahe che. jema ke.. jyAM ghaTa (ghaDA) ne abhAva hoya che tyAM ghaTa pratiyogI che. ghaTAbhAvIya (ghaTanA abhAvavALA) aghaTamAM pratiyogitA che. tethI pratiyogitA saMbaMdhanI apekSAe ghaTa Adine nAza ghaTamAM rahe che-ghaTamAM ja saMbhavI zake che, ane eja ghaTamAM zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA maGgalAcaraNam evaM ca yadi tIrthakarANAM vighno bhavettadA tasya vinAzAya te maMgalamAcareyuH, natvevaM, teSAM, ghAtikarmacatuSTayAbhAvena pApavizeSarUpasya vighnasyaivAbhAvAt / asmadAdInAM carmacakSuSAM tu atIndriyavighnAdInAM darzane sAmarthyAbhAvAt, asti vighno nAsti veti zaGkayA maGgalAcaraNamAvazyakakoTimadhirohati divyadRSTInAM tu tAdRzasaMdehAbhAvAt maMgalAcaraNamanAvazyakameva / yato maMgalasya phalaM vighnavinAza eva sa ca vighno nAstyeveti kathaM sa bhagavAn niSphalamaMgalasyAcaraNa kyoMki apane ApameM apanA tAdAtmya sambandha rahatA hai| isI prakAra jo padArtha vidyamAna ho usI kA kAraNa milane para abhAva ho sakatA hai| sarvathA asat kA vinAza nahIM hotA kyoMki vahAM to vastu kA hI abhAva hai| anutpanna ghaTa kA athavA bandhyA putra kA kisI bhI kAraNa ke dvArA vinAza honA nahIM dekhA jaataa| isa prakAra yadi tIrthakaroM ko vighna hotA to ve usake vinAza ke liye maMgalAcaraNa karate kintu aisA hai nhiiN| cAra ghAtiyA karmoM kA abhAva ho jAne se pApa vizeSya rUpa vina unheM ho hI nahIM sktaa| hama carmacakSu vAle jana indriyoM se agocara vighna Adi ko dekhane meM samartha nahIM haiN| ataeva vighna hai yA nahIM? isa zaMkA ke kAraNa hamAre liye maMgalAcaraNa karanA Avazyaka hai| divyadRSTi mahAtmAoM ko arthAt sarvajJa ko aisA sandeha nahIM hotA ataH unake liye vaha Avazyaka nahIM hai kyoMki maMgala kA phala vighnoM kA vinAza honA hI hai aura bighna haiM hI nahIM, phira tAdAmya saMbaMdhanI apekSAe ghaTa paNa rahe che, kAraNa ke pitAnI aMdara pitAne tAdAmya saMbaMdha rahe che. e ja prakAre je padArtha vidyamAna hoya tene ja kei kAraNe abhAva athavA nAza saMbhavI zake che. sarvathA asatane (avidyamAnane) vinAza saMbhavI zakti nathI, kAraNa ke tyAM te vastuno ja abhAva hoya che. anutpanna ghaTane athavA vadhyAnA putrane kaI paNa kAraNa dvArA vinAza thate jovAmAM AvatuM nathI, kAraNa ke tyAM te ghaDe athavA putra ja saMbhavI zakatuM nathI. utpatti vinA vinAza kevI rIte saMbhavI zake! eja pramANe je tIrthakarane vino naDatAM hata, te teo tenA vinAzane mATe maMgalAcaraNa karata, paraMtu temane vine ja naDatAM nathI. temanA cAra prakAranA ghAtiyAM karmono abhAva thaI javAne kAraNe pApa vizeSya rUpa vine temane naDatAM ja nathI. carmacakSuvALA ApaNe Indri dvArA agocara vina Adine joI zakavAne samartha hotA nathI. tethI ApaNane evI zaMkA thAya che ke kadAca kaI vina AvI paDaze. te kAraNe ApaNe mATe maMgaLAcaraNa karavAnuM Avazyaka thaI paDe che. divyadraSTi mahAtmAone eTale ke sarvane e saMdeha thato nathI. tethI temanA mATe te Avazyaka nathI. maMgalanuM, vidonA vinAzarUpa phala prApta thAya che. paraMtu sarvajJa bhagavAnane te viddha naDavAne saMbhava ja nathI, te zA mATe teo zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre vidadhyAt , nahi niSphale kArya ko'pi vidvAn yatnaM saMpAdayati anyathA jalatADanAderapi karttavyatA prasaGgAt / ataH prakRtazAstrAdau maMgalaM nAcaritamiti / satyam yadbhavatA kathitaM kintu bhagavatastIrthakarAdevighnAbhAve'pi vighna nAzoddezena maMgalAkaraNasaMbhavepi ziSyazikSArtha maMgalakaraNamAvazyakameva / evaM ca maGgalasyAvazyakatve prakRtasUtre maMgalAbhAvena nyUnatA'styeveticedatra brUmaH-tIrthakaraNasamarthaH sarvajJaH, zAstraM cobhayamapi maGgalameva yannAmasmaraNamAtreNa bhavAbdhi tarati lokastato'dhikaM kimaparamaGgalaM syAt / evaMvatra zAstrasyAdau maMGgAlamastyeva "bujhijjati" iti prathamapadena jJAnasya kathanAt jJAnaMca bhavasya bhavakAraNasya cobhayovinAzakaM, vinAzakatvAttadabhidhAnaM maGgalameveti bhaavH| bhagavAn kyoM vRthA maMgalAcaraNa kareM? niSphala kArya meM koI buddhimAn pravRtti nahIM karatA, anyathA jalatADana Adi bhI karttavya ho jaaeNge| isa kAraNa isa zAstra kI Adi meM maMgalAcaraNa nahIM kiyA hai| zaMkA-mAnaliyA jo Apane kahA vaha ThIka hai, kintu tIrthakara bhagavAn ko vighna vinAza ke udezya se maMgala na karane para bhI ziSyoM ko zikSA dene ke lie to maMgala karanA Avazyaka hI hai| isa prakAra jaba maMgala Avazyaka hai aura isa sUtra meM maMgala nahIM kiyA gayA hai to nyUnatA hai hii| samAdhAna tIrthakI racanA karane meM samartha tIrthakara bhagavAn aura zAstra yaha donoM maMgala haiN| jinake nAma mAtra ke smaraNa se loga saMsAra sAgara se pAra ho jAte haiM unase baDhakara maMgala aura kyA ho sakatA hai ? isa prakAra isa zAstra kI Adi meM maMgala maujUda hI hai kyoMki "bujhijati" isa vRthA maMgalAcaraNa kare ! kaI paNa buddhimAna vyakti niSphala kAryamAM pravRtta thAya, te jalatADana (jaLasiMcana) Adi paNa karavA gya vidhi ja banI jAya ! A kAraNe zAstranI zarUAtamAM maMgalAcaraNa karavAmAM AvyuM nathI. zaMkA-tIrthakara bhagavAnane vidane naDatAM nathI, te kAraNe vidanonA vinAzanA hita pUrvaka bhale maMgalAcaraNa na karavAmAM Ave, paraMtu ziSyone zikSA pradAna karavAne mATe te maMgalAcaraNa Avazyaka hovAM chatAM paNa A sUtramAM maMgalAcaraNa karavAmAM AvyuM nathI te kAraNe ahIM nyUnatA dezanI saMbhAvanA ja che. samAdhAna-tIthanI racanA karavAne samartha evA tIrthakara bhagavAna ane zAstra A bane maMgaLa ja che. temanA nAmamAtranA smaraNathI leke saMsAra sAgarane tarI jAya che temanAthI vadhAre sArUM maMgaLa bIju kayuM hoI zake? A zAstranA prAmamA 4 ma bhAnu cha, 4265 3 "bujhijjati" mA prathama 56 2 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maGgalAcaraNam samayArthabodhinI TIkA gatyarthasya magi dhAto ralac pratyaye kRte maGgalamiti rUpaM niSpadyate maMgyate sAdhyate hitaM mokSAdi aneneti maGgalam, tAdRzaM maGgalaM sAkSAt kriyAsaMvalitaM jJAnameva yatastAdRzena jJAnenaivAzeSakarmakSayAtmakamokSajananAt, paraMparayA tIrthakarastadAgamazcobhAvapi maGgalaM, jJAnadvAreNa tayorapi mokSaM prati prayojakatvAt / __ athavA maMgo-dharmastaM lAti-iti maGgalam, arthAt dharmasyopAdAne kAraNa yat tanmaMgalam , lA AdAne iti dhAtomaigalapadavyutpattestathA ca dharmopAdAna kAraNaM yad bhavati tanmaMgalamiti / athavA maM gAlayatIti maGgalam arthAt maM saMsAraprathama pada se jJAna kA kathana kiyA gayA hai / jJAna saMsAra aura saMsArake kAraNoM kA vinAzaka hai, ataeva usakA kathana maMgalarUpa hI hai| gati arthavAle "magi" dhAtu se "alac" pratyaya karane para "maMgalam" aisA rUpa niSpanna hotA hai| jisake dvArA hita mokSAdi sAdhA jAtA hai vaha maMgala kahalAtA hai| aisA maMgala sAkSAt kriyAyukta jJAna hI hai, kyoMki isa prakAra ke jJAna ke dvArA hI samasta karmoM kA kSaya rUpa mokSa utpanna hotA hai| paramparA se tIrthakara bhagavAn aura unakA Agama donoM maMgala haiN| kyoMki jJAna ke dvArA ve donoM bhI mokSa ke prati upayogI hote haiN| athavA 'maMga' arthAt dharma ko jo lAve vaha maMgala kahalAtA hai| abhiprAya yaha huA ki dharma ke upAdAna meM jo kAraNa ho vaha maMgala hai "lA" dhAtu AdAna ke artha meM hai, isa prakAra "maMgala" pada kI vyutpatti mAnane se jo dharma kA upAdAna kAraNa ho vaha "maMgala" kahalAtA hai| athavA jo 'ma' jJAnanuM kathana karavAmAM AvyuM che. saMsAra ane saMsAranAM kAraNenuM vinAzaka jJAnane gaNavAmAM Ave che, tethI tenuM kathana maMgaLarUpa ja che. gati "magi" dhAtune "alac" pratyaya mApAthI "maMgalam" maMgalam pada banyuM che. jenA dvArA hita (mokSAdi) sAdhI zakAya che, tenuM nAma 'maMgaLa' che. evuM maMgaLa sAkSAt kriyAyukta jJAna ja che, kAraNa ke A prakAranA jJAna dvArA ja samasta karmono kSaya rUpa mekSa utpanna thAya che. paraMparAthI tIrthakara bhagavAna ane temanA Agama, bane maMgala rUpa ja che, kAraNa ke jJAna dvArA te bane mokSa sAdhavAmAM upayegI thaI paDe che. athavA- "maMga" meTa bha. dhamana 2 mA tenu nAma mata cha. // kathanane bhAvArtha e che ke...... "dharmanA upAdAnamAM je kAraNarUpa hoya che tene bhI cha, "lA" dhAtu mAhAnanA sabhA 55rAya che. 'mana' pahanI mA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre sAgare nimajjantaM prANinaM, karmabandhanena saMsAre paribhramantaM ca gAlayati-apanayati pRthak karoti pAraM karoti vA yat tanmaGgalam / athavA galo-vighno mAbhUt zAstrasyeti maGgalam arthAt yasmin sati cikIrSitazAstre vighnasamudAyo notpadyata tanmAlamiti / athavA galo-nAzaH sa ca 'ma' iti mAbhUt zAstrasyeti vA maGgalam, arthAt yasmin sati prArIpsitazAstrasya vinAzo na samutpadyeta tanmaGgalamiti, athavA 'maMge' iti samyagrUpeNa jJAnadarzanacAritramArge 'laM' iti layanAta-saMyojanAnmaGgalam, athavA jJAnadarzanAdimArgeSu, yatpuruSaM viniyojayati tasyAbhidhAnaM maGgalamiti / saMbhavanti bahavo maGgalasyAvayavArthAH kintu teSAmiha vyAkhyAne vistarabhayAdviramyate / arthAt saMsArasAgara meM DUbate hue prANI ko yA karmabandhana ke kAraNa saMsAra meM bhaTakate prANI ko gAlatA hai arthAt pRthak karatA hai yA pAra karatA hai vaha "maMgala" kahalAtA hai, athavA jisake kAraNa zAstra meM 'gala' arthAt vighna na ho arthAt jisakI vidyamAnatA meM cikISita zAstra meM vighnoM kA samUha utpanna na ho vaha "maMgala" kahalAtA hai| athavA jisake kAraNa zAstra kA 'gala' arthAt vinAza "ma" arthAt na ho vaha "maMgala" hai| athavA "maMga" samyak prakAra se jJAnadarzana aura cAritra tapa rUpa mokSamArga meM "laM" layana-saMyojana karanevAlA "maMgala" kahalAtA hai / athavA jo jJAnadarzana Adi mArga meM puruSa kA viniyojana karatA hai usakA nAma maMgala hai| isa prakAra "maMgala" zabda ke aura bhI aneka artha ho sakate haiM kintu una saba kA vyAkhyAna karane para vistAra ho jAegA isa bhaya se ruka jAte haiN| prakAranI vyutpatti mAnavAmAM Ave. te je dharmanuM upAdAna kAraNa hoya tene 'bha ' hevAya che. athavA tenI A pramANe vyutpatti paNa thAya che- "" eTale saMsAra sAgaramAM imela athavA bhamanyane // 2) saMsAramA latA prANImAna, 'gala' 2 ||nne cha, pAra karAve che, tenuM nAma "maMgala" che athavA-jenA kAraNe zAstramAM gala (vino) na Ave- athavA jenI vidyamAnatAne lIdhe cikIrSita (abhilaSita) zAstramAM vidanene samUha utpanna na thAya tene maMgala kahe che. athavA jene kAraNe zAstrane gala (vinAza) 'maiM' - thAya tene bhara 4 cha. sayA-"maMga" sabhyaH zata jJAnazana bhane yAtritapa 35 bhosamAmA" layana athavA je jJAnadarzana Adi mArgamAM purUSanuM viniyojana kare che tenuM nAma maMgala che, maMgala padanA bIjA paNa ghaNuM artha thAya che, paraMtu ahIM te artha samajAvavAmAM zAstrane vistAra thaI javAno bhaya rahe che, tethI bIjA arthe ahIM ApyA nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA jJAnasya maGgalatvapratipAdanam atra prakRtasUtre 'bujhijjatti' padena jJAnarUpamaGgalapradarzanapUrvakaM sUtramuccAraNIyam / taccedam--'bujjhijjatti' ityAdi / bujhija-tti tiuTTijA baMdhaNaM parijANiyA / kimAha baMdhaNaM vIro, kiM vA jANaM tiuTTaI // 1 // cittamaMtamacittaM vA, parigijjha kisAmavi / 19 20 21 22 23 24 25 anaM vA aNujANAi, evaM dukkhA Na muccaI // 2 // chAyA-- budhyeteti troTayet, bandhanaM parijJAya / kimAha baMdhanaM vIraH, kiM vA jAnan truTayati // 1 // cittavantamacittaM vA, parigRhya kRzamapi / anyaM vA anujAnAti, evaM duHkhAt na mucyate // 2 // anvayArtha-'tti' iti 'SaDjIvanikAyavadhena bandho bhavati' ityAcArAGge proktaM bandhanasvarUpam (bujjhijja) budhyeta-jAnIyAt (parijANiyA) parijJAyajJa parikSayA jJAtvA (baMdhaNaM) bandhanam -aSTavidhakarmabandhaM (tiuTTijA) troTayet vinAzayet prakRta sUtra meM "bujjhijjatti" pada se jJAnarUpa maMgala ko pradarzita kiyA hai| aba sUtrakAra nimnokta sUtra kahate haiM- "bujjhijjatti" ityAdi / zabdArtha-(bujhijatti) manuSyako bodha prApta karanA cAhiye (baMdhaNaM parijANiyA) bandhanako jAnakara (tiuTTijA) use toDanA cAhiye (vIro) vIraprabhune (baMdhaNaM kimAha) baMdhanakA svarUpa kyA kahA hai ? (vA) aura (kiM jANaM) kyA jAnatA huA puruSa (tiuTTai) baMdhanako toDatA hai ? prakRta sUtramA "bujjhijjatti" 20 56 dvArA jJAna 35 bhAgasana mahazita 42pAmAM mAthu cha. ve suutr4|2 niye prabhAnu sUtra 4 cha.-bujhitti tyAl:___ever-(bujhijjatti) bhAse mAgha me naye (baMdhaNaM parijANiyA) apana samalane (tiuTTijA) tena ta neme (vIro) vA2prabhume (baMdhaNaM kimAha) adhina2135 zudhdhu cha ? (vA) AthA (kiM jANaM) 435 yu Mela (tiuTTai) baMdhanane teDe che. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sUtrakRtAGgasUtre pratyAkhyAnaparijJayA parityajedityarthaH atha jambUsvAmI sudharmasvAminaM pRcchati-he bhadanta ! (vIro) vIra bhagavAn zrI mahAvIraH (baMdhaNaM) bandhana (kiM) kim kisvarUpam (Aha) Aha=oktavAn (vA) vA athavA (kiM) kiM prakArakaM vastu svarUpaM (jANaM) jAnan avabudhyamAnaH jIvaH (tiuTTaI) troTayati karmabandha vinAzayatIti // 1 // sudharmAsvAmI prAha-yaHko'pi (cittamaMtaM) cittavanta sacittaM dvipadacatu zabdArtha-(cittamaMtaM) sacitta dvipada, catuSpada Adi prANI (vA) athavA (acitta) caitanya rahita sonA cAMdi Adi (kisAmavi) tathA tucchavastu-bhUsAAdi athavA svalpabhI (parigijjha) parigraha raravakara (vA) athavA 'anna' dUsareko parigraha rakhaneko 'aNujANAi' AjJA dekara (evaM) isaprakAra (dukkhA) duHkhase 'NamuccaI' jIva mukta nahIM hotA hai // 2 // ___anvayArtha--paTjIvanikAya kA vadha karane se bandha hotA hai aise AcArAMga meM kahe hue bandhana ke svarUpa ko jJaparijJA se jAnanA cAhiye aura jAnakara ATha prakAra ke karmabandhana ko naSTa karanA cAhiye arthAta pratyAkhyAna parijJA se usakA tyAga karanA cAhiye jambUsvAmI sudharmAsvAmI se pUchate haiM-bhagavAn ! mahAvIra bhagavAn ne bandhana kA kyA svarUpa kahA hai ? athavA kisa prakAra ke vastu svarUpa ko jAnatA huA jIva karmabandhana kA vinAza karatA hai ? // 1 // zahAtha-(cittamaMtaM) sathitta 656 yatu54 vigere praanniy| (vA) athavA 'acittaM tanyavinAnI sAnu yAhI vigere 'kisAmavi' tathA tu27 12tu-musu vigaire athavA 2315Y 'parigijjha' pariyaDa mIna (vA) AthA 'annaM' mIne pazyi 25pAnI 'aNujANAi' mAjJA AdhIna 'evaM' 240 zate 'dukkhA' mathI 'Na muccai' 01 bhuta thA nathI // 2 // anvayArtha-chakAyanA jIvonI hiMsA karavAthI kamane bandha thAya che. A prakAranuM banuM svarUpa AcArAMga sUtramAM prakaTa karavAmAM AvyuM che tene jJapariNA vaDe jANavuM joIe. te rIte tene jANI laIne ATha prakAranA karmabaMdhanano nAza karavo joIe, eTale ke pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare joIe. jaMbu svAmI sudharmA svAmIne evo prazna pUche che? ke "he bhagavan! mahAvIra bhagavAne bandhananuM kevuM svarUpa kahyuM che ? athavA kyA prakAranA vastu svarUpane jANa thake jIva karma bandhanane vinAza zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokA zAnasya maGgalatvapratipAdanam SpadAdikam (acittaM) acittam-jIvarahitaM hiraNyasuvarNAdikaM (kisAmavi kRzamapi svalpamapi tRNa tuSAdikamapi (parigijjha) parigRhya-svayaM parigrahaviSayIkRtya anyAn vA grAhayitvA (annaMvA) anyaM vA parigrahaM kurvantam (aNujANaI) anujAnAti anumodayati (evaM) evam =uktarItyA karaNe sati saH (dukkhA) :duHkhAt =aSTavidhakarmajanitAdapAyAt (na muccaI) na mucyate-mukto na bhavatIti // 2 // TIkA-'tti' iti="SaDjIvanikAyavadhena bandho bhavati" ityAcArAGgoktaM 'bujhijjA' buddhayeta-bodhaM prAmuyAt-parijANiyA' parijJAya=jJaparijJayA jJAtvA 'baMdhaNaM' bandhanaM jJAnAvaraNIyAdhaSTavidhakarmabandhaM 'tiuTTijjA' troTayet-pratyAkhyAnaparikSayA vinAzayet , nivArayedityarthaH, vinAzohi padArthAnAmabhAvaH, tadvodhazca pratiyogibodhapUrvakaH, abhAvajJAne pratiyogijJAnasya kAraNatvAt , pratiyogi-vizeSitAbhAvajJAnaM ca viziSTavaiziSTayabodhamaryAdAM nAtizete, iti niyamAt / yathA chatrI devadatta iti viziSTavaiziSTaya bodhaH, pUrva chatrAtmakavizeSaNajJAne satyeva sudharmA svAmI kahate haiM-'cittamaMtaM' jo dvipada catuSpada Adi sacitta 'acittaM' hiraNya suvarNa Adi acitta 'kisAmavi' svalpa parigraha ko bhI 'parigijjha' grahaNa karatA hai dUsaroM ko grahaNa karavAtA hai 'annaM vA aNujANai' yA grahaNa karanevAle kI anumodanA karatA hai 'evaM' vaha aisA karane, para 'dukkhA' aSTa prakAra ke karmoM dvArA janita duHkha se 'na muccai' mukta nahIM ho sakatA // 2 // SaTkAya ke jIvoM ke vadha se bandha hotA hai isa AcArAMga sUtra ke kathana ko samajhe aura jJaparijJA se jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmabandha ko jAnakara pratyAkhyAna parijJA se vinaSTa kare vinAza kA artha hai padArthoM kA abhAva / vaha pratiyogI ko jJAnapUrvaka hotA hai / abhAva ke jJAna meM sudharmA svAmIne uttara-je jIva dvipada, catuSpada Adi sacitta padArthone ane sonuM, cAMdI Adi acitta padArthone sva95 parigraha paNa kare che- eTale ke bahu ja alpa pramANamAM paNa temane grahaNa kare che tathA anyane grahaNa karAve che athavA aDae) 42nAranI anubhAhanA 42 cha 'evaM' te 01 'dukkhA' 218 prAranA bhI dvArA janita duHkhamAMthI mukata thaI zakato nathI 1ra chakAyanA jIvonI hiMsA karavAthI karmabandha thAya che, A prakAranA AcArAMga sUtranA kathanane samajavuM joIe ane jJaparijJA vaDe jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranA karmabandhanuM svarUpa jANI laIne, pratyAkhyAna parijhAvaDe tene vinAza kare joIe padArthonA abhAvanuM nAma ja vinAza che te pratiyogInA jJAnapUrvaka thAya che. abhAvanA jJAnamAM pratiyogInuM jJAna kAraNabhUta bane che pratiyogIthI vizeSita (yukta) abhAvanuM jJAna viziSTanI viziSTatAnA bedhanI maryAdAnuM ullaMghana karatuM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre bhavati, ajJAtacchatrasya puruSasya chatrIti jJAnasya prAdurbhAvAbhAvAt tathA'bhAvatva prakArakabodhopi viziSTavaiziSTyabodhe satyeva bhavatIti, sa tu svavizeSaNIbhUta pratiyogijJAnajanya eva syAt, iha ca bandhanAbhAvasya pratijJAtatvAt bandhanajJAnasAdhye eva bandhanAbhAvaHsyAdataH pUrva bandhanasya jJAtavyatvaM kathayitvA tadanantaraM tasya vinAzyatvamupadizati-bandhanaM parijJAya troTayediti / buddhayA saMnikRSTasya prakRtaprakaraNasya saMhitAdikrameNa vyAkhyAM karoti-'buddhayeta' ityAdi / saMhitAdeH svarUpaM darzayatipratiyogI kA jJAna kAraNa hotA hai| pratiyogI se vizeSita abhAva kA jJAna viziSTa kI viziSTatA ke bodha kI maryAdA kA ullaMghana nahIM karatA aisA niyama hai / jaise "chatravAn devadattaH" yaha viziSTa jJAna chatra rUpa vizeSaNa kA jJAna hone para hI ho sakatA hai / jisane chatra ko nahIM jAnA usa puruSa ko "chatravAn" aisA jJAna nahIM hotaa| isI prakAra abhAvatva prakAraka arthAt abhAva kA jJAna viziSTa kI viziSTatA kA bodha rUpa hone se vaha apane vizeSaNarUpa pratiyogI ke jJAna se hI janya hotA hai| yahAM bandhana ke abhAva kA kathana kiyA jA rahA hai ataH bandhana kA jJAna hone para hI bandhana ke abhAva kA jJAna ho sakatA hai| isI kAraNa pahale bandhana ko jAnane kA kathana karake phira usake nAza karane kA upadeza kiyA hai ki bandhana ko jAnakara naSTa kareM / buddhi se saMnikRSTa prakRta prakaraNa kI saMhitA Adi ke krama se vyAkhyA kI jAtI hai "buddhayeta" ityAdi / nathI sevA niyama cha. ma "chatravAn devadattaH" mA viziSTa sAna 73 35 vizeSaNanuM jJAna hoya te ja thaI zake che. je chatrane ja jANatuM nathI, te chatravAnuM A pada dvArA prakaTa thatA arthane paNa samajI zakatuM nathI. A prakAre abhAvatva prakAraka eTale ke abhAvanuM jJAna viziSTanI viziSTatAnA baMdha rUpa hovAthI, te potAnA vizeSaNa rUya pratigInA jJAnathI ja janita hoya che. ahIM bananA abhAvanuM kathana thaI rahyuM che je baghananA svarUpanuM jJAna hoya te ja bandhananA abhAvanuM jJAna paNa prApta thaI zake che. te kAraNe pahelAM bandhanane jANavAnI vAta karavAmAM AvI che ane tyAra bAda tenA vinAzane upadeza Apyo che. A samasta kathanane bhAvArtha e che ke bandhanA svarUpanuM jJAna meLavIne tenA vinAzane mATe prayatna karavo joIe. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA jJAnasya maGgalatvapratipAdanam "saMhitA ca padaM caiva, padArthaH padavigrahaH / cAlanA pratyavasthAnaM, vyAkhyA taMtrasya SaDvidhA // 1 // tatra padAnAM spaSTatayA samuccAraNaM saMhitA (1) zlokasthapadAnAM pRthak pRthak rUpeNa paridarzanaM padam (2) padAnAmarthaH padArthaH (3) padAnAM vigrahaH padavigrahaH (4) ziSyANAM saMprAptajijJAsAvatAM praznaH saMdigdhapadArthaparipRcchA saiva cAlanA (5) ziSyANAM praznasya uttarameva pratyavasthAnam (6) anena prakAreNa zAstrasya vyAkhyA SaDvidhA bhavati / asya ca sUtrakRtAGgasUtrasyAcArAGgasUtreNa sahAyaM sambandhaH--AcArAgasUtre itthaM pratipAditam-"jIvo chakkAya pahale saMhitA Adi kA svarUpa dikhalAyA jAtA hai zAstra kI vyAkhyA chaha prakAra se hotI hai-(1) saMhitA (2) pada (3) padArtha (4) padavigraha (5) cAlanA aura (6) pratyavasthAna // 1 // (1) zAstra ke padoM kA spaSTa rUpa se uccAraNa karanA saMhitA hai / (2) padoM ko alaga alaga karake kahanA pada yA padaccheda kahalAtA hai / (3) pratyeka pada kA artha kahanA padArtha hai / (5) jijJAsu ziSyoM kA saMdigdha padArtha ke viSaya meM prazna karanA cAlanA hai / (6) ziSyoM ke prazna kA uttara denA pratyavasthAna kahalAtA hai| isa prakAra zAstra kI vyAkhyA chaha prakAra se hotI hai| isa sUtrakRtAMga sUtra kA AcArAMga sUtra ke sAtha yaha sambandha haiAcArAMga sUtra meM kahA hai ki pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, have A prakaraNanuM saMhitA AdinA kramapUrvaka vyAkhyA karavAmAM Ave che- "buddhayeta" tyA pahelAM saMhitA AdinuM svarUpa batAvavAmAM Ave che. zAkhanI vyAcyA nIyanA cha are thAya cha- (1) saMhitA (2) 54 (3) pAtha, (4) paviDa, (5) yAsanA mane (6) pratyavasthAna. // 1 // (1) na pahanu 258 3the snyAra 42 tenu nAma sahita cha. (2) padane alaga alaga karIne temanuM pratipAdana karavuM tenuM nAma pada athavA padaccheda (3) pratye: 54aa artha hai| tenu nAma pahA cha. (4) pahonA vizrA (vyutpatti) kare tenuM nAma padavigraha che. (5) jijJAsu ziSya saMdigdha padArthanA viSayamAM je prazno kare che tenuM nAma "cAlanA" che. (6) ziSyonA praznone uttara Apo tenuM nAma pratyavasthAna che, A prakAre zAstranI vyAkhyA cha prakAre thAya che. A sUtrakatAMga sUtrane AcArAMga sUtra sAthe saMbaMdha A prakArane - AcArAMga sUtramAM evuM kahevAmAM AvyuM ke pRthvIkAya, apUkAya, tejaskAya zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____sUtrakRtAGgasUtre parUvaNA ya tesiM vaheNa bandho" tti, jIvAH pRthivyaptejovAyuvanaspatirUpAH SaDvidhAH, eteSAM jIvAnAM vadhena-virAdhanena karmabandho jAyate, karmaNA baddho hi jIvaH svazubhAzubhaphalamupabhunjAnaH saMsArATavyAmitastataH paribhramati, iti saMsAraparibhramaNasya mUlakAraNaM karmaiva, etatsarva buddhayeta-jAnIyAt , nahi ajJAtvA karmavandhanaM samucchettuM zakyamiti teSAM bodha eva prathama shreyskrH| atha vedAntino jJAnAdeva mukti pratipAdayanti, mImAMsakAH karmaNaiva muktimAmananti, jainAstu kriyAsaMvalitajJAnAdeva muktirbhavatIti manyante "paDhamaM nANaM tao dayA" ityAgamavanaspatikAya aura trasakAya ke bheda se jIva chaha prakAra ke haiM aura unakA vadha (hiMsA) karane se karmabandha hotA hai / karma se baddha jIva apane zubha aura azubha phala kA upabhoga karatA huA saMsAra rUpa aTavI meM idhara udhara bhaTakatA hai| isa prakAra saMsAra paribhramaNa kA mUla kAraNa karma hI hai| isa sabako samajhe bUjhe / kyoMki karmabandhana ko jAne vinA use naSTa nahIM kiyA jA sktaa| ataeva sarvaprathama unakA bodha prApta karanA hI zreyaskara hai / vedAntI akele jJAna se hI mukti honA svIkAra karate haiN| mImAMsaka akele karma se hI mukti honA kahate haiM / kintu jaina kriyAyukta jJAna se mokSa mAnate haiM / Agama meM kahA hai-"paDhamaM gANaM tao dayA" arthAt pahale jJAna phira dayA-kriyA / ataeva yahAM pahale "buddhayeta" isa pada ke dvArA jJAna kA pratipAdana kiyA gayA hai aura phira "troTayet" isa pada se kriyA kA vAyukAya vanaspatikAya ane trasakAyanA bhedathI jIva cha prakAranA che ane temano vadhu (hiMsA) karavAthI karmabandha thAya che. karma vaDe badha thayelA jIva tenA zubha ane azubha phalane upabhega karato thake saMsAra rUpa aTavImAM bhramaNa karyA kare che. A prakAre saMsAra paribhramaNanuM mULa kAraNa karma ja che. A kamabandhanuM svarUpa jIve samajavuM joIe, kAraNa ke kamabandhananA svarUpane jANyA vinA tene nAza karI zakAte nathI. te kAraNe sauthI pahelAM tenA svarUpa viSayaka bedha prApta kare eja zreyakara che. vedAntIe ekalA jJAna dvArA ja mukti prApta thAya che, evuM mAne che. mImAMsake ekalAM kamathI ja mukita prApta thAya che, evuM mAne che. paraMtu kriyAyukta jJAna vaDe ja mokSa sAdhI zakAya che, evuM jene mAne che. AgamamAM paNa 4ghucha hai- paDhama NANaM tao dayA meTa paDaai zAna mane tyA2 mAha hayA-jyA". tathA mahI paData "buddhayeta" // 54 dvArA zAnanu pratipAdana 42pAmA bhAvyuche, mAne tyA2mAI "troTayeta" // 56 // 2 jiyAnu 4thana 42vAbhAM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra0 zru0 a0 1 bandhasvarUpanirUpaNam " vacanAt / ' budhyeta ' iti padena sarvaprathamato jJAnameva pratipAditaM troTayediti padena tu kriyA proktA, kevalaM jJAnasya kAryAkSamatvAt / yena kenApi prakAreNa jIvAjIvAdisakalapadArthAnAM jJAnamarjanIyamiti jJAnasaMpAdanAyopadezaH kRtaH / jJAnaM ca saviSayakam nahi viSayamantarA jJAnaM nirUpayituM zakyam, jJAnarUpakriyAyAH saviSayarUpasakarmakatayA karmanirUpaNAdhInanirUpaNakatvAt yathA gamanAdi kriyA na gantavyAdi nirUpaNaM vinA sambhavatItyata Aha - " baMdhaNaM parijANiyA" iti / bandhanam = AtmapradezAnAM pudgalAnAM ca kSIrodakavat parasparAzleSaNam, athavA badhyate = paratantrI kriyate AtmA'nena tad bandhanam / tAdRzabandhanaM ca jJAnAvaraNIyAdikamaSTaprakArakaM karma / athavA jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmaNAM kAraNaM mithyAtvA'viratyAdikameva bandhanapadavAcyam / tacaturvidhaM prakRti- sthisya-nubhAgakathana kiyA gayA hai, kyoMki akelA jJAna kArya karane meM samartha nahIM hotA / jisa kisI prakAra se sambhava ho, jIva ajIva Adi padArthoM kA jJAna prApta karanA cAhiye isa prakAra jJAna sampAdana ke liye upadeza kiyA gayA hai / 17 jJAna kA kucha na kucha viSaya avazya hotA hai| viSaya ke vinA jJAna kA nirUpaNa honA zakya nahIM hai / jJAnarUpa kriyA sakarmaka hai, ataeva usa kA nirUpaNa karma (viSaya) ke nirUpaNa ke adhIna hai / jaise-gamana Adi kriyA kA gantavya Adi ke vinA saMbhava nahIM hai / isI kAraNa yahAM kahA hai "baMdhaNaM parijANiyA" AtmapradezoM kA aura karmapuloM kA dUdha aura pAnI kI bhA~ti ekameka ho jAnA bandhana kahalAtA hai / athavA jisake dvArA AtmA parataMtra banA diyA jAya vaha bandhana kahalAtA hai| jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karma hI isa prakAra ke bandhana haiM / yA jJAnAvaraNIya Adi ATha AvyuM che, kAraNa ke ekaluM jJAnaja kArya karavAne samartha heAtu nathI. tethI je je rIte zakaya hAya, te te rIte jIva, ajIva Adi padArthAnuM jJAna prApta karavu joie. A prakAre ahIM jJAna sapAdana karavAnA upadeza ApavAmAM Avye che. jJAnanA koIne koI viSaya avazya heAya che. viSayanA sadbhAva vinA jJAnanu nirUpaNu thavuM zakya nathI. jJAnarUpa kriyA sakaka che, tethI tenu nirUpaNa kama (viSaya) nA nirUpaNane AdhIna che. jemake........gamana Adi kriyA gantavya AdinA sadbhAva vinA salavI zatI nathI. mena araNe sahIM meSu uDevAmAM Avyu cheDe "baMdhaNaM parijANiyA " dUdha ane pANInI prema AtmapradezInu bhane ubhayugasonu me bhIlanI sAthe saMyukta thaI javu tenuM nAma andhana che. athavA jenA dvArA AtmAne parAdhIna karI nAkhavAmAM Ave che tenu nAma bandhana che. jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmAMja A prakAranA andhanA rUpa che. athavA-jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmonA kAraNabhUta sU. 3 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre pradezabhedAt / tatsvarUpaM vizeSajijJAsubhirAcArAgasUtrasya matkRtAyAmAcAracintAmaNiTIkAyAM karmavAdiprakaraNe vilokanIyam / tAdRzaM bandhana bandhakAraNaM ca parijJAya=jJAtvA tapaH saMyamAdyanuSThAnarUpayA viziSTakriyayA troTayet AtmanaH sakAzAt pRthak kuryAt, athavA bandhanaM bandhakAraNaM ca jJAtvA tAdRzaM bandhanaM bandhakAraNaM ca parityajet / evaM kathite sati bandhasvarUpajijJAsuH zrIjambUsvAmI sudharmasvAminaM pRcchati-'kimAha baMdhaNaM vIro' ityAdi, he bhadanta ! vIro mahAvIra svAmI tIrthakaraH bandhana bandhanasvarUpam bandhakAraNAdikaM ca kim-kiM svarUpam Aha kathitavAn, kiM vA jAnan AtmA tad bandhanaM troTayatIti / atra prakAra ke karmoM ke kAraNabhUta mithyAtva, avirati Adi hI bandhana zabda se grahaNa karanA cAhie / bandhana cAra prakAra kA hai| (1) prakRtibandha (2) sthitibandha (3) anubhAgabandha (4) pradezabandha vizeSa jijJAsuoM ko unakA svarUpa mere dvArA racita AcArAMga sUtra kI AcAracintAmaNi TIkA meM karmavAdI ke prakaraNa meM dekhanA caahie| isa prakArake bandhana aura bandhana ke kAraNa ko jAnakara use tapa evaM saMyama Adi ke anuSThAnarUpa kriyA se toDanA cAhie arthAt apanI AtmA se pRthak karanA cAhiye athavA usakA parityAga karanA caahie| isa prakAra kahane para bandhake svarUpa ko jAnane ke icchuka zrI jambU svAmI sudharmAsvAmI se pUchate haiM-prabho ! bhagavAn mahAvIra svAmI ne bandhana kA svarUpa aura usake kAraNa Adi kyA prarUpita kiye haiM ? aura AtmA kyA jAnatA huA bandhana ko toDatA hai ? yadyapi mUlapATha meM "vIra" isa prakAra mithyAtva avirati Adine bandhana zabda dvArA grahaNa karavA joIe, bandhana cAra 2 // che. (1) prakRtimandha, (2) sthitivandha, (3) anulArAma sane (4) pradezamA A viSayane lagatI vadhu mAhitI meLavavAnI jijJAsAvALA pAThake, mArA dvArA racita AcAsaMgasUtranI AcAracintAmaNinAmani TIkAnuM "karmavAdI" nAmanuM prakaraNa vAMcI javuM. A prakAranA anya ane badhAnAM kAraNone jANIne, tapa ane saMyama AdinA anuSThAna rUpa kriyA vaDe te bandhane toDe joIe. eTale ke pitAnA AtmAthI tene alaga kare joIe. A pramANe karmabandhanA vinAzanI ahIM vAta karI che. A prakAranuM sudhamAM svAmInuM kathana sAMbhaLIne, bandhanA svarUpane jANavAnI IcchAvALA jaMbusvAmIe sudharmA svAmIne e prazna pUche ke he bhagavana! mahAvIra prabhue bandhanA svarUpa ane tene kAraNu AdinA viSayamAM zI prarUpaNa karI che? ane AtmA kaI vAtane jANIne bandhana teDavAne samartha bane che? (sUtramAM "mahAvIra' padane zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra0 zru0 a0 1 bandhasvarUpanirUpaNam 19 raft 'vIra' iti nAmaikadezagrahaNameva kRtaM tathApyekadezagrahaNena sampUrNasya tasya grahaNaM bhavati 'nAmaikadeze nAmagrahaNamitiniyamAt evaM vIreti evaM - vIreti zabdena 'mahAvIra :' iti gRhyate / yathA pArzve -tyukte pArzvanAtha iti gRhyate, zAntizabdena zAntinAtha iti gRhyate / yathA ca - " pAsaM taha vaddhamANaM ca " tathA "saMtIsaMti kare loe" iti vacanAt / loke'pi ca - bhAmetyukte 'satyabhAmA' iti bhImetyukte --'bhImaseneti gRhyate // 1 // " pUrva " kimAha baMdhaNaM vIro" ityAdinA prathamasUtre jambUsvAmI sudharmasvAminaM bandhanasvarUpaM pRSTavAn kimetad bandhanaM ? kiM vA tasya svarUpaM tIrthakarairupadiSTamiti praznaH kiM zabdasya praznavAcakatvAt yAvad bandhanasvarUpaM na jJAyate tAvat tato nivRttirnasyAt, anivRttau bandhanAbhAvarUpamokSasya saMbhAvanApi na syAt / na kAraNamantareNa kArya bhavatIti pUrva bandhanakAraNamAha 'cittamaMta' ityAdi / nAma kA ekadeza hI grahaNa kiyA hai, phira bhI ekadeza ke grahaNa se sampUrNa kA grahaNa ho jAtA hai, isa niyama ke anusAra " vIra" zabda se "mahAvIra" kA grahaNa hotA hai / jaise pArzva zabda se "pArzvanAtha" kA aura " zAnti" zabda se "zAntinAtha" kA grahaNa kiyA jAtA hai / kahA bhI hai- " pAsaM taha vaddhamANaM ca" aura "saMtI saMtikare loe" loka meM bhI "bhAmA" kahane se satya - bhAmA kA aura bhIma kahane se bhImasena kA bodha hotA hai || 1 // " kimAha baMdhaNaM vIro" yahAM prathama sUtra meM svAmI se bandhana kA svarUpa pUchA-bandhana kyA hai ? bandhana kA kyA svarUpa kahA hai ? yahAM " kiM" zabda prazna kA vAcaka hai / jaba taka bandhana kA svarUpa na jAna liyA jAya taba taka usase nivRtti nahIM ho sakatI aura nivRtti hue vinA bandhana ke abhAvarUpa mokSa kI saMbhAvanA bhI badale vIra" pada vaparAyuM che. parantu ekadezanA grahaNathI sa pUrNa grahaNa thaI jAya che, A niyamane AdhAre "vIra" zabda vaDe "mahAvIra" zabdanuM paNu grahaNa thaI jAya che. jema pArzva pada vaDe pArzvanAtha ane zAnti" padma vaDe zAntinAtha' ne grahaNa karI zakAya che, eja pramANe 'vIra' pada vaDe mahAvIra" prabhune grahaNa karI zakAya che. pazu cheDe "pAsaM taha vaddhamANaM ca" ane "satI saMtikare loe" soGabhAM pazu lAbhA kahevAthI satyabhAmAnA ane bhIma kahevAthI bhImasenanA edha thAya che.) // 1 // jambUsvAmIne sudharmA tIrthakara bhagavAn ne " kimAha baMdhaNa vIro" "andhana zu che ? tIrtha 12 lagavAne andhananu sva35 kevuM kahyuM che ?": jamrUsvAmIe sudharmAM svAmIne A prakAranA je prazna prathama sUtramAM pUchyA che, tenA dvArA ananu svarUpa jANavAnI temanI icchiA prakaTa thAya che. sUtramAM " viM" pada praznanuM vAcaka che. jyAM sudhI andhananuM svarUpa jANI na zakAya tyAM sudhI te andhanamAMthI chuTakArA paNa meLavI zakAtA nathI, ane bandhanamAMthI chuTakAro pAmyA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sUtrakRtAGgasUtre atra bandhanazabdena karmagRhyate, kAraNe kAryopacArAt , bandhanaM hi saMsArajanitaM sukhaduHkham tAdRzamukhaduHkhakAraNaM karma-zubhAzubhAdirUpam / tasmin kAraNe karmaNi kAryasya duHkharUpabandhanasyopacArAttadapi karma, bandhanapadapratipAdya bhavati, yathA 'dhammo maMgalaM' natra dharmoM maGgalaM kintvasau maGgalajanakaH kAraNedharme kAryasya maMgalasyopacArAd dharmoM maGgalamiti vyapadizyate tadvatprakRtepi duHkhasya bandhanatvaM tajjanakaM karma tasmin karmaNyapi bandhanavyavahAraH / tathA ca bandhanaM duHkhaM tatkAraNaM ca karmabandhanameva yathA loke-sukhaM sukhajanakaM ca khacandananavanItAdisarva sukhamiti vyapadizyate tathehApi duHkhaM tatkAraNaM karma ca nahIM ho sakatI / kAraNa ke vinA kArya nahIM hotA, ataH pahale bandhana kA kAraNa kahate haiM-cittamaMta ityAdi / yahAM bandhana zabda se karma grahaNa kiyA gayA hai| kAraNa meM kArya kA upacAra karane se bandhana kA artha huA-saMsAra janita sukha duHkha / isa prakAra ke sukha duHkha kA kAraNa zubha azubhAdi karma hai| usa kAraNa arthAta karma meM kArya kA arthAt duHkha kA upacAra karane se duHkha bhI karmabandhana zabda kA vAcya ho jAtA hai| jaise-"dhammo maMgalaM" yahAM dharma ko maMgala kahA hai kintu dharma maMgala nahIM, maMgala kA janaka hai, phira bhI kAraNarUpa dharma meM kAryarUpa maMgala kA upacAra karane se dharma maMgala kahA jAtA hai / isI prakAra prakRta teM bhI duHkha bandhanarUpa hai aura duHkha kA janaka karma hai| ataeva karma meM bhI bandhana kA vyavahAra hotA hai| isa prakAra jaise loka meM sukha aura sukha ke janaka phUla, mAlA, candana, vanitA Adi bhI sukha khvinA bandhananA abhAvarUpa mokSanI prApti paNa saMbhavI zakatI nathI. kAraNa vinA kArya thatu nathI, tethI sUtrA2 sauthI paDasA manvananA ||27||nu ni3544 42 cha. "cittamaMta" chatyAhi ahIM bandhana pada dvArA karmane grahaNa karavAmAM Avela che. kAraNamAM kAryane upacAra karavAthI badhanano artha "saMsAra janita sukhaduHkha thAya che. A prakAranA sukhaduHkhanuM kAraNa zubha, azubhAdi karmo che. te kAraNe-eTale ke karmamAM kAryane eTale ke duHkhane upacAra karavAthI duHkha paNa karmabandhana zabdanuM vAcya thaI jAya che. jemake "dhammo maMgala" maDI dhamana bhagata yo cha. 52ntu dharma bhI nathI pA bhasanA janaka che. chatA paNa kAraNa rUpa dharmamAM kArya rUpa maMgalane upacAra karavAthI dharmane maMgalarUpa kahevAya che. e ja pramANe ahIM paNa duHkhane bandana rUpa kahyuM che, ane duHkhanuM janaka karma hoya che, te kAraNe karmamAM paNa bandhanane vyavahAra thAya che. lekamAM jevI rIte phUla, mAlA, candana, vanitA Adi sukhajanaka vastuone sukha kahevAmAM Ave che, zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra- zru. a. 1 bandhasvarUpanirUpaNam sarva bandhanapadena saMgRhyate / tatra kAraNamantareNa kArya na syAditi kAraNasvarUpameva prathamato darzayati sUtre / nahi aprAptadaNDAdiH puruSaH kadAcidapi kathaMcidapi ghaTAdikArya saMpAdayituM zaknuyAt yadi kAraNamantareNApi kArya bhavettadA dhUmArthI vahmarupAdAnaM tRptyarthI bhojanAdikaM kathamapi nArjayet / ataH prathamataH kAraNamevopAdeyaM kAryakaraNAya prekSAvateti kAryAt pUrva kAraNamavazyamanveSaNIyamiti lokaprasiddhAM rItimanusRtya sUtrakAreNa prathamaM bandhasya kAraNameva pradarzitam, saMsAre sarva samAraMbhAH karmopAdAnarUpAH karma kAraNabhUtA 'mame' tiparigrahabuddhayaiva samutpannA bhavantIti kRtvA prathamaM parigraha eva sarvabandhanAnAM kAraNamiti tadevadarzayati-'cittamaMtamacittave'ti 'cittamaMta'cittavat-cittaM cetanA, tadasyAstIti lAte haiM, usI prakAra karma tathA karma ke kAraNa bhI bandhana hI kahe jAte haiN| kAraNa ke binA kArya nahIM hotA, isa kAraNa sUtra meM pahale kAraNa kA hI svarUpa darzAte haiN| DaMDA cAka Adi prApta kiye jAne binA puruSa kabhI bhI aura kisI prakAra ghaTa Adi kArya ko sampAdita karane meM samartha nahI ho sakatA yadi kAraNa ke binA bhI kArya ho jAtA to dhUma kA arthI agni ko grahaNa na karatA aura tRpti cAhane vAlA bhojana Adi kA upArjana na karatA / ataeva kArya karane ke lie buddhimAn puruSa ko prathama kAraNa ko hI grahaNa karanA cAhie / kArya se pahale kAraNa kA avazya anveSaNa karanA cAhie, isa loka prasiddha rIti kA anusaraNa karake sUtrakArane pahale bandhana kA kAraNa hI dikhalAyA hai| saMsAra meM karmoM ke kAraNabhUta sabhI samAraMbha "mama" yaha merA" isa parigraha buddhi se hI utpanna hote haiN| ataeva sarva prathama parigraha hI sarva bandhanoM kA kAraNa hai, isa kAraNa usI ko dikhalAte haiNeja pramANe karma tathA karmanA kAraNone paNa bandhaneja kahevAmAM Ave che. kAraNa vinA kArya saMbhavI zakatuM nathI, te kAraNe sUtrakAre sUtramAM kAraNanA svarUpanuM ja pahelAM nirUpaNa karyuM che. DaMDe, cAkaDe, Adi prApta karyA vinA mANasa kadI paNa ane kaI paNa prakAre ghaDA Adi kAryane sampAdita karavAne samartha thaI zakatuM nathI. jene kAraNa vinA kArya thaI jatuM hota to dhUmane arthI agnine grahaNa na karata, ane tRpti cAhanAre bhejana AdinuM upArjana na karata. tethI kArya karavAne mATe buddhimAna puruSe prathama kAraNane ja grahaNa karavuM joIe. kArya pahelAM kAraNanI avazya anveSaNa (dha) karavI joIe. A lokaprasiddha rItanuM anusaraNa karIne sUtrakAre pahelAM bandhanAM kAraNe ja batAvyAM sarva banyAnuM sauthI paheluM kAraNa parigrahu ja che. saMsAramAM karmonA kAraNabhUta saghaLA samAraMbha mamatvabhAva rUpa (A mAruM che, evA bhAvarUpa) parigraha buddhimAMthI ja utpanna thAya che. tethI sUtrakAra have parigrahanuM svarUpa prakaTa kare che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sUtrakRtAGgasUtre cittavat, tat sacittamityarthaH, vA athavA'cittam cetanArahitam / 'cittavat' ityanena dvipadacatuSpadAdInAm acittamityanena suvarNarajatamaNimANikyAdInAM grahaNam / etadubhayaM parigraho dvidhA vibhajyate bAhyAbhyantarabhedAt, tatra bAhyo navavidhaHdvipadacatuSpadakSetravAsturajatasuvarNadhanadhAnyakupyabhedAt / Abhyantarazvaturdazavidha:mithyAtvAviratyAdipazcakam 5, hAsyAdiSaTkam 11 vedatrikaM 14 ceti / etadubhayamapi 'kisAmavi' kRzamapi svalpamapi tRNatuSAdikamapi 'parigijjha' parigRhya mamatvabuddhacA parigrahaviSayIkRtya - parigrahaM kRtvetyarthaH / athavA kasanaM kasaH parigraha buddhacA jIvasya parigRhItatvArthe gamanapariNAmaH parigrahaH, arthAt sudUre vartamAnasyApi padArthasya manorathAdiprakAreNa mamatvAdibuddhayA grahaNAkAra - pariNAmo yo jIvasya bhavati manasA grahaNamiti sa sarvopi parigraha eva tam / jo cetanA se yukta ho vaha "cittamaMta" yA sacitta kahalAtA hai / cetanA se rahita ko "acitta" kahate haiM "cittamaMta" isa pada se dvipada catuSpada Adi kA tathA " acitta" zabda se suvarNa, rajata, maNi, mANikya Adi kA grahaNa hotA hai, ye donoM hI parigraha haiM / parigraha do prakAra kA hai bAhya aura Abhyantara / inameM se bAhya parigraha ke nau bheda haiM- ( 1 ) dvipada (2) catuSpada (3) kSetra ( 4 ) vAstu (5) rajata (6) svarNa (7) dhana (8) dhAnya aura ( 9 ) kupya / Abhyantara parigraha caudaha prakAra kA hai-pAMca mithyAtva avirati Adi chaha hAsya Adi, aura tIna veda (strIveda Adi) / ina donoM prakAra ke parigrahoM ko svalpa-tRNa tuSa mAtra bhI jo mamatva buddhi se grahaNa karatA hai athavA grahaNa karane kA manoratha karatA hai arthAt padArtha ke dUra rahane para bhI usa para mamatva dhAraNa karake use mana se grahaNa karatA hai, vaha - cetanAthI yukata vastune "cittamanta" athavA sacitta kaheche, ane cetanAthI rahita vastu atti he che. dviyaha, anuSya yAhi pArtho sacitta gaNAya che, sonu, yAMhI, maNi, mANikaya Adi padArthAne acitta kahe che. A banne prakAranA padArthoM rAkhavA tenuM nAma ja parigraha che. parigrahanA mukhya be prakAra che. (1) khAdyaparigraha ane (2) Abhyantara parigraha. bAhyaparigrahanA nIce pramANe nava bheda kahyA che. (1) dviyaha, (2) atuSyaha, (3) kSetra, (4) vAstu, (5) 204 (yAMhI) (6) suvarNu (7) dhana, (8) dhAnya bhane (E) mukhya mAlyantara parivahanA nIce pramANe 14 prahAra paDe che. mithyAtva, avirati Adi pAMca prakAre, hAsya Adi cha prakAre ane strIveda rUpa traNa prakAre. A banne prakAranA parigrahAne svalpa pramANamAM (tRNu athavA tuSa jeTalA alpa pramANamAM) paNa je mamatva buddhithI grahaNa karavAnA manAratha seve che. eTale ke padArtha dUra heAvA chatAM paNa tenA para mamatva dhAraNa karIne tene manathI grahaNa kare che, zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 parigrahasvarUpanirUpaNam 23 tadevametAdRzaM parigrahaM svayaM parigRhyAnyAn vA grAhayitvA, 'annavA' parigraha kurvantamanyaM vA 'aNujANAi' anujAnAti anumodayati / evaM sati jIvaH "dukkhA" duHkhAt-duHkhayati pratikUlavedanIyatAM jIvasyAcaratIti duHkham , arthAt jJAnAvaraNIyAdyaSTaprakArakaM karma tAdRzakarmaNaH phalaM vA'sAtodayAdikaM tAdRzaduHkha tatkAraNAbhyAM jIvaH kadAcidapi 'na muccai' na mucyate anena parigraha eva paramAnarthamUlamityuktam, yadyapi anarthamUlaM na kevalaM parigraha eva apitu anye bahavopi hiMsAnRtasteyAdayaH santi tathApi sarvaprathamataH zAstrakAraH kathaM parigrahasyaiva grahaNaM kRtavAn 1 sarveSu parigraha eva pradhAnam, teSAM hiMsA'nRtasteyAdInAM parigrahamUlatvAt , parigraho hi mamatvabuddhireva, yAvajjIvasya zarIrasaba parigraha hI hai| isa prakAra ke parigraha ko svayaM grahaNa karake, dUsaroM se grahaNa karavA kara yA grahaNa karanevAle kI anumodanA karake jIva duHkha se mukta nahIM hotA / jo jIva ko duHkhI karatA hai-pratikUla vedana utpanna karatA hai, vaha duHkha kahalAtA hai| jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karma tathA una kA asAtA Adi rUpa udaya, duHkha hai| parigrahI jIva isa duHkha se chuTakArA nahIM paataa| isa kathana se yaha sUcita kiyA gayA hai ki parigraha hI ghora anarthoM kA mUla hai| yadyapi kevala parigraha hI anartha kA mUla nahI hai, hiMsA, asatya, steya Adi anya bhI bahuta se anartha ke kAraNa haiM, phira bhI zAstrakAra ne sabase pahale parigraha ko hI kyoM grahaNa kiyA hai? isakA kAraNa yaha hai ki saba anartha kAraNoM meM parigraha hI pradhAna hai, hiMsA Adi anya kAraNa parigrahamUlaka hai| mamatvabhAva parigraha kahalAtA hai| jaba taka jIvako tene parigraha rUpa ja mAnavAmAM Ave che. A prakAranA parigrahane svayaM grahaNa kArAvanAra ane grahaNa karanAranI anumodanA karanAra jIva duHkhathI mukta thato nathI. jenA dvArA jIvane pratikULa vedanA utpanna karAya che, tenuM nAma duHkha che. jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmo tathA temane asAtA Adi rUpa udaya ja duHkha rUpa che. parigrahI jIva A duHkhamAMthI chuTakAra pAmato nathI. A kathana dvArA e sUcita karavAmAM AvyuM che ke parigraha ja ghara anarthonuM mULa che. je ke mAtra parigraha ja anarthanuM mULa nathI, hiMsu, asatya, corI Adi bIjA paNa aneka arthanAM kAraNe che. chatAM paNa zAstrakAre sauthI pahelAM parigrahane ja zA kAraNe grahaNa karyo che? A praznano uttara nIce pramANe che. anarthanA saghaLAM kAraNomAM parigraha ja pradhAna che. hiMsA Adi anya kAraNe parigrahamUlaka che. mamatva bhAvane ja parigraha kahe che. jyAM sudhI zarIra, varNa, vaya ane avasthA pratye jIvamAM mamatvabhAva utpanna thato nathI, tyAM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre varNavayo'vasthAsu mamatvabuddhi na jAyate tAvannAsau manovAkAyaiH karma samArabhate, asamArabhamANazca kathaM hiMsAdi doSebhyo yujyateti zarIrAdau prathamato mamatvabuddhi samutpAdena zarIrAdikamAtmIyatayA parigRhya zarIrAdinA zubhAzubhakarma saMpAdayan tatphalena sukhaduHkhAdinA saMspRSTo'nekAM nArakatiryagrUpAM yoni prApnuvan adhogatimeva prAmoti, tatazca kadAcidapi duHkhaviyukto na bhavatIti sarveSAmanarthAnAM niyAnaM bhavan parigrahaH sarvAtizayya sarveSu pradhAnaM bhavatItyataH sUtrakAraH sarvaprathamaM parigrahasyaiva grahaNaM kRtavAn / parigrahasya sarvAnarthakAraNatA'nyatrApi pratipAditA; tathAhi "dveSasyAyatanaM dhRterapacayaH kSAnteH pratIpo vidhi, yAkSepasya suhRnmadasya bhavanaM dhyAnasya kaSTo ripuH / duHkhasya prabhavaH sukhasya nidhanaM pApasya vAso nijaH, prAjJasyApi parigraho graha iva klezAya nAzAya ca // 1 // " iti / zarIra, varNa, vaya evaM avasthA meM mamatva buddhi nahI utpanna hotI taba taka vaha mana vacana-kAyase karma kA AraMbha nahIM karatA aura jaba AraMbha nahIM karatA to hiMsAdi doSoM kA pAtra kaise ho sakatA hai ? isa prakAra pahale zarIra Adi meM mamatvabuddhi utpanna hotI hai aura vaha use apanA mAnatA hai| phira zarIra Adi se zubha azubha karma karake usake phala sukha duHkha Adi se spRSTa hotA hai tathA naraka tiryaca Adi aneka yoniyoM ko prApta karatA huA adhogati ko hI prApta hotA hai| isa prakAra jIva kabhI bhI duHkha se rahita nahIM ho paataa| isI kAraNa parigraha saba anarthoM kA kAraNa hotA huA saba anarthoM se baDhakara hai aura isIliye sUtrakAra ne sarva prathama parigraha ko hI grahaNa kiyA hai| parigraha saba anarthoM kA kAraNa hai, yaha bAta anyatra bhI kahI gaI hai, jaise-"dveSasyAyatanaM " ityaadi| sudhI te mana, vacana ane kAyA vaDe karmano AraMbha karato nathI. ane jyAM AraMbhano ja abhAva hoya tyAM hiMsAdi dene sadbhAva ja kevI rIte saMbhavI zake? A prakAre pahelAM zarIra Adi pratye mamatvabhAva utpanna thAya che ane tene te pitAnuM mAne che. tyAra bAda zarIra Adi vaDe zubha azubha karma karIne, tenA phalasvarUpa sukhaduHkha AdinuM anubhavana kare che, tathA nAraka, tiryaMca Adi aneka yuniomAM utpanna thayA kare che. A prakAre jIva kadI paNa duHkhathI rahita thaI zakatuM nathI. eja kAraNe parigraha saghaLA anarthonuM kAraNa hovAne lIdhe saghaLA anarthomAM pradhAna che. te kAraNe sUtrakAre sauthI pahelAM ahIM parigraha rUpa kAraNanuM ja pratipAdana karyuM che. "parigraha saghaLA anarthonuM mULa che," A vAta anyatra paNa prakaTa karavAmAM Avela che. jemake - "dveSasyAyatanaM" tyAhi zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a.1 parigrahasvarUpanirUpaNam punarapyuktam "yathA hyAmiSamAkAze, pakSibhiH zvApadai jhuvi / bhakSyate salile naU, stathA sarvatra vittavAn" // 1 // iti / parigraharakSaNArtha prAptadhanasya mahAn klezo jAyate, dhananAze'pi ca upabhoge cAtRptiH, tathAcoktam-- na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / __ haviSA kRSNavarmeva bhUyaevAbhivarddhate // 1 // " "parigraha dveSa kA sthAna hai, dhairya ko kama karatA hai, kSamA kA virodhI. hai, vikSepa kA sakhA (mitra) hai, mada (ahaMkAra) kA ghara hai, dhyAna kA kaSTakArIvairI hai, duHkhoM kA utpatti sthAna hai, sukha kA vinAzaka hai, pApa kA vAsa hai aura vivekavAn puruSa ke lie bhI graha ke samAna kleza aura vinAza kA kAraNa hotA hai|" phira kahA hai-"yathAhyAmiSamAkAze" ityAdi / ___"jaise mAMsa kA Tukar3A AkAza meM pakSiyoM ke dvArA, dharatI para hiMsaka pazuoM dvArA, aura jala meM nakra (magara, matsya) Adi jalacaroM dvArA bhakSaNa kiyA jAtA hai, usI prakAra dhanavAn bhI sarvatra hI satAyA jAtA hai| jise dhana prApta ho gayA hai, use usakI rakSA karane meM ghora kleza hotA hai aura nAza hone para bhI duHkha hotA hai| vaha usakA upabhoga kare to bhI tRpta nahIM ho pAtA / kahA hai-"na jAtu kAmaH" ityaadi| parigraha zreSanuM sthAna che. dhairyanI hAni karanAra che, kSamAna vidhI che, vikSepano mitra che, mada (ahaMkAra) nuM dhAma che. dhyAnane kaSTakArI zatru che, duHkhanuM utpattisthAna che, sukhano vinAzaka che. pApanuM nivAsasthAna che, ane vivekavAna puruSane mATe paNa grahanA samAna kaleza ane vinAzanA kAraNarUpa hoya che. paNI se dhuMcha - "yathA hAmiSamAkAze" tyAha jevI rIte AkAzamAM uDatAM pakSio dvArA, dharatI para rahetAM hiMsaka pazuo dvArA ane jaLamAM rahetAM magara, matsya Adi dvArA mAMsanATukaDAnuM bhakSaNa karAya che, eja pramANe dhanavAna manuSyanI paNa sarvatra satAmaNuM ja thayA kare che. (cAra, sarakAra, vArasadAra, Adi tenA dhanane prApta karavAne mATe prayatnazIla rahe che. tethI te dhananI rakSA karavAnI ciMtA tene haMmezA rahyA kare che.) jenI pAse dhana hoya che tene tenI rakSA karavAne mATe khUba ja duHkha veThavuM paDe che. dhanane kadAca nAza thaI jAya, te paNa tene duHkha ja thAya che. teno upabhegA karavA chatAM 5 tena tRpti thatI nathI. ughu 54 cha - "na jAtu kAmaH" tyA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre ityevaM prAptirakSaNopabhoganAzAdi sarvAvasthAyAM parigraho duHkhAnyeva janayatIti parigrahe sati duHkharUpabandhanAtkadAcidapi na mucyate, tasmAt parigraha eva sarvaduHkhAtmakabandhanasya paramaM kAraNamiti suSTUktaM bhagavatA-evaMduHkhA Na muccaI" iti // 2 // pUrva 'parigraha eva sakaladuHkhasvarUpabandhasya kAraNam' ityuktam, saca nArambhamantareNa saMbhavati, tatra ca hiMsA'vazyambhAvinIti tatsvarUpamAha--- athavA-yaH khalu parigrahavAn saH avazyamevAraMbhaM kariSyati, kRtecAraMbhe'vazyameva prANAtipAta iti darzayitumAha-athavA sUtrakAro dvitIyagAthayA bandhasvarUpaM bodhayitvA prakArantareNApi punarbandhasvarUpameva darzayati-'sayaM nivAyae' ityaadi| kAmoM ke upabhoga se kAmakI zAnti nahIM hotI / jaise ghRta se agni zAnta na hokara adhikAdhika prajvalita hotI hai / usI prakAra kAmoM ke bhoga se kAma kI vRddhi hI hotI hai| isa prakAra parigraha prApti, rakSaNa, upabhoga aura vinAza Adi sabhI avasthAoM meM duHkha hI utpanna karatA hai ataeva parigraha kI vidyamAnatA meM jIva duHkha rUpa bandhana se kabhI bhI mukta nahIM ho sakatA / isaliye parigraha hI samasta duHkharUpa bandhana kA parama kAraNa hai ataeva bhagavAnne ThIka hI kahA hai ki isa prakAra duHkha se chuTakArA nahIM ho sakatA // 2 // pahale kahA jA cukA hai ki parigraha hI samasta duHkha rUpa bandhana kA kAraNa hai| vaha parigraha AraMbha ke vinA nahIM hotA aura AraMbha karane meM hiMsA avazya hotI hai, ataeva hiMsA kA svarUpa kahate haiM athavA jo parigrahavAn hai vaha avazya hI AraMbha kregaa| AraMbha karane "kAmanA upabhogathI mANasane tRpti thatI nathI. jema ghI nAkhavAthI agni zAnta thavAne badale adhikane adhika prajavalita thAya che, e ja pramANe kAmanA upabhegathI kAmanI vRddhi ja thatI rahe che." eja prakAre parigraha prApti, rakSaNa, upabhega ane vinAza Adi saghaLI avasthAmAM duHkha ja utpanna kare che, tethI jyAM sudhI parigrahane parityAga na karavAmAM Ave, tyAM sudhI jIva duHkha rUpa bandhanamAMthI kadI paNa mukta thaI zakta nathI. tethI parigrahane ja samasta duHkha rUpa banadhananA mukhya kAraNa rUpa kahyo che. tethI ja bhagavAne kahyuM che ke parigrahano tyAga karyA vinA duHkhamAMthI chuTakAre thaI zasta nathI. // 2 // AgaLa e vAtanuM pratipAdana thaI cukyuM che ke parigraha ja samasta duHkha rUpa bananuM kAraNa che. te parigraha AraMbha vinA saMbhavI zaktA nathI, ane AraMbha karavAmAM hiMsA to avazya thAya ja che. tethI have sUtrakAra hiMsAnA svarUpanuM nIrUpaNa kare che. athavA parigrahavALe jIva AraMbha avazya karaze ja, ane AraMbha karavAthI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 prakArAntareNa bandhasvarUpanirUpaNam 27 %3 saya nivAyae pANe, aduvA'nnehi ghaaye| haNaMtaM vA'NujANAi, veraM vaGgaDhai appaNo // 3 // chAyAsvayaM nipAtayet prANAn , athavA'nyaH ghAtayet / nantaM vA'nujAnIyAt , vairaM vardhayati AtmanaH // 3 // anvayArthayaHparigrahavAn (sayaM) svayam AtmanA (pANe) prANAn ekendriyAdIn jIvAn (nivAyae) nipAtayet hiMsyAt, (aduvA) athavA (annehi) anyaiH paraiH para prANAtipAta avazya hotA hai yaha dikhAne ke liye kahate haiM athavA-sUtrakAra dUsarI gAthA ke dvArA bandha ke svarUpa ko samajhA kara phira prakArAntara se bandha ke hI svarUpa ko dikhAte haiM--sayaM nivAyae ityAdi zabdArtha-'sayaM--svayaM' apane Apa 'pANe----prANAn , jIvoM ko 'nivAyae nipAtayet ' mArate haiM, 'aduvA--athavA 'athavA' 'annehi-anyaiH' dUsare ke dvArA 'ghAyae ghAtayet' ghAta karAtA hai 'vA-vA' athavA 'haNaMtaM -nanta' prANI kA ghAta karane vAle ko 'aNujANAi---anujAnIyAt' anujJA-AjJA detA hai, vaha 'appaNo AtmanaH' apanA 'veraM'-vairaM' vairako 'vaDDhai-vardhayati' baDhAtA hai // 3 // anvayArtha jo parigrahavAn (puruSa) ekendriya Adi jIvoM kI svayaM hiMsA karatA hai athavA dUsaroM se hiMsA karavAtA hai athavA hiMsA karane vAle kI mana, prAtipAta avazya thAya cha, ta pAta 48 42vAne mATe sUtrA2 "saya nivAyae" ItyAdi sUtra kahe che. zahAtha--'sayaM-svayaM pAte 'pANe-prANAn'vAne 'nivAyae-nipAtayeta' mAre cha. 'aduvA-athavA' magara 'annehi-anyaiH' bhIlanI bhAIta 'ghAyae-ghAtayet' dhAta 42rAve che. 'vA-vA' mArato 'haNataM-nanta' prANiyona dhAta421vANAne 'aNujANAianujAnIyAt' 2||jnyaa 2 cha. te 'appaNo-AtmAnaH' pAtAnA 'vrN-vrN| 32ne 'vaDUDhaibardhayati, padhAre che. athavA bIjI gAthA dvArA bandhanA svarUpanuM nirUpaNa karIne sUtrakAra anya prakAre sannA 2135nu ni354 42 cha - "saya nivAyae" tyAha - anvayArtha - je parigrahavALe jIva ekendriya Adi jAnI pote hiMsA kare che athavA anyanI pAse hiMsA karAve che athavA hiMsA karanAranI mana, vacana ane kAyAthI zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sUtrakRtAGgasUtre rapi ( ghAyae) ghAtayet (vA) vA = athavA (haNataM ) prantaM = jIvAn mArayantamanyam (aNujANAra) anujAnIyAt = anumodayet manovAkkAyayogaiH saH (appaNo) AtmanaH = svasya (veraM) vairaM = svaghAtitajIrvaiH saha zatrubhAvaM ( vaDDhai) vadharyati = janma janmAntare vairasambandhaM vistArayatItyarthaH ||3|| TIkA " yaH sacittAnAM dvipadacatuSpadAdInAm acittAnAM hiraNyasuvarNAdInAM parigrahakArI puruSaH samupArjitaparigrahAdatRpyan punarapi dhanAdInAmarjane prayatnavAn bhavati / tathArjitadhanAnAmupadravakArake dveSaM karoti, tato dveSayuktaH puruSaH 'sayaM' svayam = AtmanA 'pANe' prANAn = atra 'prANa' zabdena prANino gRhyante tena prANAn ekendriyAnArabhya paJcendriyaparyatAn jIvAn 'nivAyae' nipAtayet = atipAtayet / hiMsA ca prANiprANaviyojanarUpA / uktaJca "paJcendriyANi trividhaM balaM ca, ucchvAsaniHzvAsamathAnyadAyuH / prANA dazaite bhagavadbhiruktA steSAM viyogIkaraNaM tu hiMsA" // 1 // vacana, kAyA se anumodanA karatA hai vaha mAre jAne vAle jIvoM ke sAtha apanA vaira baDhAtA hai arthAt janmajanmAntara ke lie vaira sambandha kA vistAra karatA hai // 3 // TIkArtha- jo dvipada catuSpada Adi sacetana vastuoM kA aura hiraNya-svarNa Adi acetana padArthoM kA parigraha karatA hai, vaha upArjita parigraha se tRpti na pAtA huA punaH punaH dhanAdi ke upArjana meM prayatnazIla hotA hai tathA upArjita kiye hue dhana kA upadrava karane vAle para dveSa karatA hai, ataeva dveSayukta puruSa svayaM ekendriya se lekara paMcendriya taka ke prANiyoM kI hiMsA karatA hai prANiyoM ke prANoM kA viyoga karanA hI hiMsA hai kahA bhI hai "pacendriyANi" ityAdi / anumeAdanA kare che, te mArI nAkhavAmAM AvelA jIvA sAthe peAtAnuM vera vadhAre che eTale ke janma janmane mATe tenI sAthe zatrutA rUpa saMbaMdhano vistAra kare che, TIkA -- je manuSya dvipada, catuSpada Adi sacetana vastuenA ane seAnuM, cAMdI ADhi acetana padArthAMno parigraha kare che, te upArjita parigraha vaDe tRpti pAmatA nathI, evA puruSa dhanAdinuM adhikane adhika upArjana karavAno prayatna karyAM kare che. je kAi vyakti Adi teNe upArjita karelA dhanane paDAvI levAno athavA nAza karavAno prayatna kare che, tenA pratye te parigrahI dveSabhAva rAkhe che. evA dveSayukta puruSa pAte ja ekendriyAthI laine pacendriyA pantanA jIvAnI hiMsA kare che. prANIonAM prANAno viyeAga karavA tenuM nAma ja hiMsA che. kahyuM paNa che ke zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TokA pra. zu. a. 1 prakArAntareNa bandhasvarUpanirUpaNam athavA 'annehiM' anyaiH=parairapi 'ghAyae' ghAtayet / so'pi ghAtaka eva, uktazca" anumaMtA vizasitA nihantAkrayavikrayI / saMskartA copahartAca, khAdakazceti ghAtakAH " // 1 // aSTa prakArakAste ghAtakA upadiSTAH / sAkSAtparaMparayA vA hiMsAyAH saMpAdakAH zarIreNa vacasA manasA vA hiMsAyAH kartA hiMsaka eva / vA=athavA - 'haNaMtaM' ghnantaM = mArayantamanyam ' aNujANAra' anujAnIyAt = anumodayet = suSThukRtamiti manasA prasaMzayedityarthaH / sa kRtakAritAnumodanAdibhiH prANinAM prANa 29 pAMca indriyA~, tIna bala manobala, vacanabala, kAyabala, zvAsocchavAsa aura Ayu, yaha dasa prANa bhagavAn ne kahe haiN| inakA viyoga karanA hiMsA hai // 1 // athavA jo puruSa dUsaroM se hiMsA karavAtA hai, vaha bhI ghAtaka hI kahalAtA hai / kahA hai- "anumaMtA" ityAdi / hiMsA kA anumodana karane vAlA, mArane vAlA, hanana karane vAlA mAMsa kA kraya vikraya karane vAlA, use pakAne vAlA paroMsane vAlA aura khAne vAlA yaha saba ghAtaka - hiMsaka hai ||1|| ve ghAtaka ( hiMsaka ) ATha prakAra ke kahe gaye haiM / sAkSAt yA paramparA se jo mana vacana yA kAya ke dvArA hiMsA kA kattI hai vaha hiMsaka hI hai / athavA jo mArane vAle kA anumodana karatA hai -' acchA kiyA ' isa prakAra prazaMsA karatA hai, vaha kRta kArita aura anumodana Adi ke dvArA prANiyoM kA prANa alaga karake saiMkaDoM hajAroM janmoM taka kAyama rahane "paJcendriyANi" ityAdi - pAMca indriyo, RNu maNa (manomana, vacanamaNa mane ayamana ), zvAsozvAsa, ane Ayu, A pramANe 10 prANu bhagavAne kahyA che. te prANAno viyAga karavA tenuM nAbha 4 prazAtiyAta (hiMsA) che - athavA - je puruSa bIjA leAkA dvArA hiMsA karAve che, tene paNa ghAtaka ja kahevAya che. adhupagu cheDe - "anumatA" ityAhi - hiMsAnI anumohanA ranAra, bhAranAra hunana (hatyA) uranAra, mAMsano vepAra 42nAra, mAMsane pakAvanAra, mAMsa pirasanAra, ane mAMsAhAra karanAra, A badhAne ghAtaka ja ahevAya che. // 1 // te ghAtaka (hiMsA) nA ATha prakAra kahyA che. je mANasa peAte ja mana, vacana ane kAyA dvArA hiMsAno kartA heAya che tene hiMsaka ja gaNAya che. athavA je pAte hiMsA karatA nathI, paNa hiMsA karanAranI anumeAdanA kare che "ghaNuM ja sAruM karyuM" A prakAre hiMsA karanAranI praza'sA kare che, te kRta, kArita ane anumeAdanA Adi dvArA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre vyaparoNena 'appaNo' AtmanaH svasya 'veraM' vairaM janmAntarazatAnubandhi vairabhAvaM 'vaDDhai' vardhayati' arthAt yaM prANinamiha janmani virAdhayati sa prANI tamupahantAraM bhavAntare mArayati evaM ghaTIyaMtranyAyena vairaM dinAnudinaM varddhata eva / tatazcAsau duHkhaparaMparArUpAd bandhAt kadApi na mucyate / prANAtipAtazcopalakSaNaM tena na kevalaM prANAtipAta eva bandhanaM bandhakAraNaM vA kintu mRSAvAdAdattAdAnamaithunaparigrahA api bandhahetava iti // 3 // punarapi bandhanasvarUpameva darzayati--'jassi kule' ityAdi / mUlam ---- jassi kule samuppaNNe, jehiM vA saMvase nare mamAi luppaI bAle, aNNamaNNehi mucchie // 4 // chAyA----- yasmin kule samutpannaH, yairvA saMvaset naraH / mameti lupyate bAlaH, anyAnyeSu mUrchitaH // 4 // vAle vairabhAva ko baDhAtA hai / arthAt jo puruSa isa janma meM kisI prANI kA ghAta karatA hai, vaha prANI janmAntara meM usa ghAtaka ko mAratA hai| vaha prANI janmAntara meM usa ghAtaka ko mAratA hai usa prakAra ghaTIyaMtra (arahaTa) ke nyAya se dinoM dina vaira vaDhatA hI calA jAtA hai| isa prakAra vaha duHkhoM kI paramparA rUpa bandhana se kadApi mukta nahIM ho paataa| yahAM 'prANAtipAta' zabda upalakSaNa haiM ataeva kevala prANAtipAta hI bandhana yA bandhana kA kAraNa nahIM hai kintu mRSAvAda, adattAdAna, maithuna aura parigraha bhI bandha ke kAraNa haiM // 3 // prANIonAM prANanuM vyapa paNa zarIrathI prANane alaga karIne seMkaDo ke hajAre janma sudhI jArI (cAlu) rahenArA verabhAvane vadhAre che. eTale ke je puruSa A janmamAM kaI prANane ghAta kare che. te prANI janmAntaramAM te ghAtakane ghAta kare che. A prakAre raheTanA nyAye dinapratidina vera vadhatuM ja jAya che. A prakAre duHkhanI paramparA rUpa bandhanamAMthI te kadI paNa mukta thaI zaktA nathI. ahIM "prANAtipAta" zabda upalakSaNa rUpa che. tethI ahIM evuM samajavAnuM che ke kevaLa prANAtipAta ja bandhana athavA bandhananuM kAraNa nathI, paraMtu mRSAvAda, adattAdAna, maithuna ane parigraha paNa bandhanA kAraNarUpa samajavA joIe. 3. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 prakArAntareNa bandhasvarUpanirupaNam 31 anvayArthaH--- (nare) naraH puruSaH (jassi) yasmin yAdRze (kule) kule-kSatriyAdi vaMze (samuppaNNe) samutpannaH saMjAtaH, (vA) vA athavA (jehiM) yaiH mAtRpitRbhaginI bhAryAdibhiH saha (saMvase) saMvaset nivaset teSu saH (bAle) bAlaH ajJAtasaMsArasvarUpatvod bAla iva bAla ajJAnI (mamAi) mameti 'ete mama' iti kRtvA (luppaI) lupyate pIDyate / kIdRzaH saH ? ityAha---(aNNamaNNehi) anyAnyeSu anyeSvanyeSu-pUrva mAtari pazcAt pitari tadanantaraM bhrAtRbhAryAputrapautrAdiSu (mucchie) mUrchitaH mohmupgtH| etAdRzaH sa snehena bhUyo bhUyo badhyate kintu na karmabandhanAnmucyata iti bhAvaH // 4 // phira bhI bandhana ke svarUpa ko hI dikhalAte haiM - 'jassiM' ityaadi| zabdArtha-'nare-naraH' manuSya 'jassi--yasmin' jisa 'kule-kule' vaMza meM 'samuppaNNe-samutpannaH' utpanna hotA hai 'vA--vA' athavA 'jehiM-yaiH' jisake sAtha 'saMvase-saMvaset' nivAsa karatA hai 'bAle-bAla:' vaha ajJAnI 'mamAi-mameti' unameM mamatva rakhatA huA 'luppaI-lupyati,' pIDita hotA hai 'aNNamaNNehiManyAnyeSu' dUsarI vastuoM meM 'mucchie-mUrchitaH' moha ko prApta karatA hai // 4 // __ anvayArtha-manuSya jisa kSatriya Adi kula meM janmA hai athavA jina mAtA, pitA, bhAI, bahina, patnI Adi ke sAtha nivAsa karatA hai unameM vaha saMsAra ke svarUpa ko na jAnane vAlA ajJAnI jIva mamatva dhAraNa karake pIDita hotA hai / kyoM pIDA pAtA hai ? vaha pahale mAtA meM, phira pitA meM, phira bhrAtA, bhAryA putra, pautra Adi meM moha ko prApta ho kara pIr3A pAtA hai aisA rAgI jIva sUtrakAra bandhananA svarUpanuM nIrUpaNa karatAM vizeSa kathana A pramANe kare che - "jassi" tyAha - hAtha-nare-naraH' mANusa 'jassi-yasmin ? 'kule-kule' vazamA samuppaNNe -samutpannaH' utpanna thAya che. 'bAle-bAlaH' te jJAnI 'mamAi-mameti' tamA bhabhAva rAbhAne 'luppaI-lupyate' du:bhI thAya che. 'annamannehi-anyAnyeSu' mIla bhI tummAmA 'mucchie-mUJchitaH' bhADa pAme che. // 4 // anvayArtha -- saMsAranA svarUpane na jANanAro ajJAnI jIva, je kSatriya Adi kuLamAM janme che tenA pratye athavA je mAtA, pitA, bhAI, bahena, patnI AdinI sAthe nivAsa kare che temanA pratye mamatvabhAva dhAraNa karIne pIDita (duHkhI) thAya che. te zA kAraNe pIDita thAya che? te pahelAM mAtAmAM, tyAra bAda pitAmAM, tyAra bAda HD, mana, mAryA, putra, pautra pAhimA bhADayuta (yuta) dhane pIpAbhyA 42 zrI sUtra kutAMga sUtra: 1 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgasUtre TIkA-- (nare) naraH manuSyaH 'jasmisa' yasmin kule ugrakulabhogakulAdau upalakSaNAt dezakAlarASTrAdau 'samuppaNNe' samutpannaH utpatti labdhavAn vA tathA 'jehiM' yaiH saha 'saMvaset mAtRpitRbhrAtRkalatraputramitrajAmAzvazurazvazrUzyAlakamAtulapitadhyaprabhRtibhiH saha saMvAsaM kuryAt teSu 'mamAi' mameti 'mamaite,---ahameteSAmityevaM prakAreNa mamatvaM kurvan 'luppai' lupyate mamakhasamutpAditakarmaNA narakanarAmaratiryaglakSaNe caturgatikasaMsAre paribhraman pIDayate ghaTIyantragataghaTikAvadanizamAvartamAno na kadAcidapi karmabandhanAd vimukto bhavatIti / kIdRzaH rAga ke kAraNa punaH punaH bandha ko prApta hotA hai kintu karmabandhanase mukta nahIM ho pAtA // 4 // TIkArya-jisa ugrakula yA bhogakula Adi meM aura upalakSaNa se jisa deza, kAla, rASTra Adi meM manuSya janmA hai tathA jina mAtA, pitA, kalatra, putra, mitra, jAmAtA zvasura sAsU sAle, mAmA, yA kAkA Adi ke sAtha nivAsa karatA hai, unake prati mamatva dhAraNa karatA hai arthAt , ye mere haiM- maiM inakA hU~ isa prakAra kA mamatAbhAva sthApita karatA hai aura mamatva ke kAraNa utpanna karma ke udaya se naraka manuSya deva aura tiryaca ina cAragatirUpa saMsAra meM paribhramaNa karatA huA pIDA pAtA hai / arahaTa kI ghar3iyoM ke samAna nirantara ghUmatA huA karmabandhana se mukta nahIM hotA / vaha jIva bAla hai arthAt sat asat ke viveka se vikala (rahita) hai / vaha anyAnyoM meM bhI arthAt che. e rAgI chava rAgane kAraNe pharI pharIne bandhane prApta karato rahe che, paraMtu karmabandhanamAMthI mukta thaI zakatuM nathI. A -2 mA ( ga, loga mahimA) mane pakSAnI apekSA raheza, kALa, rASTra AdimAM manuSya janmya hoya che, te kuLa AdinA pratye tathA je mAtA, pitA, lA, mana, mAryA, bhitra, putra, putrI, mAcha, sAsu, sasasa, sA, bhAmA, 41 AdinI sAthe manuSya nivAsa karate heAya che, temanA pratye mamatva bhAva dhAraNa kare che, eTale ke "teo mArA che ane huM temane chuM" A prakArano mamatvabhAva sthApita kare che. A mamatvane kAraNe te je karmonuM upArjana kare che te karmonA udayane lIdhe te naraka, manuSya, deva ane tiryaMca rUpa cAra gati rUpa saMsAramAM paribhramaNa karato thake pIDAne anubhava karatA rahe che. raheTanI jema nirantara paribhramaNa karate te jIva karmabandhanamAMthI mukta thaI zakta nathI. e jIva bAla hoya che, eTale ke sat asanA vivekathI vihIna hoya zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 prakArAntareNa bandhasvarUpanirUpaNam 33 saH naraH 1 ityAha (bAle)-bAla: sadasadvivekavikalaH bhavatIti / kIdRzo'sau 1 'aNNamaNNehiM' anyAnyeSu kulaparijanAtirikteSu dvipadacatuSpadahiraNyasuvarNAdiSu 'mucchie' mUrchitaH-gRddhibhAvamupagataH / etAdRzaH saH snehabandhanabaddho na mucyate karmabandhanAditibhAvaH / ayamAzayaH prathamaM tAvat mAtari snehaM karoti janmasamaye tadatiriktaiH saha paricayAbhAvAt saMbandhAbhAvAca / tataH pitari snehaM saMpAdayati mAtRsamIpe vartamAnatvAt tadanantaraM bhrAtRbhaginyoH' tataH paraM krIDAsukhamanubhavan mitrAdiSu snihyati tadanantaraM vyatIte bAlye saMprAptayuvatvazarIraH svAnurUpabhAryAdau snehaM karoti / tataH saMjAtaputrAdimAn putrAdiSu samutpanAsaktimAn kramazaH prAktanI tanuM tyajan bhavAdbhavAntaraM gacchan punaH kula evaM parijanoM se atirikta dvipadacatuSpada hiraNya, suvarNa Adi meM bhI mUrchita hotA hai / Azaya yaha hai ki sneha ke bandhana meM baMdhA huvA aisA jIva karmabandhana se mukta nahIM hotA hai / tAtparya yaha hai ki vaha pahale mAtA para sneha karatA hai, kyoMki janma ke samaya mAtA ke sivAya anya janoM ke sAtha na usakA paricaya hotA hai, na sambandha hotA hai| tatpazcAt pitA para usakA sneha utpanna hotA hai kyoM ki pitA mAtA ke samIpa rahatA hai| phira bhAI bahina ke sAtha sneha hotA hai / phira khela kUda karatA huA mitroM para sneha karatA hai| phira bAlyAvasthA vyatIta ho jAne para aura yuvAvasthA prApta hone para anurUpa patnI Adi para sneha karatA hai / tatpazcAt jaba putra pautra Adi utpanna ho che. te kevaLa kuLa ane parijane pratye ja mamatvabhAva yukta heta nathI, paraMtu dvipada, catuSpada, sonuM, cAMdI AdimAM paNa AsaktivALA hoya che. A samasta kathanano bhAvArtha e che ke snehanA bandhanamAM baMdhAyele te ajJAnI jIva karmabandhanamAMthI mukta thaI zakto nathI. te ajJAnI jIva pahelAM mAtA pratyenA snehabhAvathI yukta hoya che, kAraNa ke jamyA pachI zarUAtanA thoDAM varSo sudhI to mAtA sivAya anya kaI paNa vyakti sAthe tene paricaya paNa heta nathI ane saMbaMdha paNa te nathI. tyArabAda jema pitAne paricaya thatuM jAya che tema tema pitA pratye paNa tene sneha utpanna thAya che, kAraNa tene mAtApitAnA sAMnidhyamAM ja rahevuM paDe che. tyAra bAda bhAI bahena pratye sneha utpanna thAya che. tyArabAda je mitro sAthe te ramata rame che temanA pratye sneha utpanna thAya che. bAlyAvasthA vyatIta thaI gayA bAda yuvAvasthA prApta thatAM ja tenA lagna thAya che. tyArathI te patnI pratye sneha rAkhate thAya che tyArabAda jyAre putra, putrI, pautra AdinI sU. 5 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre punarapi mAtrAdikamanubhavan kadAcidapi bhavaparaMparAM nAtikrAmatIti sarvAnarthamUlaM mamatvabuddhiriti ||gaa.4|| pUrva vistareNa bandhanasvarUpaM pradarzitaM, sAmprataM "kiM vA jANaM tiuTTai" iti prathamagAthoktaM manasi vidhAya sUtrakAraH prAha-'vittaM' ityAdi / vittaM soyariyA ceva savvameyaM na tANai 11 10 98 12 13 14 saMkhAe jIviyaM ceva kammuNA u tiuTTai // 5 // chAyA--- vittaM sodAzcaiva, sarvaete na trANAya / saMkhyAya jIvitaM caivaM karmaNA tu troTayati // 5 // jAte haiM to una para ekIbhAva dhAraNa karatA hai| phira krama se zarIra ko tyAga karake ekabhava se dUsare bhava meM calA jAtA hai / punaH mAtA Adi kA anubhava karatA hai bhavaparamparA kA ullaMghana nahIM kara pAtA / isa prakAra yaha mamatva bhAva hI samasta anarthoM kA mUla hai // 4 // vistAra se bandhana kA svarUpa dikhalAyA jAcukA hai| aba prathama gAthA meM kahe hue "kiM vA jANaM tiuTai" isa bAkya ko dhyAna meM rakha kara sUtrakAra kahate haiM-vittaM ityAdi // __zabdArtha---'vittaM-vittaM' sacitta acitta dhanadaulata 'ceva-caiva' aura 'soyariyA-saudaryAH' sahodara bhAI bhaginI Adi 'eyaM-etat ' ye 'savvaM-sarve' saba prApti thAya che, tyAre temanA pratye tene rAgabhAva utpanna thAya che. tyArabAda te bhavanuM AyuSya purUM karIne te jIva anyabhava mAM cAlyA jAya che. tyAM paNa te A prakAranA mamatvabhAvano anubhava karato rahe che. A pramANe mamatvabhAva ne anubhava karate evo te ajJAnI jIva bhavaparasparAnuM ullaMghana karI zaktA nathI eTale ke cAra gati rUpa saMsAramAM bhramaNa karyA ja kare che. A prakArane A mamatva bhAva ja samasta anarthonuM bhUNa che. // 4 // bandhananA svarUpanuM vistAra pUrvaka nirUpaNa karIne have sUtrakAra prathama gAthAmAM athita "kiM vA jANaM tiui" ma ya na dhyAnamA rAbhIne " vittaM" tyAdi sUtranu thana 42 cha "vittaM" tyAha hAtha---'vitta-vitta' sathitta mayitta dhana hasata 'ceva-caiva' mane 'soyariyA sadAH samApana vigere 'eyaM-etat' / 'savvaM-sarva saNutANai-trANAya' zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArthabodhinI TIkA karmabandhanivRttinirUpaNam anvayArthaH- (vitta) vittaM -- dhanaM sacittamacittaM vA (ceva ) caiva tathA ( soyariyA) sodaryAH - bhrAtRbhaginyAdayaH kauTumbikA:, (eyaM) etat pUrvoktaM (savvaM ) sarva - samastaM dhanajanAdikaM jIvasya (tANai ) trANAya - zaraNAya - zaraNaM dAtuM (na) na-naiva samartha bhavati / ( evaM ca) etatprakArakaM ca ( jIviyaM) jIvitam - azaraNaM jIvanaM (saMkhAya ) saMkhyAya-- jJAtvA (kammuNA u ) karmaNA tu karmaNaiva saMyamAnuSThAnAdikriyayaiva-prazasta kriyAkaraNenaiva (tiura) troTayati -- karmabandhamapanayati jIvaH, karmabandhAt pRthagbhavati nAnyathetyarthaH // 5 // TIkA--- pra. zru. a. 35 'vittaM' vittam- - dravyaM tat savittamacittAdikam / tathA sodaryyAH samAnodarabhavAH bhrAtRbhaginyAdayaH / sodaryA ityupalakSaNAt mAtRpitRpitRvyAdayaH, tathA pazvAdayazca / 'savvameyaM' sarvametat 'na tANai' na trANAya rakSaNAya bhavati / 'tANa - trANAya' rakSA ke liye 'na-na' samartha nahIM haiM ' evaM ca etatprakArakaM' isa prakAra kA 'jIviyaM - jIvitam' jIvana ko 'saMkhAya - saMkhyAya' jAnakara 'kammaNA u karmaNA tu' karma se 'tiuTTa - troTayati' alaga ho jAtA hai ||5|| anvayArtha sacitta yA acitta dhana tathA bhAI bhaginI Adi kuTumbI ye saba zaraNa dene meM samartha nahIM haiM / isa prakAra jIvana ko zaraNa hIna jAnakara saMyamAnuSTAna rUpa kriyA ke dvArA hI jIva karma bandhana ko dUra karatA hai anyathA nahIM ||5|| TIkArtha - vitta kA artha hai sacitta yA acitta dravya eka hI udara se janmane vAle bhrAtA bhaginI sahodara - sage bhAI bahina kahalAte haiM sahodara zabda upalakSaNa hai, ataH usase mAtA, pitA, kAkA Adi tathA pazuoM Adi kA rakSA bhATe 'na-na' samartha thatA nathI 'evaM ca etatprakArakaM' mA prahAranA 'jIviyaM - jIvitam' vanane 'saMkhAya - saMkhyAya' samakane kammaNAu-karmaNAtu ubhathI 'tiuhara - troTayati' hA tha laya che. // 5 // anvayAtha * sacitta athavA acitta dhana, tathA bhAI, bahena Adi kuTuMbIo zaraNu ApavAne samartha nathI. A prakAre jIvanane zaraNahIna jANIne saMyamAnuSThAna rUpa kriyA dvArA ja jIva ka andhanane dUra karI zake che anya koi paNa prakAre jIva kama bandhanathI mukta thaI zaktA nathI. TIkA vitta" padma sacitta athavA acitta dravyanu' vAcaka che. eka ja mAtAnA uttaramAMthI janma lenArA bhAI baheneAne saheAdara kahe che. upalakSaNanI apekSAe ahIM mAtA, pitA, Adine tathA pazu Adine paNa grahaNa karavA joie, bhAI, bahena Adi zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre ime sarve'pi vittasodaryAdayaH jIvasya rakSakAH zaraNadAyakAzca na bhavantIti bhAvaH atAraNe teSAmaudAsInyaM na kAraNamapi tu sAmarthyAbhAva eva tatra hetuH / dRzyate hi loke sakalaparivAraparivRtopi sarvadhanadhAnyAdisampanno'pi maraNasamaye maraNazayyAyAM samAsIno dIno mRtyumukhamAvizati, na kasyApi sAhAyyamavalaMbya mRtyumukhAdvimukto bhavati / taduktam 'dhanAni koSThe pazavazca goSThe, dArA gRhe bandhujanAH zmazAne / dehazcitAyAM paralokamArge dharmAnugo gacchati jIva ekaH // 1 // grahaNa hotA hai| ye saba isa jIva kA trANa karane meM, ise zaraNa dene meM samartha nahIM haiN| trANa yA zaraNa na dene meM unakI upekSA kAraNa nahIM, kintu unameM aisA sAmarthya hI nahIM hai ki ve trANa yA zaraNa de skeN| loka meM dekhA jAtA hai ki sampUrNa parivAra se ghirA huA aura vipula dhana dhAnya Adi se samRddha puruSa bhI mRtyu ke samaya maraNazayyA para par3A huA dInatA pUrvaka mauta ke mukha meM calA jAtA hai kisI kI sahAyattA pAkara vaha mauta ke muMha se baca nahIM sktaa| kahA hai-"dhanAni koSThe" ityaadi| dhana koThe (bhaMDAra) meM par3A rahatA hai pazu bAr3e meM raha jAte haiM patnI ghara meM raha jAtI hai bandhujana zmazAna taka sAtha dete haiM, deha citA taka sAtha rahatA hai| kintu paraloka ke patha meM to jIva akelA hI jAtA hai / hAM, usakA kiyA huA dharma abazya usake sAtha jAtA hai"||1|| koI paNa vyakti A jIvanuM trANa karavAne athavA A jIvane zaraNa devAne samartha nathI. trANa athavA zaraNa na devAmAM temanI upekSA vRtti kAraNabhUta hotI nathI, paraMtu temanAmAM evuM sAmarthya ja nathI ke teo trANu athavA zaraNa ApI zake. lekamAM evuM pratyakSa jovAmAM Ave che ke saMpUrNa parivArathI vIMTaLAyelI ane vipula dhana, dhAnya AdithI saMpanna vyakti paNa, mRtyune samaye maraNazayyA para paDI paDI dInatAne ane lAcArIne anubhava kare che ane motane keLiye banI jAya che. tene bacAvavAne kaI paNa samartha hotuM nathI. lAkha upAya karavA chatAM mata AgaLa temane lAcAra ja thavuM 5 cha, yu 55 cha "dhanAni koSThe" tyAhi - dhana A2mA 57yu 29 cha, pazu vADAmAM rahI jAya che, patnI gharamAM rahI jAya che, sagAM saMbaMdhIo smazAna sudhI sAtha de che, ane deha citA sudhI sAtha de che. paraMtu jIvane paralekane paMthe to ekalA ja javuM paDe che. hA, teNe karelo dharma to avazya tene sAtha Ape che. eTale ke dharma ja mANasanuM kharUM zaraNu che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokA pra. zru. a.1 karmabandhanivRttinirUpaNam punarapi"mRtaM zarIramusRjya, kASThaloSTasamaM kSitau / vimuktA bAndhavA yAnti, dharmastamanugacchati' // 1 // apica-- "cetoharAyuvatayaH muhRdo'nukUlAH, sadvAndhavAH praNatigarbhagirazca bhRtyAH / garjanti dantinivahAstaralAsturaGgAH, saMmIlane nayanayo nahi kiMcidasti" // 1 // ityetatsarvaM na trANAyeti, tathA 'jIviyaM' jIvitaM-manuSyajIvanamalpamevAstIti, saMkhAe' saMkhyAya--jJa parijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparikSayA prANAtipAtAdikaM sacittAcittaparigrahaM ca pratyAkhyAya 'kammuNA u' karmaNaiva niravayatapaHsaMyamAcanuSThAnarUpayA kriyayaiva 'tu' iti evakArArthaH 'tiuTTaI troTayati-karmavandhamapanayati jIvaH, evaM karaNena prANI karmabandhanAt pRthag bhavatItyarthaH ||gaa.5|| aura bhI kahA hai-'mRtaM zarIramutsRjya' ityAdi / citta ko harane vAlI tarUNiyAM haiM mana ke anukUla mitra haiM, acche bandhu haiM, mastaka namAkara bAta karane vAle bhRtyagaNa haiM gajoM kA samUha garjana karatA hai, capala azva haiM, magara kaba taka ! jaba taka netra khule hue haiM / A~kheM banda hote hI ye saba adRzya ho jAte haiM // 1 // isa prakAra yaha saba sAMsArika padArtha jIva kI rakSA karane meM samartha nahIM hai| jIvana alpakAlIna hai| yaha saba jJaparijJA se jAnakara tathA pratyAkhyAna parijJA se prANAtipAta Adi pApoM ko evaM sacitta acitta parigraha qNI - "mRta zarIramutsRjya" pratyAhi - mRta zarIrane lAkaDAM athavA mATInA DhagalAnI jema dharatI para choDI daIne sagAMsaMbaMdhIo cAlyA jAya che. eka dharma ja mRtazarIranI sAthe jAya che." cittane AkarSanAra taruNa yuvatIo bhale mejUda hoya, manane anukULa mitro paNa bhale hoya, sArAM sArAM baMdhuo paNa bhale hoya, mastaka namAvIne vAta karanAra nokara cAkarene samUha paNa bhale hAya, hAthIe gharanA AMgaNAmAM jhUmatA hoya, ane capaLa azvo haNahaNatA hoya, paNa temane ekavAra te javAnuM ja che. AMkho baMdha thatAM ja (mRtyu thatai r) te sau 54zya 25 jaya che." / A prakAre ahIM e vAtanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke saMsAranA koI paNa padArtho javanI rakSA karavAne samartha nathI. jIvana alpakAlIna che A badhI vAta jJapariNA vaDe jANane pratyAkhyAna parijJA vaDe prANAtipAta Adi pApone ane sacitta acitta zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre prathamAdhyayanasyArthAdhikAraH parasamayavaktavyatA'pyastItyadhyayanasyArthAdhikAre pratipAdanAt svasamayapratipAditArthakathanAnantaraM parasamayapratipAditArthapradarzanAya zAstrakAra Aha-ee gaMthe' ityAdi ! mUlam ee gaMthe viukamma, ege smnnmaahnnaa| ayANaMtA viussittA, sattA kAmehi mANavAH // 6 // chAyAetAn granthAn vyukramya, eke zramaNabrAhmaNAH / ajAnaMto vyutsitAH, saktAH kAmeSu mAnavAH // 6 // anvayArtha--(ee) etAn- pUrvoditAn (gaMthe) granthAn-arhatproktAnAgamAn (viukkamma) vyutkramya-atikramya parityajyetyarthaH (viussittA) vyutsitAH- vividhaprakAreNa ko tyAga kara niravadya tapa aura saMyama ke AcaraNa rUpa kriyA ke dvArA hI jIva (AtmA) karmabandha ko naSTa karatA hai // 5 // prathama adhyayana meM parasamaya kI vaktavyatA bhI hai aisA arthAdhikAra meM pratipAdana kiyA gayA hai, ataH svasamaya meM pratipAdita artha kA kathana karane ke pazcAt parasamaya meM pratipAdita artha ko dikhalAne ke lie zAstrakAra kahate haiM-'ee gaMthe' ityAdi // zabdArtha---'ee-etAn' ina 'gaMthe-graMthAn' graMthoMko AgamoMko 'viukkamma vyutkramya' choDakara 'viussittA vyutsitAH' svasiddhAMta meM atyaMta baddha haiM 'egeeke' koI koI 'samaNamAhaNA zramaNabrAhmaNAH' zAkyamatAnuyAyI bhikSu aura padArthonA parigrahane parityAga karIne niravadya tapa ane saMyamanuM AcaraNa rUpa kriyA dvArA ja jIva (AtmA) karmabandhane nAza karI zake che. te pA prathama adhyayanamAM parasamayanI (jaina sivAyanA siddhAMtonI) vaktavyatA paNa ApavAmAM AvI che, e vAtanuM pratipAdana arthAdhikAramAM karavAmAM AvyuM che, tethI svasamayamAM (jaina siddhAMtamAM) pratipAdita arthanuM kathana karIne have sUtrakAra parasamaya pratipAdita matha ne pragaTa 421 // mATe nIcyA sUtrAnu thana 42 cha - "ee gathe" tyA - zahAtha----'pae-patAna' mA 'gathe-graMthAn' athAne mArAmAne 'viumma-vyutkramya' choDIna 'viussittA-cyutsitAH' svasiddhAMtamA atyaMta macAyA cha. 'page-pake' us 5 'samaNamAhaNA-zramaNabrAhmaNAH' ||dhy matAnuyAyI lakSumane grAma 'ayANaMtA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 parasamayArtha pratipAditArthapradarzanam 39 svasamayeSu sitAHbaddhAH-svasamayAbhiniviSTabuddhayaH (ege) eke-kecana na tu sarve (samaNamAhaNA) zramaNabrAhmaNAH, tatra zramaNAH-zAkyAdayaH, brAhmaNA:: vArhaspatyamatAdyanuyAyinaH (ayANaMtA) ajAnAnAH- paramArthamanavabudhyamAnAH (mANavAH) mAnavAH= puruSAH (kAmehiM) kAmeSu-svecchArUpeSu ca (sattA) saktAH gRddhA adhyupapanA bhavantIti // 6 // TIkA-(ee) etAn anantarapratipAditAn (gaMthe) graMthAn-sarvajJAhatpratipAditAn AgamAn , yadyapi sarvajJo'rhan tIrthakaraH kevalamartharUpeNa vakti na tu sUtrAgamatayopanibadhnAti / AgamapraNayanaM tu gaNadharaparaMparayA jAyate tathApi tIrthakaramUlatayA idAnIM samupalabdhA lokottarArthapratipAdakA AgamAstIrthakarasyaivAgamA iti vyapadizyate yorthastIrthakara vAcA prakAzyate sa evArthaH gaNadharAdi guru brAhmaNa 'ayANaMtA-ajAnAnA nahIM jAna ne vAle arthAt ye ajJAnI 'mANavA:mAnavAH' manuSyoM 'kAmehiM-kAmeSu' kAmabhogoM meM 'sattA-saktAH' Asakta hote haiM // 6 // ____ anvayArtha-ina pUrvokta zAstroM ko arthAt arhanta bhagavAn dvArA kathita AgamoM ko tyAga kara apane 2 AgamoM meM AgrahazIla kitaneka zAkya Adi zramaNa tathA bArhaspatyamata Adi ke anuyAyI brAhmaNa paramArtha ko na jAnate hue svecchA rUpa aura kAmabhoga rUpa kAmoM meM gRddha hote haiM // 6 // TIkArtha-yadyapi arhanta tIrthakara bhagavAn kevala artha rUpa se hI AgamoM kA kathana kahate haiM, unheM sUtra rUpa meM grathita nahIM karate, sUtrarUpa AgamoM kA praNayana gaNadhara paramparA se hotA hai , phira bhI vartamAna meM upalabdha lokottara arthaka pratipAdaka Agama tIrthakara mUlaka hone ke kAraNa tIrthakara ke hI kahalAte haiM / tIrthakaroM kI vANI ke dvArA jo artha prakAzita kiyA jAtA ajAnAnAH' ajJAnI 'mANavA-mAnavAH' manuSyo 'kAmehi-kAmeSu' bhalAgImA sattAsaktAH' mAsata thAya che. // 6 // anvayArtha - A pUrvokta zAne eTale ke ahaMta bhagavAna dvArA kathita Agamane tyAga karIne (AgamanI mAnyatAone asvIkAra karIne), keTalAka zAkya bauddha matavAdIone tathA bAhaspatyamata AdinA anuyAyI brAhmaNe pita pitAnA AgamAM AgrahazIla hoya che eTale ke teo pita pitAnA siddhAMtaneja kharAM mAnatA hoya che. evA paramatavAdIo paramArthane jANyA vinA svechA rUpa ane kAmaga rUpa kAmamAM vRddha (lelupa - Asakta) rahe che. TekArtha - je ke ahaMta tIrthakara bhagavAne, kevaLa artha rUpe ja AgamanuM kathana kare che - temane sUtra rUpe grathita karatA nathI. sUtrarUpa AgamonuM praNayana te gaNadhara zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sUtrakRtAGgasUtre paraMparayApi prakAzyate, zaddhAnupUrtINAM vilakSaNatA praNayane eva teSAM svAtaMtrya na tu arthAze / ataeva zAstrANAM dravyArthikanayato'nAdipravAhaparaMparayA prAptatayA nityatvamapi siddhaM bhavatIti / (viukkamma) vyutkramya parityajya arhatpratipAditazAstramanAdRtya, anAdare hetuzca teSAmajJAnAtizaya eva nAnyaH / hai , vahI artha gaNadhara Adi guruparamparA ke dvArA bhI prakAzita kiyA jAtA hai| zabdAnukrama kI vilakSaNatA ke pratipAdana karane kI svataMtratA unheM haiM kintu artha kI vilakSaNatA kA pratipAdana karane kI svataMtratA nahI hai| isI kAraNa dravyArthika naya se anAdi pravAhaparamparA se prApta hone ke kAraNa zAstroM kI nityatA siddha hotI hai| isa prakAra anantara pratipAdita arhanta bhagavAn ke dvArA kathita AgamoM kA tyAga karake arthAt zAstroM kA anAdara karake kitaneka kuzAstroM ke saMskAra se yukta buddhi vAle zAkya Adi zramaNa tathA bArhaspatya matAnuyAyI Adi brahmaNa, vividha prakAra kI kutsita bhAvanA se sarvajJapraNIta samIcIna Agama meM kathita anuSThAna kA parityAga karake vaMcakoM dvArA nirmita graMtha meM pratipAdita anuSThAna me AgrahazIla hote haiM-use Adara ke sAtha svIkAra karate haiM, pAlate haiN| paraMparA vaDe ja thAya che; chatAM paNa kettara arthanA pratipAdaka je je Agame vartamAna kALe upalabdha che, teo tIrthakaramUlaka hovAne kAraNe tIrthakarenA ja kahevAya che. tIrthakonI vANu dvArA je artha prakAzita karavAmAM Ave che, eja artha gaNadhara Adi gurUparamparA dvArA paNa prakAzita karavAmAM Ave che. temane zabdAnukamanI vilakSatAnA praNayananI svataMtratA che, paraMtu arthanI vilakSaNatAnuM pratipAdana karavAnI svataMtratA nathI. eja kAraNe dravyArthika nayanI apekSAe anAdi pravAha paramparA rUpe prApta hovAne kAraNe zAranI nityatA siddha thAya che. A prakAranA ahaMta bhagavAna dvArA kathita Agamene tyAga karIne eTale ke zAne anAdara karIne, zAkaya Adi zramaNo tathA bArhaspatyamatAnuyAyI Adi brAhmaNa kuzAnA saMskArathI yukta mativALA thaIne, vividha prakAranI kutsita bhAvanAothI prerAIne sarvajJa praNIta samIcIna AgamAM kathita anuSAnene parityAga karIne, vAMcake dvArA nirmita graMthamAM tathA evA graMthomAM pratipAdita anachAmAM AgrahazIla hoya che. eTale ke tene AdaranI sAthe svIkAre che. ane tenuM pAlana karatA hoya che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 parasamayArtha' pratipAditArtha pradarzanam sUryaprakAzo hi sarvaprANinAM cAkSuSajJAnajanane cakSurindriyasya sahakArI bhavati sa eva prakAzastAmasolukajIvAnAM pratibandhako bhavati, tatra teSAmulUkAdInAmazubhakarmodayAtizaya eva hetuH / taduktam patraM naiva yadA karIraviTape doSo vasantasya kim nolUkopyavalokate yadi divA sUryasya kiM dUSaNam / dhArA naiva pataMti cAtakamukhe meghasya kiM dUSaNaM, yatpUrva vidhinA lalATalikhitaM tanmArjituM kaH kSama; " // 1 // apica - "saddharmavIjavapanAnaghakauzalasya, yallokabAndhava tavApi khilAnyabhUvana tannAdbhUtaM khagakuleSviha tAmaseSu, sUryAMzavo madhukarI caraNAvadAtAH // 1 // iti / sarvajJokta Agama kA anAdara karane kA kAraNa unake ajJAnatA kI adhikatA hI hai anya nahIM / sUrya kA prakAza sabhI prANiyoM ke cAkSuSa jJAna kI utpatti meM cakSurindriya kA sahAyaka hotA hai, magara vahI prakAza tamazvara ulUka Adi ke lie dRSTi pratibandhaka ho jAtA hai| isakA kAraNa ulUka Adi ke azubha karma kI tIvratA hI hai| kahA bhI hai- "patraM naiva " ityAdi / " yadi karIra (kaira) ke vRkSa me patteM nahIM Ate to isame vasanta kA kyA doSa hai ? yadi dina meM ullU dekha nahIM sakatA to sUrya kA kyA aparAdha hai ? agara cAtaka pakSI ke mukha me dhArA nahIM giratI to megha kA kyA dUSaNa hai ? prArambha me vidhAtA ne lalATa para jo likha diyA hai, use miTAne me kauna samartha hai ?" 1 97 aura bhI kahA hai- " saddharmabIjavapanAnagha" ityAdi / teo zA kAraNe A prakAranuM vartana kare che ? savajJAnA Agamano anAdara karavAnu kAraNa temanA ajJAnanI adhikatAne ja gaNAvI zakAya. sUryanA prakAza saghaLAM prANIone dRSTi-jJAnanI utpattimAM cakSurindriyane sahAyaka thAya che, parantu eja prakAza nizAcara ghuvaDa, cIkharI, cAmacIDiyAM Adine mATe te dRSTi pratibandhaka ja thaI paDe che. ghuvaDa AdinA azubha karmInI tIvratAne kAraNe ja AvuM bane che. kahyuM paNa che ke-- "patra naiva" ityAdi - 41 jo keraDAnA vRkSane pAna na Ave, te temAM vasaMtanA ze| doSa che? jo divase ghuvaDa dekhI na zake, te temA sUryanA ze| doSa che ? jo cAtaka pakSInA mukhamAM varasAdanI dhArA na paDe, te temAM meghanA ze! doSa che! prArabhamAM vidhAtAe lalATa para je lakhI nAkhyuM che, te pramANe thatu aTakAvavAne koNa sama che!" adhuM pazu che - " saddharmabIjavapanAnagha" ityAhi sU. - 6 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre ke te itthaMbhUtA ye bhagavatpraNItazAstraM nAnumanyante ? tatrAha -'ege' ityAdi / 'ege samaNamAhaNA' eke zramaNabrAhmaNA; eke kecana kuzAstravAsanAvAsitAntaHkaraNAH zramaNabrAhmaNAH, tatra-zramaNAH zAkyAdayaH, brAhmaNA: bArhaspatyamatAdyanuyAyinaH 'viussittA' vyutsitAH-vividhaprakArakakutsitabhAvanayA sitAH-baddhAH, arthAt sarvajJapraNItAn AgamAn , tAdRzasadAgamapratipAditArthasyAnuSThAnaM parityajya tattatpratArakanirmitagranthe tAdRzagraMthapratipAditArthAnuSThAne ca kRtamatayastatraiva baddhAH santi tAdRzagranthapratipAditArthAn sAdareNa svIkurvanti paripAlayanti ca, sarvajJapraNItAgamArthasyAnabhyupagamAt / sarvajJapratipAditAgame cAyamarthaH proktaH, tathAhi-asti paralokagAmI jIvaH, tadastitve sati jJAnAvaraNIyAdhaSTavidhakarmavandhanam bhavati / etAdRzavandhahetavo mithyAtvAviratyAdayaH parigrahArambhAdayazca / karmatroTanaM ca samyagdarzanAdinA, tena ca moksspraaptirityevmaadikH| tamartha (ayANaMtA) he loka ke bandhu jinendra ! saddharma rUpI bIja ko bone meM Apa kA kauzala sarvathA nirdoSa hai, phira bhI Apake lie Usara bhUmi ho gaI arthAt kaI jIvoM para Apa kI divya dhvani kA asara nahIM pdd'aa| isame Azcarya kI koI bAta nahIM hai, kyoMki andhakAra meM vicaraNa karane vAle pakSiyoM ke lie sUrya kI camacamAtI huI kiraNeM bhI madhukarI ke caraNoM ke samAna arthAt kAlI kAlI ho jAtI haiM / sarvajJa bhagavAn dvArA pratipAdita Agama meM kahA gayA hai ki jIva paraloka gAmI hai / jIva kA Astitva hone para jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmoM kA bandha hotA hai isa prakAra ke bandha ke kAraNa mithyAtva avirati Adi tathA parigraha aura Arambha Adi haiN| samyagdarzana Adi ke dvArA kauM lekanA banyuM che jinendra ! saddharma rUpI bIjane vAvavAnuM ApanuM kauzala bilakula nirdoSa che. chatAM Apane usara jamIna maLI gaI-eTale ke keTalAya evAM jIve che ke jemanA para ApanI divya vANInI bilakula asara paDatI nathI. temAM AzcaryanI koI vAta nathI! aMdhakAramAM ghuvaDa Adi pakSIone mATe sUryanA camatAM kiraNe paNa madhukarInA caraNenA samAna kALAM kALAM thaI jAya che! te ajJAnI che para ApanI divya vANanI koI asara na thAya emAM Azcarya jevuM nathI. sarvajJa bhagavAna dvArA pratipAdita AgamamAM evuM kahyuM che ke jIva parahejhagAmI che. jIvanuM astitva hoya tyAre jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranA karmone bandha thAya che. mithyAtva, avirati parigraha, AraMbha Adi A badhumAM kAraNabhUta bane che. samyagu darzana Adi dvArA karmone vinAza thAya che, ane karmone vinAza thavAthI mokSanI prAti yAya che." tyAha zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 43 ajAnAnAH samyaganavabudhyamAnAH 'mANavA' mAnavAH =svamatAbhimAninaH puruSAH 'kAmehiM' kAmeSu zabdAdikAmabhogeSu (sattA) saktAH gRddhibhAvamupagatA, narakanigodAdi durgatiM prApnuvanti / taduktam "prasaktAH kAmabhogeSu patanti nrke'shucau|" iti // 6 // pUrvasmin sUtre viparItaprarUpakANAM svarUpaM pradarzitam / sAmprataM sUtrakAracArvAkamataM svarUpato varNayannAha--'saMti' ityAdi / 3 . 4 mUlam-- saMti paMca mahanbhUyA, iha megesi mAhiyA / puDhavI AU teU vA, vAU AgAsapaMcamA // 7 // chAyAsaMti paMca mahAbhUtAni ihaikeSAm AkhyAtAni / pRthivyApastejo vA vAyurAkAzapaMcamAni // 7 // kA vinAza hotA hai aura karmavinAza se mokSa hotA hai, ityAdi / isa artha ko na jAnate hue svamata ke abhimAnI puruSa zabdAdi kAmabhogoM meM gRddha hote haiM aura narakanigoda Adi durgatiyoM ko prApta hote haiN| kahA bhI hai-"prasaktA kAmabhogeSu" ityAdi / jo kAmabhogoM meM Asakta hai ve azuci naraka meM jAkara par3ate haiM // 6 // pUrvasUtra me viparIta prarUpaNA karane vAloM kA svarUpa kahA hai| aba sUtrakAra cArvAka (nAstika) mata ke svarUpa kA varNana karate hue kahate haiM - 'saMti' ityAdi // zabdArtha-'iha-iha' isa loka meM 'egesiM-ekeSAM' kinhIM ne 'paMca-paJca' pAMca 'mahanbhUyA-mahAbhUtAni' mahAbhUta 'saMti-santi' haiM aisA kahA hai 'puDhavI-pRthivI' A arthane nahIM jANanArA evAM pita pitAnA matanuM abhimAna karanArA purU zabdAdi kAmagomAM lubdha thAya che ane naraka nigoda Adi durgationI prApti 42 cha. 4thu 594 che -"prasaktAH kAmabhogeSu" tyAha-2 manudhyo bhbhogomAM Asakta hoya che, teo azuci narakamAM jaIne utpanna thAya che. dA - pUrva sUtramAM viparIta prarUpaNuM karanArAonuM svarUpa prakaTa karavAmAM AvyuM have sUtrA2 yAvADa (nAsti) bhatanA sva35nu vANuna "saMti" tyA sUtra dvArA 43 cha. "saMti" tyAhi / zahAtha-'iha-iha' 2 mA 'pagesiM-ekeSAM ye 'paMca-paJca' pAya 'mahAbhUyA-mahAbhUtAni' bhabhUte'saMti-santi' che. tebha cha. 'puDhavI-pRthivI' pRthvI zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre anvayArtha:(iha) asmin loke (egesiM) ekeSAM keSAzcid bhUtavAdinAM mate (paMca) paJca-pazcasaMkhyakAni (mahabbhUyANi) mahAbhUtAni lokavyApitvAt (saMti) vidyante / yadvA-saMti-anAdisattArUpeNa vidyamAnAni pnycmhaabhuutaaniitynvyH| tAni kAnItyAha (puDhavI) pRthivI1, (AU) ApaH-jalam2, (teU) tejaH-agniH3, (vAU) vAyuH4, (vA) tathA (AgAsapaMcamA) AkAzapazcamAni-AkAzaH paJcamo yeSu tAni, (AhiyA) AkhyAtAni-- kathitAni tattIthikairiti // 7 // TIkAsaMti=vidyante paMca-paMcasaMkhyA viziSTAni 'mahanbhUyA' mahAbhUtAni mahAnti ca tAni bhUtAni mahAbhUtAni / bhUte mahattvavizeSaNaM bhUtAnAM sarvalokavyApitvAt , nAsti tAdRzo lokavibhAgo yatraite pRthivyAdayo na bhveyuH| etAvatA ye bhUtAbhAvavAdinaH santi teSAM matamapAkRtam, iha-asmin loke 'ekeSAM bhUtavAdInAM mate 'AhiyA' AkhyAtAni-kathitAni, tattIthikaibRhaspatimatAnuyAyibhipRthvI 1 'Au-ApaH' 2 jala 'teja-tejaH'3, teja 'vAU-vAyu' 4 pavana 'vA-vA' aura 'AgAsapaMcamA- AkAzapaJcamAni' pAMcavAM AkAza // 7 // __ anvayArtha---isa loka meM kinhIM bhUtavAdiyoM ke mata meM pAMca mahAbhUta haiM yA pA~ca mahAbhUta anAdi kAla se sattArUpa meM vidyamAna haiM ve ye haiM pRthivI jala, agni, vAyu aura pAMcavAM AkAza aisA unhoMne kahA haiM // 7 // TIkArtha-mahAbhUta pAMca haiM bhUtoM ke sAtha "mahAn jo vizeSaNa lagAyA hai vaha isa kAraNa ki ve sarvaloka vyApI haiN| aisA koI loka kA bhAga nahIM jahAM prathivI Adi vidyamAna na hoN| isa kathana ke dvArA bhUtoM kA abhAva mAnane vAloM ke mata kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| aisA bRhaspati ke mata ke anu'AU-ApaH' 5 'teja-tejaH' te 'vAU-vAyu' 5vana 'cA-yA' bhane 'AgAsapaMcamAAkAzapaJcamAni' pAMyabhu 15 // 7 // sakyAtha-sA bhUtavAhInyAnI mAnyatA anusAra 2 // sobhA pRthvI, sa, agni, vAyu ane AkAzarUpa pAMca mahAbhUta che. A pAMca mahAbhUtanuM anAdi kALathI sabhI mastitva cha. // 7 // TIkArtha-pAMca mahAbhUtanuM A lokamAM astitva che. teo sarvalekavyApI havAne kAraNe temane "mahAna" vizeSaNa lagADavAmAM AvyuM che. A lekane kaI paNa bhAga e nathI ke jyAM A pAMca mahAbhUto vidyamAna na hoya. A kathana dvArA bhUtane abhAva mAnanArAnA matanuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. bRhaspatinA matanA anuyAyIoe (bhUtavAdIo e) pite ja A mAnyatAne svIkAra karyo che ane anya matavAdIonI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 45 bhUtavAdibhiH taiH svayaM svIkRtvAnyeSAM puraH pratipAditAni / kAni tAni bhUtAni ? iti jijJAsAyAmAha 'puDhavI' ityAdi / 'puDhavI' pRthivI kaThinarUpA, 'AU' ApaH-valakSaNAH, 'teU' tejaH uSNarUpam , vAU' vAyuH calanalakSaNaH, vA-punaH AkAzaHzuSiralakSaNaH sa paJcamo yeSAM tAni AkAzapaMcamAni / eteSAM mahAbhUtAnAM nirAkaraNaM na kenApi kartuM zakyam prasiddhatvAt , pratyakSaviSayatvAcca / yadyapi cArvAkamate catvAri, pRthivyA Arabhya vAyuparyantameva bhUtAni, "caturyaH khalu bhUtebhyazcaitanyamupajAyate" iti taniyamAt tathApi lokAyatikAnAM bahutvAt "bhaviSyati kopi paMcamahAbhUtavAdI' iti saMbhAvya tanmatamupapAdayatA bhagavatA paMca mahAbhUtAnAmiha nirdeza kRtaH / sAMkhyakArAdibhirapi paMcamahAbhUtAni svIkRtAnyeva ||suu07|| yAyI bhUtavAdiyoM ne svayaM svIkAra kiyA hai aura dUsaroM ke sAmane pratipAdana kiyA hai / ve pAMca mahAbhUta kauna se haiM ? isa jijJAsA kA uttara diyA gayA hai kAThinya rUpa pRthivI, dravatA lakSaNa vAlA jala, uSNa svarUpa vAlA teja, calana svabhAva vAlI vAyu aura polAra lakSaNa vAlA AkAza / isa prakAra AkAza unameM pAMcavAM hai / ina pAMca mahAbhUtoM kA koI niSedha nahIM kara sakatA, kyoMki ve prasiddha haiM aura pratyakSa dikhAI dete haiM / yadyapi cArvAka mata meM pRthvI se lekara vAyu paryanta 'cAra bhUtoM se caitanya kI utpatti hotI hai tathApi cArvAka bahuta se haiN| koI pAMca mahAbhUta vAdI cArvAka bhI hogA, aisI saMbhAvanA karake unake mata ko pradarzita karate hue bhagavAn ne aisA nirdeza kiyA hai| sAMkhya Adi ne mahAbhUta pAMca svIkAra kiyA hI hai // 7 // samakSa temaNe potAnI A mAnyatAnuM pratipAdana karyuM che. have te pAMca mahAbhUta kayA dhyA che, te 48 42vAmAM Ave che- (1) nyi 35 pRthvI, (2) dravatA sakSavANu , (3) S] sva35vANu te4, (4) yasana svabhAvANo vAyu mane (5) pAtA lakSaNavALuM AkAza. A prakAre AkAzane pAMcamuM mahAbhUta kahevAmAM Avela che. A pAMca mahAbhUtone keI niSedha karI zake tema nathI, kAraNa ke teo pratyakSa dekhAya che ane jANItA che. jo ke cArvAkamata pramANe pRthvIthI laIne vAyu paryantanA cAra ja mahAbhUta mAnavAmAM AvyA che, (kahyuM paNa che ke "cAra bhUtAmAMthI ja citanyanI utpatti thAya che), chatAM paNa ahI bhagavAne cArvAkane pAMca mahAbhUta vAdI kahyA che tenuM kAraNa e che ke cArvAka eka nahIM paNa ghaNuM ja hovA joIe. kaI pAMca mahAbhUtavAdI cArvAka paNa thaye haze, te kAraNe bhagavAne upara pramANe kathana karyuM che. pAMca mahAbhUtavAdI cArvAkanA matane pradarzita karavA nimitte uparyukta kathana karAyuM che. sAMkhya Adie te mahAbhUta pAMca hovAnI mAnyatAne svIkAra kare ja che ghaNA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 sAmprataM sUtrakAra eva cArvAkamataM pradarzayati 'ee' ityAdi / mUlam-- 2 3 4 6 7 ee paMca mahanbhUyA, tevbho egotti AhiyA . 9 10 12 13 11 aha tersi viNAseNaM, viNAso hoi dehiNI // 8 // chAyA--- etAni paMca mahAbhUtAni tebhya eka ityAkhyAtam / atha teSAM vinAzena, vinAzo bhavati dehinaH ||8|| sUtrakRtAGgasUtre anvayArtha :--- (ee) etAni = pUrvoktAni pRthivyAdIni paJca mahAbhUtAni santi ( tebbho ) tebhyaH =bhUtebhyaH ( ego) ekaH AtmA utpadyate paJcamahAbhUtajanya evaM AtmA aba svayaM sUtrakAra cArvAka ( nAstika) mata ko pradarzita karate haiM--'ee' ityAdi / zabdArtha - 'ee - etAni ' ye 'paMca-pAMca' pAMca 'mahanbhUyA - mahAbhUtAni ' mahAbhUta haiM ' te bho - tebhyaH' ina se 'ego eka : ' eka AtmA utpanna hotA hai 'tti iti' isaprakAra 'AhiyA' - AkhyAtam' kahA hai 'aha - atha' tadanantara 'tesiM teSAM ' una bhUtoM ke' 'viNAseNaM - vinAzena' nAza se ' dehiNo - dehinaH ' AtmA kA 'viNAso - vinAzaH ' 'hoi bhavati' hotA hai | // 8 // have sUtrakAra peAte ja cArvAka (nAstika) matane pradarzita kare che. anvayArtha - ye pUrvokta pRthvI Adi pAMca mahAbhUta haiM / ina bhUtoM se eka AtmA kI utpatti hotI hai / AtmA pAMca mahAbhUtoM se janita hI hai unase pRthak va" ItyAdi zabdArtha -'papa-patAni' mA 'paMca- paJca' pAMtha 'mahanbhUyA - mahAbhUtAni' bhaDAbhUto che. 'te bho - tebhyaH' tenAthI 'ego ekaH' me AtmA utpanna thAya che. 'tti - iti' mA pramANe 'AhiyA - AkhyAtam' udhuM che. 'aha - atha' te pachI 'tesi teSAM' me mahAbhUtonA 'viNAseNaM vinAzena' nAzathI 'dehiNo- dehinaH' AtmAno 'viNAso - vinAzaH' vinAza 'hoi - bhavati' thAya che. // 8 // manvayArtha - << * pUrNAMkata pRthvI Adi pAMca mahAbhUtA che. che. AtmA pAMca mahAbhUtothI banelA ja che. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 A bhUtAmAMthI AtmAnI utpatti thAya A pAMca mahAbhUtAthI AtmA bhinna Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cAkimatasvarUpanirUpaNam 47 na tu tadvayatiriktaH ko'pyanya: 'tti' iti taiH (AhiyA) AkhyAtam kathitam (aha) atha tatpazcAt (tesi) teSAM paJcamahAbhUtAnAM (viNAseNaM) vinAzena (dehiNo) dehinaH Atmatvena svIkRtasya padArthasyApi (viNAso) vinAzaH (hoi) bhavati // 8 // TIkA-'ee' etAni pUrvasUtrapradarzitAni pRthivyap tejo vAyvAkAzAkhyAni paMcamahAbhUtAni santi, 'tebbho' tebhyaH paMcamahAbhUtebhyaH zarIralakSaNatAM gatebhyaH 'ego' ekaH kazcidvilakSaNazcaitanyarUpa AtmA bhUtAbhinnaH samutpadyate / na tu pUrvakathitabhUtavyatiriktaH paralokAnuyAyI sukhaduHkhAdInAM bhoktA jIvanAmakaH padArthostIti tairAkhyAtaM tanna yuktam , "tamAo te tamaM jaMti maMdA AraMbhanissiyA" ityatraiva sUtre caturdazagAthoktabhagavadvacanAt / atra kathyate paMcamahAbhUtAnAM pRthivyAdInAM parasparasaMyogAtkAyAkArapariNAme sati caitanyAtmako guNastathA Adi zabdAt bhASAcalanAdikazca naiva bhavituM zaknoti kutaH ? anya guNatvAditi hetuH| tathA nahIM hai aisA unakA kahanA hai| bAda meM una pA~ca mahAbhUtoM kA vinAza hone se AtmA ke rUpa meM svIkRta padArtha kA bhI vinAza ho jAtA hai // 8 // TIkArtha-pUrvavartI sUtra meM kathita pRthivI, jala, teja, vAyu aura AkAza nAmaka pA~ca mahAbhUta haiM / ye pA~ca mahAbhUta jaba zarIra kA rUpa dhAraNa karate haiM taba unase eka vilakSaNa caitanya svarUpa evaM bhUtoM se abhinna AtmA kI utpatti hotI hai| pUrvokta bhUtoM se bhinna, paralokagAmI, sukha duHkha kA bhoktA jIva nAmaka padArtha nahIM hai| aisA unakA kathana hai| kintu Age caudahavIM gAthA meM " tamAo te tamaM jaMti" ityAdi sUtra meM kathita bhagavAn ke vacana ke anusAra unakI yaha mAnyatA yuktiyukta nahIM hai| isa viSaya meM kucha vicAra karate haiM pRthvI Adi pA~ca mahAbhUtoM kA paraspara saMyoga hone para caitanyaguNa tathA Adi zabda se bhASaNa evaM calana Adi nahIM ho sakate kyoMki ve anynathI" A prakAranI cArvAka matavALAonI mAnyatA che. teo evuM mAne che ke te pAMca mahAbhUtone vinAza thavAthI AtmA rUpe manAtA padArthane paNa vinAza thaI jAya che. 8 TIkArtha-pUrva sUtramAM kahyA pramANe pRthvI, jala, teja, vAyu ane AkAza, e pAMca mahAbhUto che. A pAMca mahAbhUte jyAre zarIranuM rUpa dhAraNa kare che tyAre temanAmAMthI vilakSaNa caitanyasvarUpa ane bhUtothI abhinna evA AtmAnI utpatti thAya che. pUrvokta bhUtathI bhinna hoya e, paralokagAmI, sukhaduHkhane bhaktA jIva nAmane kaI padArtha DAta nathI, mA prA2nI temanI mAnyatA cha. 52ntu "tamAo te tama jati" ItyAdi 14mAM sUtramAM pratipAdita bhagavAnanA kathana anusAra te cArvAkamata vAdIonI A mAnyatAM yuktiyukta nathI. temanI A mAnyatAnuM A prakAre khaMDana karI zakAya chepRthvI Adi pAMca mahAbhUtone parasparanI sAthe saMga thavAthI caitanya guNa tathA Adi zabda vaDe sUcita thatAM bhASaNa, calana, Adi saMbhavI zakatA nathI, kAraNa ke te anya guNo zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre cAnumAnAkAraH bhUtasaMyoge sati (pakSa) zarIre, na caitanyA(sAdhya)dikam , anyaguNa(hetu)tvAt yo yadguNavAn na tebhyo'nyaguNasyotpattiH saMbhavati / yathA sikatAbhyastailasya / etaduktaM bhavati yathA pratyekasikatAkaNe tailotpAdakasAma ryasyAnupalaMbhAna sikatAsamudAyAdapi tailasyotpAdanam , kintu tilebhya eva tailaM jAyate tathA pratyekapRthivyAdibhUte bhUyaso'lpIyasovAcaitanyasyAdarzanAt tatsamudAyarUpazarIrAdapi kathaM caitanyasyotpattiH syAditi kathamapi na saMbhavati / sata eva AvirbhAvo bhavati natvasato'tyaMtAsatovA, nahi vandhyAputrasya kutrApyAvirbhAvo dRSTaH dRSTa zvAvirbhAvo gavi pUrvasthitasya dugdhasya dohanakriyayA, tileSu vA guNa haiN| anumAna prayoga isa prakAra kA hai bhUtoM kA saMyoga hone para zarIra me caitanya Adi utpanna nahIM ho sakate, kyoMki ve anya ke guNa haiM, anya ke guNoM kI anya se utpatti nahIM hotI, jaise bAlU se taila kI utpatti nahIM hotii| tAtparya yaha hai jaise-bAlU ke eka eka kaNa meM taila ko utpanna karane kA sAmarthya nahIM pAyA jAtA to bAlu ke samudAya se bhI taila kI utpatti nahIM ho sakatI, kintu tiloM se hI taila kI utpatti hotI hai, isI prakAra pRthvI Adi eka 2 bhUta meM bahuta yA thor3I bhI caitanya kI mAtrA nahIM dekhI jAtI, ataeva unake samudAyarUpa zarIra se bhI caitanya kI utpatti nahIM ho sktii| AvirbhAva (prakaTa honA) sat kA hI hotA hai, asat kA yA atyanta asat kA nahIM hotA / bandhyAputra kA AvirbhAva kahIM nahIM dekhA jAtA / gAya meM pUrvasthita dUdha kA duhane kI kriyA dvArA AvirbhAva dekhA jAtA hai| che. anumAna prayoga A prakArane che-bhUtane saMga thavAthI zarIramAM caitanya AdinI utpatti thaI zakatI nathI, kAraNa ke-teo anyanA guNo che. anyanA guNonI anyavaDe utpatti thatI nathI? jema ke retInA pratyeka kaNamAM tela utpanna karavAnuM sAmarthya nathI, te kAraNe retInA samudAyamAMthI paNa telanI utpattI thaI zakatI nathI. telanI utpatti te talamAMthI ja thaI zake che. e ja pramANe pRthvI Adi pratyeka bhUtamAM vadhu athavA alpa mAtrAmAM paNa caitanyaguNone sadbhAva heta nathI tethI temanA samudAya rUpa zarIramAM paNa caitanyanI utpatti thaI zake nahI. AvirbhAva (prakaTa thavAnI kriyA) sane (vidyamAna) ja thAya che; asane athavA atyanta asanA thatA nathI zuM vadhyAne kadI putra thAya che khare; vaMdhyAne putra thavAnI vAta kadI saMbhavI zakatI ja nathI, evuM ja AvirbhAva viSe paNa samajavuM gAyamAM pUrva sthita dUdhane dehavAnI kriyAdvArA AvirbhAva thato jovAmAM Ave zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cAkamatasvarUpanirUpaNam 49 pIDanena tailasya / anyathA dugdhAdeva dadhi tilebhya eva tailamitivyavasthA na syAt / vyavasthAyA abhAve sarvaikyaM syAt / tadiha pratyekasmin bhUte caitanyasyA nupalabhyamAnatayA tatsamudAyepi cetanA kutaH syAt , anyaguNasya AtmaguNasya caitanyasya anyatra bhUte asaMbhavAt nahi ghaTaguNo jalAdiSvanuvartamAnaH kadAcidapyupalabdhastadvadAtmaguNazcaitanyaM kathamAtmabhinne bhUte samaveyAt kathamapi neti mukulitaarthH| bhUtAnAM saMyoge sati caitanyamupajAyate, 'taccaitanyaM kiM svataMtram Ahosvit bhUtAnAM saMyogajanyaM / tatra na prathamaH pakSaH samIcInaH, tathAhi-kAThinyaisI prakAra tiloM meM pahale se vidyamAna taila kA perane se AvirbhAva hotA hai| aisA na hotA to dugdha se hI dahI ho aura tiloM se hI tela ho' aisI vyavasthA na hotii| vyavasthA ke abhAva me sabhI eka ho jAte / isa prakAra pratyeka bhUta meM caitanya kI upalabdhi na hone se unake samudAya me bhI cetanA kaise ho sakatI hai ? kyoMki anya arthAt AtmA kA guNa caitanya anya meM arthAt bhUto meM honA saMbhava nahIM hai| ghaTa kA guNa jalAdi me rahatA huA kabhI nahIM dekhA gyaa| isI prakAra AtmA kA guNa caitanya AtmA se bhinna bhUta me kaise raha sakatA hai ? kisI bhI prakAra nahIM raha sakatA / yaha saMkSipta artha hai / bhUtoM kA saMyoga hone para caitanya kI utpatti hotI hai so vaha caitanya kyA svatantra hai yA bhutoM ke saMyoga se janya haiM ! pahalA pakSa samIcIna nahIM, che, talamAM pahelethI ja je tela vidyamAna hoya che, teno talane pIlavAnI kriyA dvArA AvirbhAva thAya che. je evI paristhiti na hota, te dUdhamAMthI ja dahIM thatuM na heta ane talamAMthI ja tela nIkaLatuM na hota. A prakAranI vyavasthAne abhAva hato te temanA vacce koI paNa prakAranI bhinnatA ja raheta nahI. A prakAre sUtrakAra ahIM evI dalIla kare che ke pRthvI Adi pratyeka bhUtamAM caitanyane sadbhAva nathI, te temanA samudAyamAM paNa cetanA kevI rIte heI zake? kAraNa ke anyane (eTale ke AtmAne) cetanyane je guNa che tene sadbhAva anyamAM (eTale ke bhUtemAM) hovAnuM saMbhavI zakatuM nathI jema ghaTAdimAM jaLanA guNano saddabhAva dekhavAmAM AvatA nathI, eja pramANe AtmAthI bhinna evA bhUtemAM paNa AtmAne cetanya guNa kevI rIte saMbhavI zake, A kathanane bhAvArtha e che ke AtmAnA caitanyaguNano sadabhAva AtmAthI bhinna evA pRthvI Adi bhUtomAM kadApi saMbhavI zake ja nahI. pAMca bhUtono saMga thavAthI caitanyanI utpatti thAya che." A prakAranI cArvAkanI mAnyatA sAme amArA A prazno che. te cetanya zuM svataMtra che, ke bhUtanA saMgathI janya che pahele pakSa samIcIna (5) nathI, kAraNake pRthvI kaThinatAguNavALI che, sU.-7 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre guNA pRthivI dravazItasparzaguNA ApaH, pAcakaguNavattejaH, IraNaguNavAn vAyuH, avagAhanaguNakamAkAzam, athavA gandhaguNavatI pRthivI, zItasparzavatya ApaH uSNasparzavattejaH, vilakSaNasparzavAn vAyuH avagAhanaguNamAkAzam , tadevaM pratyeka bhUtAnAM caitanyaM na guNastadA tatsamudAyAdapi caitanyaM kathamutpadyetAbhivyajyeta vA / yadi caitanyaM pRthivyAdiguNaH syAt tadA caitanyavattayA pRthivyAdInAmupalabdhiH syAnatvevamupalabhyate tasmAna caitanyaM bhUtAnAM guNaH dRzyate ca zarIrAvacchinnacetanAguNaH, sa cAtmana eva na bhUtAnAmiti / teSAM caitanya guNAnadhikaraNatvAt, na caitanyaM bhUtaguNaH kintu tadatiriktasyAtmana eva / ayamAzayaH cArvAkamate kyoMki pRthivI kaThinatA guNa vAlI hai, jala taralatA evaM zIta sparza vAlA hai teja pAcaka guNa vAlA hai vAyu calana guNa vAlA hai AkAza abagAhana guNa vAlA hai / athavA gandha guNa vAlI pRthvI, zItasparza vAlA jala, uSNa sparza vAlI agni, vilakSaNa sparza vAlA vAyu aura avagAhana guNa vAlA AkAza hai| isa prakAra jaba eka eka bhUta me caitanya nahIM hai| to unake samudAya se bhI caitanya kaise utpanna ho sakatA hai ? yA abhivyakta ho sakatA hai ? yadi caitanya pRthvI Adi kA guNa hotA to pRthvI Adi kI sacetana rUpa meM upalabdhi hotii| kintu aisI upalabdhi hotI nahIM haiM, ata eva caitanya bhUtoM kA guNa nahIM ho sakatA / zarIrAvacchinna meM cetanA guNa dekhA to jAtA hai ata eva vaha AtmA kA hI ho sakatA hai bhUtoM kA nahIM, kyoMki bhuta caitanya guNake AradhA nahIM hai caitanya bhutoM kA guNa nahIM kintu unase bhinna AtmA kA hI guNa hai / Azaya yaha hai ki cArvAka matameM zarIra aura indriyoM se jala taralatA guNavALuM ane zIta sparzavALuM che, teja pAcaka guNavALuM che, vAyu calana guNavALe che ane AkAza avagAhanA guNavALuM che. athavA gandhaguNavALI pRthvI, zIta sparzavALuM jaLa, uSNu sparzavALe agni vilakSaNa sparzavALa vAyu. ane avagAhana guNavALuM AkAza che. A prakAre eka eka bhUtamAM ja je citanyaguNane abhAva che, to temanA samudAya vaDe paNa caitanyanI utpatti athavA abhivyakti (AvirbhAva) kevI rIte thaI zake, je pRthvI AdimAM citanyanA guNone sadabhAva hota to pRthvI AdinI sacetana rUpe upalabdhi thAta, parantu evI upalabdhi thatI nathI tethI caitanya bhUtone guNa heI zake nahI. zarIrAvaricchannamAM (zarIrayuktamAM) cetanane guNa jovAmAM Ave che, tethI te AtmAne ja guNa hoI zake che- bhUtone nahIM, kAraNa ke bhUta ciMtanyaguNane AdhAra nathI caitanya bhUtane guNa nathI paraMtu bhUtathI bhinna evA AtmAne ja guNa che. A zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cAkimatasvarUpanirupaNam 51 zarIrendriyAtiriktasyAtmano'naMgIkArAt draSTuratiriktasyAnaMgIkAreNa cakSurAdIndriyANyeva draSTaNi teSAM cakSurAdInAM yAni sthAnAni upAdAnakAraNAni pRthivyA dIni tAni tvacetanAni, bhUte acidrUpatvAtteSAM na bhUtasamudAye caitanyaM kathamapi saMbhavati / kiMcendriyANAmeva jJAnavattvasvIkAre kiM militasya jJAnAdhikaraNatvam , uta pratyekasya ? nAdyaH pakSaH, saMmilitasya tathAtve ekendriyasya vinAze jJAnavato vinAzAt, punarjJAnodayastatra na syAt jJAnAdhikaraNasyAbhAvAt / dvitIyapakSA bhyupagame kAraNavazAccakSuSo vinAze rUpasmaraNaM na syAt anubhaviturabhAvAt / anubhavasmaraNayoH sAmAnAdhikaraNyasya niyamAt / atirikta AtmA ko svIkAra nahIM kiyA gayA hai| isa prakAra draSTA (AtmA) ko svIkAra na karane ke kAraNa cakSu Adi indriyAM hI unake mata ke anusAra dRSTA haiN| cakSu Adi ke jo upAdAna kAraNa yA sthAna pRthvI Adi haiM. ve acetana haiN| bhutoM ke acetana hone ke kAraNa unake samUha meM kisI bhI prakAra caitanya kA saMbhava nahIM hai| ___ isake atirikta indriyoM ko hI yadi jJAnavAn mAnA jAya to saba milI huI indriyA~ jJAnakA AdhAra haiM athavA alaga 2 ? pahalA pakSa to ThIka nahIM hai, kyoMki aisA mAnane se eka indriya kA nAza hone para jJAnavAn kA bhI nAza ho jAegA, vahAM phira jJAnakI utpatti nahIM hogI, kyoMki jJAnake adhikaraNa kA abhAva ho cukA hai| dUsare pakSameM kisI kAraNa se cakSukA vinAza hone para pahale dekhe rUpakA smaraNa nahIM honA cAhie, kathanane bhAvArtha e che ke cArvAkamatamAM zarIra ane indriyenA astitvanI sAthe sAthe AtmAnA astitvane svIkAra karavAmAM Avyo nathI. A prakAre draSTA (AtmA) nA astitvane svIkAra na karavAne kAraNe, temanA mata anusAra te cakSu Adi idri ne ja mAnavAmAM Avela che. cakSu AdinA je upAdAna kAraNa athavA sthAna pRthvI Adi che, teo acetana che. bhUtomAM acetanatA hovAne kAraNe temanA samUhamAM keI paNa prakAre caitanya saMbhavI zakatuM nathI. je indriyene ja jJAnavAnuM mAnavAmAM, Ave, te prazna e uddabhave che ke badhI indriyono samudAya jJAnane AdhAra che, ke alaga alaga pratyeka Indriya jJAnane AdhAra che? pahelo pakSa to khare lAgatuM nathI kAraNa ke evuM mAnavAmAM Ave te jJAnavAnane paNa nAza thaI jaze ane pachI tyAM jJAnanI utpatti ja nahI thAya... kAraNa ke jJAnanA adhikaraNane abhAva thaI cukyo che. bIjo pakSa paNa mAnI zakAya ema nathI, kAraNa ke cakSu indriyano keI kAraNe nAza thaI jAya te pahelAM joyelA rUpanuM vismaraNa thavAno prasaMga evI paristhitimAM utpanna tha joIe, kAraNa ke tamArA mata pramANe anubhava kartA (cakSu) ja je vidyamAna na hoya, te tenA dvArA anubhavavAmAM Avela viSayanuM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre ayamartha:-yasminnevAdhikaraNe yadviSayako'nubhavaH tAdAtmyasaMbandhanotpadyate tasminnevAdhikaraNe tAdRzAnubhavAhitasaMskArabalAtkAlAntare tAdAtmyasaMbandhe smaraNaM jAyate / natvanyadRSTasya smaraNamanyasya bhavati nahi jinadattAnubhUtasya smaraNaM jinadAsasya kadApi jAyamAnaM dRSTam / yadi kadAcidanyadRSTasyAnyasya smaraNaM bhavettadA sarvajJaparidRSTasya padArthasArthasya smaraNamasmadAdInAM bhavediti saryoMpi sarvajJaH syAt / taduktam "nAnyadRSTaM smaratyanyo, naikabhUtamapakramAditi" vacanAt , ata indriyANi na cetanAvanti / tAvatA bhUtasamudAye caitanyAbhAvaH sAdhito bhavati / kyoMki anubhava kartA (cakSu) aba vidyamAna nahIM hai| aisA niyama hai ki jise anubhava hotA hai usI ko smaraNa ho sakatA hai| __abhiprAya yaha hai jisa adhikaraNa meM jisa viSaya kA anubhava utpanna hotA hai usI adhikaraNa meM pUrvotpanna anubhava se prApta saMskAra ke balase kAlAntara meM smaraNa kI utpatti hotI hai| aisA nahIM hotA ki eka anubhava kare aura dUsare ko usakA smaraNa ho jAya / jinadattane jisakA anubhava kiyA hai usakA smaraNa jinadAsa ko hojAya, aisA nahIM dekhA jAtA / yadi dasareke dekhe kA smaraNa dUsare ko hone lage to sarvajJa ke dvArA dekhe hae padArthoM ke samUhakA hamalogoM ko bhI smaraNa hone lge| aisI sthiti meM sabhI sarvajJa ho jAe~ge ! kahA bhI hai "nAnyadRSTaM smaratyanyo naikabhUtamapakramAt" anya ke dekhe ko anya smaraNa nahIM karatA ataeva indriyAM cetanAvAn nahIM hai| isase bhUtasamudAya meM caitanya kA abhAva siddha kiyA gayA hai| smaraNa ja kevI rIte thAya? e niyama che ke jene anubhava thAya che, tene ja anubhavela padArthanuM maraNa thaI zake che. A kathanane bhAvArtha e che ke je adhikaraNamAM je viSayano anubhava utpanna thAya che, eja adhikaraNamAM pUrvotpanna anubhava dvArA prApta saMskAranA prabhAvathI kALAntare maraNanI utpatti thAya che. eka anubhava kare ane bIjo te anubhavanuM smaraNa kare, evI vAta kadI saMbhavI zakatI nathI. dAkhalA tarIke jinadatta jene anubhava karyo hoya tenuM smaraNa jinadAsane thaI jAya, evuM kadI banI zakatuM nathI. je eke dekhelA padArthanuM smaraNa bIje mANasa karI zakato hoya, te sarvajJo dvArA jovAmAM AvelA padArthonA samUhanuM smaraNa ApaNe paNa karI zakavAne samartha thaI zakIe. jo evuM sanI zatu DAya to sau sarvajJa4 manI ta ? Bghu 56 cha - nAnya dRSTa smaratyanyate nekabhUtamapakramAt,' ye naye 54Athanu bha24 manya vyati // zata nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zu. a. 1 cArvAkamata svarUpanirUpaNam punarhetvantaramAha - indriyANi khalu pranyekabhUtAtmakAni tAnyeva cakSurAdIndri yANi draSTRNi cArvAkamate tadatiriktadraSTurabhAvAt / teSAM cendriyANAM pratyekaM svasvaviSayagrAhakatvasya vyavasthitatvAt anyatraviSaye pravRtte rabhAvenendriyAntareNa jJAnasyendriyAntareNagrahaNA bhAvAt, ya evAhaM pUrvadarzakaH sa evAhaM samprati sparzakaiti pratyabhijJAnaM na syAt, bhavati ca anusaMdhAnaM sarveSAmata indriyebhyo'tiriktaH kacijjJAtA siddhayati / tathA cAnumAnam - 53 na bhUtasamudAye caitanyam bhUtajanitendriyANAM pratyekaviSaya niyatatve saMkalanApratyayAbhAvAt / yadi punaranyagRhItamanyo gRhNIyAttadA jinadattaphira dUsarA hetu kahate haiM - indriyAM pratyeka bhUtAtmaka haiM / cArvAka mata meM vaha cakSu Adi indriyAM hI draSTA haiM, kyoMki unake sivAya anya kisI draSTA AtmA kA astitva nahIM hai / indriyAM apane 2 viSaya meM hI niyamita haiN| apane viSaya ke atirikta anya viSaya meM indriya kI pravRtti nahIM hotI / aara eka indriyane jo jAnA hai, use dUsarI indriya grahaNa nahIM kara sakatI ataeva "maiM jo pahale darzaka thA, vahI maiM aba sparzakarttA hUM" isa prakAra kA pratyabhijJAna nahIM honA cAhiye / kintu isa prakAra kA jor3a rUpa jJAna to sabhI ko hotA hai| isase siddha hai ki indriyoM se atirikta koI jJAtA avazya hai| anumAna kA prayoga isa prakAra hai bhUtoMke samudAya se caitanya kI utpatti nahIM hotI, kyoMki bhUtajanita indriyoM kA apanA viSaya niyata hone se saMkalatA pratyaya ( jor3a rUpajJAna ) tethI ja indriyA cetanAvAn nathI, e vAta siddha thai jAya che. A kathana dvArA bhUtasamudAyamAM paNa caitanyanA abhAva siddha thaI jAya che. have khIjA kAraNeAnu kathana karavAmAM Ave che-indriyA pratyeka bhUtAtmaka che. cArvAMkamata pramANe te cakSu Adi indriyeAja draSTA che, kAraNa ke indriyAthI bhinna evA anya koi draSTA (AtmA)nuM astitva ja teo mAnatA nathI. indriya pAta peAtAnA viSayamAM ja niyamita che. peAtAnA viSaya sivAyanA anya viSayamAM indriyanI pravRtti heAtI nathI. tethI ja eka indriye je jANyu che. tene bIjI Indriya grahaNa karI zaktI nathI. tethI " huM je pahelAM darzaka hatA, eja huM have sparza kartA chuM A prakAranu pratyabhijJAna-(yathA jJAna) thavu joie nahI. parantu A prakAranu sa Mkalita (joDa rUpa)jJAna saune thAya che. tethI e vAta siddha thAya che ke indriyAthI bhinna evA koi jJAtA avazya che. << anumAnAnA prayAga A pramANe che-bhUtAnA samudAyathI caitanyanI utpatti thatI nathI, kAraNa ke bhUtajanita indriyAneA pAta peAtAnA viSaya niyata haiAvAthI saMkalanatA pratyaya (joDa rUpa jJAna) thaI zakatu nathI, jo koi ekanA dvArA grahaNa karAyela viSaya bIjA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre gRhItasya jinadAsasyApi grahaNaM syAt , natvevaM kutrApi dRSTaM zrutaM saMbhavati vA / na ca pratyekabhUtAnAmindriyANAM caitanyapakSe pUrvoktadoSaH kadAcitsaMbhavet kintu samuditabhUteSu caitanyamupajAyate yathA pratyekagur3apiSTAdiSu mAdakatA zakterabhAvepi militeSu gur3apiSTAdiSu madyaM samutpadyate, asmin pakSe nAsti pUrvoktadoSaleza iti vAcyam , _ayamAzayaH-samuditabhUtebhyazcaitanyamupajAyate iti yaduktaM tantra samyag vikalpAsahatvAt , tathAhi yo'yaM paMcamahAbhUtAnAM saMyogo yaddhalAd caitanyamupajAyate iti manyate sa saMyogaH bhUtebhyo bhinno'bhinno vA ? nAdyaH, paMcabhUtAtiriktapadArthasvIkAreNApasiddhAntApAtAt / nahIM ho sktaa| agara anya ke grahaNa kiye ko anya grahaNa karale to jinadatta ke dvArA gRhIta viSayako jinadAsa bhI grahaNa karale ! magara na aisA kahIM dekhA gayA hai, na sunA gayA hai aura na saMbhava hI hai| zaMkA-eka 2 bhUtase caitanya kA utpAda mAnane se kadAcit uktadoSa AtA ho, kintu bhUtoMke samudAya meM caitanyakI utpatti hotI hai; jaise alaga 2 guDa yA ATe meM mAdakatA zakti kA abhAva hone para bhI una sabake milane para madyakI utpatti ho jAtI hai| isa pakSameM pUrvokta doSakA leza bhI nahIM hai| samAdhAna-aisA nahIM kahanA caahiye| matalaba yaha hai ki samudita bhUtoMse caitanya utpanna hotA hai, aisA kahanA ucita nahIM kyoMki yaha kathana vikalpoM ko samyaka prakAra se sahana nahIM krtaa| pAMca mahAbhUtoM kA jo saMyoga hai, jisake bala se caitanyakI utpatti honA mAnate ho, vaha saMyoga keI dvArA paNa grahaNa thaI jato hota, te jinadate grahaNa karelA viSayanuM jinadAsa dvArA paNa grahaNa thaI jAta parantu evI vAta kadI jovAmAM ke sAMbhaLavAmAM AvatI nathI. e vAta ja asaMbhavita che. zaMkA-eka eka bhUta vaDe cetanyanI utpatti mAnavAmAM Ave te kadAca uparyukta doSa saMbhavI zakato haze, paraMtu bhUtonA samudAya vaDe citanyanI utpatti mAnavAmAM zuM vAMdho che? jema goLa, loTa, mahuDA Adi alaga alaga padArthamAM mAdaktAne abhAva hovA chatAM paNa te saghaLA padArthonA saMgathI banatI madirAmAM mAdaktAne sadbhAva hoya che, e ja pramANe pAMce bhUtanA samudAyamAM caitanyane sadUbhAva mAnavAmAM pUrvokata doSanI bilakula saMbhAvanA rahetI nathI. (A prakAranI cArvAkanI zaMkA che) samAdhAna-A prakAranI mAnyatA egya nathI-bhUtonA samudAya vaDe caitanya utpanna thAya che, e mAnyatA ucita nathI, kAraNa ke A kathana nIcenA vikalpone samyakuM prakAre samajyA vinA karavAmAM AvyuM che-pAMca bhUtanA je saMyogane AdhAre Apa caitanyanI utpatti thavAnuM mAne che, te saMga bhUtothI bhinna che, ke abhinna che? pahele zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhino TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 55 kiMca paMcamahAbhUtAtiriktatAdRza saMyogagrAhakaM pratyakSaM tadanyadvA pramANam ? nAdyaH pakSaH pratyakSeNAtIndriyatadRzasaMyogasya grahaNAsaMbhavAt, nAtIndriya vastu cakSuSA kadAcidapi gRhyate, tathA sati atIndriyatAyA eva vyAghAtAt / indriyamatikrAntamityatIndriyam, iti indriyaviSayatve tanna ghaTeta, tasmAna prathamaH pkssH| na ca pramANAntarAttAdRzasaMyogasya grahaNamitivAcyaM tatpramANAntaramanumAnamAgamovA / nAdyaH pakSaH tAdRzasaMyogagrAhakAnumAnapramANena bhutAtiriktAtmasiddhirapi saMbhavatIti svAbhipretabhUtAtmavAdasya vilopaprasaMgAt / nApyAgamaH, tavamate Aptasya kasyacidabhAvena tatpraNItAgamasyApyaprasiddheH / atha sa saMyogo bhUtebhyobhUtoM se bhinna hai yA abhinna ? pahalA pakSa ThIka nahIM kyoMki pAMca bhutoM se atirikta saMyoga padArtha ko svIkAra karanA Apake siddhAnta se viruddha hai| isake atirikta pAMca mahAbhUtoM se atirikta usa saMyoga ko pratyakSa grahaNa karatA hai yA anya pramANa ? pratyakSa se atIndriya saMyoga kA grahaNa honA saMbhava nahIM hai| atIndriya vastu cakSuke dvArA kabhI bhI gRhIta nahIM hotii| agara gRhIta ho to vaha atIndriya kA viSaya svIkAra kara liyA jAya to usame atIndriyatA ghaTita nahIM hogI / ataeva pahalA pakSa saMgata nahIM hai| kisI anya pramANa se usa saMyoga kA grahaNa hotA hai, yaha kahanA bhI ThIka nahIM, kyoMki vaha anya pramANa anumAna hai athavA Agama ? prathama pakSa yukta nahIM, usa saMyoga ko grahaNa karane vAle anumAna pramANa se bhUtoM se atirikta AtmAkI siddhi bhI ho sakatI hai| ataeva Apake mAne hue pakSa (vikalpa) svIkArya nathI, kAraNa ke pAMca bhUte sivAyanA koI paNa padArthanA saMyegane svIkAra kare te ApanA siddhAntanI virUddha che. vaLI pAMca mahAbhUta sivAyanA te saMyogane pratyakSa grahaNa kare che, ke anya pramANa grahaNa kare che? pratyakSa dvArA atIndriya saMgenuM grahaNa thavuM saMbhave nahIM. atIndriya vastune cakSu dvArA kadI paNa grahaNa karI zakAtI nathI. je gRhIta thAya, te te vastune atIndriya ja gaNI zakAya nahIM. iMdriyethI je para hoya athavA iMdri dvArA je agrAhya hoya tene atIndriya kahe che. tene IndriyanA viSaya rUpe svIkAravAmAM Ave, to temAM atIndriyatA ja ghaTita thAya nahIM. A kathana dvArA siddha thAya che ke pahele pakSa saMgata nathI. keI anya pramANu dvArA te saMyoganuM grahaNa thAya che, evuM kathana paNa ucita nathI, kAraNa ke te anya pramANa viSe amAre evo prazna che ke "te anya pramANa anumAna che ke Agama che? pahelo pakSa yukta nathI, kAraNa ke te saMgane grahaNa karanArA anumAna pramANu vaDe bhUte uparAMta AtmAnI siddhi paNa thaI zake che. tethI ApanA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 sUtrakRtAGgasUtre 'bhinna iti dvitIyapakSe ki pratyekaM bhutaM cetanAvat acetanAvadvA, nAyaH pakSaH, tathA satyekamevendriyaM siddhayet , evaMca pRthivyAdi samudAyAtmakazarIraniSThacaitanyaM paMcaprakArakaM syAt , ataH zarIrasya samudAyarUpatvena pRthivyaMzaviSayakaM jJAnaM ghrANajanyatvAdatiriktam ; cakSurAdi janyatvAttatopyatiriktam, iti mahadAzcarya mApatet / athAcetanAnItidvitIyapakSe pUrvokta eva doSaH pratyekasminnavidyamAnacaitanyasya samudAyAdapi samutpAdAsaMbhavAt / sikatAsamudAyAt tailamiva / yadapyuktaM kiNvebhyo (gur3apiSTamadhukAdikamadyajanakavastubhyo) bhuta caitanyavAda kA khaMDana ho jaaegaa| Agama pramANa se bhI saMyoga kA grahaNa nahIM kara sakate, kyoMki tumhAre mata me Apta (Izvara) kA hI abhAva hai, ataeva usake dvArA praNIta Agama kI siddhi nahIM ho sktii| vaha saMyoga bhUtoM se abhinna hai, isa dUsare pakSameM yaha batalAie ki pratyeka bhUta cetanAvAn hai yA acetana hai ? prathama pakSa meM eka hI indriya siddha hogii| isa prakAra pRthvI Adi ke samUharUpa zarIra meM rahanevAlA caitanya pAMca prakArakA ho jaaegaa| kyoMki zarIra samudAya rUpa hai ataH pRthivI aMza viSayaka jJAna prANajanya hone se atirikta hogaa| cakSu Adi se janya hone ke kAraNa usase bhI atirikta hogA, yaha mahAn Azcarya kI bAta hai ! agara pratyeka bhUta acetana hai to pUrvokta doSa kA hI prasaMga AtA hai ki eka 2 bhUtameM caitanya vidyamAna nahIM hai to unake samudAya se bhI usakI utpatti nahIM ho sakatI, jaise retake samUha se tailakI utpattI nahIM hotii| bhUta citanyavAdanuM khaMDana thaI jaze. Agama pramANa dvArA paNa saMganuM grahaNa karI zakAtuM nathI, kAraNa ke tamArA mata pramANe te Asa (Izvara) ne ja abhAva che. tethI temanA dvArA praNIta AgamanI siddhi thaI zaktI nathI. te saMga bhUtothI abhinna che," A bIjA vikalpane Apa svIkAra karatA ho te amArA A praznano javAba Apo- "pratyeka bhUta cetanAvAnuM che ke acetana che?" prathama pakSa (vikalpa)ne svIkAravAmAM Ave to eka ja Indriya siddha thaze. A prakAre pRthvI Adi pAMca mahAbhUtonA samUha rUpa zarIramAM rahenAra caitanya pAMca prakAranuM thaI jaze. kAraNa ke zarIra samudAya rUpa che. tethI pRthvI rUpa aMzaviSayaka jJAna ghaNujanya hovAthI bhinna haze, cakSuAdi vaDe janya hovAne kAraNe tenA karatAM paNa bhinna haze, A bahu ja AzcaryanI vAta che. je pratyeka bhUta acetana hoya, te pUrvokta doSane ja prasaMga prApta thAya che ke pratyeka bhUtamAM je cetanya vidyamAna na hoya, te temanA samudAya dvArA paNa tenI utpatti saMbhavI zake nahIM. jema retanA samUhamAMthI telanI utpatti thavI. zakya nathI eja pramANe cetana bhUtanA samudAya vaDe paNa citanyanI utpatti thaI zakatI nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 1 cArvAkamata svarUpanirUpaNam 57 madazaktivaditi tadapi na samyakadRSTAntadAntikayo(pamyAt tathAhi gur3apiSTakAdau pratyekasmin sUkSmarUpeNa mAdakatA zaktervidyamAnatvena samudAyAvasthAyAM sphuTasvarUpeNAbhivyaktisaMbhavAt / prakRtetu pratyekapRthivyAdau cetanAyAH sarvathaivAbhAvAt kathaM samuditebhyazcaitanyaM syAt / / kiMca bhUtAtmavAde maraNavyavasthApi nopapadyate, yato mRtazarIrepi pRthivyAdInAM sadbhAvAt / naca mRtazarIre vAyustejo vA nAsti tasmAnmaraNamitivAcya Apane yaha jo kahA hai ki kiNva arthAt guDa ATA mahuvA Adi madyajanaka vastuoMse jaise madazakti utpanna ho jAtI hai, isI prakAra bhUtoMke samudAya se cetanA utpanna ho jAtI hai, yaha bhI ThIka nahIM, kyoMki dRSTAnta aura dArTAntika meM samAnatA nahIM hai| gur3a piSTa Adi pratyeka madyAMga meM sUkSma rUpase mAdaka zakti vidyamAna rahatI hai| vahI samudAya avasthA meM sphuTa rUpa se prakaTa ho jAtI hai| kintu prakRta pratyeka bhUta-pRthvI Adi meM cetanA kA sarvathA hI abhAva hai| aisI sthiti meM bhUtoM ke samUha se bhI caitanya kaise utpanna ho sakatA hai ? isake atirikta bhUtoM se caitanya kI utpatti mAnane para maraNa kI vyavasthA bhI nahIM bana sakatI, kyoMki mRtaka zarIra meM bhI pRthivI Adi maujUda rahate haiN| kadAcit kaho ki mRta zarIra meM vAyu yA teja kA abhAva ho jAtA hai, isa kAraNa maraNa ho jAtA hai para aisA kahanA ThIka Ape evI dalIla karI che ke goLa, leTa mahuDA Adi pratyekamAM mAdakatAne abhAva hovA chatAM temanA saMgathI utpanna thatI madirAmAM jema mAdakatAne sadbhAva hoya che eja pramANe acetana bhUtanA samudAya vaDe caitanyanI utpatti thaI zake che. A dalIla paNa vyAjabI nathI. goLa, leTa, mahuDA Adi pratyeka padArthamAM sUkSama rUpe mAdaka zakti vidyamAna hoya che. eja mAdaka zakti samudAyika avasthAmAM phuTa rUpe prakaTa thaI jAya che paraMtu ahIM jenI vAta cAlI rahI che te pRthvI Adi pratyeka bhUtamAM cetanane sarvathA abhAva ja che A prakAranI paristhitine kAraNe bhUtanA samUha vaDe paNa caitanyanI utpatti vIrIte tha ; ? vaLI bhUta vaDe maitanyanI utpatti mAnavAmAM Ave, te maraNa paNa saMbhavI zake nahIM; kAraNa ke mRta zarIramAM paNa pRthvI Adi pAMca mahAbhUtane sadbhAva rahe che. kadAca evI dalIla karavAmAM Ave ke zarIramAMthI vAyu athavA tejane abhAva thavAthI maraNa thAya che, paNa A vAta paNa svIkArI zakAya tema nathI, mRta zarIramAM sUjana (senA- zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsUtre mRtakAye zothAsamabhRtInAM vidyamAnatvena vAyvAdhabhAvasya kalpayitumazakyatvAt / tathAhi-zothovAyukAryam , mRtazarIre vidyamAnazothovAyumavagamayet / evamasRk tejaH kAryam taca mRtazarIre vidyamAnam , tejasaH sattAmavagamayedeveti mRtazarIre vAyutejasorabhAvo naiva vidyate tato vAyvAdInAmabhAvAnmaraNamityartha zUnyaM vcH| na ca sUkSmo vAyuH sUkSma tejo vA tAdRzamRtazarIrAdapasarati tena maraNasaMjJAbhavatIti vAcyam evamabhyupagame saMjJAmAtre eva vivAdaH, nAmAntareNa jIvasya bhavaddhi rapi sviikRttvaat| paMcamahAbhUtAnAM samudAyamAtreNa na caitanyotpAdaH pRthivyAdiSvekatra saMsthApiteSvapi caitanyasyAdarzanAt yato lepyamayaputtalikAdau samastabhUtasadbhAvepi nahIM hai mRta zarIra meM sUjana aura asRk Adi maujUda rahate haiM isa kAraNa usameM vAyu Adi ke abhAvakI kalpanA nahIM kI jA sktii| sUjana vAyu kA kArya hai, usake vidyamAna hone se mRta zarIra meM vAyu kA anumAna kiyA jA sakatA hai| isI prakAra teja (agni) kA kArya hai, vaha bhI usameM rahatA hI hai ataeva tejake sadbhAva kA anumAna hotA hai| isa prakAra mRta zarIra meM vAyu aura teja kA abhAva nahIM hai / ataeva vAyu Adi kA abhAva hone se maraNa ho jAtA hai, yaha kathana nirarthaka hai| sUkSma vAyu yA sUkSmateja mRta zarIra meM se nikala jAtA hai aisA kahanA bhI ucita nhiiN| aisA mAnoge to nAma mAtra meM hI vivAda kahalAegA, kyoM ki dUsarA nAma (sUkSma vAyu aura sUkSma teja) dekara Apane bhI jIva kI sattA svIkAra kara lI hai| zarIra phUlI javuM te) mojUda hoya che; te kAraNe temAM vAyu AdinA, abhAvanI kalpanA karI zakAya tema nathI; zarIra sUjI javAnI kriyA vAyunA kArya rUpa che. te sojAnA sadabhAvane lIdhe mRtazarIramAM vAyune sadbhAva paNa siddha thAya che. eja pramANe agninA kArya rUpa tejane paNa temAM sadbhAva hoya che. te kAraNe mRtazarIramAM tejane sadbhAva hevAnuM anumAna paNa karI zakAya che. A prakAre mRtazarIramAM vAyu ane tejano abhAva nathI, e vAta siddha thAya che. tethI vAyu AdinA abhAvane lIdhe maraNa thAya che, A prakAranI mAnyatA kharI nathI. sUphamavAya athavA sUphamateja mRtazarIramAMthI nIkaLI jAya che, A prakAranI dalIla paNa ucita nathI. evuM mAnavAmAM Ave te nAma mAtrane ja vivAda karyo kahevAze, kAraNa ke bIjuM nAma (sUphamavAyu ane sUma teja rUpa nAma) daIne Ape paNa jIvanI sattAno (vidyamAnatAno svIkAra karI lIdhuM che. pAMca mahAbhUtanA samudAya mAtra vaDeja zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cAkamatasvarUpanirUpaNam 59 jar3atvamevopalabhyate na tu caitanyam / tadeva manvayavyatirekAbhyAM vicAryamANo nAyaM caitanyaguNo bhUtAnAM bhavitumarhati / upalabhyate cAyaM caitanyaguNo deheSvevatasmAtparizeSAjjIvasyaiva zarIrAdivyaktiriktasya caitanyaM gunnH| yadapyuktaM pRthivyAdyatirikta AtmA nAsti tadrAhakapramANAbhAvAt , pramANazca kevalaM pratyakSameveti tanna yuktam , anumAnapramANAsvIkAre pratyakSasyApi pramANayitumazakyatvAt , tathAhi-pratyakSasyaiva pramANyaM vyavasthApyate-yAM kAMcitpratyakSavyaktiM pakSIkRtya pratyakSaM pramANam arthAvisaMvAdakatvAt, anubhUtapratyakSavat / pAMca mahAbhUtoM ke samudAya mAtra se caitanya kA utpAda nahIM ho sakatA, kyoMki pRthvI Adi ko eka sthAna para milA kara rakhadene para caitanya dikhAI nahIM detaa| miTTI kI putalI meM samI bhUta maujUda haiM, phira bhI vaha jar3a hI rahatI hai cetanA usa meM utpanna nahIM hotii| isa prakAra anvaya aura vyatireka se vicAra karane para caitanya nAmaka guNa bhUtoM kA siddha nahIM hotA / magara caitanya guNa zarIroM meM pAyA to jAtA hai ataeva pAri zeSya nyAya se vaha jIva kA hI hai| Apane kahA ki pRthvI Adi se minna AtmA nahIM hai kyoMki AtmA ke grAhaka pramANa kA abhAva hai aura pramANa kevala pratyakSa hI hai yaha bhI yukta nhiiN| anumAna pramANa ko svIkAra kiye binA pratyakSa kI pramANatA siddha nahIM kI jA sktii| pratyakSa kI pramANatA isa prakAra siddha kI jAti hai-kisI bhI pratyakSa vizeSa ko pakSa banA kara kahA jAtA hai ki pratyakSa pramANa hai kyoMki vaha artha kA avisaMvAdI hai pUrvAnubhUta pratyakSa ke samAna caitanyanI utpattI thaI zakatI nathI, kAraNa ke prathvI Adi pAMcamahAbhUtane eka sthAna para ekatra karI devAthI caitanyanI utpatti thatI dekhAtI nathI. mATInI putaLImAM pAMca mahAbhUte mejUda hoya che, chatAM paNa te jaDaja rahe che cetanA temAM utpanna thaI jatI nathI. A rIte anvaya ane vyatirekanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te bhUtemAM caitanya nAmanA guNanuM astitva siddha thatuM nathI. paraMtu zarIramAM caitanya guNane te saddabhAva jovAmAM Ave che, tethI pArizeSya nyAyanI apekSAe vicAravAmAM Ave, te te jIva (mAtmA) no guNa cha. ne vaLI Ape evuM je kahyuM ke pRthvI Adi bhinna evA AtmAne sadbhAva ja nathI kAraNa ke AtmAnuM astitva darzAvatA pramANuno abhAva che, ane pramANa kevaLa pratyakSa ja che, AvAta paNa ucita nathI. anumAna pramANane svIkAryA vinA pratyakSanI pramANatA A prakAre siddha kahI zakAtI nathI. pratyakSanI pramANu tA A prakAre siddha karAya che-keI paNa pratyakSavizeSane pakSa banAvIne pratyakSa pramANane sadbhAva batAvI zakAya che, kAraNa ke te pUrvAnubhUta pratyakSanA samAna arthane avisaMvAdI che. (avirodhI) paratu pakSa banAva zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakR naca pakSIkRtAbhirevaTha vyaktibhistasya pratyakSasya svasaMviditAbhiH prAmANyaM paraMprati vyavahArayituM zakyate tAdRzapratyakSavyaktInAM svasaMniviSThatvAnmakatvAcca / tadayamarthaH-svapratyakSa svAnubhava eva gacchati na tu puruSAntarIyabuddhau navA kiMcitsAdhanaM vidyate yataH svakIyaM pratyakSaM parabuddhau saMkrAmayeta, tasmAda prathamato jJAtvA zabdAdinA svapratyakSamanya bodhayituM zakyate tataH paropi jAnAti / kintu zabdAdinA jAyamAnaM jJAnaM na pratyakSarUpamapitu zAbdaM tat / pratyakSaM tu tadeva yadindriyArthasannikarSeNa jAtaM svAnubhavamadhirohet na tu parasmin sthApayituM zakyate'taH pratyakSasya mrakatvamucyate svaprAmANye paricchedAsAmarthyAt pratyakSasya prAmANyaMtu anumAnAgamAdinA siddhayati tathacAnumAnAderakintu pakSa banAye hue hI svasaMvidita pratyakSa vizeSoM se dUsaroM ke samakSa pratyakSa kI pramANatA kA vyavahAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki ve pratyakSa vizeSa svasaMvedI vRtti aura mUka hote haiN| abhiprAya yaha hai-apanA anubhava apane pratyakSa meM hI pratibhAsita hotA hai, vaha dUsare puruSa kI buddhi meM pratibhAsita nahIM hotA, aisA koI sAdhana bhI nahIM ki jisase apane pratyakSa ko dUsare kI buddhi meM ur3ela diyA jaay| pahale svayaM jAnA jAtA hai, phira zabda Adi ke dvArA apanA pratyakSa dUsaroM ko samajhAyA jAtA sakatA hai| tabhI dUsarA jAnatA hai| magara zabda Adi ke dvArA hone vAlA jJAna pratyakSa nahIM kahalAtA zabda kahalAtA hai| pratyakSa zabdAtmaka na hone se mUka hotA hai / vaha dUsare meM sthApita nahIM kiyA jA sktaa| isI kAraNa pratyakSa mUka kahalAtA hai| vaha apanI pramA NatA ko dUsare ke samakSa siddha nahIM kara sakatA / anumAna yA Agama Adi se usakI pramANatA siddha hotI hai| ataeva anumAna Adi ko apra vAmAM AvelA ja svasaMvidita pratyakSavize vaDe anyanI samakSa pratyakSanI pramANutAno vyavahAra karI zakatA nathI, kAraNake te pratyakSa vizeSa svasaMvedI vRttivALA ane mUka hoya che. A kathananuM tAtparya e che ke pitAne anubhava pitAnA pratyakSamAM ja pratibhAsita thAya che, te anya puruSanI buddhimAM pratibhAsita thato nathI. evuM keI sAdhana paNa nathI ke jenI madadathI potAnA dvArA ja anubhavamAM athavA jANavAmAM Ave che, tyAra bAda zadAdi dvArA potAnA pratyakSanI anyane samajaNa pADavAmAM Ave che. tyAre ja anya vyakti tene jANe che. paraMtu zabdAdi dvArA je jJAnanI prApti thAya che, te jJAnane pratyakSa kahevAtuM nathI- zAbda kahevAya che. pratyakSa zabdAtmaka nahIM hovAthI mUka (avAca) hoya che. tene anyamAM sthApita karI zakAtuM nathI eja kAraNe pratyakSane mUka kahevAmAM Ave che. te pitAnI pramANutAne anya vyaktio pAse siddha karI zakatuM nathI. anumAna athavA Agama Adi vaDe tenI pramANutA siddha thAya che. tethI anumAna Adine apramANa zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cAkamatasvarupanirupaNam 61 prAmANye pratyakSasyApi prAmANya na sidhyediti vRddhimicchato mUlamapi naSTamiti nyAya viSayatAM naatikraamti| kiMcAnumAnasyAprAmANye sandigdhoviparyasto vA puruSo vartate iti kathaM cArvAko jAnIyAt ajAnan taM prati pravartamAna unmattavadupekSyeta ataH ceSTAdinA saMzayAdimantaM puruSaM vijAnIyAditi / uktaJca "AkArairiGgitargatyA, ceSTayA bhASaNena ca / netravaktravikArAbhyAM, lakSyate'ntargataM manaH" // 1 // akAmenApyanumAnasya prAmANyamApatati pratyakSamAtraM pramANamicchan gRhAdvinirgato mANa mAnane para pratyakSa kI pramANatA bhI siddha nahIM hogii| isase lAbha kI icchA karane para mUla bhI naSTa ho gayA, yaha nyAya upasthita hogA / isake atirikta cArvAka yadi anumAna ko pramANa nahIM mAnatA to kaise jAnegA ki yaha puruSa saMdigdha yA viparyasta hai ? aisA nahIM jAnatA huA usake sAtha vyavahAra karegA to unmatta ke samAna upekSaNIya hogaa| ataeva ceSTA Adi ke dvArA saMzayAdimAn puruSa ko jAnanA cAhie / kahA bhI hai| "AkArairiGgitairgatyA" ityAdi / "AkAra, iMgita, gati, ceSTA, bhASaNa aura netra tathA mukha ke vikAra se andara ke mana kA abhiprAya samajhane meM A jAtA hai| isa prakAra icchA ke vinA bhI anumAna kI pramANatA mAnanA anivArya ho jAtA hai| kevala pratyakSa hI pramANa hai, aisA mAnane vAlA jaba ghara se bAhara nikalegA to use apane gharake loga dikhAI nahIM degeM aura jaba dikhAI nahIM mAnavAthI pratyakSanI pramANatA paNa siddha thaze nahIM. tethI "lAbhanI IcchA karavAthI mULa paNa naSTa thaI javAne " prasaMge upasthita thaze! vaLI cAke je anumAnane pramANa mAnatA nathI, te teo kevI rIte jANI zake ke ApurUSa saMdigdha athavA viparyasta che. je evuM jANyA vinA tenI sAthe vyavahAra karaze, to unmattanI jema upekSaNIya banaze. tethI ja ceSTA Adi dvArA saMzaya Adi viziSTa purUSane jANavo joIe. kahyuM paNa che ke___ "AkAraGgitagatyA" tyAha- 2012, gita, gati, yeSTA, bhASaNa, netra tathA mukhanA vikAra vaDe kaI paNa vyakitanA manobhAvone samajI zakAya che. A prakAre anumAnane pramANatA mAnavAnI IcchA na hoya, te paNa tene mAnavAnuM anivArya banI jAya che. dhAro ke kevaLa pratyakSane ja pramANa mAnanArI kaI vyakti che. te vyakita jyAre pitAnA gharamAMthI bahAra nIkaLaze tyAre tene potAnA gharanA mANase dekhAze nahIM. zuM zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 sUtrakRtAGgasUtre gRha janamapazyan tadabhAvaM vinizvinuyAt mRta iti matvA AkrozaM kurvan gRhaM pratyAgatopi mitrAdikaM na pazyet / api cAnumAnaM na pramANamarthavisaMvAdakatvAt anavasthA duHsthatarkA nivartya - vyAbhicArazaMkAvaruddhavyAtikatvAdvA / atrAha etadapyanumAnameva anumAnAsvIkAre kathamanumAnasyAprAmANyamapi vyavasthApayituM zakayeta / na ca parasiddhAnumAnenaparasya prAmANyaM svIkriyate iti vAcyam, paramatasiddhamanumAnaM pramANamaprANaM vA / AdyapakSasvIkAre kathamivAnumAnasyAprAmANyaM vaktumIzeta kaNThata eva prAmANyAbhyupagamAt / dvitIyapakSAbhyupagame kathamapramANenAnumAnena paraM bodhayituM degeM to vaha unake abhAva kA nizcaya kara legA / unheM marA huA samajha kara Akroza karegA aura ghara lauTa kara bhI apane pitA Adi ko nahIM dekhegA | aura bhI anumAna pramANa nahIM hai, kyoMki vaha arthakA visaMvAdI hai tathA anavasthA evaM tarka ke dvArA nahIM haTane vAle vyabhicAra kI zaMkA se yukta vyAzivAlA hai / isa kathana kA uttara yaha hai ki yaha bhI to anumAna hI hai| jaba anumAna ko pramANa svIkAra nahIM karate to anumAna ke dvArA hI anumAna kI apramANatA kaise siddha kara sakate ho / agara kaho ki dUsaroM ko siddha anumAna se hI anumAna kI pramANatA siddha karate haiM to yaha kahiye ki paramata siddha anumAna pramANa hai yA apramANa hai ? prathama pakSa svIkAra karoto anumAna ko apramANa nahIM kaha sakate, kaMTha se Apa use pramANa kaha rahe haiN| dUsarA pakSa kyoMki apane hI aMgIkAra karo to a te kAraNe temanA abhAvanA nizcaya karIne temane marI gayelA lAgaze? zuM te ghera pAchA pharIne tenA pitA Adi gharanA kathananu tApa` e cheke A prakAranI vyakti paNa anumAna pramANane AdhAra letI ja heAya che mAnIne te vilApa karavA mANasAne nahI dekhe ? A ATalA khulAsA chatAM paNa Apa evuM kahetA hai| ke anumAna pramANu nathI, kAraNu ke te visaMvAdI a vALu tathA anavasthA ane tarkanA dvArA dUra nahI thanArA vyabhicAranI (avaLe mArge dorI janAra) zakAthI yukta vyAptivALu che." te ApanA A kathananA uttara A pramANe che. te paNa ApanuM anumAna ja che. jo Apa anumAnane pramANa mAnatA na heA, te anumAna dvArA ja anumAnanI apramANatA kevI rIte siddha karI zake che? jo Apa evuM kahetA heA ke anya vyaktioe siddha karelA anumAna dvArA ja anumAnanI pramANatA siddha kareA che, te amArA ApraznonA javAba ApeA ke "paramatasiddha anumAna pramANu che ke apramANu che? jo Apa pahelA pakSa (vikalpa) ne svIkAra karatA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. cAryAkamatasvarupanirupaNam zaknuyAt / parastu anumAnaM pramANameva svIkarotIticet yadi paraH kadAcinmatimAndhAt apramANameva pramANatayAMgIkaroti tAvatA sarvajJakalpena bhavatApi tadeva svIkartavyam yohyajJaH rajjumeva sarpa iti manyate tAvatAkimabhrAntopi tAM rajju srptyaa'vgcchti| tadevaM pratyakSAnumAnayoryathAkramaM prAmANyAprAmANyaM vyavasthApayatA''kAmenApyanumAnasya prAmANyamaMgIkaraNIyameva / api ca svargA dRSTAderatIndriyasya niSedhaH kriyate tvayA sa svargAdi bhavatAM jJAnaviSayo'jJAnaviSayo vA ? Aye pakSe kena ? pratyakSeNa tadanyena vA / nAdyaH / na tAvat pratyakSeNavikalpAsahatvAt kiM pravartamAna pratyakSam taniSedhati nivartamAna vA nAyaH pramANa rUpa anumAna ke dvArA kaise dUsaroM ko samajhA sakate ho| dUsarA to anumAna ko pramANa mAnatA hai,, aisA kaho to isakA uttara yaha hai ki dUsarA kadAcit buddhi kI mandatA ke kAraNa apramANa ko pramANa mAnatA hai, magara Apa to sarvajJa ke samAna hai / Apa ko to aisA nahIM mAnanA cAhie / koI ajJAnI rassI ko sarpa samajha le to kyA Apa abhrAnta hote hue bhI use rassI hI maaneNge| isa prakAra jaba Apa pratyakSa ko pramANa aura anumAna ko apramANa siddha karate haiM to icchA na hote hue bhI Apako anumAna kI pramANatA svIkAra karanI caahie|| isake atirikta Apa svarga tathA adRSTa Adi atIndriya padArthoM kA niSedha karate haiM to Apa una svarga Adi ko jAnate haiM yA nahIM jAnate ? agara jAnate haiM to pratyakSa se jAnate haiM athavA anya kisI pramANa se ? che, te anumAnane Apa epramANu kahI zake tema nathI kAraNake ApanA svamukhe Apa ja tene pramANu kahI rahyA che. je Apa bIjA pakSone (vikalpa) svIkAra karatA ho, te apramANu rUpa anumAna dvArA bIjAne kevI rIte samajAvI zake che? je Apa ema kahetA ho ke bIjI vyakti te anumAnane pramANa mAne che, te te kathananI sAme amAre javAba e che ke anya vyakti to kadAca buddhi nI maMdatAne kAraNe apramANane pramANe mAnatI hoya, parantu Apa te sarvajJa samAna che, te Ape evuM mAnavuM joIe nahI. keI ajJAnI vyakti doraDAne sarpa samajI le, te zuM Apa abrAnta hevA chatAM paNa tene sarpa samajaze kharAM? Apa pratyakSane pramANa ane anumAnane apramANe siddha karavA mAge che, paNa uparyukta dalIlene AdhAre tamAre anumAnanI pramANutAne svIkAravI ja paDaze. vaLI Apa svarga tathA a4 (bhAgya) Adi atIndriya padArthono niSedha ! te Apa te svarga Adine jANe che ke nathI jANatA? je Apa tene jANatA he te kevI rIte jANo che pratyakSa pramANe vaDe jANe che, ke koI anya pramANane AdhAre jANe che? pratyakSa pramANa vaDe te Apa tene jANatA nathI, kArake te atIndriya padArtho pratyakSa pramANa dvArA gRhIta thatA nathI. ame Apane e pUchavA mAgIe chIe ke pravartamAna zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 sUtrakRtAGgasUtre svargA dRSTAderatIndriyasya pratyakSAgRhItatvAt tadeva atIndriyANAmatIndriyatyam yatpratyakSAyogyatvam pratyakSayogyatve'tIndriyatvavyAghAtAt / nadvitIyaH yatra pratyakSaM na pravartate tatra pratyakSeNa tadgrahaNAsaMbhavAt / ayamAzayaH na pratyakSamAtrasya nivRttyAvastvabhAvaH zakyovaditumatiprasaMgAt / tathAtve gRhAdvinirgato gRhajanamapazyantadabhAvaM vinizcinuyAditi / nanu yadi pratyakSanivRttyAvastvabhAvo na bhavettadA saptamarasasya gaganakusumakUrmaromazazaviSANAdInAmapi sadbhAvaH syAt pratyakSa se to jAnate nahIM kyoMki vaha vikalpoM ko sahana nahIM karatA / pahale yaha kahie ki pravartamAna pratyakSa jJAnakA niSedha karatA hai yA nivatemAna pratyakSa ? pahalA pakSa ThIka nahIM, kyoMki svarga adRSTa Adi atIndriya padArtha pratyakSa se gRhIta nahIM hote / atIndriya padArtha isI kAraNa atIndriya kahe jAte haiM ki ve hamAre pratyakSa ke viSaya nahIM haiM / agara ve hamAre indriya pratyakSa ke viSaya hoM to atIndriya hI nahIM kahalAe~ge / dUsarA pakSa bhI saMgata nahIM hai kyoMki jahA~ pratyakSa kI pravRtti nahIM hotI vahAM pratyakSa se grahaNa honA saMbhava nahIM hai / abhiprAya yaha hai ki pratyakSa mAtra ko nivRtti se kisI vastu kA abhAva nahIM kahA jA sakatA / aisA mAnA jAya to ghara se bAhara nikalA huA manuSya ghara ke AdamiyoM ko na dekhatA huA unake abhAva kA nizcaya kara legA / zaMkA-yadi pratyakSa na hone se vastu kA abhAva na samajhA jAya to sAtaveM rasa kA, AkAza kusuma kA evaM kUrma (kacchapa) roma tathA zazaviSANa pratyakSa temane niSedha kare che, ke nivartamAna pratyakSa niSedha kare che? pahele vikalpa svIkArya nathI, kAraNa ke svarga Adi atIndriya hovAne kAraNe pratyakSa dvArA gRhIta thatAM nathI. atIndriya padArthone atIndriya kahevAnuM kAraNa e che ke te padArtho ApaNI indriyo dvArA grAhya nathI. je indriya pratyakSa vaDe temanuM grahaNa karI zakatuM hota, to te padArthone atI-- ndriya kahI zakAta nahI. vaLI praznagata bIjo vikalpa paNa saMgata nathI, kAraNa ke jyAM pratyakSanI pravRtti ja thatI na hoya tyAM pratyakSa dvArA grahaNa thavAnuM paNa saMbhavI zake nahI. AkathananuM tAtparya e che ke kevaLa pratyakSanI nivRtti vaDe kaI padArthane abhAva mAnI levAmAM Ave, to gharamAMthI bahAra nIkaLela vyakti, gharanA mANasene pratyakSa na dekhavAne kAraNe, zuM temanA abhAvanenizcaya karI leze? zaMkA-je pratyakSa (indri dvArA grAhya) na hoya evI vastune abhAva mAnavAmAM na Ave to sAtamAM rasane, AkAza puSpane, kAcabA para rUMvATIne ane sasalAne ziMgaDAM hovAne zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 65 nahi pratyakSanivRttaranyatteSAmasattvasAdhakamiticetsatyam nahi pratyakSanivRttyA tadabhAvopitu yogyapratyakSanivRtterevAyamabhAvaM vinizcinoti etaduktaM bhavati nivartamAna pratyakSaM yadi vastvabhAvamavabodhayettadAgRhAntarvatinopyabhAvaM gRhNIyAt / kintu sAmIpyAdidoSavarjita pratyakSamapravartamAnaM yogyapratiyogikamevAbhAvaM bodhayati / taduktam-- "atidurAtsAmIpyAdindriyaghAtAtmano'navasthAnAt saukSamyAd vyavadhAnA dabhibhavAtsamAnAbhihArAcceti // (zazale kA zrRMga) Adi kA bhI abhAva nahIM jAnA jA sakegA ! pratyakSa na hone ke atirikta unakI asattA kA sAdhaka anya koI upAya nahIM hai / yaha kahanA ThIka nahIM kyoMki kevala pratyakSa na hone se unakA abhAva siddha nahIM ho sakatA hai / apitu jo pratyakSa se jAnane yogya ho, phira bhI na jAnA jAtA ho tabhI pratyakSa se usakA abhAva siddha hotA hai / tAtparya yaha hai ki yadi nivartamAna pratyakSa vastu kA abhAva siddha karatA hai to ghara ke andara kI vastu kA bhI abhAva siddha kara degA / satya to yaha hai ki samIpatA Adi bAdhakoM se rahita pratyakSa jaba kisI vastu ko nahIM jAnatA hai tabhI yogya vastu ke abhAva kA bodha hotA hai / kahA bhI hai-"atidurAt" ityAdi / (1) anyanta dUrI hone se (2) ati samIpatA hone se (3) indriya kA ghAta hone se (4) mana ke anavasthAna (anya manaskatA) se paNa abhAva nahIM mAnavAne prasaMge upasthita thaze. AbadhAM padArtho pratyakSa nathI ane temanI avidyamAnatAne siddha karavAne anya keI upAya nathI. samAdhAna-ApanI A dalIla paNa ucita nathI, kAraNa kevaLa pratyakSa na hovAthI temane abhAva siddha thaI zakato nathI. paraMtu je padArtha pratyakSa vaDe jANavA gya hoya, chatAM paNa pratyakSa vaDe jANI levAmAM AvatA nathI, tyAreja pratyakSanI apekSAe tene abhAva siddha thAya che. A kathananuM tAtparya e che ke je nivartamAna pratyakSa tene niSedha karatuM hoya tene abhAva siddha karatuM hoya, te gharanI aMdaranI vastune paNa abhAva siddha karaze. kharI vAta te e che ke samIpatA Adi bAdhake (naDatara rUpa athavA avarodhaka padArtho) thI rahIta pratyakSa jayAre koI vastune jANatuM nathI. tyAre ja egya vastunA abhAvane baMdha thAya cha. 4thu 54 cha "atidurAt" tyAhi-vidyamAna pahAyane 59 nIyana raNanA salA hoya tyAre pratyakSa dvArA grahaNa karI zakato nathI(1) te pahA dhaNe 5 62 DAya to, (2) ghaNe 24 nabhAMDAya to, (3) chndriyn| dhAta vAthI, (4) anyamana24tA athavA staane| 2mabhAva hAyatA, (5) pahanI zrI sUtra katAMga sUtra : 1 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre sanapi padArtha ebhi hetubhirna gRhyate yathA vidyamAnopi gagane pakSI atidUratayA na gRhyate pratyakSeNa tAvatA kopi pakSiNo'bhAvaM nizcinoti naivam tatkasya hetoH atidUratvAt tathAcAtidUratvAtmakapratibandhakasadbhAvabhAvitapratyakSaM svanivRttyA naiva vastvabhAvaM vinizcAyayati / tathA'tisAmIpyAdapi sannapi padArthoM na gRhyate yathA locanasthamaJjanaM na pazyati tAvatA na tadabhAvo bhavati / tathendriyaghAto'ndhatvabadhiratvAdiH tathAcAndhorUpaM na pazyati badhiro na zabdaM zrRNoti tAvatA na rUpazabdayorabhAvo bhavati / tathA manaso'navasthAnAt (5) padArtha kI sUkSmatA se (6) vyavadhAna hone se (7) abhibhava ho jAne se aura (8) sajAtIya padArthoM ke sammizraNa hone se pratyakSa jAna nahIM pAtA / vidyamAna padArtha bhI ina kAraNoM se pratyakSa dvArA grahaNa nahIM kiyA jA sakatA-(1) jaise-AkAza meM vidyamAna bhI pakSI atyanta dUrI ke kAraNa nahIM dekhA jA sakatA, magara itane mAtra se pakSI kA abhAva nahIM ho jAtA / atidUrI rUpa pratibandhaka (rukAvaTa DAlane vAle bAdhaka kAraNa) ke sadbhAva ke kAraNa se pratyakSa pravRtta na hone para bhI vastu ke abhAva kA nizcAyaka nahIM ho sakatA / isI prakAra atyanta samIpatA ke kAraNa vidyamAna padArtha bhI gRhIta nahIM hotA, jaise apane netroM meM lagA aMjana dikhAI nahIM detA, kintu na dikhane mAtra se hI usakA abhAva nahIM hotaa| tathA indriya kA ghAta honA arthAt andhatA yA badhiratA Adi ho jAnA / andhA rUpa ko nahIM dekha sakatA aura bahirA zabda nahIM suna sakatA / kintu isase rUpa yA zabda kA abhAva nahIM hotA / tathA mana kI asthiratA mati sUkSmatAne ro, (6) vyavadhAna (vaye mAvatI dIvAsa mAhimA), (7) mlibhava thaI javAthI ane (8) sajAtIya padArtho sAthe seLabheLa thaI javAthI. have A kAraNonuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che. (1) keTalIka vAra evuM bane che ke AkAzamAM pakSI vidyamAna hoya che, paraMtu te ghaNuja dUra hovAne lIdhe daSTigocara thatuM nathI. te kAraNe tene abhAva mAnI levAtuM nathI. ghaNuM ja dUra hovA rUpa pratibandhaka (avadhaka kAraNa) nA sadbhAvane kAraNe te padArtha nendriya dvArA grahaNa karI zakAto nathI. eTalA kAraNeja tene vastunA abhAvanuM nizcaya karAvanAra gaNI zakAya nahIM. (2) keTalIka vAra ati samIpatAne kAraNe paNa vidyAmAna padArtha gRhIta thato nathI. jema ke AMkhamAM AMjavAmAM AveluM kAjaLa dekhAtuM nathI. te nadekhAtuM hovAthI tene abhAva mAnI zakAya nahI. (3) indriyane ghAta thavAthI eTale ke aMdhApe, baherApaNuM Adi AvI javAthI. jema ke aMdhALe rUpane dekhI zakatA nathI ane bahere zabdane sAMbhaLI zakato nathI. te kAraNe rUpa athavA zabdane abhAva mAnI zakatuM nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 67 yathA'nyatramanAH sphItAlokamadhyavattinamapi ghaTaM na pazyati / tathA saukSamyAdapi na pazyati yathA praNihitamanA api na pazyati kadAcidapi paramANum tatkiM paramANu nAstIti badituM zaknuyAtkopi kadAcidapi / tathA vyavadhAnAdapi na pazyati / yathA kuDayAdi vyavahitaM rAjadArAdikaM na pazyati tAvatA rAjadArAdInAM nAbhAvo'pitu bhAva eva bhavati pratyakSaM tu nivartate iti na pratyakSanivRttimAtrAdvastvabhAvo bhavati / tathA abhibhavAdapi pratyakSaM na bhavati yathA'hani sUryaprabhAbhirabhibhUtaM grahanakSatramaNDalaM na pazyati etAvatA grahanakSatrANAM tadAnIM naivAbhAvo'pitu bhAva eva athaca pratyakSaM tu nivartate evaM samAnAbhise bhI padArya kA grahaNa nahIM hotA / jaba citta grAhaya viSaya kI ora nahIM hotA, kahIM anyatra hotA hai to pracaNDa prakAza ke hone para mI ghar3e kA pratyakSa nahIM hotA / sUkSma ke kAraNa bhI pratyakSa nahIM hotA hai-sUkSma padArtha citta kI ekAgratA hone para bhI dikhAI nahIM detA jaisA paramANu to kyA paramANu nahIM hai, aisA kabhI koI kaha sakatA hai ? vyavadhAna ke kAraNa bhI nahIM dekhatA hai, jaise rIvara paDade kA vyavadhAna (Ar3a) hone se rAjapatnI nahIM dekhI jAtI / kintu na dekhane mAtra se rAjapatnI kA abhAva hai aisA nahIM kahA jA sakatA / abhibhava ke kAraNa bhI pratyakSa nahIM ho pAtA, jaise dina meM sUrya kI prabhA se daba jAne ke kAraNa graha aura nakSatramaMDala dRSTigocara nahIM hotA / kintu itane mAtra se hI unakA abhAva nahIM kahA jA sakatA / sattA to unakI rahatI hI hai / isI prakAra samAna jAtIya padArthoM kI selabhela ho jAne se bhI padArtha pratyakSa nahIM hotA / (4) jyAre cittanI asthiratA athavA anekAgratA hoya che. tyAre citta grAhya viSayamAM ekAgra thatuM nathI paNa anya vastumAM bhamatuM hoya che. tethI, sUryane pracaMDa prakAza hovA chatAM paNa ghaDo Adi padArtho draSTigocara thatAM nathI. (5) sUma padArthone paNa dekhI zaktA nathI. cittanI game teTalI ekAgratA hoya chatAM paNa paramANune dekhI zaktA nathI. te kAraNe paramANune abhAva hovAnuM mAnI zakAtuM nathI. (6) paDado Adi vyavadhAna (ADa)AvI javAne kAraNe paNa vastu dekhAtI nathI. jema ke paDadAnA vyavadhAnane kAraNe paDadAnI pilI tarapha rahelI rAjapatnI (rANI) dekhAtI nathI. paNa te kAraNe rAjapatnIne abhAva siddha thata nathI. (8) mamilava 35 124 nIya pramANu che, divase sUryanA prakAzane lIdhe graho ane nakSatro dRSTigocara thatA nathI te kAraNe temane abhAva siddha thato nathI. te padArtho vidyamAna to avazya hoya che. (8) ekaja jAtanA padArthonI seLabheLa thaI javAthI paNa padArtho daSTigocara thatAM nathI. jemake kaI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre hArAdapi pratyakSaM na bhavati samAnAbhihAro nAma sajAtIyasaMbalanam yathA jalarAzau prakSiptaM kamaNDalujalaM pArthakyena grahItuM na zaknoti tAvatA kamaNDalu jalasyAbhAvo na bhavati kintu sajAtIyajalarAzau nimagnatayA pArthakyena na dRzyate yathA vA kapotarAzau milito gRhakapoto vivicya draSTuM na zakyate tAvatA kapotasya gRharakSitasya nAbhAvo bhavati / ca zabdenAnyopi hetuhyate'taH anubhavopi gRhyate tena dugdhAvasthAyAM dadhi na pazyati, yathA vA bIjAvasthAyAmaGkaram akure vA vRkSaM na pazyati tAvatA dadhno'Gkarasya vA vRkSasya vA abhAvo na siddhayati / evaM prakRte svargAdRSTAdovapravartamAnamapi pratyakSaM na tAdRza svargAdInAmabhAvaM bodhayituM zaknuyAt / pramANAntarAnirdhAritavastuni nivartamAna pratyakSaM tadabhAvaM bodhayati na tu pratyakSanivRttimAtrAdvastvabhAvaH jaisA jala kI rAzi meM kamaNDalu kA jala DAla diyA jAya to usakA pRthak grahaNa nahIM hotA hai yA kabUtaroM ke jhuMDa me milA huA ghara kA kabUtara alaga dikhalAI nahIM detA / magara na dikhane mAtra se na to usa jala kA abhAva hotA hai aura na kabUtara kA hI / zloka meM diye hue "ca" zabda se pUrvokta kAraNoM ke atirikta eka kAraNa "anubhava" bhI samajha lenA cAhie / anubhava ke kAraNa dugdhAvasthA meM dadhi nahIM dIkhatA yA vIja yA aGkura kI avasthA meM vRkSa dikhAI nahIM detA / magara na dikhane mAtra se dadhi yA aGkura yA vRkSa kA abhAva nahIM hai| isI prakAra svarga tathA adRSTa Adi meM pravRtta na hone vAlA pratyakSa svarga Adi ke abhAva kA bodhaka nahIM ho sakatA / jo vastu kisI anya jaLAzayanA vipula jaLamAM eka kamaMDaLa bharIne pANI reDI devAmAM Ave, te bannene alaga alaga rUpe joI zakAtAM nathI. athavA gharanuM kabUtara, kabUtaronA samUhamAM jaIne besI gayuM hoya to tene alaga rUpe dekhI zakatuM nathI. paNa daSTigocara na thavAne kAraNe ja te jaLa athavA kabUtarane abhAva mAnI zakAya nahIM. zlekamAM vaparAyelA "ra" pada dvArA pUrvokata kAraNo sivAyanA "anuddhava" rUpa kAraNane paNa grahaNa karavuM joIe. anubhavane kAraNe dUdhamAM dahIM dekhAtuM nathI. ane bIja athavA aMkuranI avasthAmAM vRkSa dekhAtuM nathI. paraMtu temAM te dekhAtuM na hevAne kAraNeja dahIM athavA aMkura athavA vRkSane abhAva mAnI zakAto nathI. eja prakAre svarga tathA aSTa AdimAM pravRtta na thanArA pratyakSane svarga AdinA abhAvanuM bedhaka kahI zakAya nahIM. je vastu ke anya pramANu dvArA nizcita na karI zakAtI hoya, te vastumAMthI je pratyakSa nivRtta thaI gayuM hoya te te vastune abhAva siddha thaI zake che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zu. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam prAmANikAnAm / nApi apramitasvargAdInAmabhAvabodhanaM saMbhavati abhAvajJAne pratiyogijJAnasya kAraNatvAt nAjJAtaghaTaH pumAn ghaTAbhAvaM jAnAti tadiha svargAdapratiyogijJAnasyAbhAvena kathaM svargAdyabhAvaM lokAyatikA jAnIyuH / kathamapi na tadabhAvAvagatirato na svargAdInAmabhAvaH sAdhayituM zakyaH tataH svargAdinAmabhAvabodhanAya cArvAkeNAvazyaM pramANAntaramanveSaNIyam / tathA parakIyAbhiprAyavijJAnAya parAn bodhayituM cAvazyameva pramANAntaramabhyupagamanIyam / kathamanyathAparAkvadhAya zAstramakAri cArvAkeNa / api ca zarIrasyAtmatve pramANa ke dvArA nizcita na ho, usase yadi pratyakSa nivRtta ho to usa vastu kA abhAva siddha ho sakatA hai; kintu pratyakSa na hone mAtra se hI kisI vastu kA abhAva ho jAya, aisA prAmANika puruSa svIkAra nahIM karate / isake atirikta jinhoMne svarga Adi ko nahIM jAnA, unheM unake abhAva kA bhI jJAna nahIM ho sakatA, kyoMki abhAva ke jJAna meM pratiyogI kA jJAna kAraNa hotA hai / jisa puruSa ne ghaTa ko nahIM jAnA, vaha ghaTA bhAva bhI nahIM jAnatA / isa prakAra svarga Adi pratiyogiyoM ke jJAna kA abhAva hone se cArvAka svarga Adi ke abhAva ko kaise jAna sakate haiM unheM kisI bhI prakAra svargAdi ke abhAva kA jJAna nahIM ho sakatA / aara svargAdi kA abhAva siddha karanA unake lie ucita nahIM hai / 69 isa prakAra svarga Adi kA abhAva jAnane ke lie cArvAka ko avazya hI dUsarA pramANa svIkAra karanA cAhie / isI prakAra dUsare ke abhiprAya ko jAnane ke lie aura dUsaroM ko samajhAne ke lie bhI pratyakSa ke sivAya kisI anya pramANa aMgIkAra karanA cAhiye / anyathA dUsaroM ko samajhAne ke lie cArvAka ne zAstroM kI racanA kyoMki ? parantu pratyakSa na heAvAnA ja kAraNe koI vastunA abhAva thai jAya. evI vAtanA koI paNa pramANika purUSa svIkAra karatA nathI. vaLI jeNe svarga ne jANyu nathI. temane tenA abhAvanu jJAna paNa heAI zakatu nathI. kAraNa ke abhAvanA jJAna mAM pratiyeAgInuM jJAna kAraNabhUta ane che. je mANase ghaDAne ja jANyA nathI, te ghaDAnA abhAvane paNa jANatA nathI. eja prakAre svarga ADhipratiyogInA jJAnanA abhAvane cArvAka kevI rIte jANI zake ? temane svargAdinA abhAvanuM jJAna koI paNa prakAre prAthaI zakatuM nathI. tethI svargAdinA abhAva siddha karavAnu kArya temane mATe ucita nathI. svarga Adine abhAva jANavAne mATe cArvAke anya koI pramANaneAja svIkAra karavA joie. eja pramANe khIjAnA abhiprAyane jANavAne mATe ane bIjA leAkAne samajAvavA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre jIvaccharIravadamRtazarIrepi caitanyamupalabhyate natUpalabhyate tasmAccharIrAtirikto jIvaH / na ca yathA'tiriktAtmavAdi nyAyamate muktAvasthAyAM ghaTAdi jJAnaM na bhavati prANAbhAvAt , tathA manmatepi prANAbhAvAdeva mRtazarIre jJAnAdiguNA nAmabhAva iti vAcyaM zarIrANAmavayavopacayApacayAbhyAM pratikSaNaM vinazvaratayA bAlAvasthAyAM vilokitasya vRddhAvasthAyAM pratisandhAnaM na syAt yo haM bAlyepitarAvanvabhUvaM sa eva vRddhe naptananubhavAmIti pratIteH / na ca pUrvotpanna isake atirikta zarIra ko AtmA mAnane para jIvita zarIra ke sAmane mRtazarIra meM bhI caitanya kI upalabdhi honI cAhie, magara upalabdhi hotI nahIM hai, isase siddha hai ki jIva zarIra se bhinna hai / zaMkA-jaise atirikta AtmA mAnane vAle naiyAyika mata meM yuktAvasthA meM prANoM kA abhAva hone se ghaTa Adi kA jJAna nahIM hotA, usI prakAra hamAre mata meM bhI prANoM kA abhAva hone ke kAraNa hI mRtaka zarIra meM jJAnAdi guNoM kA abhAva hotA hai / ___ samAdhAna-aisA na kaho / zarIroM ke avayavoM kA upacaya aura apacaya ataeva ve pratikSaNa vinazvara haiM / ataeva jo bAlyAvasthA meM dekhA hai usakA vRddhAvasthA meM pratisandhAna (jor3a rUpa jJAna) nahIM honA cAhie kintu "jisa maiMne bAlyAvasthA meM mAtA pitA kA anubhava kiyA thA, vahI maiM vRddhAvasthA meM nAtI potoM kA anubhava karatA hU~" isa prakAra kA mATe paNa pratyakSa sivAyanuM keI anya pramANa svIkAravuM joIe. nahIM to anyane samajAvavAne mATe cAvake zAnI racanA ja zA mATe karI? vaLI zarIrane AtmA mAnavAmAM Ave, te jIvita zarIranI jema mRta zarIramAM paNa rauta ne sadabhAva have jaIe, paraMtu mRta zarIramAM caitanya hetuM nathI. tethI e vAta siddha thAya che ke jIva (AtmA) zarIra karatAM bhinna che. zaMkA-zarIranI sAthe AtmAnA astitvane svIkAranAra taiyAyika mata pramANe muktA vasthAmAM prANane abhAva hovAthI ghaTa Adinu jJAna thatuM nathI. eja pramANe abhAva mAnyatA anusAra mRta zarIramAM prANone abhAva hevAne kAraNe mRtazarIramAM jJAnAdi guNono abhAva hoya che. samAdhAna- ApanI A vAta ucita nathI. zarIranA avayanA upacaya (vRddhi) ane ane a5-yaya (hAni) yatA rahe che. tethI teso kSaNavinava2 (kSama pUra) che. tethI yaayaavsthAmAM je dekhyuM hoya tenuM pratisavvAna (saMkalita jJAna jaDa rUpa jJAna vRddhAvasthAmAM) thavuM joIe nahIM. paraMtu "mArA dvArA bAlyAvasthAmAM mAtApitAne anubhava karI hite eja huM vRddhAvasthAmAM patro ane dauhitrone anubhava karUM chuM," A prakAranuM pratisandhAna zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. a. a. 1 cAryAkramatasvarUpanirUpaNam zarIrasaMskAreNa dvitIyazarIre saMskAra utpadyeteti sarve pratyabhijJAnAdikaM syAditi vAcyam anantasaMskArakalpane gauravAt / tasmAdyeSu vyAvartamAneSu yadanuvartate tattebhyo'bhinnam yathA kusumebhyaH sUtram bAlasthavirazarIreSu parasparaM vyAvartamAneSvapi ahamAspadamanuvartamAnaM dRzyate yathA kusumeSu vyAvartamAneSvapi sUtramanuvartata iti kusumebhyaH sUtraM bhidyate tathA bAlAdizarIravyAvartanepi ahamAspadamanuvartate iti zarIrebhya AtmA bhidyate / kRzohamasthUlohamityatra 71 pratisandhAna jJAna hotA hI hai / kadAcit kaho ki pUrvotpanna zarIra ke saMskAra se dUsare zarIra meM saMskAra utpanna ho jAtA hai, isa kAraNa pratyabhijJAna Adi kI saMgati ho jAtI hai, so yaha kahanA ThIka nhiiN| isase to ananta saMsAra kI kalpanA karane kA prasaMga hogA / sUta / jinake vyAvRta ho jAne para bhI jo anuvRtta rahatA hai arthAt jinake na rahane para bhI jo banA rahatA hai, vaha unase bhinna hotA hai, jaise phUloM se bAlyAvasthA aura vRddhAvasthA ke zarIra paraspara vyAvRtta hote haiM, phira bhI ahamAspada ("ahaM - maiM" isa prakAra ke jJAna kA AdhAra arthAt AtmA ) jyoM kA tyoM banA rahatA hai, isa kAraNa zarIra se AtmA bhinna hai / abhiprAya yaha hai ki jaise phUloM kI vyAvRtti hone para bhI sUta kI anuvRtti rahatI hai, isa kAraNa phUloM se sUta bhinna hai, bAla zarIra ke na rahane para bhI AtmA banA rahatA hai, ataeva AtmA zarIroM se bhinna hai / "ma kuza hU~, mai sthUla hU~,, yahA~ kRzatva aura sthUlatva kI yadyapi jJAna avazya thAya che. kadAca Apa evI dalIla karavA mAgatA ho ke " pUrvAMtpanna zarIranA saMskAra dvArA bIjA zarIramAM saMskArautpanna thaI jAya che. te kAraNe pratyabhijJAna (joyalAne) oLakhIlevuM te AdinI sagati thaI jAya che." te Apanu te kathana paNa uMcita nathI. tenA dvArA te anaMta saMsAranI kalpanA karavAnA prasaMga upasthita thaze. jemanI vyAvRtti thaI javA chatAM paNa je anuvRtta rahe che, eTale ke jemanA abhAva athavA nAza thaI javA chatAM paNa je anuvRtta rahe che. eTale ke jemanA abhAva athavA nAza thaI javA chatAM paNa jene sadbhAva TakI rahe che, te padArtha temanA karatAM bhinna hAyache. jemake phUlA karatAM dorI bhinna che. bAlyAvasthA ane vaddhAvasthAnA zarIra paraspara vyAvrutta hAyache. chatAM paNa ahamAsmAda ('huM A prakAranA jJAnanA AdhAra eTale ke (AtmA) evAne evAja rahe che. te kAraNe AtmA zarIrathI bhinna che tatva rUpa che jevI rIte phUleAnI vyAvRtti (abhAva-nAza ) thaI javA chatAM paNa dorInI anuvRtti (sadbhAva athavA mULa sthitimAM bhinnatAne abhAva ) ja rahe che ane te kAraNe dorIne phUleAthI bhinna zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre kRzatvAde rahantva sAmanAdhikaraNyadarzanepi tAdRzasAmAnAdhikaraNyAnnadeharUpatvamahamAspadasya, gauNIvRttyApi sAmAnAdhikaraNyasyopapAdayituM zakyatvAt / api svapnamadhye divyaM devazarIramAsAdya devazarIrocitaM bhogaM bhuMjAna eva pratibuddhI jAgaritAvasthAM prApya pazyati na me devazarIraM na vA tAdRzI bhogasAmagrI kintu manuSyoham iti jAnan devazarIre bAdhitepi tAdRzohaM pratyayaviSayasyA bAdhAtpratyuta tamevAhaM pratyayaviSayaM manuSyazarIre pazyan zarIrAdAtmA bhinno bhavati, tatazca zarIrAdibhyo bhinna AtmA siddho bhavati iti nizcinAti / samAnAdhikaraNatA dekhI jAtI hai, phira bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki "ahamAspada" deha rUpa hI hai / kyoMki upacAra se bhI isa prakAra kI samAnAdhikaraNatA siddha kI jA sakatI hai| koI puruSa svapna meM divya devazarIra ko prApta karake deva zarIra ke yogya bhoga bhogatA bhogatA hI jAga uThatA hai / vaha jAgRta avasthA prApta karake dekhatA hai ki na to merA deva zarIra hai aura na vaisI bhogasAmagrI hai / maiM to manuSya huuN| jaba vaha aisA jAnatA hai taba deva zarIra ke bAdhita hone para bhI "aham' pratyaya ke viSaya meM koI bAdhA nahIM AtI / arthAt " mai deva nahIM hU~, mai manuSya hU~" isa prakAra usakA vaha "maiM" to jyoM kA tyoM abAdha rahatA hai| ulTA usI ahaM pratyaya ke viSaya ko manuSya zarIra meM dekhatA huA AtmA zarIra se bhinna hI siddha hotA hai / isa prakAra AtmA zarIra Adi se bhinna hai / vastu rUpa mAnavAmAM Ave che. e ja pramANe bAlazarIrane abhAva thaI javA chatAM paNa AtmA te evAneeja rahe che. ne kAraNe AtmA zarIrethI bhinna che "huM kRza chuM. huM skUla chuM" ahIM kRzatva ane skUlatvanI che ke samAnAdhikaraNatA jovAmAM Ave che, chatAM 54 sema DI zaya nahI "ahamAspada' 'mAmA' heDa 3504 cha / 29 maupyaarika rIte paNa A prakAranI samAnAdhikaraNatA siddha karI zakAya che ke puruSa svamamAM divya devazarIrane prApta karIne devazarIrane egya bhegone bhagavato bhagavate jAgI jAya che. tyAre te evuM samajI zake che ke "mArUM zarIra devazarIra rUpa nathI ane evI bhaga sAmagrI paNa mArI pAse nathI. huM te manuSyaja chuM" jyAre te evuM jANe che tyAre devashrii2 sAdhita thavA chatAM 55 "aham" pratyenA jJAna viSayamA aAdhA (aparAdha) thata nathI. meTo va nathI.I manuSya chu" mA prrne| tena 'aham'I te je hato te ja TakI rahe che. ulaTAe ja ahaM pratyaya enA viSayane manuSya zarIra mAM dekhato e AtmA zarIra karatAM bhinna ja siddha thAya che. A prakAre AtmA zarIra Adi zrI bhinna che. e vAta siddha thAya che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 73 kiMca zarIrasyAtmatve sukhaduHkhAdInAmupabhogo na syAt yato yena zarIreNa karmakRtaM na taccharIreNa phalaparyantaM sthIyate, karmakaraNakAle'tiriktaM zarIramAsIt phalopabhogasamayecAtiriktaM zarIramabhUditi kartAnyo bhoktAcAnya iti kRtahAnirakRtAbhyAgamadoSaH prasajyeta / api ca zarIrasyAtmatve mokSArtha kasyApimokSajanakakarmaNi dIkSAcAritrAdau pravRtti na syAd yataH zarIranAzasya pratyakSa siddhatayA'tiriktasya paralokagAmino'bhAvanizcayena kathaM kopi pravarteta / naca niSphalaiva teSAM pravRttiH tIrthakaragaNadharAdInAM mokSArtha pravRttidarzanena niSphala isake atirikta zarIra ko AtmA mAnane se sukha duHkha Adi kA upabhoga nahIM ho sakegA / jisa zarIra ne karma kiyA hai vaha phala ke bhogane taka kAyama nahIM rhtaa| karma karane ke samaya alaga zarIra thA, phala bhogane ke samaya alaga zarIra ho gayA / isa prakAra kartA aura bhoktA koI aura hI hogA / isase kRtahAni aura akRtAbhyAgama nAmaka doSoM kA prasaMga hotA hai arthAt karma karane vAle ko usakA phala nahIM bhugatanA par3A aura jisane karma nahIM kiyA thA use bhugatanA pdd'aa| zarIra ko AtmA mAnane para mokSa ke lie kisI kI bhI mokSa janaka dIkSA cAritra Adi karmoM meM pravRtti nahIM hogii| kyoMki zarIra kA nAza pratyakSasiddha hai aura zarIra se bhinna paralokagAmI kA abhAva hai / aisI sthiti meM koI kyoM pravRtti karegA ? unakI pravRtti niSphala hI hai, aisA nahIM kahA jA sakatA / tIrthakara aura gaNadhara vagairaha Apta vyaktiyoM kI mokSa ke liye pravRtti hone se mokSajanaka dIkSAdi pravRtti ko niSphala nahIM kahA jA sktaa| vaLI zarIrane AtmA mAnavAthI sukha duHkha AdIne upabhoga nahIM thaI zake. je zarIre karma karyA che. te zarIra karmanA phalane bhogavI levAya tyAM sudhI TakatuM nathI. karma karatI vakhate alaga zarIra hatuM, phala bhagavatI vakhate te zarIrane badale bIjuM ja kaI zarIra hoya che. A prakAre kartA eka ane bhakatA keI bIjo ja haze. A prakAranI mAnyatAmAM te "kRtahAni ane akRtAbhyAgama" nAmanA doSane prasaMga prApta thAya che. eTale ke "kare kaI ane bhagave keI" evo prasaMga prApta thaze. zarIrane AtmA mAnavAmAM Ave to mokSa janaka dIkSA, cAritra, Adi kAryomAM keine pravRtta thavAnuM mana ja na thAya ! kAraNa ke zarIne nAza pratyakSa che ane zarIrathI bhinna paralekajhAmIne (AtmA) abhAva che. evI sthitimAM kaI zA mATe evI pravRtti kare" mekSajanaka dIkSAdi pravRttine niSphala kahI zakAya ja nahIM. kAraNa ke tIrthakare, gaNadhare vagere AsonI mezane mATenI dIkSAdi pravRti nirarthaka hoI zake ja nahIM, sU. 10 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre tvasya vaktumazakyatvAt / naca pratArakeNa kenacit svayaM dIkSAdikamAdAya vaMcito lokaH kriyate khyAtipUjAdilAbhAyeti vAcyam, kohi evaM syAt yaH janmaparyantaM klezabahulaM karmakurvannAtmAnamavasAdayet klezakRpe AtmAnaM pAtayeta vA / taduktam 74 viphalA vizvavRttirno no duHkhaikaphalApi vA / dRSTalAbhaphalAnApi vipralaMbhopi nedRzaH // tasmAcchAtrANAM mokSAbhilASiNAM = mahAdhiyAM ca mokSArthaM pravRttidarzanAdatirikta AtmA'stIti gamyate / yuktyA tarkeNa pramANaizca zarIravyatiriktasyAtmanaH prasiddhiH kRtA / ataH pramANAdisiddhasyAtmanaH prasiddhiH sarvairevakarttavyA / kisI Thaga ne svayaM dIkSA Adi lekara apanI khyAti pUjA Adi ke lie logoM ko dhokhA diyA hai, aisA kahanA ucita nahIM hai| kauna aisA hogA jo jIvana paryanta kleza kI bahulatA vAlA kArya karatA huA apane Apako pIDita kare aura klezoM ke kUpa meM paTake / kahA bhI hai- "viphalAvizvavRttiH" ityAdi / vizva kI vRtti na niSphala hai, na eka mAtra duHkha rUpa phala dene vAlI hai, na pratyakSa dikhane vAlA mAtra hI usakA phala hai aura na yaha ThagAI hai / ,, isa kAraNa zAstroM kI evaM mokSa ke abhilASI mahAbuddhimAna puruSoM kI mokSa ke lie pravRtti dekhI jAtI hai, isase jAna par3atA hai ki AtmA zarIra se bhinna hai / isa prakAra yukti se tarkoM se aura pramANoM se AtmA kI siddhi kI / pramANasiddha AtmA kI prasiddhi sabhI ko karanI cAhie / kahA bhI hai - "yuktipramANatarkezva" ityAdi / , evuM kathana paNu ceAgya nathI ke "koI Dage svayaM dIkSA laine, peAtAnI khyAti pUjA Adine mATe lokone dagA dIdhA che." evA te koNa haze ke je jIvanaparyanta kalezanI adhikatAvALu kAya karatA rahIne peAtAnI jAtane pIDita karatA rahe athavA kalezeAnA upabhAM potAnI latane ghaDesI he ! udhuM pazu che ! " viphalA vizvavRtiH " ityAdi vizvanI vRti (saMsAranI pravRti) niSphaLa paNa nathI. eka mAtra duHkharUpa phula pradAna karanArI paNa nathI. tenu phUla pratyakSa dekhAya evuM paNa nathI ane te ThagAI rUpa paNa nathI" te kAraNe zAstronI ane meAkSanI abhilASAvALA mahAbuddhimAnAnI meAkSane mATe pravRti jovAmAM Ave che. tethI jANI zakAya che ke AtmA zarIrathI bhinna che. ArIte yuktithI, tarkAthI ane pramANA dvArA AtmAnI sattA siddha thAya che. pramANasiddha AtmAnI sattA (vidya zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samathArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 75 yuktipramANatarkaizca hyAtmasiddhiH pradarzitA / dehAtirikta AtmAstitvaM sarvaiH prapadyatAm // 1 // yadi zarIravyatirikta AtmA na syAttadA bAlyAvasthAyAmanubhUtasyapadArthasya smaraNaM na syAt , tathA tIrthakarAdInAM zAstrANAM ca mokSArtha pravRtti ne syAt / bhavati ca pravRttireteSAmiti pravRttyanyathAnupapattyA zarIravyatiriktAtmanaH prasiddhi bhavatIti saMgraha zlokArthaH saMkSiptaH vistaratastu vyAkhyAgranthAdeva jJAtavyaH / smaraNaM mokSasiddhayartha pravRttirnaiva saMbhavet / pravRttyA dehabhinnAtmaprasiddhiH khalu darzitA // 2 // "yukti pramANa aura tarka se AtmA kI siddhi pradarzita kI gaI hai| ataH sabhI ko mAna lenA cAhie ki deha se bhinna AtmA kA astitva hai|" yadi zarIra se bhinna AtmA na ho bAlyAvasthA meM anubhUta padArtha kA smaraNa nahIM honA caahie| tathA tIrthakara Adi aura zAstroM kI mokSake lie pravRtti nahI honI caahie| magara unakI pravRtti hotI hai, ata-eva pravRtti kI anyathAnupapatti se zarIra se bhinna AtmA kI siddhi hotI hai| yaha saMgraha zloka kA saMkSipta artha hai| vistRta artha vyAkhyA grantha se hI jAnanA cAhiye / kahA bhI hai-"smaraNaM mokSasiddhayartha" ityAdi / ___ yadi zarIra se bhinna AtmA na hotI to smaraNa na hotA aura mokSa ke lie pravRtti na hotI / kintu pravRtti hotI hai, ataH AtmA deha se bhinna hai| isa prakAra AtmA kI siddhi pradarzita kI gaI hai| bhAnatA) saumya svI42vI , 55 cha / "yuktipramANatakaizca" tyaayukti, pramANa ane tarka dvArA AtmAnuM ahIM pratipAdana karavAmAM AvyuM. che tethI saue dehathI bhinna evA AtmAnA astitvane avazya svIkAra karavo joIe. jo AtmA zarIrathI bhinna na hoya, te bAlyAvasthAmAM anubhavelA padArthanuM smaraNa thavuM joIe nahIM, tathA tIrthakara AdinI tathA zAstronI mekSane mATe pravRttija rahe nahIM. paraMtu temanI pravRtti te cAlu ja rahe che. tethI pravRttinI anyathAnupapattinI apekSAe zarIrathI bhinna evA AtmAnuM astitva siddha thAya che. saMgraha gAthAne A saMkSipta artha che. vistRta artha vyAbhyAyAmAthI samanvo naye. 4thu cha- "smaraNaH mAkSasiddhayartha " ItyAdi -je zarIrathI bhinna AtmA na hota te pUrve anubhavelI vAtanuM smaraNa na thAta ane mekSaprApti mATe pravRtti paNa na thAta paranta pravRtti to thAya che. A prakAre atmAnA astitvanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre tadevaM prakAreNa pratyakSavyatiriktapramANamapi siddhayati, tAdRzapramANena dehendriyamanovAgviSayAdibhinnAtmAstitvaM bhaviSyati / kiM tat pramANaM yenAtmasadbhAvaH siddhayatIti cet parokSamevetigRhANa / svaparavyavasAyitvamiti pramANalakSaNam tadvividham pratyakSaM parokSaM ca tatra pratyakSaM cAkSuSAdi bhedenAnekaprakArakam parokSamapi pUrvoktakrameNa smaraNapratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedAtpaMcavidham , tAdRzaparokSAntargatAnumAnena dehAdyatiriktajIvasya siddhirbhavati, tathAhi (1) AtmAnaM smarAmItyAdipratItyA AtmasiddhiH, (2) sa evAyamAtmA iti pratItyA AtmAstitvaM prasiddhayati, (3) yadi AtmA na syAttadA isa prakArase pratyakSa se bhinna pramANa bhI siddha hotA hai / usa pramANa se deha, indriya, mana, vAk aura viSaya Adi se bhinna AtmA kA astitva hogA / vaha pramANa kauna sA hai ? jisase atmA kA astitva siddha hotA hai ? aisA pUchate ho to vaha pramANa parokSa hI samajha lo / sva aura para kA nizcaya karane vAlA jJAna pramANa kahalAtA hai| pramANa ke do bheda hai-pratyakSa aura parokSa / inameM se pratyakSa cAkSuSa Adi bhedase aneka prakAra kA hai / parokSa smaraNa, pratyabhijJAna, take anumAna aura Agama ke bheda se pA~ca prakAra kA hai / parokSa ke antargata anumAna pramANa se deha Adi se bhinna jIva kI siddhi hotI hai / vaha isa prakAra hai--(1) maiM AtmA ko smaraNa karatA hU~, ityAdi pratIti se AtmA kI siddhi hotI hai / (2) yaha vahI AtmA hai, isa pratIti se AtmA kA astitva siddha eja pramANe pratyakSa karatAM bhinna evA pramANanI paNa siddhi thAya che. te pramANa dvArA deha Indriya, mana ane viSaya AdithI bhinna evA AtmAnuM astitva siddha thaze te pramANa kayuM che, ke jenA dvArA AtmAnuM astitva siddha thAya che? A praznanA uttara rUpe te pramANane pakSa pramANa ja ahIM samajavuM. sva ane parane nizcaya karanArA jJAnane pramANa 4 che. te pramANunA mele cha- (1) pratyakSa pramANa bhane (2) 52zakSa. pramANe pratyakSa pramANane cAkSusa Adi aneka bhedo paDe che. pakSapramANane nIce pramANe pAMya 42 cha- (1) smaraNa, (2) pratyabhijJAna, (3)ta, (4) manumAna mane (5) mAgama. pakSa pramANanA eka bheda rUpa anumAna pramANa vaDe dehathI bhinna evA AtmAnuM astitva A pramANe siddha thAya che- (1) humAtmAnu bha25 43 chu. tyA pratIti / mAmAnI siddha thAya che. (2) mA me04 mA , pratIti dvArA mAtmAnu mastitva siddha thAya che. (3) AtmA na hota, te tenA jJAnAdi guNonI upalabdhi na thAta, paratu jJAnAdi guNo upa zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamanasvarUpanirUpaNam 7 tadguNo jJAnAdi noMpalabhyeta, upalabhyate ca tasmAdasti Atmeti tarkapramANAdapi AtmanaH prasiddhi bhavatIti pradAnumAnena AtmAstitvaM sAdhayati / (4) dehAdivyatiriktAtmA'sti asAdhAraNataguNopalabdheH cakSurAdIndriyavaditi kAryaliMgakamanumAnam yathA cakSurAdilabdhAndriyANi atIndriyatvAnna dRzyate kintu tadIyakArya rUpAdiviSayakaM jJAnAdikamupalabhya tajjanakacakSuSo grahaNaM bhavati, rUpAdivijJAnaM sakaraNakaM kriyAtvAt / padAdi kriyAvat yathA vA'dRzyamAno pi vanhiH svakAryeNa parvatagatadhUmena parvate jJAyate, tathA caitanyAtmako guNo bhUtAdAvavartamAnaH svopalabdhyA svakAraNaM dehAdyatiriktAtmAnaM sAdhayati, na hi cetanAguNobhUtAdeH pUrvopadazitaprakAreNa bhautikatvasya jJAne khaNDanAt / hotA hai| (3) yadi AtmA na hotI to usake guNa jJAnAdi upalabdha na hote, kintu upalabdha ho rahe haiM , isa kAraNa AtmA hai, isa prakAra tarka pramANa se bhI atmA kI siddhi hotI hai / isa prakAra take pramANa se AtmAkA astitva dikhA kara anumAnase AtmAkA astitva siddha karate haiM (4) AtmA deha Adi se bhinna hai, kyoMki usake asAdhAraNa guNoM kI upalabdhi hotI hai, cakSu Adi indriyoM ke samAna anumAna kAryaliMgaka hotA hai / jaise cakSu Adi labdhi indriyA~ atIndriya hone se dIkhatI nahIM ha, kintu unakA kArya rUpAdi viSayaka jJAna upalabdha hotA hai / usase jJAna ko utpanna karane vAlI cakSu kA grahaNa hotA hai / yathA rUpAdi kA jJAna karaNa pUrvaka hai, kyoMki vaha kriyA hai, padAdi kriyA ke samAna / athavA jaise adrazyamAna agni apane kArya parvataniSTha dhUma se parvata meM jAnI jAtI hai, usI prakAra caitanya guNa bhUtoM Adi meM nahIM rahatA huA, apanI upalabdhi dvArA apane kAraNa rUpa dehAdi se bhinna AtmA labdha thaI rahyA che, te kAraNe AtmAnuM astitva che. A prakAranA taka pramANa vaDe paNa AtmAnuM astitva siddha thAya che. have anumAna dvArA AtmAnA astitvane siddha karavAmAM Ave che. (4) AtmA deha AdithI bhinna che, kAraNa ke tenA asAdhAraNa guNonI upalabdhi thAya che. cakSu Adi indriyonA samAna anumAna kAryaliMgaka (kAryathI oLakhAya evu) hoya che. jemake... cakSu Adi labdhi indriye atIndriya hovAthI dekhAtI nathI, parantu temanuM kArya rUpAdi viSayaka jJAna upalabdha thAya che. tenA dvArA te jJAnane utpanna karanArI cakSaIndriyanuM grahaNa thAya che. jema rUpAdinuM jJAna karaNapUrvaka hoya che, kAraNa ke te kriyA che, padAdi kiyAnA samAna athavA jema parvatamAM rahelA adRzya agninuM astitva tenA kArya rUpa dhumADA vaDe jANI zakAya che, e ja pramANe cetanya guNo pRthvI Adi bhUtomAM saddabhAva na hovA chatAM paNa, tenA kArya rUpa jJAnAdi guNonI upalabdhi dvArA tenA kAraNa rUpa dehAdithI bhinna evA AtmAnuM astitva siddha kare che. AgaLa e vAtanuM pratipAdana karavAmAM zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre kintvAtmana evAyamasAdhAraNo guNaH sa ca caitanyaguNo dehAdAvupalabhyate iti kAryopalabdhyA kAraNasya dehAtiriktasyAtmanaH siddhirbhavati / tathA'sti dehAti riktAtmA samastendriyopalabdhArthaviSayaka jJAnadarzanAt paMcagavAkSo labdhArthasaMkalanAvidhAyI eka devadattavat yathA eka eva puruSo gRhe vartamAno'nekagavAkSamArgeNa vibhinnArthamupalabhyAnekaprakAraka sadbhUtajJAnaM saMkalayan dRSTaH tathA cakSurAdi paMcendriyamapi gavAkSavat jJAnasAdhanaM tena tattadaneka viSayarUpAdInAm tAdRzarUpAdivijJAnAnAM yaH saMkalanakartA eko devadattasthAnApannaH sa eva naH paralokasvargamokSAdibhAgI dehAbhinnaH iti nizcIyate / tathAtmA arthadraSTA, nendriyANi, indriyANAM 78 ko siddha karatA hai | cetanA guNa, jaisA kI pahale kahA jA cukA hai bhUtoM Adi kA nahIM hai / kyoMki jJAna meM bhautikatA kA khaNDana kiyA jA cukA hai / caitanya AtmA kA hI asAdharaNa guNahai aura vaha upalabdha hotA hai, isa prakAra kArya kI upalabdhi se kAraNa kI arthAt deha se bhinna AtmA kI siddhi hotI hai / tathA AtmA deha se bhinna hai kyoMki samasta indriyoM dvArA upalabdha artha viSayaka jJAna dekhA jAtA hai, pA~ca khir3akiyoM dvArA upalabdha arthoM kI saMkalanA karane vAle eka devadatta ke samAna / jaise eka hI puruSa ghara ke bhItara raha kara aneka khaDakiyoM dvArA bhinna padArthoM ko dekhatA hai aura utpanna hue una aneka jJAnoM kI saMkalanA karatA hai, usI prakAra cakSu Adi pAMca indriyAM khir3akiyoM ke samAna haiM, aura unase rUpAdi viSayaka aneka jJAna utpanna hote haiM / una saba jJAnoM kA devadatta ke samAna jo saMkalanakarttA hai, vahI hamArA paraloka-svarga mokSa Adi kA bhAgI evaM deha se bhinna AtmA hai aisA nizcaya hotA hai, / AvyuM che ke bhUtAdimAM cetanAguNane sadbhAva nathI, kAraNake jJAnamAM bhautikatAnuM kha'Dana karavamAM AvI cukayuM che. caitanya, AtmAnA ja asAdhAraNa guNa che, ane te upalabdha thAya che. A prakAre kAnI upalabdhi dvArA kAraNanI eTale ke dehathI bhinna evA AtmAnI siddhi thAya che. tathA AtmA dehathI bhinna che kAraNa ke pAMca bArIo dvArA upalabdha arthAnI saMkalanA karanAra eka devadattanA samAna, samasta indriyA dvArA upalabdha thatA aviSayaka jJAnane sakalana kartA AtmA ja che. te devadattanu dRSTAnta nIce pramANe che. devadatta nAmanA koI eka puruSa pAMca khArIvALA eka gharamAM rahe che. te devadatta te pAMca khArIo dvArA judA judA padArthanu nirIkSaNa kare che, ane te rIte utpanna thayelAM aneka jJAnAnI sakalanA kare che. eja pramANe cakSu Adi pAMca indriyA khArIo jevI che, deha ghara samAna che ane zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TokA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 79 vinAzepi tadupalabdhArthaviSayakasmaraNasadbhAvAt gavAkSAbhAvepi gavAkSamArgeNa saMprAptArthasmaraNakartRdevadattavat / yaH puruSoyaM padArthamidAnIM cakSurAdidvArA'nubhavati sa eva puruSaH kAlAntare'nubhavasAdhane vinaSTepi taM padArtha smarati nAnyo' nyopalabdhamartha smaratIti naH sarveSAM prasiddham nAnyadRSTaM smaratyanya iti niyamAt / tadiha yadi kadAcidindriyANyeva jJAnakatRNi bhaveyu stadA cakSuSopa___tathA arthadraSTA AtmA hai, indriyA nahIM kyoMki indriyoM kA vinAza ho jAne para bhI unake dvArA upalabdha artha kA smaraNa hotA hai, gavAkSa ke abhAva meM bhI gavAkSa mArga se dekhe hue artha kA smaraNa karane vAle devadatta ke samAna / jo puruSa jisa padArtha ko isa samaya cakSu Adi indriyoM ke dvArA anubhava karatA hai, vahI puruSa kAlAntara meM usa anubhava ke sAdhana kA nAza ho jAne para bhI smaraNa karatA hai| eka puruSa dUsare ke dvArA anubhUta padArtha kA smaraNa nahIM kara sakatA / yaha satya hama saba ko nirvivAda siddha hai / "anya ke dekhe ko anya smaraNa nahIM karatA" aisA niyama hai| isa niyama ke anusAra yahA~ vicAra kreN| yaha indriyA svayaM hI anubhava karane vAlI dekhane vAlI hotI, to cakSu kA vinAza ho jAne para kAlAntara meM usake dvArA dekhe hue padArtha kA smaraNa kisI bhI prakAra saMgata nahIM ho sakatA thA / jJAna kA karttA cakSu haiM, aura vaha vinaSTa ho te Indri dvArA je jJAna thAya che tene saMkalanakartA AtmA che. te AtmA ja paraleka bhAgI svarga mekSa AdimAM ApaNe sAthIdAra che ane dehathI bhinna che. - tathA Indriya artha draSTA nathI paNa AtmAja artha draSTA che, kAraNa ke indriyone vinAza thaI javA chatAM paNa temanA dvArA upalabdha thayelA arthanuM vismaraNa thatuM nathI. jema bArIone nAza thavA chatAM paNa te bArIomAMthI dekhelA arthanuM devadattane vismaraNa thatuM nathI, eja pramANe indriyene nAza thavA chatAM paNa temanA dvArA upalabdha thayelA arthanuM paNa vismaraNa thatuM nathI. je vyakti je padArthane atyAre cakSu Adi indri dvArA anubhava kare che, te puruSanI te Indriyone nAza thaI javA chatAM paNa- anubhavanA sAdhanane nAza thaI javA chatAM paNa- te anubhavanuM smaraNa karI zakato hoya che. eka puruSa, bIjA puruSa dvArA anubhUta padArthanuM samaraNa karI zakatA nathI, A vAtane to ApaNe kaI paNa prakAranA vivAda vinA svIkAra karI laIe chIe. "eke dekhelA padArthanuM smaraNa bIjI vyakti karI zakatI nathI." e niyama che. A niyama pramANe vicAra karavAmAM Ave te indriya, bhUta ane deha karatAM AtmAnuM alaga astitva A prakAre siddha thAya che je indriye pote ja rUpa, sparza Adine anubhava karanArI hota, te cakSune vinAza thaI jatAM, kALAntare teNe dekhelA padArthanuM smaraNa kaI paNa prakAre saMbhavI zaktA nahIM. jevI rIte devadatta dvArA dekhavAmAM zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre labdhArthasya smaraNaM cakSuSo vinAzepi kAlAntare saMjAyamAnaM kathamivopapatti padavIM labheta jJAnakatecakSustacca vinaSTamiti tasya cakSuSo'bhAve tasya rUpAdeH smaraNaM tvagAdIndriyANAM kathaM syAt yathA devadattaparidRSTasyArthasya smaraNaM yajJadattAde naM bhavati tadvat dRzyate cakSuSo vinAzepi kAlAntare rUpAdInAM smaraNamiti nizcIyate dehendriyAdi bhUtAdbhinna AtmA iti / tathA arthApattipramANenApi dehAdivyatiriktajIvasya jJAnecchA, pralayAdi guNavataH siddhiriti nirNIyate tathAhi manuSyAdi puttalikAyAM mRttikAdi nirmitAyAM pRthivyAdi samastAvikalabhUtasamudAye vidyamAne'pi sukhaduHkhecchA prayatna jJAnAdiguNakAryANAM sadbhAvAdarzanAt / gaI aba usake abhAva meM pUrvadRSTa, rUpa Adi kA smaraNa sparzana Adi iindrayoM ko kaise ho sakatA hai, jaise devadatta dvArA dekhe artha kA smaraNa yajJadatta Adi ko nahIM hotA hai| kintu cakSu kena rahane para bhI kAlantara meM rUpa kA smaraNa hotA hai / isa kAraNa yaha nizcita hotA hai ki AtmA deha indriya aura bhUtoM se bhinna hai| ___ arthApatti pramANa se bhI deha Adi se bhinna jIva kI siddhi hotI hai / vaha isa prakAra mRttikA kI banI huI manuSya Adi kI putalI meM pRthivI Adi samasta bhUtoM kA samudAya hone para bhI sukha duHkha icchA prayatna jJAna Adi guNa karmoM kA sadbhAva nahIM dekhA jaataa| ataeva sAmarthya se aisA pratIta hotA hai ki caitanyasvarUpa AtmA pA~ca mahAbhUtoM se bhinna hai| vaha AtmA paralokagAmI hai / AvelA padArthanuM smaraNa yajJadatta Adine thaI zakatuM nathI, eja pramANe jJAnanA kattane (cakSu Adino vinAza thaI gayA bAda, tenA dvArA dekhelA rUpa AdinuM smaraNa spaze. ndriya Adi dvArA kevI rIte thaI zake? paraMtu e vAta to saune vidita che ke cakSune nAza thavA chatAM paNa kAlAntare rUpanuM maraNa thAya che. tethI e vAta nizcita thAya che ke deha, Indriya ane bhUtothI bhinna evA AtmAnuM astitva che. arthapatti pramANano AdhAra laIne paNa AtmAne deha AdithI bhinna siddha karI zakAya che. jemake mATImAMthI banAvelI mANasa AdinI putaLImAM pRthvI Adi pAMce bhUtane samudAya mejUda hovA chatAM paNa te putaLImAM sukha, duHkha, IcchA, prayatna, jJAna Adi guNone sadbhAva jaNAtuM nathI. A dRSTAnta dvArA e vAta siddha thAya che ke caitanya svarUpa AtmA pAMca mahAbhUtothI bhinna che. te AtmA paTelekagAmI . zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 81 ataH sAmarthyAdavasIyate asti paMcamahAbhUtasamudAyAdbhinna AtmA kazcitsukhaduHkhecchAprayatnadharmAdharmasaMskArajJAnAdiguNAnAM pariNAmi kAraNaM padArthaH yasminnete guNAH tAdAtmyena pariNamante sacAtmA paralokAdi gAmI / sukhamahamasvApsam na kiMcidavediSamiti sauSuptikaparAmarzAnumitasuSuptikAlikasukhAdi pratyakSavyaktyA jAgratkAle'haM sukhIti pratyakSavyaktyA cAtiriktAtmasiddhirbhavati / tathA'sti atirikta AtmA zarIrasya bhagna kSatAdijAtepi punaH saMrohaNapuSTayAdi darzanAdityAdyanumAnena cAtmAstitvaM pratyemi / na ca sukhAdInAM tAdAtmyakAraNaM dehaH mRtazarIrAdau sukhAdInAmadarzanAdityAdyanekahetubhiH pUrvazarIrAdInAmAtmasvarUpatAyAnirAkRtatvAt evaM pratyakSAnumAnAdipUrvakArthApattipramANena tadastitvaM prati isake atirikta "maiM sukha se soyA mujhe kucha patA nahIM calA" isa prakAra sone vAle ke jJAna se anumAna hotA hai ki supta avasthA meM sukha kI anubhUti hotI hai| jAgRti ke samaya "maiM mukhI hU~" isa prakAra kA pratyakSa anubhava hotA hai, isase bhI AtmAkI bhinnatA siddha hotI hai| tathA AtmA haiM kyoMki bhagna aura kSata ho jAne para bhI punaH bhara jAnA evaM puSTatA Adi honA dekhA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki sajIva zarIra meM koI ghAva ho jAya to bhara jAtA hai kSINatA ho jAya to dUra hokara puSTatA ho jAtI hai nirjIva meM yaha saba nahIM hotA / ityAdi anumAnoM se maiM AtmA kA astitva jAnatA huuN|| sukha Adi kA upAdAna kAraNa deha haiM, yaha kahanA ucita nahIM kyoMki mRtaka zarIra me sukhAdi nahIM dekhe jAte / ityAdi aneka hetuoM se pahale zarIra Adi kI AtmarUpatA kA niSedha kiyA jA cukA hai / isa prakAra vaLI "huM sukhethI sUte, mane kaMI khabara paNa na paDI." A prakAranA zayana karanAranA jJAna dvArA evuM anumAna thaI zake che ke- suNAvasthAmAM sukhanI anubhUti thAya che. jAgRtinA samayamAM te "huM sukhI chuM" A prakArane pratyakSa anubhava thAya che te kAraNe paNa AtmAnI bhinnatA siddha thAya che AtmAnuM astitva A prakAre paNa siddha karI zakAya che- sajIva zarIramAM kaI jagyAe ghA vAgyuM hoya, te te ghA bharAI jAya che, zarIramAM kaI kAraNe kSINatA AvI gaI hoya te te kSINatA dUra thaIne puSTatA AvI jAya che. nijIvamAM A badhuM saMbhavI zakatuM nathI. A prakAranA anumAna dvArA AtmAnuM astitva jANI zakAya che. sukha AdinuM upAdAna kAraNa deha che." A kathana ucita nathI, kAraNa ke mRta zarIramAM sukhadine anubhava thato jovAmAM Avato nathI, ItyAdi aneka hetuo (kAro) sU. 11 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre pAditaM bhavati / pramaNairvijJAtArtho'nyathA'nupapannaH siddho'bhavan adRSTa kAraNAntaraM kalpayati sA arthApattiH pramANamiti / arthApattestu lakSaNamidam pramANaSaTkavijJAto yatrArthoM nAnyathAbhavan / adRSTa kalpaye danyaM sArthApatti rudAhRtA / upapAdyajJAnenopapAdakakalpanamarthApattiH / yathA jIvato devadattasya zatavarSajIvitvaM jyotiHzAstrAdavagataM gRhe ca pratyakSato nopalabhyate tathA ca jIvataH bahiH sattvamantarAzatavarSajIvitasyAnupa pratyakSa anumAna Adi pUrvaka arthApattipramANa se AtmA kA astitva pratipAdita kiyA gayA hai| pramANa se siddha padArtha jisa adRSTa padArtha ke vinA na hotA huA usakI kalpanA karavAtA hai, use arthApatti pramANa kahate haiM / arthApatti ka lakSaNa hai --"pramANaSaTkavijJAto" ityAdi / chaha pramANoM meM se kisI bhI pramANa se koI padArtha siddha ho aura jisa padArtha ke vinA upapanna na ho sakatA ho, usase usa adRSTa padArtha kI kalpanA kI jAtI hai| yahI arthApatti pramANa hai / arthAt upapAdya ke jJAna se upapAdaka kI kalpanA karanA arthApatti hai / jaise jIte hue devadatta kA sau varSa taka jIvita rahanA jyotiSa zAstra se jAnA hai| vaha ghara me pratyakSa dikhAI nahIM detA / aisI sthiti meM usakA ghara se bAhara honA nizcita hotA hai, kyoMki bAhara hue vinA vaha jIte hue zatavarSa jIvI dvArA zarIra AdinI AtmarUpatAno asvIkAra AgaLanA kathana dvArA karavAmAM Avyo che. A prakAre pratyakSa anumAna Adi pUrvaka arthapatti pramANa dvArA AtmAnuM astitva pratipAdita karavAmAM AvyuM che. pramANa dvArA siddha padArtha je adRSTa padArtha vinA-je adRSTa padArtha na hoya te chatAM paNa tenI kalpanA karAve che, tene "arthapatti pramANa" kahe che athapattinuM lakSaNa kahyuM cha- "pramANaSadakavijJAto" tyAdi cha prabhAmAna 544 pramANa dvArA as padArthanuM astitva siddha thayeluM hoya, ane je padArthanA vinA utapanna na thaI zakato hoya, tenA dvArA te adRSTa padArthanI kalpanA karI zakAya che. A prakAranA lakSaNavALuM atha patti pramANa che. eTale ke upAdyanA jJAna vaDe upapAdakanI kalpanA karavI tenuM nAma athapatti che. jemake kaI devadatta nAmanA mANasanuM 100 varSanuM AyuSya jyotiSazAstra dvArA batAvavAmAM AvyuM che. te devadatta gharamAM pratyakSa dekhAto na hoya, tyAre te gharanI bahAra zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 83 pannatvAbdahiH sattvaM kalpyate, se yaM dRSTArthApattizrutArthApattibhedena dvidhA tatra dRSTArthApatterudAharaNaM darzitameva / zrutArthApattestu, svargakAmo dharmamAcaret" ityAdikaM tathAhi kSaNapradhvaMsi dAnajIvarakSAdeH kAlAntarabhAvi svargAdiphalaM pratijanakatvamanyathAnupapannamiti arthApattipramANena dAnasvargayormadhyavartyapUrva kalpitaM bhavati tatraivodAhRtaprayoge / evamAgamenApi dehAdivyatiriktAtmasiddhi rbhavati tathA ca svakIyAgamaH "atthi me AyA uvavAiye" asti me AtmA paralokagAmIti / parAgamopi bhavati" AtmAnaM rathinaM viddhi, zarIraM rathameva tu / buddhiM tu sArathiM viddhi, manaH pragrahameva ca // nahIM ho sakatA / arthApatti do prakAra kI hai-dRSTArthApatti aura zrutArthApatti / dRSTArthApatti kA udAharaNa Upara dikhalAyA hI jA cukA hai| zrutArthApatti kA udAharaNa hai--" svarga kA abhilASI dharma kA AcaraNa kare " ityAdi / kSaNavinazvaradAna tathA jIvarakSA Adi kAlAntara meM hone vAle svarga Adi phaloM ke janaka nahIM ho sakate isa prakAra ke arthApatti pramANa se dAna jIvarakSA aura svarga ke madhyavartI apUrva kI kalpanA kI jAtI hai| usI udAhRta prayoga meM isI prakAra Agama se bhI deha Adi se bhinna AtmA kI siddhi hotI hai svakIya Agama isa prakAra hai-"merA AtmA paralokagAmI hai" parakIya Agama se bhI yahI siddha hotA hai-"AtmAnaM rathinaM viddhi" ityAdi / ja hovo joIe evuM nizcita thAya che. kAraNa ke tenuM se varSanuM AyuSya hovAthI tene marI gayela mAnI zakAya ema nathI ane gharamAM tenuM astitva nathI tethI te bahAra gaye haze, te vAta nakakI thaI jAya che. arthapatti be prakAranI kahI che- (1) dRSTAthapatti ane (2) kRtArthapatti dRSTArthopattinuM udAharaNa te upara ApavAmAM AvyuM che. kRtArthapattinuM udAharaNa A pramANe che- "svarganI abhilASA rAkhanAra vyaktie dharmanuM AcaraNa karavuM joIe, ItyAdi "kSaNavinazvara dAna tathA jIvarakSA Adi kAlAntare uddabhavanAra svarga Adi phalenA janaka thaI zakatA nathI." A prakAranA arthopatti pramANa vaDe dAna" jIvarakSA ane mekSanA madhyavatI apUrvanI kalpanA karAya che. eja pramANe Agama dvArA paNa deha AdithI bhinna AtmAnA astitvanuM pratipAdana karAya che. svakIya Agama A pramANe kahe che- "mAro AtmA paralokagAmI ." 524Iya mama // 544 me08 pAta siddha thAya cha - "AtmAna rathina viddhi" 'tyAhi zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre vijJAnasArathi yastu, manaH pragrahavAnnaraH / sodhvanaH paramApnoti, tadviSNoH paramaM padam // sa AtmA tattvamasi zvetaketo" ayamAtmA sarvAnubhUrityAdi / na cArthApatteH pramANatvasya parakIyAgamaprAmANyasyAnupagamAtkathaM tayo rupanyAsaH kriyate iti vAcyam arthApatteranumAnAntarbhAvAnnapArthakyena pramANatA tathA'viruddhAMze parakIyAgamasya svIkArepi kSatyabhAvAt parakIyAgamasvIkAre yatra svamatasya hAnistatraiva tasyAprAmANyam kintu svagRhakalahe tena vivAdaH, AtmaviSaye tu na, ___"AtmA ko rathI samajho aura zarIra ko ratha samajho / buddhi ko sArathi samajho aura mana ko pagahIra rassI-lagAma smjho|" jo manuSya vijJAna rUpI sArathivAlA aura mana rUpI pagahI vAlA hai. vaha mArga se cala kara "paT" ko prApta kara letA hai / vahI viSNu kA paramapada hai|" tathA "sa AtmA tattvamasi ayamAtmA sarvAnubhUH" ityAdi AgamoM se bhI AtmA siddha hotA hai / ___arthApatti aura parakIya Agama kI pramANatA Apane svIkAra nahIM kI hai phira unakA ullekha kyoM kahate ho? aisA nahIM kahanA cAhie / arthApatti anumAna ke hI antargata hai, ataH vaha pRthaka pramANa nahIM hai / tathA aviruddha aMza meM parakIya Agama ko svIkAra karane meM bhI koI hAni nahIM hai / parakIya Agama ko svIkAra karane para jahA~ svamata kI hAni hotI ho AtmAne rathI samaje, zarIrane ratha samaje, buddhine sArathi samaje ane manane pagaDI ( ma) samanna." je manuSya vijJAna rUpI sArathIvALo che, ane mana rUpI lagAma vALA che, te gya mArge cAlIne "pa" ne mokSane prApta karI le che. eja viSNunuM paramapada che." tathA- "sa AtmA tatvamasi, ayamAtmA sarvAnubhUH" ityAdimAgamA pare AtmA siddha thAya che. prazna- athapatti ane parakIya AganI pramANutAne Apa svIkAra karatA nathI. chatAM ahI Ape temano ullekha zA kAraNe karyo che." uttara-athA5ttine anumAnamAM ja samAveza thaI jAya che. tethI tene alaga pramANa rUpa mAnI zakAya nahIM tathA aviruddha aMzamAM (je bAbatamAM virodha ja nathI temAM) parakIya Agamano svIkAra karavAmAM paNa kaI vAMdho nathI. parakIya Agamano svIkAra karavAthI jyAM svamatane hAni thatI hoya, tyAMja parakIya Agamane apramANa rUpa mAnavAmAM Ave che. ApaNA gharanA kalahamAM tenI sAthe vivAda che, AtmAnA viSayamAM zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 samArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamata svarUpanirUpaNam Avayo rubhayoreva mokSasvIkArAt amokSavAdibhiH saha zAstrArthe sarve vayaM dArzanikAH saMbhUya tAnanAtmavAdino'pasArayAmaH yAvatA svarga narakamokSAdInAM sadbhAvo bhavediti kRtvA parasyApyatra carcAkRtA / kiM bahunA pramANopanyAse nAtmAstitvaprasAdhanAya, pramANazekhareNa pratyakSeNaiva sAdhanasaMbhavAdAtmanastathAhi AtmaguNo jJAnecchA prayatnAdi: mAnasapratyakSeNaiva pratyakSI kriyate, guNaguNinocaikatvAdAtmApi mAnasa pratyakSa eva / sa AtmA dharmAdharmorAzrayapi kAraNaM tathA vizeSaguNAnAM jJAnAdInAM sambandhAtpratyakSo bhavatIti / taduktaM "dharmAdharmAzrayo vahIM vaha apramANa hotA | apane ghara ke kalaha meM usake sAtha vivAda hai / AtmA ke viSaya me nahIM, kyoMki hama donoM hI mokSa ko svIkAra karate haiM / jo mokSa nahIM mAnatA, unake sAtha zAstrArtha hone para hama sabhI dArzanika ikaTThe hokara una anAtmavAdiyoM ko bhagAte haiM jisase svarga, naraka aura mokSa Adi kA sadbhAva siddha ho jAya / isa kAraNa yahA~ dUsaroM kI bhI carcA kI gaI hai| AtmA kA astitva siddha karane ke liye bahuta se pramANoM kI kyA AvazyakatA hai ? pradhAna pramANa pratyakSa se hI AtmA kI siddhi ho sakatI hai vaha isa prakAra - jJAna icchA aura prayatna Adi AtmA ke guNa mAnasa pratyakSa ke dvArA hI pratyakSa kiye jAte haiM / aura guNa tathA guNI eka hone ke kAraNa AtmA bhI mAnasa pratyakSa hI hai / vaha AtmA dharma aura adharma kA Azraya hotA huA bhI kAraNa hai tathA jJAnAdi vizeSa guNoM ke sambandha se vivAda nathI, kAraNa ke ame banne padmA mekSanA tA svIkAra ja karIe chIe je leAkeA mekSamAM mAnatA nathI, temanI sAthe jayAre zAstrArtha karavAnA prasaMga udbhave che, tyAre ame saghaLA dAniko bhegA thaine te anAtmAvAdIonA matanuM khaDana karIe chIe jenA dvArA sva, naraka, mekSa AdinA sadbhAva siddha thaI jAya, evAM svakIya AgamA ane parakIya AgamAnI ahI carcA karavAmAM AvI che. AtmAnuM astitva siddha karavA mATe ghaNAM pramANeAnI zI AvazyakatA che? mukhya pramANu pratyakSa dvArA ja AtmAnuM astitva siddha thaI zake che. te A prakAre siddha thAya che. AtmAnA jJAna, icchA, prayatna Adi guNA mAnasapratyakSa dvArA ja pratyakSa karAya che. tathA guNu ane guNI eka heAvAne kAraNe AtmA paNa mAnasa pratyakSa ja che. te AtmA dhama ane adharmInA Azraya bhUta thatA thakA kAraNa che. tathA jJAnAdi vizeSa guNe|nA saMbaMdhathI tenA paNa pratyakSa rUpe anubhava thAya che. kahyuM paNa che ke.... vizeSa guNAnA sabadhathI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre dhyakSo vizeSaguNayogataH" yathA rUpAdiguNAnAM cakSurindriyajanyajJAnaviSayatayA pratyakSa iti tAdRzarUpAdi guNavAn ghaTAdirapi pratyakSa eva bhavati na tatra tasya ghaTAdeH pratyakSatve kasyacit vivAdaH pramANAntarAnveSaNaM ca kriyate tathA jJAnAdInAM mAnasapratyakSatve tadabhinnasyAtmanopi mAnasapratyakSatvameva evamahaM sukhI duHkhI tyAdirUpeNAtmano mAnasapratyakSagrAhyatvameva vartate iti na pramANAntarAnveSaNamiti / naiyAyikamate guNadravyayorbhedAt manasAsukhAdInAM grahaNaM tenaiva ca manasA mukhAdhikaraNasya jIvasyApi grahaNaM jAyate jainamate tu guNaguNino rabhedAnmanasAsukhAdipratyakSe saMvRtte sukhAdyabhinnasya jIvasyApi grahaNaM bhavatyevetyanayormatayorbhedaH usakA bhI pratyakSa hotA hai / kahA bhI hai-"vizeSa guNo ke sambandha se dharma aura adharma kA Azraya (AtmA) bhI pratyakSa hI hai / jaise rUpa Adi guNoM kA cakSurindriya janya jJAna kA viSaya hone se pratyakSa hotA hai, usI prakAra rUpAdi guNoM vAle ghaTAdi kA bhI pratyakSa hI hotA hai / ghaTa Adi kI pratyakSatA meM na kisI ko vivAda hai, aura na kisI dUsare pramANa kI gaveSaNA kI jAtI hai, usI prakAra jaba jJAnAdi guNa mAnasa pratyakSa hai to unase abhinna AtmA bhI mAnasapratyakSa hI hai / isa prakAra "maiM sukhI hU~, dukhI hU~" ityAdi rUpa se AtmA bhI mAnasa pratyakSa se grAhya hI hai / ataeva anya pramANoM kI khoja karane kI AvazyakatA hI nahIM hai / naiyAyika mata meM guNa aura dravya kA bheda mAnA gayA hai / vahAM mana se sukha Adi kA grahaNa hotA hai aura usI manase sukha ke AdhArabhUta jIva kA bhI grahaNa hotA hai / jainamata meM guNa aura guNI kathaMcit abhinna dharma ane adharmane Azraya (AtmA) paNa pratyakSa ja che. jevI rIte rUpa Adi guNe, cakSurindriya janya jJAna viSaya hovAthI, temane pratyakSa anubhava thAya che, eja pramANe rUpAdi guNovALA ghaTAdi paNa pratyakSa ja thAya che. ghaTa (ghaDo) AdinI pratyakSatAmAM keIne vivAda karavA jevuM paNa lAgatuM nathI ane bIjA pramANanI zodha paNa karavI paDatI nathI, eja pramANe je jJAnAdi guNe mAnasa pratyakSa haya, te temanAthI abhinna e. AtmA paNa mAnasapratyakSa ja che. e ja prakAre "huM sukhI chuM, duHkhI chuM" ItyAdi rUpe Atma paNa mAnasapratyakSa vaDe grAhya ja che. tethI anya pramANone zodhavAnI jarUra ja rahetI nathI. naiyAyika matamAM guNa ane dravyamAM bheda mAnavAmAM Avela che. te mata pramANe mana vaDe sukha AdinuM grahaNa thAya che ane eja mana vaDe sukhanA AdhAra bhUta jIvanuM paNa grahaNa thAya che. jainamata pramANe te guNa ane guNa keTaleka aMze abhinna che. tethI sukha zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 87 anayorabhedopyasti katham ubhayoH pratyakSaviSayatvasya samAnatvAt yathA naiyAyikamate mAnasapratyakSaviSayaAtmA tathA'nekAntamatepi mAnasapratyakSa eveti / dehaH sthaulyAdiyogAca sa evAtmA na cAparaH / mama deho'yamityuktiH saMbhavedaupacArikI ityAdinA dehasvarUpatvamAtmana uktam , uktaM ca-mama deha ityasyAH pratIteraupacArikatvaM tanna samyak, mama deha ityAdi pratItyA dehabhinnatvenaiva samarthanAt saMbhavedapyaupacArikatvaM yadi mukhye kacihAdhako bhavet zarIrAtmanobha'dasya-pramANaiH sAdhanAt mama zarIramityasya mama gRhamitivadbhedaviSayatvena mukhyatvasyAbAdhahaiM, ataeva sukhAdi kA pratyakSa hone para sukhAdi se abhinna jIva kA bhI grahaNa ho hI jAtA hai / isa prakAra ina donoM matoM meM bheda hai| magara donoM meM abheda hai| kaise ? donoM meM pratyakSaviSayatA samAna hai| jaise naiyAyika mata meM AtmA mAnasa pratyakSa hai, usI prakAra anekAntamata meM bhI svasaMvedana pratyakSa hI hai / ___ "sthUlatA Adi ke yoga se deha hI AtmA hai, usase alaga AtmA nahIM hai / "mama deho'yam" arthAt yaha merI deha hai, isa prakAra kA kathana upacAra se hotA hai" yahAM AtmA ko deha svarUpa kahA hai aura "merA deha" isa prakAra kI pratIti ko upacarita kahA hai / yaha kathana samIcIna nahIM hai / merI deha ityAdi pratIti se deha se bhinna hI AtmA kA samarthana kiyA gayA hai / jaba mukhya meM bAdhA AtI hai tabhI koI pratIti upacarita mAnI jAtI hai / kintu zarIra aura AtmA kA bheda pramANoM dvArA siddha kiyA jA cukA hai, ataeva "merA ghara" isa pratIti ke samAna "merA zarIra dine pratyakSa anubhava thAya tyAre sukhAdithI abhinna evA jIvanuM paNa grahaNa thaI jAya che. A prakAre te banne matomAM bheda che. chatAM te bannemAM abheda paNa che. kevI rIte abheda che? bannemAM pratyakSa viSayatA samAna che. jevI rIte taiyAyika matamAM AtmAne mAnasapratyakSa mAnavAmAM AvyuM che, e ja pramANe anekAnta matamAM paNa svasaMvedana pratyakSaja che. - "sthUlatA AdinA yogathI deha ja AtmA che, tenAthI alaga AtmAnuM astitva nathI." "mama deho'yam" meTale "2 // bhAva heDa cha," 2 prA2nu 4thana aupayArisa rIte thAya che. ahIM AtmAne dehasvarUpa kahyuM che ane "mAre deha" A prakAranA kathanane aupacArika kahevAmAM AvyuM che. A kathana ucita nathI. "mAre deha" ItyAdi pratIti dvArA dehathI bhinna evA AtmAnuM ja samarthana karavAmAM AvyuM che. jyAre mukhyamAM bAdhA (avadha, muzkelIo Ave che, tyAre koI pratItine upacarita mAnavAM Ave che. paraMtu zarIra ane AtmAnI bhinnatA pramANo dvArA siddha karavAmAM AvI cukI che, tethI "mArUM ghara" A pratItinA samAna "mArUM zarIra" A pratIti paNa zarIra ane AtmAnA bhedanuM ja pratipAdana kare che. tene mukhya pratIti mAnavAmAM kaI vAMdho nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre nAditi / yadapyuktaM na bhUtabhinnaM caitanyaM bhUtakAryatvAd ghaTavaditi tanna samyak, tAdRzAnumAne bhUtakAryatvAditi hetoH svarUpAsiddhatvAt yatra hetuH pakSe na bhavati arthAt hetvabhAvavAnpakSaH svarUpAsiddhiryathAzabdoguNazcAkSuSatvAt atra cAkSuSatvasya hetoH zabdAtmakapakSe'bhAvena svarUpAsiddhatvaM cAkSuSatvasya, zabdasya zrotrendriyajanyajJAnaviSayatvasvarUpazrAvaNatvadarzanena cAkSuSatvAbhAvAdbhavati svarUpAsiddhatvaM cAkSuSatvasya tathAbhUtakAryatvastha hetoH pakSe caitanye'bhAvena svarUpAsiddhatvAt / caitanyaM na bhUtakAryam atadguNatvAt tathA saMkalanApratyayAbhAvaprasaMgAditi sa yaha pratIti bhI zarIra aura AtmA ke bheda ko viSaya karatI hai / ise mukhya pratIti mAnane meM koI bAdhA nahIM hai / tumane yaha jo kahA ki-caitanya bhUtoM se bhinna nahIM hai, kyoMki vaha bhUtoM kA kArya hai, jaise ghaTa, so ThIka nahIM kyoMki yahAM "bhRtakAryatva" hetu svarUpasiddha hai / jahAM hetu pakSa meM nahIM rahatA vahAM hetu kA abhAva hone se pakSa meM svarUpasiddhi hotI hai / jaise "zabda guNa hai, kyoMki vaha cAkSuSa hai / " yahAM cAkSuSatva hetu zabda rUpa pakSa meM na rahane ke kAraNa svarUpAsiddha hai / zabda zrotrendriya janya jJAna kA viSaya hone se zrAvaNa hai| usameM cAkSuSatA nahIM hai, ataeva vaha svarUpAsiddha hai / isI prakAra "bhUtakAryatva" hetu caitanyarUpa pakSa meM nahIM rahatA, ataeva vaha bhI svarUpAsiddha hai / caitanyabhUtoM kA kArya nahIM hai kyoMki usameM bhUtoM ke guNa nahIM pAye jAte / tathA caitanya yadi bhUtoM kA kArya hotA to saMkalanApratyaya kA abhAva hotA, isa prakAra virodhI hetuoM ke vidyamAna hone se caitanya bhUtoM kA kArya nahIM hai kintu jJAnAdi AtmA ke hI kArya haiM / tame evuM je kahyuM ke "caitanya bhUtothI bhinna nathI, kAraNa ke te bhUtanuM kArya che. jema ke ghaDe," te ApanuM te kathana ucita nathI. kAraNa ke ahIM "bhUtakAryava" hetu svarUpasiddha che jyAM hetu pakSamAM raheto nathI, tyAM hetune abhAva hovAthI pakSamA svarUpasiddhi thAya che. jema ke "zabda guNa che, kAraNa ke te cAkSuSa (cakSuIndriya dvArA grAhya) che. ahIM cAkSuSatva rUpa hetune zabda rUpa pakSamAM sadbhAva nahIM hovAne kAraNe svarUpa asiddha che, zabda zrotrendriya janya jJAna viSaya hovAthI zrotrendriya dvArA ja grAhya che. temAM cAkSuSatAne sadbhAva nahIM hovAne kAraNe te svarUpasiddha che. eja prakAre "bhUtakArya" hetu citanya rUpa pakSamAM raheto nathI, tethI te paNa svarUpAsiddha che. caitanyane bhUtAnA kArya rUpa mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke temAM bhUtonA guNono abhAva hoya che. tathA cetanya je bhUtAnuM kArya hota, te saMkalanA pratyayane abhAva hota" A prakAre virodhI hetuo vidyamAna hovAthI caitanya bhUtAnuM kArya nathI, paraMtu jJAnAdi guNe te AtmAnA ja kAryarUpa che. zrI sUtra kutAMga sUtra: 1 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam pratisAdhanAt na bhUtakAryacaitanyama pitu Atmana eva kArya jJAnAdikam / atha jJAnAdhikaraNaM jJAnabhinnazcAtmA kathaM svIkaraNIyaH / na ca tathA'svIkAre saMkalanAdikaM kathaM syAditi vAcyam jJAnAdeva sarvasaMbhavAt , jJAnaM svaprakAzAtmakam pratyayAntarAvedyatve satyaparokSavyavahArayogyatvAt , yannaiva tannaivam yathA ghaTaH / yadi jJAnaM parataH prakAzyeta tadA ghaTaparicchittaye jJAnAnveSaNaM jJAnaparicchittaye ca jJAnAntaramanveSaNIyam jJAnAntarasvIkAre pravAhasya kacidapi avirAme'navasthA Apateta kacitpratyayapravAhasya vizrAntau antimajJAnasyAjJAtatayA tadviSayakasaMzayAdisaMbhavAtpUrvapUrvasarvajJAnAnAmeva sandigdhatvAt viSayaparyantaM sandehaviparyayaprasaMgAta AtmA jJAna kA adhikaraNa hai aura jJAna se bhinna hai yaha mata kaise svIkAra karane yogya hai ? yadi aisA svIkAra nahIM kareMge to saMkalanA Adi kisa prakAra hoMge ? aisA nahIM kaha sakate / jJAna se hI saMkalanAdi saba ho sakate haiN| jJAna svaprakAzaka hai, kyoMki vaha jJAnAntara se vedya (jAnane yogya) na hotA huA aparokSa vyavahAra ke yogya hai / jo svaprakAzaka nahIM hotA vaha jJAnAntara se jJeya na hotA huA aparokSa vyavahAra ke yogya nahIM hotA, jaise ghaTa / yadi jJAna kisI dUsare jJAna ke dvArA jAnA jAya to ghaTa ko jAnane ke lie dUsare jJAna kI AvazyakatA hotI hai aura jJAna ko jAnane ke liye dUsare jJAna kI AvazyakatA pddegii| isa prakAra dUsare dUsare jJAnoM ke pravAha ko svIkAra karane kA kahIM anta nahIM AegA ataH anavasthA doSa aaegaa| yadi jJAnoM ke pravAha kI kahIM vizrAnti mAnI jAya to antima jJAna ajJAta rhegaa| usake viSaya meM saMzaya Adi kA saMbhava hone se pahale pahale ke sabhI jJAna ajJAna ho jAe~ge / prazna- "AtmA jJAnane AdhAra che ane jJAnathI bhinna che." A mata kevI rIte svIkArya banI zake? Apa evI dalIla karI zake nahIM ke "je e svIkAra na karavavAmAM Ave to saMkalanA Adi kevI rIte thaze." jJAna vaDe ja saMkalana Adi thaI zake che. jJAna svaprakAzaka che, kAraNa ke te jJAnAntara dvArA vedya (jANavA gyo nathI, paraMtu apakSa vyavahArane yogya che. je svaprakAzaka na hoya te jJAnAntara vaDe ya na thavAne lIdhe aparokSa vyavahArane yogya hAnathI, sabha ghaTa (31) je jJAnane keI bIjA jJAna dvArA jANavAmAM Ave, to ghaDAne jANavAne mATe jJAnanI jema AvazyaktA rahe che, tema jJAnane jANavA mATe bIjA jJAnanI AvazyakatA rahe! A prakAre te bIjA, trIjA, cothA ItyAdi jJAnanA pravAhane svIkAravAne anta ja nahIM Ave! A prakAre to anavasthA doSano prasaMga prApta thaze. je jJAnanA pravAhano keI paNa sthAne ata mAnavAmAM Ave, te antima jJAna ajJAta raheze. tenI utpattinA viSayamAM saMzaya zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 sUtrakRtAGgastre tasmAjjJAnasya svaprakAzatA AvazyakI, kiMca yadi jar3atvameva jJAnasya syAttadA viSayAstu jar3A eveti kena kasya prakAza iti jagadAndhyam Apateta / nahi jJAne jAte kasyApi saMdehaviparyayau bhavataH / tasmAtsvaprakAzAtmakajJAnasya kAyAkArapariNatAcetanabhUtaiH saha saMbandhe sati sukhaduHkhecchAdisarvaguNAnAmutpAdanaM syAdevaM saMkalanApratyayopi syAttathA bhavAdbhavAntaragamanamapi syAditi sarvavyavasthopapatI kimatiriktAtmakalpanavyasaneneti cet atrocyate satyaM jJAnaM svaprakA zarUpaM, tathApi tasyAdhArabhUtaH kathaMcijjJAnabhinna AtmA svIkaraNIya eva / anyathA isa prakAra viSaya paryanta sandeha aura viparyaya kA prasaMga hogA / ataeva jJAna ko svaprakAzaka mAnanA Avazyaka hai / isake atirikta jJAna yadi jar3a hai aura viSaya bhI jar3a hai to kisake dvArA kisakA prakAza hogA ? phira to jagat meM andhatA hI ho jAegI / jJAna utpanna ho jAne para kisI ko bhI sandeha yA viparyaya nahIM hotA / ataeva svaprakAzAtmaka jJAna kA, zarIra ke AkAra meM pariNata acetana bhUtoM ke sAtha sambandha hone para sukha duHkha icchA Adi sabhI guNoM kI utpatti ho jAtI hai / aisA mAnane se saMkalanA pratyaya bhI bana jAtA hai aura eka bhava se dUsare bhava meM gamana bhI ghaTita ho jAtA hai / isa prakAra sArI vyavasthA saMgata ho jAne para alaga AtmA kI kalpanA karane se kyA lAbha hai ? isa tathApi usa samAdhAna karate haiM-jJAna svaprakAzaka hai, yaha satya hai; AdhAra evaM jJAna se kathacit bhinna AtmA to svIkAra prazna kA jJAna kA karanA hI AdinA saMbhava hAvAne kAraNe tenI pahelAMnA saghaLA jJAnA ajJAna rUpa ja manAze. A prakAre tA sandeha ane viSavane ja prasaMga prApta thAya che. tethI ja jJAnane svaprakAzaka mAnavuM ja paDaze. taduparAMta jJAna jo jaDa heAya ane viSaya paNa jaDa hoya, teA konA dvArA kANuM prakaTa thaze? evuM ane, te jagatamAM aMdhatA ja vyApI jAya. jJAna utpanna thaI gayA bAda koIne paNa sandeha athavA viSayava thavAnuM saMbhavI zakatu nathI. tethI svaprakAzAtmaka jJAnaneA, zarIranA AkAra rUpe pariNata acetana bhUtAnI sAthe saMba Mdha thavAthI sukha du:kha, icchA Adi saghaLA guNAnI utpatti thaI jAya che. A pramANe mAnavAthI saMkalanA pratyaya paNa zakya banI jAya che ane eka bhavamAMthI bIjA bhavamAM gamana paNa ghaTita thai jAya che. A prakAre saghaLI vyavasthA saMgata banI jatI hoya, te alaga AtmAnI kalpanA karavAthI zA lAbha thAya tema che? sUtrakAra A praznanuM have samAdhAna kare che~~~ jJAna svaprakAzaka che, e vAta satyache. chatAM paNa te jJAnanA AdhAra ane jJAna karatAM kaMika bhinna evA, AtmAnA te svIkAra karavA ja joie. evA svIkAra nahIM kare. te zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru a. 1 cAryAkamatasvarUpanirUpaNam saMkalanAjJAnaM na syAt, tathAhi pratyekamindriyaM svasvaviSayagrahaNe eva pravaNam yathA cakSU rUpameva viSayIkaroti natu rasanendriyAdiviSayAn viSayIkaroti kadAcidapi, evaMca yadikazcid AtmA indriyavyatirikto na bhavettadA paricchetturabhAvAt mayA pazcApi viSayAH paricchinnA ityAkAraka saMkalanA jJAnasyAbhAvaprasaMgAdato jJAnAdhikaraNaM jJAnabhitrazcAtmA avazyamevAMgIkaraNIya iti / na ca jJAnAdhikaraNamatirikto nAstikazcidravyarUpaH kintu jJAnamevAlayA paraparyAyaM pravRttivijJAnasya janakamadhikaraNaM ca, arthAt-vijJAnaM dvividham , AlayavijJAnaM pravRttivijJAnaM ca tatrAhamAspadam sukhAdyanusaMdhAtRAlayavijJAnam , dvitIya tu-ghaTAdi viSayakam / taduktaM cAhie / aisA svIkAra na kareMge to saMkalanA jJAna nahIM hogA / kyoMki pratyeka indriya apane viSaya ko hI grahaNa karane meM samartha hotI hai / cakSu rUpa ko hI jAnatI hai, rasAdi ko kadApi nahIM jAna sakatI / isa prakAra yadi indriyoM se bhinna AtmA kA astitva na hogA to jJApaka kA abhAva hone se "maiMne pA~coM hI viSaya jAne" isa prakAra ke saMkalanAjJAna kA abhAva ho jAegA / ataH jJAna kA adhikaraNa kintu jJAna se kathaMcit bhinna AtmAkA avazya hI svIkAra karanA cAhie / jJAna kA adhikaraNa koI dravya nahIM hai, kintu "Alaya" (AdhAra) isa nAmAntara vAlA jJAna hI pravRtti vijJAna kA janaka hotA hai aura vahI adhikaraNa hai| arthAt vijJAna do prakAra kA hai Alaya vijJAna aura pravRtti vijJAna / isameM "aham' pratyaya kA AdhAra aura sukhAdi kA anusandhAnakartA AlayavijJAna hai aura ghaTa Adi ko viSaya karane vAlA pravRttivijJAna kahalAtA saMkalanA jJAna asaMbhavita thaze, kAraNa ke pratyeka Indriya pita pitAnA viSayane grahaNa karavAne samartha hoya che. cakSu dvArA rUpane ja jANI zakAya che, rasAdine anubhava cakSu dvArA kadI thaI zakatuM nathI. A prakAre indriyethI bhinna evA AtmAne sadbhAva na hoya, te jJApakano abhAva hovAthI "meM pAMca viSaya jANyA," A prakAranA saMkalanA jJAnano abhAva thaI jaze. tethI jJAnanA AdhAra rUpa ane jJAnathI kaMIka bhinna evA AtmAne svIkAra avazya kare ja joIe. jJAnanuM adhikaraNa (AdhAra) keI dravya nathI, paraMtu "Alaya" (AdhAra) A nAmAntara vALuM jJAna ja pravRtti vijJAnanuM janaka hoya che ane eja adhi4291 35 54 cha. meTale vijJAna me prA2nu cha- (1) mAsaya vijJAna mane (2)pravR. ttivijJAna. tebhAMthA "aham" "" prtyyn| AdhAra ane supAhina anusandhAna uttA Alaya vijJAna che. ane ghaTa Adine viSaya karanArUM (grahaNa karanAruM) je vijJAna che tene zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgasUtre "tatsyAdAlayavijJAnaM yadbhavedahamAspadam / tatsyAtpravRttivijJAnam yannIlAdikamullikhediti // evaM ca saMkalanA jJAnAdInAmapi saMgrahaH saMbhavazcApi ghaTate eva tatazca jJAnavyatiriktAtmasadbhAva prayAso mudhaiveti vAcyam svaprakAzAtmakavijJAnasvarUpabhedaM puraskRtya sarvavyavasthopapAdane saMjJAmAtre eva vivAdasya paryavasAnAt / AtmavAdinAmAtmA ghaTAdi vijJAnAnAM sukhAdInAmadhikaraNamabhyupagato bhavatApyAlayavijJAnasya tadeva svarUpaM svI. kRtamiti jIvasyaiva nAmAntareNa bhavatApi sviikRttvaaditi|nhi jJAnarUpo guNo guNi. namAtmAnaM parityajyAnyatrAvasthAtuM nirAdhAratayA vA'vasthatuM zaknoti ityavazyamevAtmanA guNavatAbhAvyamiti / nanu jJAnasya svaprakAzatvamuktamabhimataMca svprvyvsaayiprmaannhai| kahA bhI hai-tatsyAdAlayavijJAna" ityAdi / "jo" "aham" pratyaya kA AdhAra hai vaha Alaya vijJAna hai aura jo nIlAdi padArthoM ko jAnatA hai vaha pravRtti vijJAna kahalAtA hai" isa prakAra saMkalanAjJAna Adi bhI ghaTita ho jAte haiM, ataH jJAna se bhinna AtmA ke sadbhAva kA prayAsa vRthA hI hai / aisA kahanA ucita nahIM hai| svaprakAzaka jJAna ke svarUpa bheda ko sAmane rakha kara yadi Apa samasta vyavasthA kI saMgati kahate haiM to yaha to nAma mAtra meM hI bheda huaa| AtmavAdI AtmA ko ghaTAdi ke jJAnoM kA aura sukhAdi kA adhikaraNa mAnate haiM / Apane bhI Alaya vijJAna kA vahI svarUpa svIkAra kiyA hai| isa prakAra Alaya vijJAna nAma dekara Apane bhI jIva ko hI svIkAra kiyA hai / jJAna guNa guNI AtmA ko choDakara anyatra nahIM raha sakatA aura na nirAdhAra hI Thahara sakatA hai| ataeva jaba jJAna guNa hai to guNavAn AtmA bhI honA cAhiye / / pravRttivijJAna 4 cha. dhuM 5 cha - "tatsyAdAlayavijJAna" tyAhi "2 "mahama huM" pratyaya (anubhava) nA AdhAra rUpa viziSTa jJAna che tene Alaya vijJAna kahe che, ane je nIlAdi padArthone jANe che te viziSTa jJAnane pravRtti vijJAna kahe che." A prakAre saMkalanA jJAna Adi paNa ghaTita thaI jAya che, tethI jJAnathI bhinna evA AtmAne sadbhAva mAnavAno prayAsa ja nakAmo che." A prakAranuM kathana paNa ucita nathI. svaprakAzaka jJAnanA svarUpabhedane najara samakSa rAkhIne, je Apa samasta vyavasthAne saMgata kahetA ho, te te nAmamAtrane ja bheda thaye. AtmavAdI AtmAne ghaTAdinA jJAnanuM ane sukhAdinuM adhikaraNa mAne che. Ape paNa AlayavijJAnanuM eka svarUpa svIkAryuM che. A prakAre AlayavijJAnanuM nAma daIne Ape paNa jIvane ja svIkAra karyo che. jJAnaguNa guNane (AtmAne) choDIne anyamAM rahI zakate nathI, ane vinA AdhAra paNa rahI zakato nathI. tethI ja jo jJAnaguNane sadbhAva mAnavAmAM Ave, te guNavAna AtmAne paNa saddabhAva svIkAre ja joIe. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 93 mityasmin sUtre svaparamarthaca vyavasyati nizcinotyevaM zIla yattadeva pramANamitivadatA jainAcAryeNa jJAnasya svaprakAzatAyA abhyupagamAt tadasvIkAre'navasthAjagadAndhyaprasaMgAtmakadaNDamapyAha / tatra jJAnasya svaprakAzatAyAM kiMcicarcayAmi svabodhaparizuddhaye viduSAM pramodAya c| na ca svasya paritoSamAtreNa padArthoM vizuddhipathamavatarati kintu pareSAM santoSAdapi / yaduktam "AparitoSAdviduSAM na sAdhumanye prayoga prazna-Apane jJAna ko svaparaprakAzaka kahA hai aura mAnA hai "jo jJAna sva kA aura para kA nizcaya karatA hai, vaha pramANa hai / " isa sUtra meM yahI kahA gayA hai ki jo sva arthAt svayaM apane Apa kA aura para arthAt artha kA nizcaya karatA hai, vahI pramANa kahalAtA hai / isa prakAra kahane vAle bhagavAn ne jJAna kI svaparaprakAzakatA svIkAra kI hai| jJAna ko svaparaprakAzaka na mAnane para anavasthA aura jagat kI andhatA kA prasaMga rUpa daMDa kA bhI kathana kiyA hai| to yahAM apane jJAna kI parizuddhi ke lie tathA vidvAnoM ke pramoda ke lie jJAna kI svaparaprakAzakatA kI kiMcit carcA karate haiN| apane ko santoSa ho jAne mAtra se padArtha vizuddhi patha ko prApta nahIM hotA arthAt nirdoSa siddha nahIM ho jAtA kintu dUsaroM ko bhI santoSa honA caahie| kahA bhI hai-"AparitoSAdviduSAm" ityAdi / vidvAnoM ko yadi santoSa na huA to prayoga vijJAna ko maiM samIcIna nahIM mAnatA acchI prakAra zikSA prApta kara lene para bhI apane mana meM vizvAsa nahIM hotA / prazna- Ape jJAnane 21541234 4yu cha. ane bhAnyu cha. " jJAna 2vn| (pAtAnI) ane parane nizcaya kare che, tenuM nAma pramANa che." A sUtramAM eja vAta kahevAmAM AvI che ke je sva athavA pitAnI jAtane ane para eTale ke arthane nizcaya kare che, tene ja pramANa kahe che. A pramANe prajJApita karanAra bhagavAne jJAnanI svaprakAzatA ane paraprakAzatAne svIkAra karyo che. jJAnane svaprakAzaka na mAnavAmAM Ave, te anavasthA doSa ane jagatanI aMdhatAnA prasaMga rUpa daMDanuM paNa Ape kathana karyuM che, te ahI pitAnA jJAnanI parizuddhine mATe tathA vidvAnonA pramAdane mATe jJAnanI svaprakAzakatAnI thelI carcA karavAmAM Ave che. pitAne saMtoSa thaI javA mAtrathI ja padArtha nirdoSa siddha thaI jato nathI, parantu mI ne 5 saMtoSa thavo naye. dhuM 594 cha -"aparitoSAdviduSAm" ItyAdi vidvAnone jo saMtoSa na thAya, to pragavijJAnane huM samIcIna mAnato nathI. sArI rIte zikSA prApta karI levA chatAM paNa pitAnA manamAM vizvAsa utpanna thato nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre vijJAnam / balavadapi zikSitAnAmAtmanyapratyayaM cetaH iti svaprakAzatvaM jJAnaniSThamadhikRtya vicArayAmi / kiM svazvAsau prakAzazceti svprkaashH| kiM vA svasya svayameva prakAzaH svprkaashH| kiM vA sajAtIyaprakAzAprakAzyatvaM / avedyatve sati aparokSavyavahArayogyatvaM vA svaprakAzatvam / tatra nAdyaH pakSaH sAdhIyAn mImAMsakai AnAntaravedyasyApi jJAnasya svaprakAzatvasvIkAreNa bhvllkssnnsyaativyaaptiprsNgaat| nacAti vyaptau ko doSa iti vacyam itarabhedAnumApakahenau vyabhicAraprasaMgAt ayamAzayaH lakSaNaM hi lakSyasya svetarebhyo vyAvRttiM pratipAdayati vyavahAraM yA sampAdayati"vyAvRtirvyavahArovA lakSaNasya prayojanamiti niyamAt,tathA ca lakSaNasya ataeva jJAna kI svaparaprakAzakatA ko lekara vicAra karate haiM / ApakA mAnanA svaprakAzaka kyA hai ? (1) kyA svarUpa prakAza svaprakAza hai ? (2) yA sva kA svayaM prakAza honA svaprakAza hai ? (3) yA sajAtIya prakAza ke dvArA prakAzya na honA svaprakAza hai ? (4) yA avedya (ajJeya) hote hue aparokSa vyavahAra ke yogya honA svaprakAzatva hai ? inameM se prathama pakSa ThIka nahIM hai, kyoMki mImAMsakoM ne dUsare jJAna ke dvArA vedya bhI jJAna ko svaprakAzatva svIkAra kiyA hai, ataeva Apake lakSaNa meM ativyApti doSa kA prasaMga AtA haiM / ativyApti doSa AtA hai to kyA hAni hai ? aisA nahIM kahanA cAhie, kyoMki itarabhedAnumAnasAdhaka hetu meM vyabhicAra AtA hai| tAtparya yaha hai ki lakSaNa lakSya kI anya padArthoM se vyAvRtti (bhinnatA) kA pratipAdana karatA hai aura vyavahAra karatA hai / "vyAvRtti aura vyavahAra lakSaNa ke prayojana haiM aisA niyama hai / ataeva tethI jJAnanI svaprakAzatAnI apekSAe A pramANe vicAraNA karavAmAM Ave che ApanI mAnyatA anusAra svaprakAza zuM che? (1) zuM svarUpa prakAzane Apa prakAza mAne che? athavA (2) svanI svayaM prAza tho, te svAza cha? athavA (3) sannatIya prAza dvArA prAzya na thavuM, tenuM nAma svaprakAza che? athavA avedya (aya) hovA chatAM paNa apakSa vyavahArane yogya hovuM tenuM nAma svaprakAzatva che? A cAra vikalpomAMne pahelo vikalpa svIkArya nathI kAraNa ke mImAMsakee bIjA jJAnanA dvArA vedya jJAnane paNa svaprakAzaka rUpe svIkAryuM che, tethI ApanA lakSaNamAM ativyApti doSano prasaMge upasthita thAya che. "ativyApti doSa AvatI hoya to bhale Avata temAM zI hAni che?" e prakAranuM kathana paNa yogya nathI. kAraNa ke Itara bhedAnamAna sAdhaka hitamAM vyabhicArane (avaLe mArge dorI janAra) sadbhAva AvavAne prasaMga Ave che. A kathananuM tADUrya e che ke lakSaNa lakSyathI anya padArtho sAthenI vyAvRtti (bhinnatA) nuM pratipAdana kare che ane vyavahAra karAve che. vyAvRtti ane vyavahAra lakSaNanA prayojana che." e niyama che. zrI sUtrakRtAMga sUtra: 1 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 9 cArvAkamata svarUpanirUpaNam trayo doSAH saMbhavanti avyAptyativyAptyasaMbhavAkhyAH tatra lakSyatAvacchedaka samAnAdhikaraNAtyaMtAbhAvapratiyogitvaM / lakSyaikadeze lakSaNAsatvam yathAgornIlarUpavatvaM lakSaNaM kRtaM cettadA lakSyatAvacchedakagotvAdhikaraNe zvetagavi nIlarUpAbhaksya vidyamAnatvenAvyAptiprasaMgAt / lakSyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNye sati lakSyatA vacchedakAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvasAmAnAdhikaraNyamalakSye lakSaNagamana miti yAvat / yathA goH zrRMgitva lakSaNe aMgitvasya lakSyatAvacchedakagotvasAmAnA - dhikaraNyaM gavi tiSThati tathA gotvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvAdhikaraNe mahiSyAdAvapi gitvamasti ityalakSye mahiSAdau zrRMgitvasya vidyamAnatayA bhavatya 1 lakSaNa ke tIna doSa hote haiM - (1) avyApti ( 2) ativyApti aura (3) asaMbhava / inameM se lakSyatAvacchedaka ke samAnAdhikaraNa atyantAbhAva kA pratiyogI honA lakSya ke ekadeza meM lakSaNa kA na honA hai / jaise kisI ne nIla rUpa gAya kA lakSaNa kiyA / kintu lakSyatAvacchedaka arthAt gova ke adhikaraNa zveta gAya meM nIla rUpa kA abhAva pAyA jAtA hai, ataeva isa lakSaNa meM avyApti doSa kA prasaMga hai / tathA lakSyatAvacchedaka kI samAnAdhikaraNatA hone para lakSyatAvacchedaka se avacchinna kA anyonyAbhAva kI samAnAdhikaraNatA alakSya meM lakSaNa kA calA jAnA kahalAtA hai / jaise kisI ne gAya kA zrRMgavatva lakSaNa kiyA / yahAM zrRMgavatva lakSyatAvacchedaka gova ke adhikaraNa gAya meM rahatA hai aura sAtha hI gotvAvacchinna pratiyogitA kA jJApaka ( gaurna ) ityAkAraka anyonyAbhAva adhikaraNa mahiSI Adi meM bhI zrRMgavatva rahatA hai / isa prakAra alakSya arthAt mahiSa Adi tethI lakSaNanA traNa doSa kahyA che 95 - zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 (bhavyApti ( 2) ativyApti bhane ( 3 ) asaMbhava. sakSyatA chenA ( pahArthanA nica kara nAra) samAnAdhikaraNa atyantAbhAvanu pratiyeAgitva (abhAva) hevu tenu nAma lakSyanA eka dezamAM lakSaNano abhAva che. jema ke koi vyakti nIlA raMgane gAyanuM lakSaNa kahe che. parantu lakSyatAvacchedaka eTale ke gatvanA adhikaraNamAM sapheda gAyamAM nIla rUpano abhAva jovAmAM Ave che. tethI A lakSaNamAM avyApti doSano prasaMga Ave che, tathA lakSyatAvaodakanI samAnAdhikaraNutA heAya tyAre lakSyatAvaokathI avacchinna (hamezA rahenAra) anyAnyAbhAvanI samAnAdhikaraNatAne alakSyamAM lakSaNunu gamana kahe che. jema ke koie gAyanuM evuM lakSaNa kahyuM ke gAyane ziMgaDAM hAya che. A kathana dvArA zrRMgayuktatAne gAyanuM lakSaNa kahevAmAM Avela che, ahI zrRMgavatva lakSyatAvacchedaka geAtvanA adhikaraNa gAyamAM paNa rahe che ane sAthe sAthe geAAvacchinna pratiyeAgitAnuM jJApaka ityAkAraka Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre tivyAptiH / lakSyatAvacchedaka vyApakAbhAvapratiyogitvaM lakSyamAtre kutrApyavartanamasaMbhavaH yathA ekazaphavatvaM gorlakSaNaM bhavettadA gotvaM yatra yatra tiSThati tatra sarvatra ekazaphavatvaM nAsti gosAmAnyasya dvizaphavattvAdekazaphavatvasya gardabhAdAveva vidyamAnatvena gotvavyApakIbhUtAbhAvasyaikazaphavattvAbhAvasya pratiyogitvamekazaphe bhavat asNbhvtvmbhivynkti| evaM cetarabhedAnumAnasamaye lakSaNameva heturbhavati tathA ca gauH svetaremyo bhidyate zRMgitvAdinyanumAne zRMgitvasya mahiSepi vidyamAnatayA tatra mahiSe gavetarabhedarUpasAdhyasyAbhAvAditarabhedAnumAnaM meM zrRMgavatva vidyamAna hone se isa lakSaNa meM ativyApti doSa hai / tathA lakSyatAlacchedaka kA vyApakI bhUta abhAva kA pratiyogI honA asaMbhava doSa hai arthAt lakSya mAtra meM kahIM bhI lakSaNa kA na pAyA jAnA asaMbhava doSa hai / jaise kisI kisI ne eka khura honA gAya kA lakSaNa kiyaa| kintu jahAM jahAM gotva hai vahAM sarvatra eka khura ke pAye jAne kA abhAva hai kyoMki pratyeka gau do khuroM vAlI hotI haiM / eka khura to gadhe Adi meM hI pAyA jAtA hai / isa prakAra gotva kA vyApaka abhAva eka khuratva kA abhAva, abhAva kI pratiyogitA eka khura meM rahatI hai / yaha asaMbhavatA ko prakaTa karatI hai / isa prakAra dUsaroM se bheda kA anumAna karate samaya lakSaNa hI hetu bana jAtA hai / ataeva gau dUsaroM se bhinna hai, kyoMki vaha sIMga vAlI hai| isa anumAna meM zrRMgavatva bhaisa meM bhI vidyamAna hone ke kAraNa mahiSa meM gau se itara kI bhinnatA rUpa sAdhyakA abhAva hone se itara bheda kA anyAbhAvanA adhikaraNa bheMsa-AdimAM paNa zRMgatvane sadbhAva rahe che. A rIte ala sthamAM eTale ke bheMsa AdimAM iMgatvane sadbhAva hovAne kAraNe, A lakSaNamAM ativyApti doSane sabhAva rahe che, tathA lakSyamAM te lakSaNane sadbhAva ja na ho, tenuM nAma asaMbhava doSa che. jema ke " phATa vinAnI kharI-AkhI kharI hovI" te gAyanuM lakSaNa che A prakAranA lakSaNamAM asaMbhava doSa rahelA che kAraNa ke pratyeka gAyane kharI-phATavALI kharI hoya che AkhI kharIne sabhAva to gheDA gaDA AdimAM jovAmAM Ave che A prakAre bIjAnI sAthenA bhedanuM anumAna karatI vakhate lakSaNa ja hetu banI jAya che. ziMgaDAMvALI hovAne kAraNe gAya anya prANIo karatA bhinna che, A anumAnamAM ativyApti deSa rahe che. kAraNa ke bhesamAM paNa zRMgayuktatA rahelI ja hoya che. A lakSaNa dvArA bheMsamAM gAya karatA bhinnatAne abhAva ja dekhAya che, tethI A prakAranuM zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 97 na syAt vyabhicArAghAtatvAt atastathAprayatno vidheyo yAvatAlakSaNe'tivyAptyAdidoSo na bhavet svaprakAzasya prakRtalakSaNe'tivyAptirbhavati kathaM na kSatimApAdayiSyatIti / na vA dvitIyaHpakSaH kSodakSamaH svasmin kartRkarmabhAvasya virodhAt nahi sa eva kartA bhavati tadeva ca karma bhavati parasamavetakriyAjanyaphalazAlitvAtkarmaNaH yathA devadatto grAmaM gacchatItyatra devadattasamavetakriyAjanya saMyogAtmakaphalavyApyatvena grAmasya karmatvaM saMpadyate tatra devadattarUpakartuH sakAzAdgrAmasya vibhinnatvadarzanena kartRkarmaNorbhedasyAvazyakatvAdataeva mallo mallaM gacchatIti prayogo bhavati na bhavati ca svaH svaM gacchatIti tadihApi sva sva anumAna nahIM kiyA jA sakatA kyoMki hetu meM vyabhicAra doSa hai / ataH prayatna aisA karanA cAhie ki lakSaNa meM ativyApti avyApti Adi na ho / svaprakAza ke prakRta lakSaNa meM ativyApti doSa AtA hai / vaha kaise kSati nahIM pahu~cAegA ? dUsarA pakSa bhI vicAra ko sahana nahIM karatA, kyoMki apane ApameM kartA karmapana kA honA viruddha hai vahI kartA ho aura vahI karma ho, aisA honA saMbhava nahIM hai / karma parasamaveta kriyA se janita phala vAlA hotA haiM / jaise "devadatta grAma ko jAtA hai" yahAM devadatta meM samaveta (samavAya saMbandha se rahane vAlI) kriyA dvArA utpanna hone vAle saMyogarUpa phala vAlA hone se grAma karma hai / yahAM "devadatta" kartA hai aura grAma karma hai tathA donoM bhinna haiN| isa prakAra karttA aura karma meM bheda honA Avazyaka hai / isI kAraNa "mallo mallaM gacchati" aisA prayoga hotA hai lakSaNa ativyAmi deSa rUpa che, tethI evo prayatna karavo joIe ke lakSaNamAM avyApti, ativyApti Adi doSane sabhAva ja na rahe. svaprakAzakanA prakRta (prastuta) lakSaNamAM ativyApti doSane prasaMge upasthita thAya che. te tenA dvArA upayukata mAnyatAnuM zuM khaMDana thatuM nathI? bIjo pakSa (vikalpa) svIkArI zakAya tema nathI, kAraNa ke pitAnI jAtamAM ja kartA ane kamapaNAne sadbhAva hovAnI vAta saMbhavI zaktI nathI. eTale ke je kartA hoya eja karma paNa hAya - kartA ane karma eka ja hoya evuM paNa saMbhavI zakatuM nathI. karma para samaveta (paranI sAthe samavAya saMbaMdhathI rahenArI) kriyA dvArA janita phalavALuM hoya che. jema ke "devadatta gAma jAya che" ahIM devadattamAM samAveta (samavAya saMbaMdhathI rahenArI) kriyA dvArA utpanna thanArA saMga rUpa phaLavALuM hovAne kAraNe "gAma" pada karma che. ahIM devadatta' kartA che ane gAma" karma che; A rIte banne bhinna bhinna che. A pramANe kartA ane karmamAM bheda che, te Avazyaka che. te kAraNe zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstra sya kartRkarmatvAbhAvena lakSaNasyAsaMbhavaprasaMgAt / nApi tRtIyaH pakSaH pradIpe'tivyAseH pradIpasajAtIyapradIpAntareNa pradIpasya prakAzyatvAdarzanena tatrAticyApteH ghaTAderapi sajAtIyaprakazAprakAzyasyAsvaprakAzasyApi svaprakAzatvaprasaMgAt nahi pradIpa jJAne vA ghaTatvAdijAtirasti yena ghaTAdeH sajAtIyaprakAzaprakAzyatAsyAt / na ca sattAjAtipuraskAreNa pradIpaghaTayorapi sAjAtyamastyeveti vAcyam vyApakadharmapuraskAreNa sajAtyasyAbhyupagame sajAtIyeti vizeSaNasya nairarthakyA kintu "svaH svaH gacchati" aisA prayoga nahIM hotA / isI prakAra yahA~ bhI jJAna hI kartA aura jJAna hI karma hone se lakSaNa meM asaMbhava doSa kA prasaMga AtA hai| tIsarA pakSa bhI ThIka nahIM hai / isameM aticyApti doSa hai| dIpaka ke sajAtIya dUsare dIpaka ke dvArA dIpaka meM prakAzyatA nahIM dekhI jAtI isa kAraNa ativyApti doSa hai / ghaTAdi bhI apane sajAtIya ghaTAntara Adi ke prakAza se prakAzya nahIM hai, ataH ve svaprakAza rUpa na hote hue bhI svaprakAzarUpa ho jAeMge (kyoMki Apane sajAtIya ke prakAza se prakAzita na hone ko hI "svaprakAza" mAnA hai ) dIpaka dIpaka meM athavA jJAna meM ghaTatva Adi jAti sAmAnya nahIM rahatI jisase ki unameM (ghaTAdi meM) sajAtIya ke prakAza se prakAzyatA ho / sattA jAti ko pradhAna mAnakara pradIpa aura ghaTa sajAtIya hai, aisA nahIM kahA jA sakatA / amara vyApaka dharma ko pradhAna mAna kara sajAtIyatA kI vyavasthA "malo mallaM gacchati" ko prayoga thAya che. 52ntu " sthaH svaM gacchati", 0 prAranA prayoga thato nathI. e ja pramANe ahIM paNa jJAna ja kartA ane jJAna ja karma hovAthI lakSaNamAM asaMbhava deSane prasaMga prApta thAya che. trIjo pakSa (trIjI mAnyatA rUpa vikalpa) paNa svIkArI zakAya tema nathI. dIpakanA sajAtIya evA bIjA dIpaka dvArA dIpakamAM prakAzyatA saMbhavI zaktI nathI, te kAraNe ahIM ativyApti deSane saMbhava rahe che. ghaTAdi paNa pitAnA sajAtIya anya ghaTa AdinA prakAza vaDe prakAzya nathI, tethI teo svaprakAza rUpa na hovA chatAM paNa svaprakAza rUpa hovAne prasaMge upasthita thaze. (kAraNake Ape sajAtIyanA prakAzathI prakAzamAna na thavAne ja"svaprakAza" mAne che.) dIpakamAM athavA jJAnamAM ghaTava Adi jAti sAmAnya rahetI nathI ke jenA dvArA temanAmAM (ghaTAdimAM) sajAtIyanA prakAza vaDe prakAzyatA hoya. sattA (vidyamAnatA) rUpa jAtine pradhAna mAnIne pradIpa ane ghaTa sajAtIya che, evuM kahI zakAya nahIM. je vyApaka dharmane pradhAna mAnIne sajAtIyatAnI vyavasthAne svIkAra karavAmAM Ave, zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 99 pAtAt nahi ko'pi prakAzaH sattArahito'sti yasya vyAvRttiH sajAtIyeti vizeSaNena kriyeta / nApi caturthapakSaH jJAnasyAvedyatve pramANAviSayatvena kathAnayatAraprasaMgAt aparokSavyavahAraviSayatvayogyatvamityanena pratyakSajJAnaviSayatvasya svayameva kathanAttad viparItAvedyatvakathane meM mAtA vandhyetivad vyAghAtaprasaMgAt / kiMca suSuptimokSapralayeSu keSAMcidapi vyavahArANAmabhAvena tatra jJAne vizeSaNasya vyavahArasyAbhAvena lakSaNasyAvyApteH / api ca yogyatvaM svIkAra kI jAegI to "sajAtIya" yaha vizeSaNa vyartha ho jAegA, kyoMki aisA mAnane para koI bhI prakAza sattA se rahita nahIM hai jisakI vyAvRtti ke lie "sajAtIya ' isa vizeSaNa kA prayoga kiyA jAya / arthAt sattA sabhI prakAzoM meM rahatI hai, ataeva sabhI prakAza sajAtIya ho jAe~ge / koI prakAza vijAtIya nahIM hogaa| phira kisakI vyAvRtti ke lie "sajAtIya" vizeSaNa lagAyA jAegA? cauthA pakSa bhI saMgata nahIM hai / jJAna ko yadi avedya jAnoge to pramANa kA viSaya na hone se isa carcA kA prasaMga hI upasthita nahIM hotA / "aparokSa vyavahAra yogyatva" aisA kaha kara Apane svayaM hI usa pratyakSa jJAna kA viSaya kahA hai phira sAtha meM use avedya arthAt ajJeya kahanA "merI mAtA bandhyA " isa prakAra ke kathana ke samAna paraspara viruddha hai / arthAt jJAna yadi avedya hai to pratyakSa kA viSaya nahIM ho sakatA / isake atirikta suSupti mukti aura pralaya kI avasthA meM sabhI vyavahAroM kA abhAva ho jAtA hai, ataH jJAna meM vyavahAra "isa vizeSaNa kA bhI abhAva hone te "sajAtIya" A vizeSaNa ja vyartha banI jaze, kAraNa ke evuM mAnavAmAM Ave te kaI paNa prakAza sattAthI rahita nathI ke jenI vyavRtti (abhAva) ne mATe "sajAtIya" A vizeSaNano prayoga karI zakAya. eTale ke sattA saghaLA prakAzamAM rahe che, tethI saghaLA prakAza sajAtIya thaI jaze; kaI paNa prakAza vijAtIya nahIM hoya. pachI kenI vyAvRttine mATe "sajAtIya vizeSaNane prayoga karavAmAM Avaze? cothe pakSa - cethI mAnyatA - paNa saMgata lAgatI nathI. jJAnane je avedya mAnaze, te pramANane viSaya nahIM hovAthI carcAne prasaMga ja upasthita nahIM thAya. "apakSa vyavahAra egyatva" A pramANe kahIne Ape pite ja tene pratyakSa jJAnanA viSaya rUpa kahela che, te sAthe tene avedya eTale ke aya kahevuM te pitAnI mAtAne vadhyA kahevA samAna paraspara viruddhatAne bhAva ja prakaTa kare che. eTale ke jJAna je avedya hoya, te pratyakSanA viSaya rUpa saMbhavI zake nahIM, ane je pratyakSanA viSaya rUpa hoya te avedya saMbhavI zakatuM nathI. taduparAMta suSupti, mukti ane pralayanI avasthAmAM saghaLA vyavahArane abhAva thaI jAya che, tethI jJAnamAM "vyavahAra" A vizeSaNane paNa abhAva zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 sUtrakRtAGgasUtre vizeSaNamupalakSaNaM vA Adye asaMbhavaH yataH tadvazAyAM kasyacidapi vizeSaNasyAbhAvAt dvitIye jJAnasvarUpAtmano vyavahAranirUpaNIyatvena sapratiyogitvaM syAt sapratiyogitve ca ghaTAdijJAnavadanityatvaprasaMgAt nApi svaprakAzatAyAM kiM cidapi pramANaM vidyate / na cAnubhUtiH svaprakAzA anubhUtitvAt yannaivaM tavaM yathA ghaTa iti vyatirekyanumAnameva pramANaM svaprakAzatAyAmiti vAcyam anubhUti vyavahArasya kAraNIbhUtaH prakAzaH kacitprasiddho na vA dvitIye'prasiddhavizeSaNatvaM se lakSaNa meM avyApti doSa hai / isake sivAya yogyatva kA artha kyA hai ? vizeSaNa yA upalakSaNa prathama pakSa meM asaMbhava doSa hai kyoMki usa avasthA meM kisI bhI vizeSaNa kA abhAva hai / dUsare pakSa meM jJAnasvarUpa AtmA kA vyavahAra nirUpaNIya hone se sApekSatA hogI aura aisA hone para ghaTAdi ke jJAna ke samAna anityatA kA prasaMga A jAegA / jJAna kI svaprakAzatA meM koI bhI pramANa nahIM hai / anubhUti svaprakAzarUpa hai, kyoMki vaha anubhUti hai jo svaprakAzarUpa nahIM hai, vaha anubhUti bhI nahIM hotI, jaise ghaTa / yaha vyatirekI anumAna hI svaprakAzatA meM pramANa hai aisA nahIM kahanA cAhie "anubhUti" isa prakAra ke vyavahAra kA kAraNabhUta prakAza kahIM prasiddha hai athavA nahIM ? yadi prasiddha nahIM hai, yaha dvitIya pakSa svIkAra karo to aprasiddha vizeSaNatva nAmaka pakSa kA doSa AtA hai / jo vastu prasiddha nahIM hai usako siddha karanA kahIM nahIM dekhA jAtA / pahalA pakSa bhI ThIka nahIM kyoMki anubhUti vyavahAra kA kAraNa bhUta prakAza jahAM prasiddha hai usa adhikaraNa hovAthI lakSaNamAM avyApti doSa che. te sivAya gyatvano artha zo che? vizeSaNa ke upalakSaNa? prathama pakSamAM - pahele vikalpa svIkAravAmAM asaMbhava doSa Ave che, kAraNa ke te avasthAmAM keI paNa vizeSaNane abhAva che. bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave, te jJAnasvarUpa AtmAne vyavahAra nirUpaNIya hovAthI sApekSatA saMbhavaze ane evuM thavAthI ghaTAdinA jJAnanA samAna anityatAne prasaMge upasthita thaze. jJAnanI svaprakAzatA viSenuM kaI pramANa nathI. anubhUti svaprakAza rUpa che, kAraNa ke je anubhUti svaprakAza rUpa hotI nathI, tene anubhUti ja kahI zakAya nahIM, jema ke ghaTa. A vyatireka anumAna ja svaprakAzatAmAM pramANa che, evuM kahevuM joIe nahIM. "anubhUti" A prakAranA vyavahAranA kAraNabhUta prakAza prasiddha che ke kyAMya prasiddha nathI? "prasiddha nathI". evA bIjA pakSane jo svIkAra karavAmAM Ave. te aprasiddha vizeSaNatva nAmane doSa AvavAno prasaMge upasthita thAya che. je vastu prasiddha nathI tene siddha karavAnI vAta ja saMbhavI zaktI nathI. "prasiddha che, evo pahele pakSa paNa svIkArya nathI, kAraNa ke anubhUti vyavahAranA kAraNabhUta prakAza jyAM prasiddha che te adhikaraNamAM anubhUtitva hetu vidyamAna hovAthI hetu anvayavyatirekI zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra, zru. a. 1 cArvAkamata svarUpanirUpaNam 101 pakSadoSaH syAt nahi aprasiddhasya vastunaH kacitsAdhanaM dRSTaM na vA prathamaH pakSaH anubhUtivyavahArasya kAraNIbhUtaH prakAzo yatra prasiddhastadadhikaraNe'nubhUtitva torvidyamAnatve hetoranvayavyatirekitvaM syAnnatu kevalavyatirekyanumAnaM syAditi kevalavyatirekyanumAnaprayogasyAyogyatvamApatet / yatrAdhikaraNe sAdhyaM prasiddhaM tatrAdhikaraNe hetoravRttau sapakSe'vartamAnatayA'sAdhAraNAnaikAntikatvaM hetoH syAt sapakSavipakSavyAvRttaH pakSamAtre vartamAno'sAdhAraNAnekAntika iti asAdhAraNAnaikAntikalakSaNasya prakRtahetau sadbhAvatayA zabdo nityaH zabdatvAdityetatsthalIya hetuvadasAdhakatvaM syAdanubhUtitvahetoH / etena anubhUtiranubhAvyA na bhavatyanubhUtitvAdityAdisvaprakAzatA sAdhakA hetavo'pi parAstAH etAdRzasthalepi aprasiddhavizeSaNatAdoSasyA nirAkaraNAt / meM anubhUtitva hetu ke vidyamAna hone se hetu anvaya vyatirekI ho jAegA, kevalavyatirekI hetu nahIM rahegA / aisI sthiti meM ApakA kevalavyatirekI anumAna kA prayoga karanA ayogya ho jAegA / jisa adhikaraNa meM sAdhya prasiddha haiM, usameM hetu kI vRtti yadi na mAnI jAya to samakSa meM vidyamAna na hone se hetu asAdhAra anaikAntika ho jAegA / jo hetu sapakSa aura vipakSa meM na rahatA ho aura sirpha pakSa meM hI vartamAna ho vaha asAdharaNa arnekAntika kahalAtA hai / asAdhAraNa anaikAntika kA vaha lakSaNa prakRta hetu meM vidyamAna hone se " zabda nitya hai kyoMki vaha zabda yahAM zabdatva hetu ke samAna yaha anubhUtitva hetu bhI sAdhya kA sAdhaka nahIM ho sakatA | pUrvokta kathana se " anubhUti anubhAvya nahIM hai, kyoMki vaha anubhUti hai" ityAdi svaprakAzatA ko siddha karane vAle anya hetu bhI khaNDita ho jAte haiM, kyoMki aise sthaloM para bhI aprasiddhavizeSaNatA doSa kA nivAraNa nahIM kiyA jA sakatA / thai jaze, kevaLa vyatirekI hetu nahIM rahe. evI paristhitimA Apanu kevaLa vyatirekI anumAnanA prayAga karavAnu kAya ayeAgya ja thaI jaze. je adhikaraNamAM sAdhya prasiddha che, temAM hetunI vRtti jo na mAnavAmAM Ave, te samIpamAM ja vidyamAna na heAvAthI asAdhAraNa anaikAntika thaI jaze je hetu sapakSa ane vipakSamAM rahetA na heAya, ane kevaLa pakSamAM ja vata mAna hoya, tene asAdhAraNa anaikAntika kahevAya che. asAdhAraNa anekAntikanuM A lakSaNa prakRta (prastuta) hetumAM vidyamAna hovAthI "zabda nitya che kAraNu ke te zabda che", ahIM zabdava hetunA samAna te anubhUtitva hetu paNa sAdhyano sAdhaka banI zakatA nathI. pUrvokta kathana vaDe anubhUti anubhAvya nathI. kAraNa ke te anubhUti che." ityAddhi svaprakAzatAne siddha karanArAM anya kAraNAnu' paNa khaMDana thai jAya che. kAraNa ke evAM sthaLe! para paNa aprasiddha vizeSaNutA doSanuM nivAraNa karI zakAtuM nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sUtrakRtAGgasUtre jJAnaM vedyam vastutvAd ghaTavat yadyadvastutattadvedyaM yathA ghaTAdItyAdi satpratipakSasyApi saMbhavAt / samAnabalabodhitasAdhyaviparyayakatvaM yasya sAdhyAbhAvaH pramANAntareNa bodhitaH sa satpratipakSaiti tallakSaNAt na ca satpratipakSAnumAne yadi vastutvaM tatkiM kAlpanikaM satvamathavA vAstavikaM satvam / nAdyaH mama mate sattvaniSThakAlpanikatvasyAsaMbhavAt mahi sattApi bhavetkalpanIyA bhavediti vyAghAtAt / nApyakAlpanikaM sattvaM hetuH zAMkaravedAntinAM mate'prasiddhaH tanmate sarvadharmA kAlpanikatvAt iti vAcyam sattAdhikaraNalakSaNasyAvadhIritakalpitAkalpitavizeSasya jJAna vedya (jJeya) hai kyoMki vaha vastu hai, jo jo vastu hotI hai, vaha vaha vedya hotI hai jaise ghaTa Adi / ityAdi hetu satpratipakSa bhI ho sakate haiM / jisa hetu kA samAna bala vAlA virodhI hetu vidyamAna ho jisa hetu ke sAdhya kA abhAva kisI anya hetu se pratIta ho, vaha hetu satpratipakSa kahalAtA hai / satpratipakSa anumAna meM jo vastutva hetu hai vaha kAlpanika satva hai yA vAstavika satya hai ? prathama pakSa ThIka nahIM kyoMki hamAre mata satva meM kAlpanikatA honA asaMbhava hai / sattA bhI ho aura kAlpanikatA bhI ho yaha paraspara viruddha hai aura satya ko akAlpanika (vAstavika) kahanA bhI ThIka nahIM kyoMki zAMkaravedAntiyoM ke mata meM vaha siddha nahIM / unake mata meM sabhI dharma kAlpanika haiM, yaha kahanA saMgata nahIM / sattArUpa adhikaraNa jisakA lakSaNa hai aura jo kalpita tathA akalpita bhedoM se rahita hai aisA yastutva anubhUtitva ke samAna hI hetu ho sakatA hai / jJAna vedya (ya) che. kAraNa ke te vastu rUpa che. jema ghaDe ya hoya che. eja pramANe dareka vastu seya hoya che. ItyAdi hetu (kAraNe) sapratipakSa paNa hoI zake che. je hetunA samAna baLavALe virodhI hetu vidyamAna hoya, je hetunA sAdhyane abhAva kaI anya hetu vaDe pratIta thato hoya, te hetune sapratipakSa kahevAya che. satyatipakSa anumAnamAM je vastutva hetu che, te kAlpanika sattva che ke vAstavika sattva che? pahelo pakSa (kAlpanika sattva che, A mAnyatA) svIkArya nathI, kAraNa ke amArA mata anusAra satvamAM kAlpanikatA hovI asaMbhavita che. sattA (vidyamAnatA) paNa hoya ane kAlpanikatA paNa hoya, te paraspara virUddha lAge che. ane sattvane akAlpanika (vAstavika) kahevuM, e vAta paNa ucita nathI, kAraNa ke zAMkarevedAntIonA mata anusAra te siddha nathI. temanA mata anusAra saghaLA dharma kAlpanika che, ema kahevuM te paNa saMgata nathI. sattA (vidyamAnatA) rUpa adhikaraNa jenuM lakSaNa che; tathA je kalpita tathA akalpita bhedothI rahita che evuM vartutva anubhUtinA samAna ja heta rUpa hoI zake che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TokA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasyarUpanirUpaNam 103 vastutvasyAnubhUtitvavadeva hetutvasaMbhavAt / kiMca svaprakAzatce pramANamasti na vA asti cettarhi tAdRzapramANena vedyatvAdavedyatvaghaTitalakSaNameva na saMbhavatIti lakSamAsaMbhavo doSa Apatati / dvitIye pramANAbhAvAdeva na svaprakAzatvalakSaNaprameyasya siddhiH syAt / prameyasiddhiH pramANAddhIti nyAyAt nahi pramANamantarA prameyasya sidi bhavatIti / yadi pramANamantareNApi prameyasya siddhi bhavettadA sarvavastunaH sarvatra prasiddhiH sulabhA bhavati saptamarasAderapi siddhiH syAditi na svaprakAzatAyAM lakSaNapramANe staH lakSaNapramANayorabhASe ca kathaM svaprakAzatAyAH siddhiH syAt lakSaNapramANAbhyAmeva vastunaH prasAdhamAt iti cedanocyate isake atirikta svaprakAzatA meM koI pramANa hai yA nahIM ? yadi hai to usI pramANa se vedya hone ke kAraNa abedyatvarUpa lakSaNa hI nahIM ho sakatA, isa prakAra lakSaNAsaMbhava doSa AtA hai / dUsare pakSa meM pramANa kA abhAva hone se hI svaprakAzatva rUSa prameya kI siddhi nahIM ho sakatI / pramANa se hI prameya kI siddhi hotI hai, aisA nyAya hai / pramANa ke binA prameya kI siddhi nahIM hotI / yadi pramANa ke vinA hI prameya kI siddhi home lage to sarvatra sarva vastuoM kI siddhi sulabha ho jAya aura sAtaveM rakha Adi kI bhI siddhi ho jAya / isa prakAra svaprakAzatA kA na lakSaNa hI banatA hai aura na usakI siddhi meM koI pramANa hI hai / lazaNa aura pramANa ke abhAva meM svaprakAzatA kI siddhi kaise ho sakatI hai ? vastu kI siddhi kaise ho sakatI hai ? vastu kI siddhi to lakSaNa aura pramANa se hI hotI hai / yaha svaprakAzatA ke abhAva kA nirUpaka pUrvapakSa huA / aba svaprakAzatA vaLI svaprakAzatAmAM koI pramANa che ke nahIM? je kaI pramANane saddabhAva hoya te eja pramANa dvArA vedya (ya) hovAne kAraNe adyatva rUpa lakSaNa ja hoI zake nahIM. A prakAre lakSaNasaMbhava doSane prasaMge upasthita thAya che. "pramANano abhAva che. A bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave, to pramANane abhAva hovAthI ja svaprakAza rUpa prameyanI siddhi thaI zake nahIM. pramANu dvArAja prameyanI siddhi thaI zake che, e niyama che. pramANe vinA prameyanI siddhi thaI zake ja nahIM. jo pramANa vinA prameyanI siddhi thatI hoya, to badhI vastuonI siddhi sugama ja thaI jAya. ArIte sAtame rasa, AkAzapuSpa Adine sadbhAva paNa siddha thaI jAya ! A prakAre svaprakAzatAnuM lakSaNa paNa saMbhavatuM nathI ane tene siddha karavAne mATe kaI pramANa paNa nathI. lakSaNa ane pramANane abhAva hovAthI svaprakAzatAnI siddhi kevI rIte thaI zake ? vastunI siddhi te lakSaNa ane pramANu vaDe ja thAya che. A prakAranI svaprakAzatAnA abhAvanuM nirUpaNa karatI pUrvapakSanI vaktavyatA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre kicitsvaprakAzatAsAdhanAya avedyatve satyaparokSavyavahArayogyatvasya caturthapakSasya svaprakAzatvalakSaNakaraNena doSAbhAvAt / na ca yogyatAyAH prakAzadharmatvasvIkAre mokSakAlikajJAne kasyacidapi dharmasyAbhAvena punarapi lakSaNamavyApta miti vAcyaM yogyatvAtyaMtAbhAvAnadhikaraNatvasyaiva yogyatApadena vivakSaNAdadoSaH yathA dravyatvaM guNavatvAtyantAbhAvAnadhikaraNamiti tadvat saMsArakAlikajJAne parokSavyavahAraviSayatvasya vidyamAnatvena mokSakAle tAdRzaviSayatvasyAsattvepi yogyatAyAH sattve kSatyabhAvAta / yathA vanIyadaNDe phalopahitatvasyAvidyamAnatvepi kAraNatAvacchedakadharmavattvarUpayogyatvasya saMbhavastathAviSayatAvacchedakadharmasya tadA kI siddhi ke lie kahate haiM / "avedha hote hue aparokSa vyavahAra kI yogyatA" isa cauthepakSa ko hama svaprakAzatA kA lakSaNa kahate haiN| isameM koI bhI doSa nahIM hai / kadAcit kaho ki yogyatA ko prakAza kA dharma svIkAra karane para mokSakAlIna jJAna meM kisI bhI dharma kA abhAva hone se lakSaNa meM phira avyApti doSa AtA hai, ThIka nahIM, yogyatA ke atyantAbhAva kA adhikaraNa na honA hI yahAM yogyatA zabda se vivakSita hai, ataeva koI doSa nahIM, jaise guNavatva ke atyantAbhAva ke adhikaraNa ko dravyatva kahate haiM / saMsArakAlIna jJAna aparokSa vyavahAra kA viSaya hotA hai, ataH mokSakAlIna jJAna meM isa prakAra kA vyavahAra na hone para bhI usameM yogyatA mAna lene meM koI kSati nahIM haiN| jaise yati ke daMDa meM phalopahitatA vidyamAna na hone para bhI kAraNatAvacchedaka dharmavatva rUpa yogyatA saMbhava hai usI prakAra viSayatAvacchedaka dharma kA bhI saMbhava hai, mokSakAlIna jJAna meM samajavI. have svaprakAzatAnI siddhine mATe "avedya (aya) hovA chatAM apakSa vyavahAranI yegyatA" A cethA pakSane (vikalpane) ame svaprakAzatAnuM lakSaNa kahIe chIe. temAM kaI paNa doSa nathI. kadAca tame evI dalIla karatA ho ke yogyatAne prakAzanA dharma rUpe svIkAra karavAmAM Ave te mekSakAlIna jJAnamAM kaI paNa dharmane abhAva hevAthI lakSaNamAM avyApti deSane prasaMge upasthita thaze, te e prakAranI dalIla paNa yogya nathI. yegyatAnA atyantAbhAvanuM adhikaraNa (AdhAra) na hovuM eja ahIM yogyatA zabda vaDe vivakSita che, tethI kaI doSa nathI. - jema ke guNatvanA atyantAbhAvanA adhikaraNane dravyatva kahe che. saMsAra kAlIna jJAna aparokSa vyavahArane viSaya hoya che, tethI mekSikAlIna jJAnamAM A prakArane vyavahAra na hovA chatAM, temAM yogyatA mAnI levAmAM keI doSa nathI. jevI rIte yatinA daMDamAM phalepahitatA vidyamAna na hovA chatAM paNa kAraNutAvacchedaka dharmasvarUpa yogyatA saMbhavI zake zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 105 mokSakAlikajJAne'pi jJAnatvasya vidyamAnatayA yogyatAyA akSateH ghaTAdAvaparokSavyavahAraviSayatvasya vidyamAnatvenA'tivyAptiH syAdatastatparihArAya avedyatvamiti vizeSaNam / tadupAdAne nAtivyAptirghaTAdau yatastasya vedyatvAt / avedhatvamAtrasya lakSaNatve'tIndriye dharmAdharmAdAvativyAptiprasaMgAt / na ca dharmAdInAmapi zabdapramANaviSayatvasya vidyamAnatvenAvedyatvaM nAstIti vizeSyabhAgolakSaNe nirarthaka iti vAcyaM avedyatvaghaTakavedyatvasya pratyakSapramANaviSayatvamityarthakaraNenAdoSAt / na ca yogipratyakSaviSayatvenAparokSatvameva dharmAdInAmiti vAcyam zabdapramANamAtrasyaiva viSayatA teSAM natu kadAcidapi kathaMcidapi pratyakSaviSayatA / bhI jJAnatva vidyamAna hone se yogyatA mAnane meM koI kSati nahIM / ghaTAdi meM aparokSa vyavahAra kI viSayatA maujUda hai, ataeva ativyApti doSa ho sakatA hai, usake parihAra ke lie "avedyatva" yaha vizeSaNa lagAyA gayA hai / isa vizeSaNa ke prayoga se ghaTAdi meM ativyApti nahIM hotI, kyoMki ghaTAdi vedha haiM / yadi avedyatva mAtra ko hI lakSaNa vanAte to atIndriya dharma adharma Adi meM ativyApti ho jAtI / yaha kahanA ThIka nahIM ki dharma Adi bhI zabda pramANa ke viSaya haiM isa kAraNa ve avedya nahIM haiM, ataeva lakSaNa meM vizeSya aMza nirarthaka hai / yahAM avedyatva kA artha hai-pratyakSa pramANa kA viSaya honA / aisA artha karane se doSa nahIM hai / dharmAdi yogipratyakSa ke viSaya hone se aparokSa haiM, aisA kahanA ucita nahIM, kyoMki dharma Adi zAbda pramANa ke hI viSaya haiM, ve pratyakSa ke viSaya kadApi nahIM haiM aura kisI bhI prakAra nahIM haiM / yoM kahane se to yogiyoM meM sarvadarzitA kA che, eja pramANe viSayatAvacchedaka dharmane paNa saMbhava che. mekSakAlIna jJAnamAM paNa jJAnatva vidyamAna hovAthI gyatA mAnavAmAM kaI kSati (deSa) nathI. ghaTAdimAM aparokSa vyavahAranI viSayatA mejUda che, tethI ativyApti doSa saMbhavI zake che. tenA nivAraNa mATe adyatva" A vizeSaNa lagADavAmAM AvyuM che. A vizeSaNanA prayogane lIdhe ghaTAdimAM ativyApti doSanuM nivAraNa thaI jAya che, kAraNa ke ghaTAdi vedya (ya) che. je adyatva mAtrane ja lakSaNa ja mAnI levAmAM AvyuM hota te atIndriya dharma, adharma AdimAM ativyApti deSa AvI-jAta. ahIM evuM kathana ucita nathI ke dharma Adi paNa zabda pramANunA viSaya rUpa che, te kAraNe teo avedya nathI, te kAraNe lakSaNamAM vizeSa aMza nirarthaka che, ahIM adyatvane- "pratyakSa pramANanA viSaya rUpa hevuM" A prakArane artha karavAmAM kaI doSa nathI, dharmAdi gipratyakSanA viSaya rUpa hovAthI apakSa che, kathana ucita nathI, kAraNa ke dharma adharma Adi zabda pramANunA ja viSaya rUpa che, teo pratyakSanA viSaya kadApi ane kaI paNa prakAre saMbhavI zakatA nathI, evuM kathana zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _sUtrakRtAGgasUtre na caitAvatA sarvadarzitvAbhAvo yoginAM saMbhavati, sarvadarzitvazabdena yogyasakaMdraSTatvasya vivakSaNena sarvadazitvAbhAvo na bhavati yoginaH / taduktam "yatrApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilaMghanAt / dUrasUkSmAdi dRSTeH syAnna rUpe zrotravRttiteti nyAyAt // ato dharmAdivyavacchedArthamaparokSavyavahArayogyatve satIti vizeSaNopAdAnamAvazyakameva, vastutastu dharmAdInAmajIvatvena yogipratyakSagamyatvamastIti tadvyavacchedArtha tAdRzavizeSaNamanAvazyakamevetyAhatAH jainamatAnuyAyinAabhAva ho jAegA, aisA mAnanA ThIka nahIM, kyoMki sarvadarzI zabda kA artha yogya padArthoM ke sarvadarzI vivakSita, arthAta yogI sarvadarzI haiM isakAH artha yahI hai ki ve apane yogya sarva padArthoM ke darzaka haiM / aisA artha lene se yogiyoM ke sarvadarzitva hone kA abhAva nahIM hotaa| kahA bhI hai"yatrApyatizayo dRSTaH" ityAdi / "jahAM kahIM bhI atizaya dekhA jAtA hai vaha apane viSaya kA atikramaNa na karake hI hotA hai| dUra ke aura sUkSma padArtha ke dekhane meM netra kA atizaya ho sakatA hai, kintu rUpa ko dekhane meM zrotra kA vyApAra nahIM ho sakatA / " isalie dharma Adi kA vyavaccheda karane ke liye "aparokSa vyavahAra ke yogya hote hue" isa vizeSaNa ko grahaNa karanA Avazyaka hai| vAstava meM to dharma Adi ajIba hone se yogi pratyakSa ke viSaya haiM, ataH unake karavAthI te gIomAM sarvadazitAne abhAva thaI jaze evI mAnyatA paNa ucita nathI, kAraNa ke "sarvadarzI" zabdano artha "gya padArthonA sarvadaza" ja gaNa joIe. eTale ke yogI sarvadaza che tene artha e ja che ke teo pitAne gya sarva padArthonA dazaka che, A prakArane artha grahaNa karavAmAM yogIomAM sarvadazitva hovAne malA nahIM 2, { 54 cha .... "yatrApyatizayA dRSTaH" tyAdi jyAM jyAM atizaya sabhAva dekhAya che, tyAM tyAM pita pitAnA viSayanuM atikramaNa karyA vinA ja te atizaya sabhAva manAya che. dUranA padArthane athavA sUkSma padArthane jevA rUpa netrane atizaya saMbhavI zake che, paraMtu rUpane dekhavAmAM zrotrane vyApAra saMbhavI zakatA nathI." tethI dharma Adine vyavacheda karavA mATe "apakSa vyavahArane yogya thaIne A vizeSaNanuM grahaNa karavuM Avazyaka thaI paDe che. vAstavika daSTie jovAmAM Ave, to dharma Adi ajIva hovAthI gipratyakSano viSaya che, tethI temanA vyavarachedane (nivAraNane) zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 107 athavA svasya svayameva prakAza ityapi svaprakAzalakSaNaM saMbhavati, na ca svasya svasmin karmakartRbhAvavirodhaH saMbhavati, yadyapi grAmaM gacchati, devadatta ityAdau sa eva karma sa eva karteti na bhavati, tathApi kvacitsvasmin svasya karmakartRtvamapi bhavati tathAdarzanAt , yathA sarpaH svayameva svaM veSTayati, sarpaAtmanaivAtmAnaM veSTayati tathA jJAnaM svayameva svaM prakAzazayatIti sarvato balavatI hyanyathAnupapattistathApravRttamapi tarkazataM pratibadhnAti, yathA'nyajJamanyazca jJAtA iti sarvatra dRzyate, tathApi AtmAnaM jAnAmIti pratItya vyavaccheda ke lie "aparokSa vyavahAra ke yogya hote hue" isa vizeSaNa ko grahaNa karanA Avazyaka hI hai / yaha AhetoM kA mata hai / / athavA svaprakAza kA lakSaNa svayaM hI apanA prakAza honA bhI mAnA jA sakatA hai, sva kA sva meM arthAt apane Apa meM kartR-karma bhAva kA virodha nahIM hai| yadyapi "devadattaH grAmaM gacchati" ityAdi sthaloM meM vahI kartA aura vahI karma nahIM ho sakatA, phira bhI kahIM kahIM vahI kartA aura vahI karma bhI hotA dekhA jAtA hai jaise "sarpa svayaM hI apane Apako veSTita karatA hai" yahAM veSTita karane vAlA bhI sarpa hai aura veSTita hone vAlA bhI vahI sarpa hai| isI prakAra jJAna svayaM hI apane Apako prakAzita karatA hai / anyathAnupapatti sabase baDhakara balavatI hotI hai / vaha saiMkaDoM tarkoM ko bhI roka detI hai / jaise jJeya bhinna hotA hai, aura jJAtA bhinna hotA hai, yaha bAta sarvatra dekhI AtI hai tathApi "AtmAnaM jAnAmi" arthAt maiM apane ko jAnatA hU~, mATe "apakSa vyavahArane gya hovA rUpa" A vizeSaNane grahaNa karavuM te anAvazyaka ja che, A prakAranuM AhaMtonuM mata che. athavA svaprakAzanuM lakSaNa "svayaM potAne ja prakAza" paNa mAnI zakAya che. svane svabhA meTale pAtAnI natama 4 - saavn| vi|5 nathI. "devadattaH prAmaM gacchati" tyAhi sthAmA 4aa mane 4 4 4 sabhavI zatA nathI, chatA paNa kaI kaI sthaLe kartA ane karma eka ja hoya evuM paNa saMbhavI zake che jema ke sarpa pite ja pitAne veSTita kare che. ahIM veSTita karanAra paNa sarpa che ane veti thanAra paNa eja sarpa ja che. e ja pramANe jJAna pote ja potAne prakAzita kare che. anyathAnupapatti sauthI vadhAre baLavAna hoya che. te seMkaDo tane paNa rekI de che. jema ke ya paNa bhinna hoya che ane jJAtA paNa bhinna hoya che, evuM sarvatra jovAmAM Ave cha, chatAM 55 AtmAna jAnAmi" pAtAne chu' 2 // prA2nI pratItinI zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 08 nyathAnupapattyA tyajyate tathA prakRte jJAnepi anyatra dRSTaniyamasyAnyathAnupapattyaiva parityAgasaMbhavAt / taduktam"anyathAnupapattizcadasti vastuprasAdhikA / pinaSTi dRSTivaimatyaM saiva sarvabalAdhikA // 1 // vAcyAnyathopapattirvA tyAjyo vA dRSTatAgrahaH / nAkatra samAveza chAyAtapavadetayoH ||2|| na cAnucitamidamekasminkarmakartRbhAvasyeti anaucityatarkeNa bAdho bhaviSyatItivAcyaM yatrAnaucitya tarkasya mUlaM pravRttapramANena na nirAkriyate tatrAnaucityasya sUtrakRtAGgasUtre - isa prakAra kI pratIti kI anyathAnupapatti se usakA tyAga kiyA jAtA hai, usI prakAra prakRta jJAna meM bhI anyatra dekhe jAne vAle niyama kA anyathA - nupapatti ke dvArA hI parityAga ho jAtA hai| kahA bhI hai-- "anyathAnupapatizced" ityAdi / "yadi kisI vastu ko siddha karane vAlI anyathAnupapatti vidyamAna hai| to vaha dRSTi ke matabheda ko naSTa kara detI hai / vahI saba se adhika balavAn hai / " " yA to anyathA - upapatti kaho yA dRSTatA ke Agraha ko choDo / chAyA aura Apa ke samAna ina donoM kA eka jagaha samAveza sakatA / " nahIM ho eka hI vastu meM karma karttApana honA anaucitya rUpa tarka se usameM bAdhA hogI, anucita hai, isa prakAra ke aisA kahanA ThIka nahIM / jahAM anyathAnupapatti dvArA tenA tyAga karAya che, e ja prakAre prakRta (prastuta) jJAnamAM paNa anyatra dekhAtA niyamane anyathAnupapatti dvArA ja parityAga thaI jAya che. kahyuM paNa che - " anyathAnupapattizced" ityAdi zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 jo koI paNa vastune siddha karavAne mATe anyathAnupapattinA sadbhAva hoya, te tenA dvArA dRSTi (mAtA)nA matabhedanu nivAraNa thaI jAya che, te anyanuthApapatti ja sauthI baLavAna che.' 'kAM teA anyathA-upapatti kahe| athavA dRSTAnA Agrahane cheDA. chAyA ane taDakA jevI A be vastuone eka ja jagyAmAM samAveza thaI zakatA nathI. annemAMthI ekanA ja sadbhAva saMbhavI zake che, eka ja vastumAM karma ane kartApaNu hAvuM anucita che, A prakAranA anaucitya rUpa tarka dvArA temAM badhA upasthita thaze", A prakAranuM kathana paNa cagya nathI. jyAM anaucitya rUpa tanuM mULa pravRtta thayelA pramANu dvArA nivAraNa na karavAmAM Ave, Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. zru. a. 1 cArvAka matasvarUpanirUpaNam 109 samayAtha bodhinI TIkA sAmrAjyaM bhavati prakRtasthale pravRttamanyathAnupapattipramANamanaucityatarkasya mUlaM mithyAropaM nikRntatItyatrAnaucityatarkasya bAdhasaMbhavAt / tathoktaM"pravRttenApyanaucityamUlaM yatra na lUyate tatrA naucityasAmrAjyaM vaiparItyAttu nAtra tat / iti tadevaM svasya svayamevaprakAza ityapi svaprakAzalakSaNaM saMbhavati / yadi jJAnaM svaM paraM na prakAzayetadA jagadAndhyAdidoSa ApatitaH kena vArayituM zakyaH syAt / tadeva jJAne pramANatvaM yat svaparaprakAzakatvam svaparavyavasAyipramANamiti prAcInAcAryairlakSaNakaraNAt / tadevaM svaprakAzasya lakSaNaM pradazya tatra pramANamapi vidyate ityataH pramANamapi " anaucitya rUpa tarka mUla pravRtta hue pramANa ke dvArA nirAkRta na kiyA jAya, vahIM aucitya kA sAmrAjya hotA hai / prakRta sthala meM pravRtta hue anyathAnupapatti pramANa ke dvArA anaucitya tarka kA mUla khaNDita ho jAtA hai ataeva yahA~ yaha tarka bAdhita hai / kahA bhI hai - " pravRttenApyanaucityaM " ityAdi / " jahA~ pramANa pravRtta hokara anaucitya ke mUla kA chedana ( nivAraNa ) nahIM karatA vahIM aucitya kA sAmrAjya hotA hai kintu yahA~ usase ulaTa hai, ataeva anaucitya rUpa tarka lAgU nahIM hotA / " isa prakAra svayaM hI sva kA prakAzaka honA jo sva prakAza kA lakSaNa hai vaha bhI yahA~ ghaTita hotA hai / yadi jJAna apane ko aura parapadArtha ko prakAzita na kare to sArA jagat andhA ho jAya, isa doSa kA nivAraNa kauna kara sakatA hai ? sva aura para kA prakAzaka honA hI jJAna kA pramANatva hai / prAcIna AcAryoM ne pramANa kA yahI lakSaNa kahA hai ki " svaparavyavasAyi pramANam ' " isa prakAra svaprakAza kA lakSaNa dikhalAkara usameM pramANa bhI dikhalAte haiM, tyAM ja anaucityatAnuM sAmrAjya hAya che. prastuta sthaLamAM pravRtta thayelA anyathAnuSapatti pramANa dvArA anaucitya tarkanuM mULa khaDita thai jAya che, tethI ahIM A tarka bAdhAyukt che. pazu che De- " pravRttenApyanaucitya " ityAhi jyAM pramANa pravRtta thaI ne anaucityanA mULanuM chedana ( nivAraNa) karatuM nathI, tyAM ja anaucityanuM sAmrAjya hAya che." parantu ahIM enA karatAM ulaTI paristhiti che, tethI anaucitya rUpa tarka lAgU paDatA nathI. A prakAre pote ja peAtAnuM prakAzaka hAvA rUpa', je svaprakAzakanu lakSaNa che, te paNa ahIM ghaTAvI zakAya che. jo jJAna peAtAne ane parane prakAzita na kare, te AkhuM jagata anya thai jAya, A doSanu nivAraNu kANu karI zake che? sva ane paranu prakAzaka hAvu' e ja jJAnanu pramANutva che. prAcIna mAyAyeye jJAna se sakSaNa ahyuM che - "svaparavyavasAyi pramANam " zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 sUtrakRtAGgasUtre darzayAmi tathAhi - anubhUtiH svayaM prakAzA anubhUtitvAd yanaiva tanaivaM yathA ghaTaH / ghaTe svayaM prakAzatvasyAbhAvasadbhAvAdanubhUtitva he torapyabhAvaH siddhyati, vyASakAbhAvasya vyApyAbhAvasAdhakatvasyAnyatradRSTatvAt yathA - hadAdibhyo nivartamAno vahniH svAbhAvena dAdau svavyApyasya dhUmAderabhAvaM bodhayatIti sarvAvivAdAt / naca svaprakAzatva rUpaM sAdhyaM kutrApi na prasiddhamiti tAdRzAprasiddhasya sAdhane'prasiddhavizeSaNapakSAkhyo doSaH syAditi vAcyaM, sAmAnyato dRSTAnumAnena svaprakAzatvasAdhanasaMbhavAt / tathAhi vedyatvaM kiMcinniSTAtyaMtAbhAvapratiyogidharmatvAt rUpAdivat, kyoMki svaprakAza kI siddhi meM pramANa bhI maujUda haiM / vaha isa prakAra hai anubhUti ( anubhava ) svayaM prakAza rUpa haiM, kyoMki vaha anubhUti hai, jo svayaM prakAza rUpa nahIM vaha anubhUti bhI nahIM hotI, jaise ghaTa ghaTa meM svayaMprakAzatA kA abhAva hai, ataH unameM anubhUtitva kA bhI abhAva hai / vyApaka kA abhAva vyApya ke abhAva kA sAdhaka hotA hai / yaha niyama anyatra dekhA jAtA hai / jaise tAlAba Adi se nivRtta hotI huI agni svabhAva se hI tAlAva Adi meM apane vyApya dhUmAdi ke abhAva ko bhI bodhita karatI hai / isa viSaya meM kisI ko vivAda nahIM hai / kadAcit kaho ki svaprakAzatA rUpa sAdhya kahIM bhI siddha nahIM hai, ataeva aprasiddha ko siddha karane se " aprasiddha vizeSaNapakSa " aran doSa AtA hai, kintu aisA kahanA ucita nahIM hai, kyoMki sAmAnyato dRSTa anumAna se svaprakAzatA ko siddha karanA saMbhava hai / vaha isa prakAra vedyatva kisI meM rahe hue anyathAbhAva kA pratiyogI ( sambandhI ) hai, kyoMki vaha A prakAre svaprakAzanuM lakSaNa khatAvIne, have tenuM pratipAdana karatu pramANu paNa tAvavAmAM Ave che. svaprakAzanI siddhimAM nIce pramANe pramANa meAjUda che-anubhUti (anubhava) svayaM prakAza rUpa che; kAraNa ke je svayaM prakAza rUpa na heAya tene anubhUti ja kahI zakAya nahIM. jema ke ghaDAmAM svayaMprakAzatAnA abhAva che, tethI temAM anubhUtitvanA paNa abhAva che. vyApakanA abhAva vyApyanA abhAvane sAdhaka heAya che, A niyama anyatra paNa jovAmAM Ave che. jema ke taLAva AdimAMthI nivRtta thatI agni svabhAvathI ja taLAva AdimAM peAtAnA vyAkhyanA ( dhUmADA AdinA) abhAvanA paNa bedha karAve che. eTale ke taLAva AdimAM agnineA ja abhAva hAvAthI dhumADAnA paNa abhAva ja rahe che, A viSayamAM kAI nA paNa vivAda saMbhavI zakatA nathI. kadAca Apa evuM pratipAdana karatA hA ke svaprakAzatA rUpa sAdhya kyAMya paNa siddha nathI, tethI aprasiddhane siddha karavAthI aprasiddha vizeSaNu pakSa' nAmanA doSa Ave che, parantu te prakAranuM kathana paNu anucita che, kAraNa ke sAmAnyataH dRSTa anumAna dvArA svaprakAzatA siddha karavAnuM saMbhavita che. te A prakAre zakya che vedyatva keAI paNa vastumAM rahelA atyantAbhAvanu zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TokA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 111 yathA rUpAdau dharmatvaM vidyate iti tatra rUpAdau kiMciniSThAtyaMtAbhAvapratiyogitvaM vidyate, arthAt yo dharmoM bhavati tasya kacidapi adhikaraNe'vazyamatyaMtAbhAvo bhavati yathA vAyau rUpasyAbhAvo bhavati tathA vedyatvamapi dharma iti tasyApi kutracidabhAvena bhAvyameveti yatra vedyatvasyAbhAvastasyaivAvedyatvaM siddhaM bhavati / anena krameNAvedyatvasya sAmAnyataH siddhatvAt kataditi jijJAsAyAM vyatirekyanumAnena jJAne'vedyatvaM siddhaM bhavati iti nA prasiddhavizeSaNatAdoSaH saMbhavati / athavA yadviparyaye'samIhitaprasaktirbhavati tatkacinmAnayogyaM bhavati iti sAmAnyavyAptiriha ca jJAnaM vedyaM bhavati naveti vAdinAM vipratipattyA saMzaye satyanubhAvyatvasya svIkAre'navasthArUpA samIhitaprasaktervadyatvaviparyayasyApi sAmAnyataH pramANagamyadharma hai , jaise rUpAdi meM dharmatva hai to kisI meM rahe hue atyantAbhAva kA ( sambandhitva ) pratiyogitva bhI hai / tAtparya yaha hai ki jo bhI dharma hotA usakA kisI adhikaraNa meM atyantAbhAva avazya hotA hai, jaise vAyu meM rUpa kA abhAva hai / usI prakAra vedyatva bhI dharma hai to usakA bhI kahIM na kahIM abhAva honA cAhie aura jahA~ vedyatva kA abhAva hai usI meM avedyatva siddha hai / isa krama se avedyatva kI sAmAnya rUpa se siddhi ho jAtI hai / vaha avedyatva kahAM hai ? aisI jijJAsA hone para vyatirekI anumAna se jJAna meM avedyatva siddha hotA hai ataeva aprasiddha vizeSaNatA doSa nahIM ho sktaa| __ athavA jisake viparyaya meM aniSTa kA prasaMga hotA hai vaha kahIM pramANa se jAnane yogya hotA hai , ya eka sAmAnya vyApti hai jJAna vedya hai athavA nahIM isa prakAra kI vibhinna vAdiyoM kI vipratipatti ke kAraNa saMzaya hone para vedyatva ke svIkara karane para anavasthA doSa rUpa aniSTa kA prasaMga hone pratiyogI (saMbaMdhI) che, kAraNa ke te dharma che. jema ke rUpa rUpAdikamAM dharma tvane sadbhAva che, to kaI vastumAM rahelA atyantAbhAvanA pratinitva (saMbaMdhitva)ne paNa sadUbhAva che. A kathanane bhAvArtha e che ke-je dharma hoya che tene keI adhikaraNamAM atyantAbhAva paNa avazya hoya che, jema ke vAyumAM rUpane abhAva che. e ja pramANe vedyatva paNa dharmarUpa hovAthI teno paNa kaIne kaI vastumAM abhAva hovo joIe. ane jyAM vedyatvane abhAva che, temAM ja avedyatA siddha thaI jAya che. te adyatva kyAM che? A prakAranI jijJAsA thAya tyAre vyatirekI anumAna vaDe jJAnamAM avedyatA siddha thAya che. te kAraNe aprasiddha vizeSaNatA doSa saMbhavI zakto nathI. athavA jenA viparyayamAM aniSTane prasaMga Ave che, te keIka vastumAM pramANa dvArA jANavA gya hoya che, A eka sAmAnya vyApti vedya che ke nathI, A prakAranI vibhinna vAdIonI vipratipattine kAraNe saMzaya thatAM vedyatvane svIkAra kasthAmAM anavasthA doSa rUpa zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 sUtrakRtAGgasUtre tvAt / anyathA kathamicchAdi guNAnAmaSTadravyAtiriktadravyAzritatvaM naiyAyikopi sAdhayet aSTadravyAtiriktadravyasyAprasiddhavizeSaNatA prasiddhau yatra tasya prasiddhi statra hetorvRttitAyAmanvayavyatirekitA syAd, AvRttI hetorasAdhAdhAraNAnaikAntikatAdoSaH syAdataH sAmAnyato dRSTAnumAnena sAdhyasya kathamapi siddhau nAprasiddha vizeSaNatAyAH prasara ityavazvamabhyupeyam tathA ca yathA bhavadbhiH sAmAnyato dRSTAnumAnana sAdhyaprasiddhiM kRtvA punastasya sAdhanaM kriyate tathA yadi mayApi kriyate tatra kaH pradveSo bhavatAm / na caivaM satyaprasiddhavizeSaNatA - rUpo doSo na kutrApi bhavediti vAcyam, sAmAnyato dRSTAnumAnAsaMbhave zaza se dea kA viparyaya ( avedyatva ) bhI sAmAnya rUpa se pramANa dvArA gamya ho jAtA hai / agara aisA na mAnA jAya to naiyAyika icchA Adi guNoM ko ATha dravyoM se atirikta ( nauveM-a - AtmA ) dravya ke Azrita kisa prakAra siddha kara sakegA ! kyoMki ATha dravyoM se atirikta dravya kI siddhi na hone se aprasiddha vizeSaNatA doSa AtA hai jahAM usakI siddhi haiM vahA~ hetu kA rahanA mAnA jAya to hetu anvayavyatirekI ho jAyegA aura yadi hetu kA rahanA mAnA jAya to asAdhAraNa anaikAntikatA doSa AegA / aisI sthiti meM avazya hI yaha mAnanA cAhie ki sAmAnyato dRSTAnumAna se sAdhya kI siddhi hone para aprasiddha vizeSaNatA doSa nahIM AtA hai isa prakAra jaise Apa samAnyatodRSTa anumAna se sAdhya kI siddhi karake usakA sAdhana karate haiM, usI prakAra yadi hama bhI kareM to kyoM Apako dveSa hotA hai ? kadAcit kaho ki aisA mAnane para to aprasiddha vizeSaNatA doSa kahIM ho hI nahIM sakegA, to ThIka nahIM / jahA~ sAmAnyato dRSTa anumAna honA aniSTane prasa`ga upasthita thavAthI vedyatvanuM viparyAMya (avedyatva) paNa sAmAnyarUpe pramANa dvArA gamya thai jAya che. jo evu` mAnavAmAM na Ave te naiyAyika icchA Adi guNNAne, ATha dravye| sivAyanA (navamA-AtmA) dravyane Azrita kevI rIte siddha karI zakze ? kAraNa ke ATha dravyA sivAyanA dravyanI siddhi na heAvAthI 'aprasiddha vizeSaNatA' doSane prasaMga upasthita thAya che. jyAM tenI siddhi che tyAM hetunA sAva mAnavAmAM Ave te hetu anvaya vyatirekI thai jaze, ane jo hetunA sadbhAva na mAnavAmAM Ave, te asAdhAraNa anaikAntikatA doSanA prasaMga upasthita thaze. A prakAranI paristhitimAM avazya evuM mAnavuM ja joIe ke sAmAnyataH dRSTAnumAna vaDe sAdhyanI siddhi thatI hAya tyAre aprasiddha vizeSaNutA doSa' naDatA nathI. A rIte Apa jevI rIte sAmAnyataH dRSTa anumAna dvArA sAdhyanI siddhi karIne, tenA sAdhana rUpe upayoga kare che, e rIte ame paNa karIe te Apane dveSa thavAnu kAraNa zu che? kadAca Apa evuM kahetA hA huM evuM mAnavAmAM aprasiddha vizeSatA doSa naDatA ja nathI, teA te vAta paNa anucita zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 113 viSANollikhitAbhUH pRthivItvAdityAdau tAdRzadoSasya niraMkuzaprasarasaMbhavAt / na ca kalpitasattvarUpamanubhUtitvaM hetu rutA'kalpitasatvarUpamanubhUtitvaM vA hetuH / AdyapakSe naiyAyikAdimate hetorasiddhistanmate kalpitAyAH sattAyA anabhyupagamAt / na vA dvitIyaH pakSaH vedAntimate akalpitAnubhUtitvasyAsaMbhavena hetorasiddhiriti vAcyam parityaktakalpitAkalpitavizeSasyAnubhUtitvamAtrasyaiva hetutvena svIkArAt / anyathA vahnivAn dhUmAdityatrApi dhUmaH kiM parvatIyo saMbhava na ho vahA~ isa doSa kA prasaMga ho sakatA hai jaise pRthvI zazaviSANa se kuredI gaI hai, kyoMki yaha pRthvI hai, aise sthala para yaha doSa A sakatA hai / yahA~ jo anubhUtitva hetu hai vaha kalpitasattva rUpa hai yA akalpita sattva rUpa hai ? prathama pakSa svIkAra karo to nayAyika Adi matoM meM hetu asiddhi ho jAegA kyoMki unake mata meM kalpita sattA svIkAra nahIM kI gaI hai / dUsarA pakSa bhI svIkAra nahIM kiyA jA sakatA kyoMki vedAntiyoM ke mata meM akalpita anubhUtitva saMbhava nahIM hai, isa kAraNa hetu asiddha hai / yaha kahanA anucita hai, kyoMki hamane kalpita athavA akalpita vizeSoM ko choDa kara anubhUtitvasAmAnya ko hI hetu svIkAra kiyA hai anyathA parvata agnimAn hai, kyoMki dhUmavAn hai isa anumAna meM bhI yaha prazna kiyA jA sakatA haiki kyA parvata kA che. jyAM sAmAnyataH duSTa" anumAnane sadbhAva saMbhavato na hoya, tyAM A doSane prasaMga upasthita thAya che. jema ke "pRthvIne sasalAnAM ziMgaDAM vaDe khAdavAmAM AvI che. A prakAranA kathanamAM A doSane saMbhava rahe che, kAraNa ke sasalAne ziMgaDAM ja hatAM nathI. te tenA ziMgaDAM vaDe pRthvIne davAnI vAta ja kevI rIte saMbhavI zake? ahIM je anubhUtitva che te kalpita sattvarUpa che, ke akalpita sattvarUpa che? pahelA pakSane, svIkAra karavAmAM Ave, te niyAyika Adi matemAM hetu asiddha thaI jaze, kAraNa temanA matamAM kalpita sattAne svIkAra karAyo nathI. bIjA pakSane paNa svIkAra karI zakAya tema nathI, kAraNa ke vedAntIonA mata anusAra akalpita anubhUtitva saMbhavI zakatuM nathI, te kAraNe hetu asiddha che. te prakAranuM kathana anucita che; kAraNa ke ame kalpita athavA akalpita vizeSane choDIne anubhUtitva sAmAnyane ja heturUpe svIkArela che. nahIM te parvata agnimAna che; kAraNa ke tyAM dhumADAne saMbhAva che'; A anumAna sAme paNa eve prazna karI zakAya che ke zuM parvatane hetu dhumADo hoya che, ke rasoDAne heta dhumADe hoya che? pahele pakSa saMgata nathI, kAraNa ke parvatamAM dhumADAnI sAthe te zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ sUtrakRtAGgasUtre heturmahAnasIyo vA, nAyaH parvatIyadhUme tadAnIM vyAptehaNAbhAvena tenAnumAtumazakyatvAt / na dvitIyaH svarUpAsiddharmahAnasIyadhUmasya parvatAdAvabhAvAt ityAdi vikalpena dhUmenApi parvate vayanumAnaM na syAt iti tatra yathA taddezaniSThatvamataddezaniSThatvaM na vikalpyate, kintu dhUmatvena dhUmo hetustathAprakRtepi anubhUtitvamAtraM heturityevaM na kopi doSaH prasarati, na vA svaprakAzasAdhanatAyAM koSi doSo bhavati / na ca svaprakAzatvarUpasAdhyasyAbhAvAdhikaraNe'nubhUtitvasya hetovRtti vasandehAddhetau saMdigdhA'naikAntikatA syAditi vAcyam anubhUterapyanubhAvyatvenA'vadhUma hotA hai yA mahAnasa kA dhUma hetu hai ? prathamapakSa saMgata nahIM kyoMki parvata ke dhama ke sAtha usa samaya (anumAna prayoga ke samaya) vyAptikA grahaNa nahIM huvA hai ataeva usase agni kA anumAna nahIM kiyA jA sktaa| dUsare pakSa meM mahAnasa kA dhUma parvata meM pAyA nahIM jAtA / ityAdi vikalpa yahA~ bhI saMbhava hone se dhUma hetu ke dvArA parvata meM agni kA anumAna nahIM ho sakegA / isa prakAra jaise yahA~ para taddeza niSTatA yA ataddeza niSThatA amuka jagaha rahane athavA na rahane kA vikalpa nahIM kiyA jAtA kintu sAmAnya dhama ko hI hetu mAna liyA jAtA hai usI prakAra prastuta anumAna meM bhI anubhUtitva sAmAnya hI hetu hai, aisA mAnane meM koI bhI doSa nahIM AtA aura na svaprakAzatA kI siddhi meM hI koI doSa AtA hai / svaprakAzatA rUpa sAdhya ke abhAva ke adhikaraNa meM arthAt jahA~ svaprakAzatA sAdhya nahIM hai vahAM bhI anubhUtitva hetu kI vRtti kA sandeha hone se hetu meM saMdigdha anaikAntikatA doSa AtA hai / yaha kahanA ucita samaye (anumAna prayoganA samaye) vyAptinuM grahaNa thatuM nathI. te kAraNe tenA dvArA agninuM anumAna karI zakAtuM nathI. bIje pakSa paNa svIkArI zakAya tema nathI, kAraNa ke raDAne dhumADo parvatamAM saMbhavI zakato nathI, ityAdi vika9pa ahIM paNa zakya hovAthI dhumADA rUpa hetu dvArA parvatamAM agninuM anumAna karI zakAze nahIM. A rIte jema ahIM taddezaniSThatA athavA atadezaniSThatAne (amuka jagyAe rahevA athavA na rahevAno) vikalpa mAnya karI zakAtuM nathI, paraMtu sAmAnya dhumADAne ja hetu mAnI levAmAM Ave che, eja pramANe prastuta anumAnamAM paNa anubhUtitva sAmAnyaja hetu rUpa che. A prakAranI mAnyatAmAM paNa keI doSa ubhavatA nathI ane svaprakAzatAnI siddhimAM paNa keI deSane saMbhava rahetuM nathI. svaprakAzatA rUpa sAdhyanA abhAvanA adhikaraNamAM eTale ke jyAM svaprakAzatA sAdhya nathI tyAM paNa anubhUtitva hetunI vRttine saEha hevAthI hetumAM saMdigdha anaikAntitA doSane saMbhava rahe che, ema kahevuM te ucita nathI, kAraNa ke ApaNe anubhUtine paNa zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cAkamatasvarUpanirUpaNam 115 sthApAtAt , yadi jJAnaM jJAnAntareNa vedyaM syAt tadA yena jJAnAntareNa prathamaM jJAnaM veditaM syAttadapi jJAnatvAvizeSAt svAnyena kenacidapi jJAnena jJAtaM syAttadapi puna niAntareNetyevamanavasthApizAcasyAvatAraH syAdityeva jJAnasya jJAnAntaravedyatve bAdhakastarkaH / sati ca bAdhakatarkeNa sandigdhAnakAntikatApadamapyAdhAtuM zaknoti / na ca jJAnamAtrasyAvazyavedyatvaM na svIkaromi jJAnavyavahArastu na jJAyamAnasattayA kintu svarUpasattAviziSTenaiva jJAnena jJAnasya vyavahAra iti kAnavasthAyAH nahIM hai, kyoMki hama anubhUti ko bhI anubhAvya svIkAra karate haiM / yadi eka jJAna dUsare se hI jAnA jAya to jisa jJAna ne pahale jJAna ko jAnA vaha bhI jJAna hone ke kAraNa apane se bhinna kisI anya jJAna ke dvAra hI jAnA jAegA aura vaha jJAna bhI kisI anya jJAna se / isa prakAra anavasthA doSa rUpI pizAca kA avatAra hogA / eka jJAna ko dUsare jJAna dvArA vedya mAnane meM yaha bAdhaka tarka hai isa bAdhaka tarka kI maujUdagI meM saMdigdha anaikAntikatA doSa nahIM A sakatA / kadAcit yaha kaho ki hama pratyeka jJAna ko vedya (jJeya)nahIM maante| phira bhI usameM jo jJAna kA vyavahAra hotA hai vaha jJAyamAna sattA se nahIM kintu svarUpasattA se viziSTa jJAna ke dvArA hI hotA hai / aisA mAnane se anavasthA doSa kaise saMbhava ho sakatA hai ? kintu yaha kathana yukti saMgata nahIM hai / jJAna apane Apa ko jAnatA nahIM aura use jAnane ke lie anubhAvya rUpe svIkArIe chIe. je eka jJAnane bIjA jJAna vaDe ja jANI zakAtuM hoya, te je jJAna vaDe pahelA jJAnane jANavAmAM AvyuM, te jJAnane paNa jANunArUM ke trIjuM jJAna paNa hovuM ja joIe. je jJAna vaDe te bIjA jJAnane jANavAmAM AvyuM te trIjA jJAnane jANanArUM keI cothuM jJAna paNa haze ja. A pramANe AgaLa vadhatAM vadhatAM je cheluM jJAna Avaze, te jJAnane kayA jJAna dvArA jANavAmAM AvyuM te prazna Ubho thaze, ane chellA jJAnane jANanArA anya jJAnane abhAva hovAne kAraNe anavasthA doSanI saMbhAvanA UbhI thaze. eka jJAnane anya jJAna dvArA vedya (anubhava karavA yogya mAnavAmAM A bAdhaka tarka che. A bAdhaka tarkanI upasthitimAM temajUdagImAM) saMdigdha anaikAntiktA doSa AvI zakatuM nathI. kadAca evuM kahevAmAM Ave ke "ame pratyeka jJAnane vedya (ya) mAnatA nathI. te temAM je jJAnane vyavahAra thAya che te jJAyamAna sattA vaDe thato nathI, paNa svarUpa sattAthI yukta jJAna dvArA ja thAya che, A pramANe mAnavAmAM Ave, te anavasthA doSa kevI rIte saMbhavI zake che paraMtu ApanuM A kathana paNa yukti saMgata lAgatuM nathI. jJAna pitAne ja jANatuM na hoya ane tene jANavAne mATe keI anya jJAnanI pravRtti paNa na zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 sUtrakRtAGgasUtre , saMbhavaH jJAnasyAvazyavedyatAsvIkAre evAnavasthAyAH saMbhavAditi vAcyaM jJAnaviSayaka jJAnAntarAnavatAre jJAnasattAyA nirNetumazakyatayA svarUpasattayA vyavahAra iti svIkartumazakyatvAt na ca yadA kadAcid jJAnAntarasattAviSaka jijJAsodaye sati vyavahArAdinA kenacitkAraNena tasyA api pramAsyAditi na tasyA nirNayaH kintu nirNayaH syAditi na kopi doSa iti vAcyam / ghaTo'yaM ghaTaviSayakajJAnavAnahamiti jJAnadvayAtiriktajJAnAntarasyAnanubhavAt yadi jJAnapravAho bhavettadA bhavatkathanaM zobhetApi na tvevam ananubhUtenApi padArthasvIkAre'tiprasaMgAt / vinApi pramANaM yadi sattAyAH svIkAraH syAttadA prameyasattAyA api pramANa dUsare jJAna kI bhI pravRtti na ho to jJAna kI sattA kA hI nirNaya nahIM ho sakatA / aisI sthiti meM svarUpa sattA se jJAna kA vyavahAra svIkAra karanA zakya nahIM hai / jaba kabhI jJAnAntara kI sattA ke viSaya meM jijJAsA utpanna hotI hai to vyavahAra Adi kisI kAraNa se usakA bhI jJAna ho jAtA hai / ataeva usakA anirNaya nahIM kintu nirNaya ho jAtA haiM / isa kAraNa koI doSa nahI hai / aisA kahanA ThIka nahIM / "yaha ghaTa hai" yA maiM ghaTa viSayaka jJAnavAn hU~ isa prakAra ke do jJAnoM se bhinna jJAnAntara kA anubhava nahIM hotA / yadi jJAna kA pravAha hotA to Apa kA kathana zobhA bhI detA / magara aisA hai nahIM jo anubhava meM nahIM AtA, usake dvArA bhI padArtha ko svIkAra kiyA jAegA to ati prasaMga ( aniSTApatti ) kA prasaMga hogA / yadi pramANa ke vinA hI sattA ko svIkAra karate ho to prameya kI sattA 44 hAya, teA jJAnanI sattAnA (astitvane) ja nirNaya thai zake nahIM. evI sthitimAM svarUpasattA dvArA jJAnanA vyavahAra svIkArya banI zakatA nathI. "nyAre jJAnAntara (sanya jJAna) nI sattA (vidyamAnatA) nA viSayabhAM nijJAsA utpanna thAya che, tyAre vyavahAra Adi koI kAraNa vaDe paNa tenuM jJAna thai jAya che. te kAraNe tenA aniya rahevAne khale nirNaya ja thai jAya che, A kAraNe koi doSa nathI" " A pramANe kahevu te paNa yogya nathI. "A ghaTa (ghaDo) che" athavA "huM ghaTaviSayaka jJAnavAna chuM. A prakAranA e jJAnAthI bhinna jJAnAntaranA anubhava thatA nathI, je jJAnanA pravAha hAta te ApanuM kathana suMdara lAgata parantu evuM che nahI. je anubhavavAmAM na Ave tenA dvArA paNa padArthanA svIkAra karavAmAM Ave, te atiprasaMga (aniSThApatti) rUpa doSano saMbhava upasthita thaze. jo pramANa vinA ja sattAnA svIkAra karavAmAM Ave, to prameyanI sattAnA paNa pramANanA astitva vinA ja svIkAra karI zakAze ane pramANanA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TokA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 117 sattAmantareNaiva svIkArasaMbhavena pramANacintaiva parityaktA bhavet / iSTApattau ca prameyasiddhiH pramANAddhIti paribhASAlupyeta, anubhavavirodhazca syAt , nahi cakSurAdipramANamantarA rUpAdiprameyasya vyavasthA kacidapi dRSTA upapannA vA / jJAnAntaraviSayakajJAnasvIkAre punaragre jJAnAntaragaveSaNAyAmanavasthAyA avazyaMbhAvena doSarAhityaM kadApi na saMbhavet / na cAnavasthaiveSTeti vAcyam / anavasthAsvIkartRNAM tridoSasaMbhavAt , tridoSAH praaglop-avinigmytv-prmaannaapgmaaH| uttarottarajJAnasvIkAre pUrvajJAnopayogasiddhau aparAparajJAnena pUrvapUrvavijJAnasya vilopaprasaMgAt , iti prAglopadoSaH / bhI pramANa kI sattA ke vinA hI svIkAra kI jA sakegI aura pramANa kA vicAra hI tyAga denA hogA arthAt pramANa kA vicAra nirarthaka ho jaaegaa| agara kaho ki yaha to iSTApatti hai arthAt hama pramANa kA tyAga karate haiM to yaha kathana bAdhita ho jAegA ki pramANa se hI prameya kI siddhi hotI hai / anubhava se bhI virodha hogA, kyoMki cakSu Adi pramANoM ke vinA rUpa Adi prameyoM kI vyavasthA kahIM bhI nahIM dekhI gaI hai aura na vaha saMgata ho sakatI hai / jJAna ko jJAnAntara se grAhya mAnane para jJAnAntara ko grahaNa karane ke lie bhI jJAnAntara kI khoja karanI par3egI to anavasthA doSa hogA / doSa rahitatA kadApi saMbhava nahIM hogii| hameM anavasthA hI iSTa hai aisA nahIM kahanA cAhie, kyoMki anavasthA svIkAra karane vAloM ko tIna doSa aaeNge| ve tIna doSa ye haiM (1) prAglopa (2) avinigamyatva aura (3) pramANApagama / uttarottara jJAna ko svIkAra karane para pUrvajJAna ke upayoga kI siddhi hone vicAra ja jato karavo paDaze. eTale ke pramANane vicAra ja nirarthaka banI jaze. kadAca tame tene ISTapatti rUpa gaNe ane evuM kahe ke ame pramANane tyAga karIe chIe, te "pramANa dvArA ja prameya siddha thAya che," A kathana asaMgata banI javA rUpa bAdhAne prasaMge upasthita thaze. vaLI A kathana anubhavanI paNa virUddha jaze, kAraNa ke cakSu Adi pramANe vinA rUpa Adi pramenI vyavasthAne saddabhAva saMbhavI zakatuM ja nathI ane te prakAranI vyavasthA saMgata paNa hoI zake nahIM jJAnane jJAnAntara (anya jJAna) vaDe grAhya mAnavAmAM Ave, te jJAnAntarane grahaNa karavAne mATe jJAnAntaranI zodha karavI paDaze. te te prakAranI paristhitimAM anavasthA doSano prasaMge upasthita thaI jaze. amane anavasthA ja iSTa che." A prakAranuM kathana paNa gya nathI, kAraNa ke anavasthAne svIkAra karanArane nIce pramANe traNa doSa lAgaze. (1) prApa (2) avinigamyatva ane (3) pramANapagama. uttarottara jJAnane svIkAra karavAmAM pUrva jJAnanA upaganI siddhi zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 sUtrakRtAGgasUtre vinigamanApi na syAt kasya svIkAraH kasya neti pUrvaniyAmakaM paraM veti viniyantumazakyatvAt, iti avinigamyatvarUpo dvitIyadoSaH pramANApagamopi anantajJAnasvIkAre nAsti kiMcitpramANamanubhavo vA iti pramANApagamAtmA tRtIyo dopaH / taduktaM zrI harpamizreNa "prAglopAvinigamyatva-pramANApagamairbhavet / anavasthitimAsthAtu racikitsyAtridoSatA // iti / avayavAvayavinoheMde zlokastha tRtIyAvibhakteH prayojyatvamarthastathA ca prAgalopAvinigamyatvapramANApagamaprayojyA tridosstaa| avayavA'vayavinorabhede tu tRtIyA vibhakterabhedorthaH tathA ca prAgalopAvinigamyatva pramANApagamAbhinnAtridoSatA se agale 2 jJAna se pahale 2 ke jJAna kA lopa ho jaaegaa| yaha prAglopa nAmaka doSa hai kise svIkAra kareM aura kise svIkAra na kareM, pahalAjJAna niyAmaka hai, yA dUsarA jJAna niyAmaka hai ? isa prakAra :nirNaya karanA zakya na hone se avinigamatA nAmaka dUsarA doSa hogA / ananta jJAnoM ko svIkAra karane meM na koI pramANa hai aura anubhava hai isa kAraNa pramANApagama nAmaka tIsarA doSa bhI AtA hai| zrI harSa mizra ne kahA hai-"prAgalopAvinigamyatva" ityAdi / "jo jJAnoM kI anavasthA ko svIkAra karate haiM, unake matAnusAra tIna doSoM kA nivAraNa nahIM ho sakatA / ve doSa isa prakAra haiM-prAglopa, avinigamyatva aura pramANApagama / avayava aura avayavI, kA bheda mAnane para zloka meM AI huI tRtIyA vibhakti kA artha prayojyatva hai / tAtparya yaha hai ki prAglopa, avinigamyatva aura pramANApagama ke dvArA prayojya tridoSatA hai / avayavI kA abheda mAnane thavAthI pAchaLanA pratyeka jJAna dvArA AgaLanA pratyeka jJAnane lepa thaI jaze. A doSanuM nAma prAgapa doSa che. kone svIkAra kare ane kene asvIkAra kare, paheluM jJAna niyAmaka che ke bIju jJAna niyAmaka che, A prakArano nirNaya karavAnuM zakya na hovAthI avinigamatA nAmane bIje doSa lAgaze. anaMta jJAnane svIkAra karavA mATe kaI pramANa paNa nathI ane evA keI anubhavane paNa saMbhava nathI. te kAraNe pramANapagama nAmano trIne hoSa 5 mAve cha. zrI upa bhitrai hai-"prAglopAvinigamyatva" tyAta jeo jJAnanI anavasthAne svIkAra kare che, temanA matAnusAra traNa doSanuM nivAraNa thaI zakatuM nathI, te traNa doSa A pramANe che. (1) prAlepa, (2) avinigamyatva ane (3) pramANapagama. avayava ane avayavImAM bheda mAnavAmAM Ave, te zlekamAM vaparAyelI trIjI vibhaktine artha 'prayojyatva che. eTale ke prApa, avinigamyatva ane zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 119 anavasthAM svIkurvato bhavati / cikitsArahitA bhavatItyanavasthA kathamapi na hitAvahA / na ca dvitIyAdijJAnaM svabhAvavizeSAdeva svaviSayapramANamantareNaiva svaviSayakavyavahAraM gamayatyato nAnavasthA na vA'prAmANikatvena vyavahArAbhAva iti vAcyam / evaM tarhi dvitIyAdijJAnAnAmevaMvidhasvabhAvasvIkAre tadvaraM prathamajJAnasyaiva tAdRzasvabhAvavizeSaH svIkriyatAm tAvataiva sarvavighnopazAMtisaMbhAvanA jJAnasya svaprakAzatApi siddhA bhavati nirarthakoyaM drAviDaprANAyAmaH / tathA laukikAnAmAbhANakaH / ante raNDAvivAhaH syAdAdAveva kuto nahIti / para tRtIyA vibhakti kA artha abheda hai| abhiprAya yaha nikalA ki prAglopa, avinigamyatva aura pramANApagama se abhinna tridoSatA anavasthA mAnane vAle ke mata meM AtI hai| anavasthA kI koI cikitsA nahIM hai ataeva vaha hitakara nahIM hai| dvitIya Adi jJAna apane svabhAva vizeSa se svaviSayaka jJAna ke vinA hI, svaviSayaka vyavahAra ko utpanna kara letA hai ataH na to ana vasthA doSa AtA hai aura na aprAmANika hone se vyavahAra kA abhAva hI hotA hai, aisA nahIM kaha sakate / yadi aisA hai arthAt dvitIya Adi jJAnoM meM isa prakAra kA svabhAva svIkAra karate ho to pahale jJAna kA hI aisA svabhAva mAna lenA acchA hai / aisA mAnane se sabhI doSoM kI upazAnti ho jAegI aura jJAna kI svaprakAzakatA bhI siddha ho jaaegii| phira yaha dravir3a prANAyAma vyartha hai loka meM kahAvata hai-yadi kutsita vartana karane vAlI ko anta meM vivAha karanA hai to Adi meM hI kyoM na kara le / pramANapagamanA dvArA prajya tridoSatA che. je avayava ane avayavIne abheda mAnavAmAM Ave, te tRtIyA vibhaktine artha 'abheda che. eTale ke prAlepa, avinigamyatva ane pramANapagama, A traNethI abhinna tridoSatAne, anavasthA mAnanArAnA matamAM sabhAva rahe che. anavasthAnI kaI cikitsA nathI, te kAraNe te hitakara nathI. dvitIya Adi jJAna pitAnA svabhAva vizeSa vaDe ja, svaviSayaka jJAnanA vinA ja, svaviSayaka vyavahArane utpanna karI le che, tethI anavasthA doSa paNa Avato nathI, ane aprAmANika hovAthI vyavahArane abhAva paNa saMbhavato nathI" A prakAranuM kathana paNa ucita nathI. je dvitIya Adi jJAnamAM A prakAranA svabhAvane Apa svIkAra karatA hai, te pahelA jJAnane ja e prakArane svabhAva mAnavo ThIka thaI paDaze. evuM mAnavAthI saghaLA doSanuM nivAraNa thaI jaze, ane jJAnanI svaprakAzatA paNa siddha thaI jaze. te pachI A drAviDa (ulaTI rIte) prANAyAma vyartha ja banI jaze. lokamAM evI kahevata che ke "kutsita vartana karanArI strIne Akhare vivAha karI levAne ja hoya, te prAraMbhamAM ja zA mATe na karI le!" zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 sUtrakRtAGgasUtre tadevaM jJAnasya jJAnAntaraviSayatvasvIkAre jJAnasya svarUpameva na siddhayedityAdivipakSabAdhakatarkasaMbhavena na saMdigdhA naikAntikatA dossH| yatra hetoH sAdhyAbhAvAdhikaraNe vRttitvasandeho bhavet / tAdRzavRttitve bAdhakatarko nAvatarati tatraiva saMdigdhAnakAntikatAyAH sAmrAjyam prakRte tu jJAnasvarUpAsiddhirUpavipakSabAdhakatarkasya sattvena na tarkasya virahaprayuktasaMdigdhAnakAntikatAyAH saMbhAvanApi padamAdhAtuM zaknotIti / api ca ghaTAdi svarUpaviSayaprakAzanasamaye jJAna prakAzate na vA / na prakAzate iti pakSasya svIkAre jJAnodayAnantara kSaNe jijJAsupuruSasya tAdRzaghaTAdijJAne sandeho viparyayo viparItaprabhA vA syAt / na tu kazcighaTamaha eka jJAna ko dUsare jJAna kA viSaya mAnane para jJAna kA svarupa hI siddha nahIM hogA ityAdi bAdhaka tarkoM kA sadbhAva hone se hamAre hetu meM saMdigdha anaikAntikatA doSa nahIM hai / jahA~ aisA sandeha hotA hai ki hetu sAdhya ke abhAva ke adhikaraNa meM rahatA hai yA nahIM arthAt jahA~ sAdhya kA abhAva hai vahA~ bhI rahatA hogA vahA~ vAdhaka tarka nahIM hotA / aise sthala para hI saMdigdha anaikAntikatA kA sAmrAjya hotA hai / yahAM jJAna ke svarUpa kI asiddhi rUpa bAdhaka tarka :vidyamAna hai, ataeva vAdhaka tarka ke abhAva meM hone vAlI saMdigdha anaikAntikatA kI saMbhAvanA bhI nahIM kI jA sakatI hai isake atirikta yaha kahiye ki jaba jJAna ghaTAdi viSayoM ko prakAzita karatA hai taba svayaM prakAzita hotA hai ki nahIM hotA ? agara prakAzita nahIM hotA, yaha pakSa svIkAra kiyA jAya to jJAna kI utpatti ke anantara kSaNa meM jijJAsu puruSa ko usa ghaTAdi ke jJAna meM sandeha, viparyaya athavA eka jJAnane bIjA jJAnane viSaya mAnavAmAM Ave, te jJAnanuM svarUpa ja siddha nahI thAya, ItyAdi bAdhaka tarkone sadbhAva hovAthI amArA hetumAM saMdigdha anaikAntikatA doSane sadbhAva nathI. jyAM e saMdeha thAya che ke hetu sAdhyanA abhAvanA adhikaraNamAM rahe che, ke rahetuM nathI eTale ke jyAM sAdhyane abhAva che tyAM paNa rahe haze. tyAM bAdhaka tarka saMbhava nathI. evI paristhitimAM ja saMdigdha anaikAntiktAnuM sAmrAjya hoya che. ahIM jJAnanA svarUpanI asiddhi rUpa bAdhaka tarka vidyamAna che, tethI bAdhaka tarkanA abhAvamAM saMbhavI zake evI saMdigdha anekAntitAnI saMbhAvanA paNuM mAnI zakAtI nathI. vaLI amArA A praznano javAba Apaje jJAna ghaTAdi viSane prakAzita kare cha, to pAte prazita DAya cha; nathA hAtu ? ne 'pAte prazita nathI hAtu', mA mAnyatAne svIkAra karavAmAM Ave te jJAnanI utpattinI kSaNanI anantara kSaNe jijJAsu zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zu. a. 1 cArvAka matasvarUpanirUpaNam 121 drAkSaM naveti dRSTA'nantarakSaNe sandehaM karoti, viparyasyatijJAnaviSaye jJAnAbhAvaM vA nizcinoti kintu idamahamadrAkSamityeva nizcinoti jJAnasya svarUpAnapagame sandeha viparyayaviparItapramA avazyaM bhaveyu rnatu kasyacidapi tA bhavanti kintu jJAnasvarUpasya nizcaya eva bhavati / tasmAt svayaM prakAzamAnameva jJAnaM ghaTAdi - viSayaiH saha vyavahAraM janayatIti vaktaM yuktam tathA ca jJAnasya svaprakAzatAsiddhA bhavatIti / nanu yathA sukhaduHkhAdikaM na svaprakAzasvarUpam kintu jJAnadvArAprakAzate kintu sukhaduHkhAdi saMvedanasamaye kasyApi sacetaso'cetasopi vA sukhe, na saMzayo jAyate sukhaM me'sti na vetyAkArakaH, na vA nAstyeva sukhAdikamityA kArako viparIta pramiti ho jAyegI / koI bhI puruSa ghaTa dekhane ke pazcAt aisA sandeha nahIM karatA ki maiMne ghaTa dekhA hai yA nahIM, na vaha viparIta jAnatA hai aura na jJAna ke viSaya meM jJAna ke abhAva kA nizcaya karatA hai / kintu use yahI nizcaya hotA hai ki " maiMne ghaTa dekhA hai " yadi jJAna ke svarUpa kA jJAna na ho to sandeha, viparyaya aura viparIta pramA avazya hogI, kintu vaha kisI ko hotI nahIM hai / balki jJAna ke svarUpa kA nizcaya hI hotA hai / ataeva svayaM prakAzamAna hI jJAna ghaTa Adi viSayoM ke sAtha vyavahAra utpanna karatA hai, aisA kathana hI ucita hai / aura aisA hone se jJAna kI svaprakazitA siddha ho jAtI haiM / zaMkA- jaise sukha duHkha Adi svayaM prakAzamAna nahIM haiM kintu ve jJAna ke dvArA prakAzita hote haiM, phira bhI sukha duHkha Adi ke saMvedana ke samaya kisI vicArazIla yA avicArazIla puruSa ko sukha ke viSaya meM saMzaya nahIM purUSane te ghaTAdanA jJAnamAM saMdeha, vipaya ane viparIta pramiti utpanna thaze. koi paNa purUSa, ghaDAne dekhyA pachI evA sa Mdeha karatA nathI ke meM ghaDA dekhyA che ke nahI'? vaLI te viparIta rUpe paNa te ghaDAne mAnatA nathI. ane jJAnanA viSayamAM jJAnanA abhAvanA paNa nizcaya karatA nathI. parantu tenA dvArA e ja niya karAya che ke meM ghaDAne joyA che.' jo jJAnanA svarUpanuM jJAna na heAya, teA sa Mdeha, viSaya ane viparIta pramitinA avazya sadbhAva ja raheze, parantu A traNenA anubhava kaipaNa vyaktine thatA nathI, parantu jJAnanA svarUpanA nizcaya ja thatA heAya che. tethI evuM mAnavu N ja ucita thai paDe che ke svayaM prakAzamAna jJAna ja ghaTAdi viSayeAnI sAthe vyavahAra utpanna kare che. ane evu hAvAthI jJAnanI svaprakAzatA siddha thaI jAya che. zakA-jema sukhaduHkha Adi svayaM prakAzamAna nathI, parantu jJAnanA dvArA ja prakAzita thAya che, chatAM paNa sukhaduHkhAdinuM sa Mvedana karatI vakhate kAI paNa vicArazIla puruSane sukhanA viSayamAM evA saMzaya hAtA nathI ke mane sukha che ke nathI' 'mane sukha nathI' zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 sUtrakRtAGgasUtre viparyayo vA kadAcidudeti, sukhAbhAvaviSayakapramAtu naiva kathamapi svodayamA - sAdayati, tathA jJAnasya jJAnAntaraviSayatvasvarUpapara prakAzyatvasvIkAre pi saMzayaviparyayaviparItapramANAmabhAvaH syAtkathaM jJAnasya svaprakAzatA sandehAdyabhAvenaiva svaprakAzatA sAdhyate, sandehAdyabhAvastu paraprakAzyatvepi saMbhavatIti vyabhicArAnnasaMzayAdyabhAvAnAM svaprakAzatA sAdhakatvaM saMbhavati paraprakAzyatve'pi saMzayAdyabhAvasya vaktuM zakyatvAtsukhAdivaditi na vAcyam tathA sati jJAnasyApi jJAnAntaravedyatve - 'navasthAparihArasyAsaMbhavApAtAt / kiMca tava naiyAyikasya vyavasAyAnuvyavasAyayorutpAdaka eka eva manaH saMyogo vibhinno vA, tatra yadi yenaiva manassaMyogena hotA ki "mujhe sukha hai yA nahIM / mujhe sukha nahIM hai" aisA viparIta jJAna bhI use nahIM hotA sukhAbhAvaviSayaka pramiti bhI kabhI utpanna nahIM hotI / isI prakAra eka jJAna ko dUsare jJAna se jJeya arthAt para prakAzya mAnane para bhI saMzaya, viparyaya aura viparIta pramiti kA abhAva hogA | phira sandeha Adi ke abhAva ke kAraNa jJAna kI svaprakAzyatA kaise siddha kI jA sakatI hai ? sandeha Adi kA abhAva to jJAna ko paraprakAzya mAnane para bhI ho sakatA hai / isa prakAra vyabhicAra hone se saMzaya Adi kA abhAva jJAna kI svaprakAzakatA kA sAdhaka nahIM hai / kyoMki paraprakAzyatA mAnane para bhI saMdeha Adi kA abhAva kahA jA sakatA hai / samAdhAna- yadi jJAna ko paraprakAzya mAnA jAegA to anavasthA doSa kA parihAra karanA saMbhava nahIM hogA / isake atirikta tuma naiyAyikoM ke mata meM vyavasAya aura anuvyavasAya kA janaka mana:saMyoga eka hI hai athavA evA viparIta bhAva paNa tene thatA nathI, ane sukhAbhAva viSayaka pramiti paNa tene kadI utpanna thatI nathI. e ja pramANe eka jJAnane bIjA jJAna dvArA jJeya eTale ke paraprakAzya mAnavAmAM Ave, teA saMzaya, viSaya ane viparIta pramitinA abhAva ja raheze. teA pachI sa Mdeha AdinA abhAvane kAraNe jJAnanI svaprakAzyatA kevI rIte siddha karI zakAze ? sa Mdeha AdinA abhAva tA jJAnane paraprakAzya mAnavAmAM Ave te paNa saMbhavI zake che. A prakAranI khAdhA hovAne kAraNe saMzaya AdinA abhAva paNa jJAnanI svaprakAzatAnA sAdhaka nathI, kAraNa ke paraprakAzyatA mAnavAmAM Ave teA paNa sadaMDa AdinA abhAva pratipAdita karI zakAya che. samAdhAna--jo jJAnane paraprakAzya mAnavAmAM Ave, te anavasthA doSanA parihAra (nivAraNa) azvAnuM salavI nahIM zaDe vaNI tabhArA (naiyAyionA) bhata pramANe to vyvsAya ane anuvyavasAyanA janaka manaHsayoga eka ja che, ke alaga alaga che? je zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 123 ghaTasya vyavasAyajJAnamutpAditaM tenaiva manAsaMyogena yadi ghaTAnuvyavasAyopi prAdurbhavettadA ghaTAnuvyavasAyajanakasya ghaTavyavasAyajJAnasya tAdRzaghaTavyavasAyajanyAnuvyavasAyasya yogapadyaM syAt / na ca tatsaMbhavati janyajanakayorekadotpAdAsaMbhavAt , niyatAvyavahitapUrvakAlavRttirUpaM janakaM kAraNAvyavahitottarakAlavRttirUpaM janyam , vyavasAyaviSayako'nuvyavasAyovyavasAyAtmakajJAnajanyo bhavati anuvyavasAyaM prativyavasAyajJAnasya karmakArakatayA kAraNatvAt , kAraNakAryayovibhinnakAlasthitimattvamAvazyakaM sahaivotpatyA kasya ke prati pUrvakAlavRttitvaM kasya ke prati bottarakAlavRttitvaM alaga alaga hai ? yadi jisa manaHsaMyoga ke dvArA ghaTa kA vyavasAyajJAna utpanna hotA hai usI manaHsaMyoga se ghaTa kA anuvyavasAya bhI utpanna hotA hai to ghaTa ke anuvyavasAya ko utpanna karane vAlA vyavasAya aura anuvyavasAya donoM eka hI sAtha utpanna hone cAhie, magara aisA honA saMbhava nahIM hai kyoMki janya aura janaka arthAt kArya aura kAraNa kA eka hI kAla meM utpAda honA saMbhava nahIM hai / kAraNa niyata evaM avyavahita pUrva kAlavattI hotA hai aura kArya avyavahita (vyavadhAna rahita) uttara kAlavartI hotA hai arthAt kAraNa pUrva kAlavartI aura kArya uttara kAlavI hotA hai parantu donoM ke bIca meM kAla kA vyavadhAna nahIM hotA / yahAM vyavasAya ko viSaya karane vAlA anuvyavasAya jJAna se utpanna hotA hai / ataeva vyavasAya anuvyavasAya kA kAraNa hai aura anuvyavasAya, vyavasAya dvArA janya hone se vyavasAya kA kArya hai| donoM meM kArya kAraNa bhAva hai, ataeva donoM kA bhinna kA lIna honA Avazyaka hai| agara donoM eka sAtha utpanna hoMge to kauna kisa manasaMga vaDe ghaTanuM vyavasAya jJAna utpanna thAya che, e ja manaHsaMga vaDe je ghaTano anuvyavasAya paNa utpanna thatuM hoya, te ghaTanA anuvyavasAyane utpanna karanAra vyavasAya ane anuvyavasAya, ane eka ja samaye utpanna thavA joIe. paraMtu evuM banI zakavAne saMbhava nathI, kAraNa ke janya ane janakane-eTale ke kArya ane kAraNane eka ja kALe utpAda thavAnI vAta saMbhavI zakatI nathI. kAraNu niyata ane avyavahita pUrvakALavartI hoya che, ane kArya avyavahita (vyavadhAna rahita) uttara kALavatI hoya che, eTale ke kAraNa pUrvakALavatI ane kArya uttarakALavatI hoya che, paraMtu bannenI vacce kALanuM vyavadhAna (kALane AMtaro) hotuM nathI. ahIM vyavasAyane viSaya karanAre (grahaNa karanAra) anuvyavasAya jJAna dvArA utpanna thAya che. tethI vyavasAya, anuvyavasAyanA kAraNarUpa che, ane anuvyavasAya dvArA janya hovAthI vyavasAyanA kArya rUpa che. bannemAM kAryakAraNa bhAva che, te kAraNe te bannenI utpattine kALa judo judo hevAnuM Avazyaka thaI paDe che. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 sUtrakRtAGgasUtre syAt nahi bhavati savyetaraviSANayoryugapajjAyamAnayorjanyajanakabhAvaH / tadavacchinnakAlatadanavacchinnakAlayoreva kAraNakAryarUpatvAt, nahi yugapajjAyamAnatve ekastadavacchinnaH anyastadanavacchinnazceti tasmAtkAryakAraNayoryaiaugapadyaM na samIcInam / na ca karaNasya bhedAdeva tAdRzajJAnayorbhedaH syAditi vAcyam, karaNabhedasya jJAnabhedakasAmarthyAbhAvAt, kintu asamavAyikAraNa bhedasyaiva jJAnabhedakatvAt, jJAnasthale jJAnasya kA pUrvavarttI yA uttaravarttI kahA jAegA ? kauna kisakA kAraNa aura kauna kisakA kArya kahalAegA ? jaise eka sAtha utpanna hone vAle gAya ke dahine bAe~ donoM sIMgoM meM kArya kAraNa bhAva nahIM hotA usI prakAra vyavasAya anuvyavasAya meM bhI kArya kAraNabhAva nahIM ho sakegA / tadavacchinnakAla aura tadavacchinA hI kAraNa kArya rUpa hote haiM / ekasAtha utpAda mAnane para eka tadavacchinna aura dUsarA tadanavacchinna kaise ho sakatA / ataeva kArya aura kAraNa kA eka sAtha utpanna honA samIcIna nahIM hai / kadAcit kaho ki kAraNa meM bheda hone se una donoM jJAnoM meM bheda ho jAegA to ThIka nahIM, kyoMki kAraNa kA bheda jJAna meM bheda nahIM kara sakatA / jJAna meM bheda to asamavAthi kAraNa ke bheda se hI hotA hai / Apake mata se jJAna kA samavAyikAraNa AtmA hai asamavAyikAraNa AtmA aura mana kA saMyoga hai mana kAraNa hai aura ghaTa Adi viSaya karma hai / aisI sthiti meM jJAna rUpa kArya meM jo bheda hai vaha samavAyi kAraNa ke bheda se nahIM ho sakatA / kyoM jo teo eka sAthe utpanna thatA hAya, teA kAne ketu pUvatI athavA uttaravatI mAnavuM, e prazna thaI paDaze. kone konu kAraNa mAnavu ane kone nuM kArya mAnavuM, e prazna paNa upasthita thaze. jevI rIte eka sAthe utpanna thanArAM gAyanA jamaNA ane DAkhA ziMgaDA rUpa ane zigaDAmAM kArya kAraNabhAva sabhavatA nathI, e ja pramANe vyavasAya ane anuvyavasAyamAM paNa kArya kAraNa bhAva nahIM saMbhavI zake taHvacchinnakALa ane taddanavacchinnakALa ja kAraNu kArUpa hoya che- eka sAthe bannenA utpAda mAnavAmAM Ave, te eka tavacchinna ane bIjuM tadanavacchinna kevI rIte hei zake? te kAraNe kArya ane kAraNanI eka sAthe utpatti thavAnI mAnyatA saMgata lAgatI nathI- kadAca Apa evI dalIla karI ke kAraNa bheda hevAthI te banne jJAneAmAM bheda paDI jaze, evI vAta paNa ucita nathI, kAraNa ke kAraNanA bheda jJAnamAM bheda utpanna karI zakatA nathI. asamaviya kAraNanA bheda vaDe ja jJAnamAM bheda sa MbhavI zake che- ApanA sata anusAra te jJAnanuM samavAyikAraNa AtmA che, asamayikAraNa AtmA ane mananA saMyoga che, mana kaNa che ane ghaTa Adi viSaya ka che- evI sthitimAM jJAnarUpa kArya mAM je setu che te samAyikAraNanA bhedathI saMbhavI zakate! nathI, kAraNa ke samavAyikAraNa zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 125 samavAyikAraNamAtmA asamavAyikAraNamAtmamanaHsaMyogaH, manaHkaraNam , ghaTAdiviSayaH karma, etAdRzasthitau jJAnAtmakakAryabhedo na samavAyikAraNabhedamUlako yataH samavAyikAraNasyAtmano bhedAbhAvAt / nApyasamavAyikAraNAtmamanaHsaMyogAdhikaraNamanorUpakaraNabhedAt yataH karaNIbhUtamanasaH ekatvAt , nApi karmakArakabhedamUlakatayA tasyApi ghaTavyavasAyAnuvyavasAyaghaTAnubhavaghaTasmaraNaM pratisamAnatvAt , tasmAdasamavAyikAraNabhedAdeva jJAnAtmakakAryabhedaH sviikrnniiyH| evaM ca ghaTavyavasAyAnuvyasAyo yadi ekamanaH saMyogajanyau syAtAm tadAyogapadyaM kena vAryeta, na ca yogapadyaM saMbhavati tathAtvetAdRzajJAnayoH parasparaM kAryakAraNabhAvo na syAdityekamanaHsaMyogajanyatvaM na dvayoniyoH kiMcAsamavAyikAraNabhedasya jJAnAtmakakAryabhedakatve'svIkriyamANe ki samavAyikAraNa AtmA to donoM kA eka hI hai / AtmA aura mana ke saMyoga rUpa asamavAyi kAraNa ke adhikaraNa mana ke bheda se bhI bheda nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki mana bhI eka hai / karma kAraka meM bheda hone se bhI bheda nahIM ho sakatA, kyoMki ghaTavyavasAya, ghaTAnuvyavasAya ghaTAnubhava aura ghaTa smaraNa meM karma kAraka arthAt ghaTa samAna hI hai / ataeva asamavAyi kAraNa ke bheda se hI jJAna rUpa kArya meM bheda svIkAra karanA cAhie / aisI sthiti meM yadi ghaTavyavasAya aura anuvyavasAya jaba eka hI manaHsaMyoga se utpanna hote haiM to unake yogapadya ko kauna roka sakatA hai ? magara yuga pad honA saMbhava nahIM hai / agara donoM yugapad hoM to unameM kArya kAraNa bhAva nahIM ho sakegA / ataeva donoM jJAna eka hI manaHsaMyoga se utpanna nahIM ho sakate / agara Apa asamavAyi kAraNa ko jJAna rUpa kArya meM bheda karane vAlA svIkAra nahIM karate to phira unameM bheda karane vAlA dUsarA AtmA to bannene eka ja che. AtmA ane mananA saMgarUpa asamavAyikAraNanA adhikaraNa rUpa mananA bhedathI paNa bheda mAnI zakAto nathI, kAraNa ke mana paNa eka ja che, kAryakArakamAM bheda hovAthI paNa bheda mAnI zakAto nathI, kAraNa ke-ghaTavyavasAya, ghaTAnuvyavasAya, ghaTAbhAva ane ghaTamaraNamAM karmakAraka eTale ke ghaTa samAna ja che. tethI asamAyikAraNanA bhedathI ja jJAnarUpa kAryamAM bheda svIkAre joIe. evI sthitimAM je ghaTavyavasAya ane anuvyavasAya eka ja manaHsaMgathI utpanna thatA hoya, to temanA yaugapadyane(eka ja sAthe utpattine) koNa rekI zake che? paNa yugapa6 (eka sAthe) temanI utpatti saMbhavI zakatI nathI, je bannenI ekasAthe utpatti hoya, te bannemAM kArya kAraNabhAva saMbhavI zake nahIM. tethI banne jJAna eka ja manaHsaMgathI utpanna thaI zakatA nathI. jo tame asamAyikAraNane jJAnarUpa kAryamAM bheda karanAruM mAnatA na che, to temanAmAM bheda zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 sUtrakRtAGgasUtre 'nyasya bhedakasyAbhAvena jJAnabhedavyavasthaiva na syAt / yato'nyasyApekSaNIyAntarasyAbhAvena ekadaiva ghaTAnubhavaghaTasmaraNayoreva manubhavAntarasya ghaTaviSayakasyotpattiprasaMgAt / kramarahitakAraNena kAryabhedakramasya vyavasthApayitumazakyatvAt / bAhyasAmagrIkramabhedena kAryabhedAbhyupagame yugapadeva saMprayuktapaTaghaTAdiSu yugapadevAnekajJAnAnAM samutpAdaprasaMgAt ityakAmenApi jJAnAtmakakAryabhedo'samavAyikAraNabhedAdeva samarthanIyaH tadihAsamavAyikAraNamanaHsaMyogasyaikasyaiva ghaTavyavasAyaghaTAnuvyavasAyau prati janakatveyogapadyaM kathamapi na vArayituM zaknuyAditi ekena manaHsaMyogenobhayojanmeti prathama pakSo na sAdhIyAniti / nApi yena manaHsaMyogena vyavasAyasya prathamajJAnasyotpattirna koI nahIM hai / aisI sthiti meM jJAna meM bheda kI vyavasthA hI na ho skegii| phira to kisI anya apekSaNIya kAraNa ke na hone se eka sAtha ghaTa kA anubhava ghaTa kA smaraNa aura ghaTa sambandhI anya jJAna hone kA prasaMga A jAegA / krama rahita kAraNa se kArya bheda krama kI vyavasthA nahIM kI jA sakatI / bAhya sAmagrI meM krama bheda hone se yadi kArya meM bheda svIkAra kiyA jAya to jaba ghaTa paTa Adi aneka padArthoM kA eka sAtha saMyoga hotA to eka sAtha hI aneka jJAnoM kI utpatti kA prasaMga A jAegA / ataeva cAhe ApakI icchA na ho phira bhI jJAnoM kA bheda asamavAyikAraNa ke bheda se hI Apa ko mAnanA cAhie / aura jaba ghaTa ke vyavasAya aura anuvyavasAya meM eka hI asamavAyikAraNa manaHsaMyoga hai to ina donoM jJAnoM kI eka sAtha utpatti kisI bhI prakAra nahIM rokI jA sakatI / ataeva eka hI mana saMyoga se donoM vyavasAya aura anuvyavasAya kI utpatti hotI hai, yaha pakSa samIcIna nahIM hai / karanArUM bIjuM kaI paNa nathI. evI sthitimAM jJAnamAM bhedanI vyavasthA ja nahIM thaI zake. evI paristhiti utpanna thavAthI anya apekSaNaya kAraNa na hovAthI, eka sAthe ghaTane anubhava, ghaTanuM smaraNa ane ghaTaviSayaka anya jJAna thavAne prasaMge upasthita thaI jaze. kamarahita kAraNu vaDe kAryabheda kamanI vyavasthA karI zakAtI nathI. bAhya sAmagrImAM kramabheda thavAthI je kAryamAM bhedano svIkAra karavAmAM Ave, to jyAre ghaTa (ghaDo), paTa Adine eka sAthe saMyoga thAya tyAre te eka sAthe ja aneka jJAnanI utpattine prasaMge upasthita thaze. tethI ApanI IcchA na hoya te paNa Ape asamAyikAraNanA bheda dvArA ja jJAnene bheda mAnave paDaze. ane ghaTanA vyavasAya ane anuvyavasAyamAM jo eka ja asamAyikAraNa manaHsaMga hoya, te A banne jJAnanI eka sAthe utpatti keI paNa prakAre rekI zakAtI nathI tethI eka ja manaHsaMga vaDe banenI vyavasAya bhane manuvyavasAyanI-saMpatti thAya che' mA pakSa sabhIyAna (sAyo) nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. a. a. 1 cArvAkamanasvarUpanirUpaNam tena manaH saMyogena dvitIyamanuvyavasAyajJAnaM jAyate kintu saMyogAntareNAnuvyavasAyasyotpattiriti na pUrvodIritadoSa ityapi na, ghaTAdijJAnotpattisamaye manasi karma tato vibhAgastataH pUrvasaMyogasya vinAzastadanantaramuttarasaMyogasya samutpattistadanantaraM dvitIyamanuvyavasAyajJAnamutpadyate ityanekakSaNavilambena jAyamAnasya jJAnasyAnuvyavasAyAtmakasya vyavahitatayA pUrvajJAnagrAhakatvAsaMbhavAt naiyAyikAdimate jJAnaM prathamakSaNe jAyate dvitIyakSaNe tiSThati tRtIyakSaNe vipadyate iti niyamaH / evaM pUrvajJAnasya vyavasAyasya nAzAnantaramanuvyavasAyajJAnaM jAtamiti kathaM tena dvitIya 127 jisa manaHsaMyoga se prathama jJAna arthAt vyavasAya kI utpatti hotI hai, usI mana:saMyoga se dUsare jJAna arthAt anuvyavasAya kI utpatti nahIM hotI kintu dUsare saMyoga se anuvyavasAya utpanna hotA hai / ataeva pUrvokta doSa kA prasaMga nahIM AtA, aisA kahanA bhI ucita nahIM hai / ghaTAdi ke jJAna kI utpatti ke samaya mana meM karma utpanna hotA hai, phira vibhAga hotA hai, vibhAga hone para pUrvasaMyoga kA nAza hotA hai usake pazcAt uttarasaMyoga kI utpatti hotI hai / aura usake bAda anuvyavasAya kI utpatti hotI hai / isa prakara jaba vyavasAya aura anuvyavasAya kI utpatti meM aneka kSaNoM kA antara maujUda hai to anuvyavasAya aneka kSaNa pahale ke vyavasAya ko kaise jAna sakegA / tAtparya yaha hai ki naiyAyika Adi ke mata ke anusAra jJAna prathama kSaNa meM utpanna hotA hai, dUsare kSaNa ThaharatA hai aura tIsare kSaNa meM naSTa ho jAtA hai / isa niyama ke anusAra pUrvajJAna arthAt je manaHsaMcAga vaDe prathama jJAna eTale ke vyavasAyanI utpatti thAya che, e ja manaHsaMcAga vaDe khIjA jJAnanI-eTale ke anuvyavasAyanI-utpatti thatI nathI, parantu bIjA sacAga vaDe anuvyavasAyanI utpatti thAya che. tethI pUrvokta doSanA saMbhava rahetA nathI.' A prakAranI dalIla paNa ucita nathI. ghaTAddinA jJAnanI utpattine samaye manamAM kama utpanna thAya che, tyArabAda vibhAga thAya che, vibhAga thatAM ja pUrvasaMyoganA nAza thAya che, ane tyArabAda uttarasayAganI utpatti thAya che, ane tyArakhAnlR anuvyavasAyanI utpatti thAya che. A prakAre vyavasAya ane anuvyavasAyanI utpatti vacce aneka kSaNAnuM antara rahelu hAvAthI, anuvyavasAya vaDe aneka kSaNa pahelAMnA vyavasAyane kevI rIte jANI zakAya? A kathananA bhAvArtha e che ke--naiyAyikA AdinI mAnyatA pramANe jJAna prathama kSaNe utpanna thAya che, bIjI kSaNe sthira rahe che ane trIjI kSaNe naSTa thaI jAya che. A niyama pramANe pUrva jJAna eTale ke vyavasAya tA naSTa thaI cukayA ane tyArabAda anuvyavasAya utpanna thayA. te pachI anuvyavasAya dvArA naSTa thaI cukelA vyavasAyane kevI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 sUtrakRtAGgasUtre jJAnenAvidyamAnasya prathamajJAnasya prakAzaH syAt / na hyavidyamAnorthaH kenacidapi pratyakSIkriyate atItAnAgatavastu viSayakapratyakSasyAdarzanAdanubhavavirodhAcca / tasmAnna dvitIyapakSopi vicArapadavImadhirohati / api ca yathA cakSurAdikamaprakAzamAnamevArthavyavahAre kAraNaM na tathA prakAzamAnasyaivajJAnasyArthavyavahAre kAraNatvaM svAtiriktajJAnotpAdanadvAreNa kAraNatvAbhAvAt, jaDapadArthAnAM svataH parasparaM vA prakAzamAnatvAsaMbhavAta / jJAnamapi na prakAzate cettadA kimapi na prakAzeteti jagadAndhyaprasaMgaH syAttathAca laukikAnAmAbhANakaH "andhasyevAndhalagnasya vinipAtaH pade vyavasAya to naSTa ho cukA anuvyavasAya, usake bAda meM utpanna huA / to phira anuvyavasAya naSTa hue vyavasAya ko kaise jAnegA ? jo padArtha vidyamAna hI nahIM hai, usakA koI pratyakSa nahIM kara sakatA / bhUtakAlIna aura bhaviSyatkAlIna vastu kA indriya pratyakSa kahIM nahIM dekhA jAtA / unakA indriya pratyakSa mAnanA anubhava se bhI viruddha hai / ataeva dUsarA pakSa bhI vicAra saMgata nahIM hai / jaise cakSu Adi indriyAM svayaM prakAzamAna na hotI huI bhI arthavyavahAra meM yaha ghaTa hai ityAdi vyavahAra meM, karaNa hotI hai, usI prakAra aprakAzamAna hI jJAna artha vyavahAra meM kAraNa nahIM ho sakatA / vaha apane se atirikta jJAna ko utpanna karane ke kAraNa nahIM ho sktaa| jar3a padArtha na svayaM prakAzamAna ho sakate haiM, aura na Apasa meM eka dUsare ko prakAzita kara sakate haiM / agara jJAna hI prakAzita nahIM hotA hai phira koI bhI prakAzamAna nahIM hogA aura jagat andhA ho jAegA / phira to yahI lokokti caritArtha hogI "aMdhe ke pichalaggU aMdhe kA pada pada para patana hotA hai / rIte jANI zakAya ? je padArtha vidyamAna ja nathI, tene koI paNa prakAre pratyakSa karI zakAtA nathI, bhUtakAlIna ane bhaviSyakAlIna padArthAne indriya pratyakSa karI zakAtA nathI. temane indriya pratyakSa mAnavA, te vAta anubhavathI paNa virUddha jAya che. te kAraNe khIjo patre (vicAra) pazu saMgata nathI. jevI rIte cakSu Adi indriya svayaM prakAzamAna na hovA chatAM paNa avyavahAramAM (A ghaDe che; ityAdi vyavahAramAM) kAraNabhUta thAya che e ja pramANe aprakAzamAna jJAna avyavahAramAM kAraNabhUta thaI zakatu nathI. te anya jJAnane utpanna karavAne kAraNabhUta thaI zakatu nathI. jaDa padArthA peAte prakAzamAna paNa heAI zakatA nathI ane ekabIjAne prakAzita paNa karI zakatA nathI. jo jJAna ja prakAzavAn na heAya; teA anya koI paNa vastu prakAzamAna saMbhavI zake nahIM; ane jagata AMdhaLu ja banI jAya. evI paristhitimAM te A leAkeAkti ja sAkSka thAya....(AMdhaLAne jo AMdhaLA dore tA; AMdhaLAnu pagalene pagale patana thAya che.") zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArtha bodhinI TIkA pra. a. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 129 pade " iti / na ca ghaTaviSayakajJAnavAnaham jJAto ghaTa ityAdi pratyakSeNa prathamajJAnasya vedyatvapratIteH prAtyakSika eva bAdha iti vAcyam, jJAnasya vedyatva - mantareNApi svataH sphuraNatAsvIkAreNApi tAdRzavyavahArasyopapAdayituM zakyatvAt / kiMca jJAto ghaTo vidito ghaTa ityAdau ghaTAdiviSayasyaiva vedanaviSayatA viditatvAdi dharmANAM ghaTavizeSaNatvAt na tu jJAnasya vedanaviSayatA prApyate yena viditatvena jJAnasya paraprakAzyatA azakyetApi / api cAnubhUteH pratyakSatvepi tatpratyakSeNaiva tadanubhAvyatvasyApratyakSIkaraNAnna pratyakSavirodhaH / anyathA'nuvyavasAyena vyavasAyasya svavizeSitavedyatvagrahaNe vizeSaNatayA svasyApi grahaNenAtmAzrayaprasaMgAditi jJAnasya " maiM ghaTa viSayaka jJAnavAn hU~, maiMne ghaTa jAnA" ityAdi pratyakSa se prathama jJAna vedya pratIta hotA hai, ataH pratyakSa se hI bAdhA hai, aisA nahIM cAhie / jJAna kI vaidyatA ke vinA bhI svataH sphuraNatA svIkAra kara lene se bhI isa vyavahAra ko honA siddha kiyA jA sakatA hai / isake atirikta ghaTa jJAta huA, ghaTa vidita huA, ityAdi pratyayoM meM ghaTAdi padArtha hI vedana ke viSaya pratIta hote haiM, kyoMki viditatva Adi dharma ghaTa ke vizeSaNa hai / ina pratyayoM se jJAna kI vedanaviSayatA arthAt jJAna ko jAnane kI siddhi nahIM hotI jisase ki jJAna kI paraprakAzyatA kI AzaMkA kI jAya / tathA anubhava kA pratyakSatva hone para bhI usa pratyakSa se hI usake anubhavyatva kA pratyakSIkaraNa nahIM hotA, ataeva pratyakSa se virodha nahIM AtA hai / anyathA anuvyavasAya ke dvArA vyavasAyakA svavizeSita vedyatva kA grahaNa ho jAne se AtmAzraya kA prasaMga hogA / isa prakAra jJAna ko svaprakAzaka svIkAra "huM ghaTAdi viSayaka jJAnavALA ; meM ghaTane jANyA" ityAdi pratyakSa dvArA prathama jJAna vedya pratIta thAya che; tethI pratyakSa dvArA ja mAdhA Ave che; evuM kahI zakAya nahI. jJAnanI vedyatA vagara paNa svataH sphuraNAne svIkAra karI levAthI paNa A vyavahAranA sadbhAva siddha karI zakAya che. taduparAMta ghaTa jJAta thayA; dhaTa vidita thayA; ityAdi pratyakSeAmAM ghaTADhi padmA' ja vedananA viSayarUpa pratIta thAya che; kAraNa ke viktitva Adi dharma ghaTanAM vizeSaNe che. A pratyakSA dvArA jJAnanI vedana viSayatA; eTale ke jJAnane jANavAnI siddhi thatI nathI- kAraNa ke tenA dvArA teA jJAnanI paraprakAzyatAnI ja AzakA thAya che tathA anubhavanI pratyakSatA heAvA chatAM paNa te pratyakSa dvArA ja tenA anubhavyatvanuM pratyakSIkaraNa thatuM nathI; te kAraNe pratyakSanI apekSAe virAdha AvatA nathI- anyathA anuvyavasAya dvArA vyavasAyanA svavizeSita vedyatvanuM grahaNa thavAthI; vizeSaNa AvAne kAraNe peAtAnuM paNa grahaNa thaI javAthI; temAM AtmAzrayanA prasaMga upasthita thaze- A prakAre jJAnane sva. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre svaprakAzataiva zreyaskarIti sA mantavyaivetti svaprakAzatAvicAraH saMkSepeNa niveditaH vistarastu yathAsamayaM kariSye iti // ___ etAdRzaM svaparaprakAzarUpaM svaparavyavasAyijJAnaM pramANa miti sUtralakSitaM jJAnaM gunnH| na ca guNo guNinaM dravyaM vihAyAvasthAtuM samarthaH ghaTIyarUpAdivat , nahi rUpAdayo guNA ghaTAdidravyamantareNopalabhyamAnA dRSTA iti teSAM yathA adhikaraNaM ghaTAdidravyaM tathA jJAnasyApi guNatvAta tadapi dravyamantareNa na sthitimaditi tasyApyadhikaraNaM dravyamAtmA / sacAyamAtmA vyApakaparimANo vA, madhyamaparimANavAn vA, aNuparimANo vA / tatra vyApakaparimANastathAtve tadguNasya sarvatropalabhaH syAnatu karanA hI zreyaskara hai, ataeva use svIkAra karanA hI cAhie / saMkSepa se svaprakAzatA kA vicAra kiyA gayA hai, vistAra se yathAsamaya kareMge / aisA sva aura para ko prakAzita karane vAlA sva-paravyavasAyI jJAna pramANa hai / yaha sUtra meM lakSita jJAna guNa hai / guNI guNI arthAt dravya ko choDa kara raha nahIM sakatA, jaise ghaTa ke guNa rUpa aadi| rUpa Adi guNa ghaTa Adi dravya ke vinA upalabdha hote nahIM dekhe gae / ataeva jaise rUpa Adi kA adhikaraNa ghaTa Adi dravya haiM, usI prakAra jJAna bhI guNa hai aura vaha dravya ke vinA raha nahIM sakatA, ataeva usakA adhikaraNa dravya AtmA hai / vaha AtmA vyApaka parimANa vAlA hai, madhyama parimANa vAlA hai yA ANu parimANa vAlA hai ? ina tIna pakSoM meM se vaha vyApaka parimANa vAlA nahIM ho sktaa| aisA hotA to sabhI jagaha usake guNa upalabdha prakAzaka mAnavuM e ja zreyaskara che. ahIM jJAnanI svaprakAzatAne saMkSiptamAM vicAra karavAmAM Avyo cheteno vistArapUrvaka vicAra yathAsthAne karavAmAM Avaze. evuM sva ane parane prakAzita karanArUM sva--para-vyavasAyI jJAna ja pramANa che. jJAnane A guNa A sUtramAM prakaTa thAya che. guNa guNIne (dravyane) cheDIne rahI zakatA nathI. jema ke ghaDAnA rUpa Adi guNo ghaDAnA astitva vagara upalabdha thatA nathI. tethI rUpa AdinuM adhikaraNa (AdhArasthAna) jevI rIte ghaTAdi dravya che; e ja prakAre jJAnanuM adhikaraNa AtmA ja che; kAraNa ke jJAna guNarUpa che; tethI te guNa (dravya) vinA rahI zakatuM nathI. tethI ja AtmArUpa dravyane ja jJAnanuM adhikaraNa mAnavuM paDaze have AtmAnA parimANa viSayaka A traNa praznone vicAra karavAmAM Ave che-(1) zumAtmA vyA54 paribhAzavANI cha ? (2) zumAtmA madhyama paribhA pANI cha ? (3) zuM AtmA aNuparimANa vALo che? ja AtmA vyApaka parimANavALa hoI zake nahIM. je AtmA vyApaka parimANavALe hata, to saghaLI jagyAe tenA guNe upalabdha hota, paraMtu evuM banatuM nathI. tethI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 131 sarvatropalabhyate tasmAnnatathA / yathA ghaTIyarUpAdikaM ghaTavyatiriktapradeze, nopalabhyate kiMtu ghaTamAtre tathA jJAnAdikamapi zarIre evopalabhyate na tadatiriktasthale'to jJAnAdInAmadhikaraNaM na vyApakam / taduktaM " yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra kuMbhAdivabhiSpratipakSametat / tathApi dehAdahirAtmatattvamatatvavAdopahatAH ptthnti|| iti / nApi madhyamaparimANastathAtve ghaTAdivadanityatvaM syAt / nApi aNuparimANastathAtve sarvazarIravyAptajJAnaguNasyopalabdhirnasyAt dRzyate ca hote, magara aisA hotA nahIM hai| ataeva AtmA vyApaka nahIM hai| jaisA ghaTa ke rUpa Adi guNa ghaTa se bhinna pradeza meM nahIM pAye jAte kintu ghaTa meM hI pAye jAte haiM, usI prakAra jJAnAdika guNa bhI zarIra meM hI pAye jAte haiN| zarIra ke sivAya anyatra nahIM pAye jaate| isa kAraNa jJAnAdika guNoM kA adhikaraNa ( AtmA ) vyApaka nahIM hai| kahA bhI hai "jisake guNa jahA~ dekhe jAte haiM vaha padArtha bhI vahIM para hotA hai| jaise ghaTa Adi ke guNa jahA~ hote haiM vahIM para ghaTa Adi hote haiN| yaha niyama nirvAdha hai| phira bhI kutattvavAda se jinakA citta upahata hai, ve AtmA ko zarIra se bAhara bhI svIkAra karate haiN|" ___AtmA madhyama parimANa vAlA bhI nahIM ho sakatA kyoMki aisA mAnane se vaha ghaTa Adi ke jaisA anitya ho jaayegaa| vaha aNu parimANa bhI nahIM hai, kyoMki aNuparimANa mAnane se sampUrNa zarIra meM vyApta jJAna AtmAne vyApaka mAnI zakAya nahIM. jevI rIte ghaDAnA rUpAdi guNone sadbhAva ghaDAthI bhinna hoya evA padArthomAM jovAmAM AvatuM nathI, paraMtu ghaDAmAM ja jovAmAM Ave che, e ja pramANe jJAnAdi guNone sadbhAva paNa zarIramAM ja jovAmAM Ave che, zarIra sivAyanI keI paNa jagyAe jovAmAM AvatuM nathI. e ja kAraNe jJAnAdika guNenA adhikaraNa rUpa AtmA vyApaka nathI. kahyuM paNa che ke jenA guNa jyAM jovAmAM Ave che, te padArtha paNa tyAM ja hoya che." jema ke ghaTAdinA guNone jyAM sadbhAva hoya che, tyAM ja ghaTAdine paNa saddabhAva hoya che. A niyama nirbAdha (bAdhArahita) che. chatAM paNa jemanuM citta kutatvavAdanA prabhAvathI yukta hoya che, evAM leke AtmAnI zarIranI bahAra vyApti havAne paNa svIkAra kare che." - AtmA madhyama parimANavALo hovAnuM paNa svIkArI zakAya tema nathI, kAraNa ke evuM mAnavAmAM Ave, te ghaTAdinI jema tene paNa anitya mAna paDe. AtmAne AzuparimANavALo paNa mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke tene AzuparimANavALo mAnavAthI saMpUrNa zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sUtrakRtAGgasUtre nidAghe nadIsalilamavagAhamAnasya sarvAGgINasukhAdyupalabdhiH, neyamupalabdhirAtmano'NurUpatve sati saMbhavati, aNurUpatve tu ekadeze eva sukhAdInAM jJAnaM syAta na tu sarvAvayavAvacchedena / na ca vAlAgrazatabhAgasya zatadhAkalpitasya ca bhAgo jIvo hi vijJeyaH sacAnantyAya kalpyate eSo'NurAtmA cetasA veditavyo yasmin prANaH paMcadhA saMniveza ityAdi zrutipramANenAtmano'NurUpataiva siddhayatIti vAcyam , zrutyAdiprAmANyasyAgre nirAkariSyamANatvena tAdRzazrutyA'NutvavyavasthApanasyAzakyaguNa kI upalabdhi nahIM honI cAhie, magara grISma Rtu meM nadI ke jala meM avagAhana karane vAle ko sarvAMgINa sukha kI upalabdhi hotI dekhI jAtI hai| isa prakAra kI upalabdhi AtmAko aNuparimANa mAnane para saMbhava nahIM hai| AtmA aNuparimANa hotA, to zarIra ke ekadeza meM hI sukha Adi kA anubhava hotA, eka sAtha sabhI avayavoM meM na hotaa| "eka bAlAgrakA sau vA bhAga ho aura usake bhI saubhAga kara diye jAe~ to usakA jo parimANa hotA hai, utanA hI parimANa jIva kA hotA hai| vaha ananta hai|" tathA "yaha aNuparimANa AtmA citta ke dvArA jAnane yogya hai jisameM pAMca prakAra ke prANa kA saniveza hai|" ityAdi zruti Adi ke prAmANya se AtmA kI aNurUpatA hI pramANita hotI hai aisA kahanA ThIka nhiiN| zruti kI pramANatA kA nirAkaraNa Age kiyA jAegA, ataeva isa zruti se AtmA kI aNurUpatA siddha nahIM kI jA sktii| zarIramAM vyApta jJAnaguNanI upalabdhi thaI zake nahIM. paraMtu grISmaRtumAM nadInA jaLamAM avagAhana karanArane svargIya sukhanI upalabdhi thatI jovAmAM Ave che. AtmAne AzuparimANavALo mAnavAmAM Ave te A prakAranI upalabdhinI saMbhAvanA ja na rahe. je AtmA aNuparimANavALe heta, te zarIranA ekadezamAM ja sukha Adine anubhava thato hata, eka sAthe saghaLA avayamAM e anubhava thAta nahIM. eka belAgranA 100 bhAga karavAmAM Ave. te se bhAgamAMthI eka bhAga laIne tenA pAchA 100 bhAga karI nAkhavAmAM Ave, te te pratyeka bhAga jeTalA parimANavALe hoya che, eTaluM ja pariNAma jIvanuM (AtmAnuM) che, te anaMta che," tathA te azuparimANa vALa AtmA, pAMca prakAranA prANane sanniveza che evAM citta vaDe jANavA gya che" ItyAdi zratiAdinA pramANuthI AtmAnI aNurUpatA ja siddha thAya che, ema kahI zakAya nahI. zratini pramANutAnuM nirAkaraNa AgaLa karavAmAM Avaze. tethI zruti dvArA AtmAnI AgurUpatA siddha karI zakAtI nathI, evuM pratipAdana thaI jaze zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 133 tvAt / tathA jIvasyA'NurUpatve sarvazarIre vedanopalabdhirna syAt / evaM cAtmanikIdRzaM parimANam iti cetsatyam , prathamAntimavikalpasyAsaMbhavitatvepi madhyamapakSasyAsmAbhirAdRtatvAt / arthAt yAvatpramANakaM zarIraM bhavati tAvatpramANaka evaatmaa| na ca zarIrAdivadAtmanopi vinAzitA syAt , zarIrasya madhyamaparimANasyAnityatA dRSTeti, tathAvidhasyAtmanopyanityatvaM syAt / tathA ca zarIranAze zarIravadAtmApi nazyediti karmaphalopabhogo janmAntarAdau zrUyamANaH kathamupapadyata iti vAcyam , kathaMcidanityatvasya svIkArAt / ayamAzayaH anekAntavAde sarvamapi isake atirikta AtmA yadi aNuparimANa hotA to samasta zarIra meM vedanA kI upalabdhi na hotii| to phira AtmA meM kaisA parimANa hai ? yaha prazna ThIka hai| prathama aura antima vikalpa asaMbhava hone para bhI madhyama pariNAma vAle madhyama pakSa ko hamane svIkAra kiyA hai| isakA artha yaha hai ki jitanA parimANa zarIra kA hotA hai utanA hI AtmA kA hotA hai| aisA mAnane se AtmA bhI zarIra ke jaisA anitya ho jAegA aisA kahanA ThIka nhiiN| madhyama parimANa vAle zarIra meM anityatA dekhI jAtI hai, ataeva madhyama parimANa vAle AtmA meM bhI anityatA dekhI jAtI hai, ata eva madhyama pariNAmavAle AtmAmeM bhI anityatA ho jaaegii| phira to zarIra kA nAza hone para zarIra ke samAna AtmA kA bhI nAza ho jaaegaa| aisI sthitimeM janmAntarameM karmaphala kA upabhoga mAnanA kaise saMgata ho sakegA ? aisA kahanA ThIka nahIM / hama vaLI-je AtmA aNuparimANavALo hota, to samasta zarIramAM vedanAnI upalabdhi paNa thAta nahIM te pachI AtmA kevA parimANavALo che, A prazna upasthita thAya che, AtmAnA parimANuviSayaka pahele ane chelle vikalpa asaMbhavita hovAne kAraNe, madhyama parimANavALe je bIjo vikalpa che, tene ame svIkAra karyo che. teno artha e che ke zarIranuM jeTaluM pramANa hoya che, teTaluM ja pramANa AtmAnuM hoya che. evuM mAnavAmAM Ave, te AtmAne paNa zarIranI jema anitya mAnavAne prasaMge upasthita thaze, evuM kathana ucita nathI. madhyama parimANavALA zarIramAM anityatA jaNAya che, tethI madhyama parimANavALA AtmAmAM paNa anityatA ja haze. evI paristhitimAM te zarIrane nAza thavAnI sAthe zarIra pramANu ja AtmAne paNa nAza thaI jaze evI paristhitimAM janmA ntaramAM karmaphalane upabhega mAnavAnI vAta kevI rIte saMgata banaze? A prakAranuM kathana ucita nathI. ame AtmAne amuka draSTie anitya paNa mAnIe chIe A kathananuM tAtparya zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 sUtrakRtAGgasutre vastu nityAnityameva na tu ekAntonityamanityaM vA, kintu dravyarUpeNa nityam, anityaM ca paryAyarUpeNa / yathA ghaTo dravyarUpeNa nityaH svaparyAyaistu navapurANatvAdibhiranityastathAjIvopi dravyarUpeNa nitya iti zarIranAzepi tadapahAya zarIrAntaramAvizan karmaphalaM zubhAzubhaM bhuMkte paryAyarUpeNa bAlayuvasthavirAdinAzarIrAntarAdyavacchedakabhedena vA, anityaeva, kathaMcidanityatvasya mayA svIkRtatvAt / ataeva mAnavaparyAyaM parityajya kadAciddevaparyAyaM gacchan devocitabhogaM bhuMkte kadAcinnArakapazcAdiparyAyaM ca prApya duHkha paraMparAmevAnubhavati / utpAdavyayadhauvyayuktaM saditi sUtrAnusAreNa padArthamAtrasyaiva tathA niyamAt / taduktaM AtmA ko kathaMcit anitya svIkAra karate haiM / tAtparya yaha hai ki anekAntavAda meM pratyeka vastu kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya hai / ekAnta nitya anitya nahIM hai, kintu dravya rUpa se nitya aura paryAya rUpa se anitya hai / jaise ghaTa dravya rUpa se nitya hai aura navInatA prAcInatA Adi paryAyoM se anitya hai isI prakAra jIvana bhI dravya rUpa se nitya hai / ataeva zarIra kA nAza hone para use tyAgakara dUsare zarIra meM praveza karatA hai aura zubha yA azubha karmaphala ko bhogatA hai / kintu bAla, yuvA, vRddhatA Adi athavA zarIra Adi avacchedaka ke bheda se anitya hai, aisA hamane svIkAra kiyA hai / isa kAraNa manuSya paryAya ko choDa kara kabhI devaparyAya meM jAtA hai aura devoM ke yogya bhogoM ko bhogatA hai / kabhI nAraka yA pazu paryAya ko prApta hotA hai aura duHkha kI paramparA kA anubhava karatA hai / " jo utpAda, vyaya aura dhauvya se yukta hotA hai, vahI sat hotA hai" isa sUtra ke anusAra padArtha e che ke anekAntavAdamAM pratyeka vastune amuka draSTie nitya ane amuka draSTie anitya mAnavAmAM Ave che, ekAntataH nitya athavA anitya mAnavAmAM AvatI nathI parantu dravyanI apekSAe nitya ane paryAyanI apekSAe anitya mAnavAmAM Ave che jema ke ghaDA dravyanI ApekSAe nitya che, parantu navInatA, prAcInatA AdinI ApekSAe anitya che. eja pramANe jIva (AtmA) paNa dravyanI ApekSAe nityache. tethI eka zarIrane nAza thatAM ja te zarIranA tyAga karIne te bIjA zarIramAM praveza kare che, ane zubha ke azubha karma phulane bheNave che. parantu khAlyAvasthA, yuvAvasthA, vRddhatva Adi pAMcAnI apekSAe athavA zarIra ADhi avacchedakanA bhedanI apekSAe AtmAne anitya mAnavAmAM AvyA che. te kAraNe manuSya paryAyane cheDIne kayAreka te devaparyAyamAM jAya che ane devAne ceAgya bhAgA bhAgave che, kadI te nAraka athavA pazuparyAyamAM paNa jAya che ane duHkhAnI paraMparAnu vedana kare che, "ne utpAda, vyaya bhane prauvyathI (ayama rahevAnA svabhAvathI) yukta hoya che, mena sat hoya che" A sUtra anusAra pratyeka padArtha mATe e ja niyama che. paNa kahyuM che ke.... zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhino TokA pra. zu. a. 1 cArvAkamatasvarUpanirUpaNam 135 " AdIpamAvyomasamasvabhAvaM syAdvAdamudrAnatibhedivastu / tannityamevaikamanityamanyadititvadAjJAdviSatAM pralApA iti / yadyapi jIvasya parimANaviSaye vahavo vivAdamanAdRzyante iti, tanirNayArtha vicAra Avazyaka, iti tadartha prayatnavatA bhAvyam , tathApi graMthagauravabhayAdaprAsaMgikatvAca viramyate // sa cAnAdikarmasaMbaddhaH kadAcidapi saMsAraparyantaM nirastasarvamalaM kadAcidapi svasvarUpaM na labhate ityamUrto'pi mUrtena karmaNA saMbaddho bhavati / karmasaMbandhA mAtra ke lie yahI niyama hai| kahA bhI hai |-"aadiipmaavyomsmsvbhaav" ityaadi| dIpaka se lekara AkAza paryanta pratyeka vastu samAna svabhAva vAlI hai arthAt nityAnitya hai, kyoMki koI bhI vastu syAdvAda kI mudrA (chApa) kA ullaMghana nahIM karatI hai / aisI sthiti meM AkAzAdi koI vastu nitya hI hai aura ghaTa Adi koI vastu anitya hI hai, aisA kahanA he bhagavan ApakI AjJA se dveSa rakhane vAloM kA pralApa mAtra hai|" ___yadhapi AtmA ke parimANa ke viSaya meM nAnA prakAra ke vivAda dekhe jAte haiM, ataeva usakA nirNaya karane ke lie vicAra karanA Avazyaka hai aura usake lie prayatnazIla honA cAhie, tathApi grantha baDha jAne ke bhaya se tathA aprAsaMgika hone se yahA~ vicAra nahIM karate / vaha AtmA anAdi kAla se karmoM se baddha hai aura jaba taka saMsAra meM hai taba taka samasta mala se rahita apane svarUpa ko prApta nahIM kara pAtA " AdIpamAvyomasamasvabhAva" tyA" hI54thI sadhaneza pantanI pratye paratu samAna svabhAvavALI che eTale ke nityAnitya che, kAraNa ke kaI paNa vastu syAdvAdanI mudrAnuM (chApanuM ullaMghana karatI nathI. evI paristhitimAM" AkAzAdi kaI vastu nitya ja che ane ghaTa Adi koI vastu anitya ja che" A pramANe kahevuM te, he bhagavAna! ApanI AjJAne dveSa karanArane pralApa mAtra ja che. je ke AtmAnA parimANanA viSayamAM aneka prakAranA vivAdo cAle chete kAraNe tene nirNaya karavA mATe vistRta vicAra karavo Avazyaka thaI paDe che ane tene mATe prayatnazIla paNa rahevuM joIe, paraMtu graMthavistAra thaI javAnA bhayathI, tathA aprAsaMgika hovAthI ahIM tene vadhu vicAra karavAmAM AvyuM nathI. te AtmA anAdi kALathI karmonA baMdha vaDe baddha che, ane jyAM sudhI A saMsAramAM rahe che tyAM sudhI samasta manathI(karmamaLathI) rahita pitAnA mULa svarUpane prApta karI zakto zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tasminnAtmani sUkSmavAdarai kendriyadvIndriyatricatuH paMcendriyaparyAptAparyAptAdyavasthA anekaprakArAH saMbhavanti sa cAtmA yadyekAntAnityaH syAttadA kevalajJAnotpAdAya zravaNamanananididhyAsanayama niyamaprANAyAmadhyAnadhAraNAsamAdhitapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAdyalaukikaphalasAdhAnAnAM tathA zramavyApAra kRSisevAdi - ihalokasthaphalaka karmaNAM tathA pratyabhijJAnasmaraNAdInAmatyaMtavilopaprasaMgAt / ayamAzayaH sarvo'pi prekSAvAn svazarIrAdbhinaM paralokAnuyAyina kathaMcinnityaM svAtmAnamavagamya tadanantaraM pAralaukikaphalasAdhane dAnAdau pravartate yadi sa prekSAvAn AtmAnamekAntAnityamavagacchettadA yena zarIreNa yaccharIrAvacchinnenAtmanA karma kRtam sa sUtrakRtAGgasUtre hai vaha svabhAva se amUrta hokara bhI mUrtta karmoM ke sAtha sambaddha hai / karma ke sambandha se AtmA meM sUkSma, bAdara, ekendriya dvIndriya trIndriya, caturindri paJcendriya paryApta aparyApta Adi aneka prakAra kI avasthAe~ hotI rahatI haiN| AtmA yadi ekAnta rUpa se anitya ho to kevalajJAna kI utpatti ke lie zravaNa manana, nididhyAsana, yama niyama, prANAyama, dhyAna, dhAraNA, samAdhi, tapa, svAdhyAya aura IzvarapraNidhAna Adi lokottara phala ke sAdhanoM kA tathA zrama vyApAra kRSi sevA Adi ihaloka sambandhI phala dene vAle karmoM kA tathA pratyabhijJAna evaM smaraNa Adi kA sarvathA lopa hI ho jAegA / tAtparya yaha hai ki sabhI buddhimAn jana AtmA ko apane zarIra se bhinna tathA paraloka meM jAne vAlA kathaMcit nitya jAna kara hI pAralaukika phala ke sAdhana dAna Adi meM pravRtti karate haiM / agara vaha buddhi mAn AtmA ko ekAnta anitya samajhate to jisa zarIra ke dvArA, jisa nathI. te svabhAvathI ja amUrta hovA chatAM paNa mUrta karmonI sAthe sabaddha che. kanA saMbaMdhane sIdhe 4 AtmAbhAM sUkSma, mAhara, meDendriya, dvIndriya, trIndriya, yaturindriya, paMcendriya, paryApta, aparyApta AdI aneka prakAranI avasthAe nA sadbhAva rahyA ja kare che. AtmA jo ekAntataH anitya hAya, teA kevaLajJAnanI utpattine mATe zravaNa, manana, nididhyAsana (vAraMvAra smazazu) yama, niyama, ANAyAma, dhyAna, dhAraNA, samAdhi, tapa, svAdhyAya ane izvara praNIdhAna AdI lokottara phaLanAM sAdhanAnA tathA zrama, vyApAra, kRSi, sevA Adi AlAka saMbaMdhI la denArA karmAMnA tathA pratyabhijJAna ane smaraNa AdinA sarvathA lApa ja thaI jAta. A kathanane bhAvAtha e che ke saghaLA buddhimAna mANaso AtmAne peAtAnA zarIrathI bhinna tathA paraleAkamAM janAro ane nityAnitya mAnIne ja pAralaukika phaLanAM sAdhanAmAM (hAnATThIbhAM) pravRtta rahe che. le tethe| AtmAne antataH anitya na mAnatA hota, zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cAkamatasvarUpanirUpaNam 137 AtmA taccharIram tAdRzaM karma ceti sarvameva tadaiva vinaSTaM niranvayatayA tadanantaraM kAlAntaramAsAdha kaH phalopabhogaM kariSyati svargAdiparaloke bhavAntare vA bhavAntaramAsAdha pUrvabhavasaMpAditakarmajanyazubhAzubhakarmaNoH phalaM sukhaduHkhAdikaM bhukta jIvaH sa cejjIvo dehaviMgamasamaye sahaiva dehena svayamapi vinaSTastadAphalabhoktA bhavAntare ko bhavettadA Atmana evAbhAvAt / na ca karmAcaraNasAmayikasya Atmano vinAzepi phalopabhogakAliko navIna evAtmA jAyate iti tasyaiva navInasya phalopabhogaH syAditi na pAralaukikaphalasAdhakakarmaNA nairarthakyaviti vAcyam tathApi anyakRtakarmaNonyasya phalabhoktatve kRtahAnyakRtAbhyAgamaprasaM zarIrameM raha kara AtmA ne koI karma kiyA hai, vaha AtmA, vaha zarIra aura baha kiyA huA karma saba ke saba usI samaya pUrI taraha naSTa ho jAte / unake pazcAt kAlAntara meM svarga Adi paraloka yA bhavAntara meM kauna phala bhogegA ? jIva dUsare bhava ko prApta karake pUrvabhava meM kie hue kAmoM dvArA janita zubha yA azubha karmoM kA sukha duHkha rUpa phala bhogatA hai| vaha jIva yadi deha ke nAza ke samaya, deha ke sAtha hI naSTa ho jAya to kauna bhavAntara meM phala ko bhogegA ? usa samaya AtmA to rahA nahIM / zaMkA-karma kA AcaraNa karate samaya ke AtmA kA to vinAza ho jAtA hai parantu phala kA upabhoga karate samaya nayA AtmA utpana ho jAtA hai / vaha nayA AtmA hI usa karma kA phala bhogatA hai / ataeva pAralaukika phaloM ko siddha karane vAle karma nirarthaka nahIM hote / / te je zarIramAM rahIne je zarIra dvArA AtmAe je kaMI karmo karyA che, temanA te zarIra naSTa thatAMnI sAthe ja nAza thaI jAta ! tyAra bAda kAlAntare svarga Adi paraloka athavA bhavAntaramAM keNa te karmonuM phaLa bhegavata? jIva ja (AtmA ja) bIje bhava athavA aneka bha prApta karIne pUrvabhavamAM karelAM karmo dvArA janita zubha athavA azubha karmonA sukhadakha rUpa phaLane bhegave che. A jIva, je dehane nAza thatAM ja dehanI sAthe sAthe ja naSTa thaI jAya, te bhavAntaramAM karma janita phaLa keNa bhagavaze?-- je te samaye AtmAnuM astitva ja na svIkAravAmAM Ave, te karmanuM phaLa keNu bhagavaze? kAraNa ke A mAnyatA anusAra dehanA nArA sAthe AtmAne nAza paNa svIkAryo ja che, zaMkA-karmanuM AcaraNa karatI vakhate je AtmA hoya che, te AtmAne vinAza thaI jAya che, paraMtu phaLane upabhega karatI vakhate navo AtmA utpanna thaI jAya che. te na AtmA ja te karmanuM phaLa bhegave che. tethI pAralaukika phaLane siddha karanArAM karmo nirarthaka hotA nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 sUtrakRtAGgasUtre gasya durvAratA syAt yena manuSyazarIrAvacchinnenAtmanA karmArAdhanaM kRtaM na tena phalamabhoja iti kRtasya karmaNo hAni jatA yena ca devAdizarIrasaMbandhinA tmanA phalopabhogaH kRtaH na tena karmArAdhanamakArIti akRtasya karmaNaH phalasyopabhogaH saMvRtta ityakRtAbhyAgamaH prApnotItyato naikAntenAtmA'nityaH / nAyekAntanityastathAtve janmamaraNAdivyavasthaiva niravakAzA syAt, nahi sarvathA nitye gagane kiMcidapi kSIyamANaM dRSTam / tasmAtkathaMcinnityaH kathaMcidanityazva tAvatA sarvadoSopazamasaMbhavAt / na ca paraspara virodhazIlayornityatvA samAdhAna - aisA mata kho| aisA mAnane parabhI dUsare ke kiye karma kA phala dUsarA bhogegA to kRtahAni aura akRtAbhyAgama nAmaka doSoM kA prasaMga hogA / manuSya zarIra meM rahe hue jisa AtmA ne karma kI ArAdhanA kI thI, usane usa karma kA phala nahIM bhogA, isa prakAra kRta karma kI hAni huI / aura devAdi ke zarIra sambandhI jisa AtmA ne phala kA upabhoga kiyA, usane vaha karma nahIM kiyA thA / isa prakAra use binA kiye karma kA phala mila gayA / yaha akRtAbhyAgama doSa prApta hogA / isa kAraNa AtmA ekAnta anitya nahIM hai / AtmA ekAnta rUpa se nitya bhI nahIM hai / ekAnta nitya mAnane se janma maraNa Adi kI vyavasthA hI nahIM bana sakatI / sarvathA nitya AkAza ataeva AtmA kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya hai / aisA mAnane se koI bhI doSa nahIM AtA hai / samAdhAna-A mAnyatA anucita che. A prakAranI mAnyatAmAM " kare koi ane bhAgave khI," evuM mAnavane kAraNe kRtaDAnI ane akRtAbhyAgama nAmanA doSAnA prasaMga upasthita thaze. manuSya zarIramAM rahelA je AtmAe kramanI ArAdhanA karI hatI, teNe te ka nu phaLa bhAgaLyuM nahIM, A prakAre dhRta karmInI hAnI thai. ane devAdinA zarIramAM rahelA je AtmAe phaLanA upabhAga karyAM, teNe te karma karyuM na hatu. te kAraNe tene karyAM karyAM vinA phaLa maLI gayuM. tene ja ahI amRtAbhyAgama doSa kahevAmAM AvyA che. te kAraNe AtmAne ekAntataH nitya mAnI zakAya nahIM. AtmA ekAntata : nitya paNa nathI. AtmAne ekAntataH nitya mAnavAthI janma maraNa AdinI vyavasthA ja sabhavI zake nahI. te kAraNe AtmAne amuka STie (dravyArthikatAnI apekSAe) nitya ane amuka dRSTie (paryAyanI apekSAe) anitya mAnavAthI, koi paNa doSanI saMbhAvanA rahetI nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TokA pra. zru. a.1 cAkamatasvarUpanirUpaNam 139 nityatvayorekasminnAtmani kathaM saMbhavaH nahi zaityauSNyadharmayoH parasparaviruddhayo rekasminsamAvezo dRzyate samAvezeca virodhakathaivAstamiyAditi tadeva viruddhAnAM viruddhatvaM yatsahAnavasthAyitvam iti vAcyam apekSAbhedenobhayorapi samAveza saMbhavAt / ayamAzayaH yathaikasminpuruSe apekSAbhedena pitRtvaputratvazyAlatvazvazuratva bhrAtRtvajAmAtRtvAdidharmANAM samAvezepi na virodhasaMbhAvanA tathaikasminnAtmanidravyatvarUpeNa nityatvaM deva manuSyatiryapakSyAdi paryAyAtmanA'nityatvamapi syAttatra ko doSaH / yathAvA naiyAyikamate ekasminneva ghaTe ghaTatvapRthivItvadravyatvaprameyatvAdyanekadharmANAM samAvezaH yathaivaikasmin vRkSe zAkhAvacchedena zaMkA-svabhAva se hI paraspara virodhI nityatA aura anityatA eka hI AtmA meM kaise raha sakate haiM ? zItatA aura uSNatA kA jo paraspara viruddha hai, ekahI vastu meM samAveza nahIM dekhA jAtA / agara unakA samAveza ho to virodha kI kathA hI samApta ho jAya / eka sAtha na rahanA hI virodhI padArthoM kI virUddhatA kahalAtI hai / samAdhAna-upekSA ke bheda donoM kA samaveza hotA hai / abhiprAya yaha hai ki jaise eka hI puruSa meM bhinna bhinna apekSA se pitRtva, putratva, zyAlatva (salApana), zvasuratva, bhrAtRtva, jAmAtRtva Adi dharmoM kA samAveza hone meM koI virodha nahIM hai, usI prakAra eka hI AtmA meM dravya kI apekSA se nityatA aura deva manuSya tiryaMca pakSI Adi paryAya kI apekSA se anityatA ho to kyA doSa hai ? athavA jaise naiyAyika mata ke anusAra eka hI ghaTa meM ghaTatva, pRthitva, dravyatva tathA prameyatva Adi aneka dharmoM kA samAveza zaMkA-svabhAvathI ja paraspara virodhI evI nityatA ane anityatA eka ja AtmAmAM kevI rIte rahI zake che jema ke zItatA ane uSNatA rUpa paraspara virodhI guNone sadUbhAva eka ja vastumAM saMbhavI zakto nathI. je eka ja vastumAM temane samAveza thato hoya, te vIredhanI vAta ja samApta thaI jAya. eka sAthe na rahevuM, tene ja virodhI padArthanI virUddhatA kahevAya che. samAdhAna-apekSAnA bhedanI apekSAe bannene samAveza thaI zake che, jevI rIte eka ja purUSamAM bhinna bhinna apekSAe pitRtva, putratva, sALApaNuM, dhasuratva, bhrAtRtva, jAmAtRtva Adadharmone samAveza thavAmAM koI paNa muzkelI rahetI nathI, eja pramANe ekaja AtmAmAM dravyanI apekSAe nityatA ane deva, manuSya, tiryaMca Adi paryAyanI apekSAe anityatA mAnavAmAM zuM vAMdho che? athavA jevI rIte taiyAyikanA mata pramANe eka ja ghaDAmAM ghaTava, pRthvI, dravyatva tathA prayatna Adi aneka dharmone samAveza thAya che, athavA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapisayogo mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvo vidyamAno na kSattimASahati nankastha hotoH 1 avacchedakabhedAt tathaiva prakRte Atmanyapi apacchedakabhedamAzritya viruddhayorapi nityatvAnityatvayoH samAveze kaH pradveSo bhavatAs anyatra svapa bhapAtAt tasmAt syAdanityaH syAnnityazca syAditi kRtaM vistareNa / yadyapyatra bahu baktavyamasti tathApi prakaraNe eva vistaravicAra zobhate avasarapaThitA vaNIti myAyAt / / paMcabhUta samutpanna AtmA caitanyavAnsvataH / na svargonApavargoM vA dRSTamAnamidaM jagat // 1 // hotA hai, athavA jaise eka hI vRkSa meM zAkhA kI apekSA se kapi saMyoga (vaMdara ke sAtha saMyoga) aura mUla kI apekSA se saMvogAbhAva rahatA hai aura usameM koI pApA nahIM AtI / aisA kyoM hotA hai ? avacchedaka ke bheda se| isI prakAra prakRta AtmA meM bhI avacchedaka ke bheda se paraspara viruddha bhI nityatA aura anityatA kA samAveza mAnane meM Apako kyA dveSa hai ? pakSapAta ke sivAya aura koI kAraNa nahIM hai / ataeva AtmA kathacit anitya hai / aura kathaMcit nitya hai / aba adhika vistAra nahIM krte| yadyapi isa viSaya maiM bahuta kucha vaktavya hai, tathApi prakaraNa meM hI vistAra se vicAra karanA zobhA detA hai / "avasarapaThitA vANI" aisA nyAya hai| AtmA pA~ca bhUtoM se svataH hI utpanna ho jAne vAlA tathA caitanyavAm hai| na svarga hai, na mokSa hai / yaha jagat itanA hI jitanA dikhAI detA hai, // 1 // jevI rIte eka ja vRkSamAM zAkhAnI apekSAe kapi (vanarAnI sAthe saga) ane mULanI apekSAe piyagAbhAva rahI zake che, ane temAM koI muzkelI naDatI nathI, eja pramANe AtmAmAM paNa nityatA ane anityatA mAnavamAM zI muzkelI che? ghaDA ane vRkSamAM avacchedakanA bhedane lIdhe evuM saMbhavI zake che, e ja pramANe prastuta AtmAmAM paNa avarachedakanA bhedanI apekSAe paraspara virUddha evI nItyatA ane anityatAne samAveza mAnavAmAM Apane zI muzkelI lAge che? padmapAta sivAya bIjuM hI paNa kANuM heI zake nahIM. tethI AtmAne nityAnitye mAna eja ucita che. jo ke A viSayane anulakSIne ghaNuM kahI zakAya tema che, paraMtu granthavistAranA bhayathI tathA viSayAntara thavAnA bhayathI ahIM vadhu vistArathI vicAra kare ThIka lAgato nathI. A viSayane lagatA prakaraNamAM ja A viSayanI vistRta vicAraNA bhI zake, kAraNa ke "apasarA tA vANI" me siddhAMta cha. cArvAka matanuM svarUpa prakaTa karatAM be kalAkane bhAvArtha " mAM pAMca mahAbhUtamAMthI svataH unna thaI janAre ane citacata che. varga paNa nathI ane melsa paNa nathI. A jagata evaDu ja che ke jevaDu dekhAya che." zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cAkamatasvarUpanirUpaNam 41 mAtramadhyakSamAnaM hi nAnumAnAgamo matau / anavasvAnyonyAzrayasvadoSAghAtau yato hitau // 2 // dehamAtrasya hyAtmatve dehanAzAddhinAzataH / mahAdhiyAM ca zAstrANAM pravRtti naiva saMbhavet // 3 // mAtramadhyasamAnaM cet dUradezAntaraM gate / pitari prakhkhAlloko badRSTvAnAzazaMkayA // 4 // saMkSiptIyaM mayA pakSazcArvAkasya smaastH| vizeSato vicAro hi yathAzAstre svayaM kRtaH ||5||gaa. "sirpha pratyakSa hI pramANa hai / anumAna aura Agama pramANa nahIM haiM, kyoMki anumAna aura Agama ko pramANa mAnane meM anavasthA aura anyonyAzraya doSa Ate haiM, // 2 // ___ "yadi deha mAtra ko AtmA mAnA jAya to deha kA nAza hone para AtmA kA bhI nAza ho jAyegA / aisA ho to mahAbuddhimAnoM aura zAstroM kI pravRtti saMbhava na hotI" // 3 // yadi eka mAtra pratyakSa hI pramANa ho to pitA ke dUra deza jAne para loga rone lage / kyoMki pitA ke dikhAI na dene para usake vinAza kI AzaMkA ho jAegI,, // 4 // ___"vahA~ para prathama do zlokoM dvArA cArvAka mata kA svarUpa disAyA gayA hai, aura aMtima do zlokoM dvArA ukta cArvAka mata kA khaNDana kiyA gayA hai| mAtra pratyakSa ja pramANa che. anumAna ane Agama pramANurUpa nathI, kAraNa ke Agama ane cAnumAnane pramANa mAnavAthI anavasthA ane anyAzraya doSanA prasaMga upasthiti thAya che"rA nIcenA be ke dvArA cArvAkanA matanuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. " je dehane ja Atma mAnavAmAM Ave, te dehane nAza thAya tyAre AtmAno paNa nAza thavAnuM svIkAravuM ja paDe. evuM thatuM hoya te mahAbuddhimAna ane zastronI pravRti ja saMbhavI zakata nahIM."3 je eka mAtra pratyakSane ja pramANa mAnavAmAM Ave, te pitA dUranA dezamAM jAya tyAre leke raDavA lAgaze, kAraNa ke dUra rahelA pitA draSTigocara nahIM thavAne kAraNe temanA maraNanI AzaMkA ja UbhI thaze." zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre vedAntIkAtmavAdaHekAtmavAdIyapUrvapakSaM darzayati sUtrakAraH---'jahAya' ityadi / mUlam jahA ya puDhavI thUbhe ege nAnAhi dIsai / evaM bhI kAsiNe loe vinnU nANAhi dIsaha // 9 // 11 12 chAyA--- yathA ca pRthivI stUpa eko nAnAhi dRzyate / evaM bhoH kRtsno lokaH vijJaH ( vidvAn ) nAnAhi dRzyate / / 9 / / anvayArthaH--- ( jahA-yathA ) yena prakAreNa (puDhavIthUbhe-pRthivIstUpaH) pRthivI samudAya rUpo'vayavI (egeya-eko'pi ) ekarUpeNa sthito'pi ( nAnAhidIsai-nAnA vedAntiyoM kA ekAtmavAda eka hI AtmA mAnane vAloM kA pUrvapakSa sUtrakAra dikhalAte haiN| 'jahA' ityAdi // zabdArtha-'jahA-yathA' jisa prakAra puDhavIthume 'puDhavIstUpaH' pRthvosamUha 'egeya-eko'pi' eka hI "nAnAhi dIsai-nAnA dRzyate" nAnArUgoM meM dekhA jAtA hai| evaM-evam' isI prakAra 'yo-he' he jIvoM 'kisaNeloekRtsno lokaH samastaloka 'vinnU-vijJaH Atmasvarupa 'nANAhi-nAnA' anekarUpoM meM 'dIsai-dRzyate' dekhA jAtA hai| anvayArtha jaise pRthvI rUpa stUpa eka hone para bhI saritA sAgara, parvata, nagara, grAma, ghaTa, paTa, Adi ke bheda se aneka rUpoM vAlA dikhAI detA hai, evaM isI prakAra yaha jar3a cetana rUpa sampUrNa loka jJAna svarUpa AtmA ___vahantiyonA sAtmavAha eka ja AtmAne mAnanArA lekanI mAnyatA sUtrakAre A sUtra dvArA prakaTa 4za che. "jahA ya" zahAtha-'jahA yathA' vAzate puDhavIme-pRthvostUpaH' pRthvIsabhUpageya-eko'pi' me 'nAnAhi dIsai-nAnA dRzyate' mane 3pAmA pAya che. 'evaM-evam' me pramANe 'bho-he vo 'kasiNe loe-kRtsno lokaH' samasta do 'vinnU-vikSaH' mAtma2135 'nANAhi-nAnA' bhane 3pomA 'dIsai-dRzyate' hevAmAM Ave cha. // 6 // zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 ekAtmavAnarUpaNam 143 dRzyate ) saritsamudraparvatanagaragrAmaghaTapaTAdibhedena aneka rUpo dRzyate ( evaMevam ) anenaiva prakAreNa (bho-he) he lokAH ! (kasiNe loe kRtsno lokaH) vetanA-cetanarUpaH samasto lokaH (vinna-vijJaH) vidvAneva jJAnasvarUpa Atmaiva (nAnAhi-nAnA) pRthivyAdi bhUtAkAratayA (dIsai-dRzyate) dRSTigocaro bhavati / kintu nAnyaH ko'pi AtmAtirikto'nyaH padArtha iti // 9 // TIkA dRSTAntenArthaH spaSTarUpatayA'vagato bhavatItyataH prathamaM dRSTAntamevAha'jahA ya=yathA ca-yena prakAreNa 'ege'='ekaH' 'puDhavI thUbhe' pRthivIstUpaHpRthivyeva stUpaH pRthivyAH stUpaH pRthivIsamudAyAtmako'vayavI, 'nAnAhi dIsai' nAnA anekaprakAreNa dRzyate yathA eka eva pRthivIsamudAyaH nAnArUpa: jalasamudraparvatanagaraghaTapaTAdivibhinnarUpeNAtivicitro dRzyate na tu pRthivIhI hai / pRthvI Adi bhUtoM ke nAnA AkAra meM dRSTi gocara hotA hai / AtmA se atirikta anya koI padArtha nahIM hai // 9 // TIkArtha dRSTAnta hI se artha spaSTa ho jAtA hai, isa kAraNa yahA~ sarva prathama dRSTAnta hI kahate haiM-jaise eka hI pRthvI rUpa stUpa yA pRthvI kA stUpa arthAt pRthvI kA samudAya rUpa piNDa aneka rUpoM meM dikhAI detA hai arthAt mala meM pRthvI eka hone para bhI jala, samudra parvata, nagara, ghaTa, paTa Adi nAnA rUpoM meM hone se vicitra dikhAI detI hai, phira bhI pRthvI tattva ina sabhI meM vyApta rahatA hai-usake svarUpa meM bheda nahIM hotA, isI prakAra he jevI rIte pRthvI rUpa sUpa (peDa) eka hovA chatAM paNa saritA. sAgara, pahADa, nagara grAma, ghaTa (ghaDo) paTa AdinA bhedanI apekSAe aneka rUpavALA dekhAya che, e ja pramANe" he leke! A jaDa cetana rUpa saMpUrNa loka jJAnasvarUpa AtmA ja che. AtmA ja pRthvI Adi bhUtanA AkAre daSTigocara thAya che AtmA sivAya anya kaI padArtha nathI. - -- draSTAntanI madadathI artha spaSTa thaI jAya che. tethI ahIM sauthI pahelAM draSTAnta ja ApavAmAM Avela che -jema eka ja pRthvI rUpa stUpa arthAt pRthvIne stUpa eTale ke pRthvInA samudAya rUpa piMDa aneka rUpe dekhAya che, eTale ke mULamAM te pRthvI eka hovA chatAM paNa jaLa, samudra, parvata, nagara, ghaTa, paTa Adi vividha rUpe rahele hevAne kAraNe vividha rUpe dekhAya che, chatAM paNa te badhAmAM pRthvItatvanI vyApti te rahelI ja hoya che, -tenA svarUpamAM te bheda paDa nathI, eja prakAre che loke ! A acetana (jaDa) ane zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcakatAjAsatre tattvasya svarUpato bhedo bhavati 'evaM' evam-anenaiva prakAreNa 'bho bhoH lokAH ! 'kasiNe loe' kRtsno lokaH- cetanAcetanArUpaH 'cinnU' vidvAn jJAnasvarUpaH pRthivIjalAdibhUtAkAratayA nAnA anekaprakArako dRzyate vartate ayaM bhAvaH-ekaevAtmA vidvAn jJAnasvarUpaH pRthivyAdibhUtAkAratayA anekarUpeNa paridRzyamAno bhavati, nacaitAvatA Atmatatvasya kathamapi bhedo bhavati, pRthivIvad, tathA ca zrutiH "eka evahi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravata // 1 // puruSa evedaM sarvam 2, ekamevAdvitIyam brahma 3 / vAyuryathaiko bhuvanaM praviSTo rUpaM rUpaM pratirUpo vabhUva logo ! acetana cetana rUpa samasta loka jJAna rUpa (AtmA) hI hai, magara pRthvI jala Adi bhUtoM ke AkAra meM hone se aneka prakAra kA dikhAI de rahA hai / tAtparya yaha hai ki eka hI jJAna svarUpa AtmA pRthvI Adi bhUtoM ke AkAra meM pariNata hone se aneka rUpoM meM dikhAI de rahA hai / magara jaise pRthvI, ghaTAdi saba meM eka hI hai, usI prakAra AtmA bhI eka hI hai usameM koI bheda nahIM hai / zruti meM kahA hai-"eka eva hi" ityAdi / eka hI bhUtAtmA pratyeka bhUta meM rahA huA hai| vaha jalacandra ke samAna eka prakAra kA hone para bhI aneka prakAra kA dikhAI detA hai,, // 1 // "yahI saba puruSa hI hai,, // 2 // "eka advitIya tatva hI hai,, // 3 // acetana rUpa samasta leka jJAnarUpa(AtmA)ja che, paraMtu pRthvI jaLa Adi bhUta ti) ne AkAramAM hevAthI aneka prakArane dekhAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke-jJAna svarUpa AtmA te eka ja che paraMtu te pRthvI Adi bhUtanA AkAramAM pariNata thaI javAthI aneka rUpe dekhAya che. paraMtu jevI rIte ghaTAdi samasta padArthomAM pRthvI rUpa tattva te eka ja che, eja pramANe AtmA paNa eka ja che-temAM kaI bheda nathI. kRtimAM kahyuM che ke -" eka eva hi" ityAhi-" me bhUtAtmA pratye bhUtamA so cha. te raar (jAmAM candranA pratibiMba) samAna eka prakArano hovA chatAM aneka prakArane dekhAya che. 15 " me sapA puruSa (AtmA) cha" // 2 // " advitIya tatva che" // 3 // zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 ekAtmavAdanirUpaNam ekastathA sarva bhUtAntarAtmA upAdhinA kriyate bhedarUpa ityAdi eka evAtmA jIvaH bhUte bhUte pratyekavastuni vyavasthito jIvarUpeNa sthitaH tiSThati sa eva eko jIvaH ekadhA ekarUpeNa bahudhA anekarUpeNa devadattagaMgadattAdibhedena dRzyate, jalacandravat , yathA eka eva candramAH jalabhAjanabhedena anekarUpatayA dRzyate, evamAtmA ekaH upAdhibhedenAnekaprakArako bhavatIti // 1 // puruSa Atmaiva idaM sarvam paridRzyamAnaM sarvamapi vastu AtmarUpameveti 2, ekamevAdvitIyamAtmA brahma 3, yathA eko vAyuH bhuvanaM tattat sthAnaM prApya anekarUpo bhavati tathA eko'pi AtmA tattad upAdhivizeSamAsAdyAnekarUpo bhavatIti zrutyarthaH-ityAtmAdvaitavAdaH // 9 // jaise eka hI vAyu bhuvana meM praviSTa hai, magara upAdhi bheda se alaga alaga rUpa ho gayA hai, isI prakAra sarvabhUtoM ke andara rahA eka hI AtmA upAdhi ke bheda se bhinna bhinna rUpavAlA banA diyA jAtA hai // 4 // eka hI AtmA pratyeka vastu meM jIva rUpa se sthita hai| vahI eka AtmA eka rUpa se aura devadatta gaMgadatta Adi aneka rUpoM se pratIta hotA hai| jaise eka hI candramA jala ke vibhinna pAtroM meM aneka dikhAI detA hai isI prakAra eka AtmA upAdhi bheda se aneka prakAra kA ho jAtAhai // 1 // yaha saba jo dikhAI de rahA hai, vaha AtmA hI hai // 3 // eka advitIya brahma AtmA hI hai // 3 // jaise eka hI vAyu loka meM vyApta hai, phira bhI upAdhi bheda se aneka rUpa ho jAtA hai, usI prakAra eka hI AtmA bhinna bhinna upAdhiyoM ko " jevI rIte eka ja vAyu gharamAM praviSTa che, chatAM paNa upAdhi bhedane lIdhe judA judA AkAravALe thaI gayela che," eja pramANe sarva bhUtemAM rahelo eka ja AtmA upAdhinA bheda vaDe bhinna bhinna rUpavALe banAvI devAya che. 4 eka ja AtmA pratyeka vastumAM jIva rUpe sthita che. e eka ja AtmA eka rUpe ane devadatta, gaMgadatta Adi aneka rUpe dekhAya che. jevI rIte candramAM eka ja hovA chatAM paNa judAM judAM jaLapAtromAM tenA aneka pratibiMba dekhAya che, e ja pramANe eka AtmA upAdhi sahanI apekSAye ane praarn| hepAya che. // 1 // 2mA madhu mAya cha, te mAmA 4 cha. // 2 // 4 madvitIya brahma mAtmA che. // 3 // jevI rIte eka ja vAyu lekamAM vyApta che, chatAM paNa upAdhi bhedanI apekSAe aneka rUpa thaI jAya che, eja prakAre eka ja AtmA judI judI upAdhione pAmIne aneka rUpane zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 sUtrakRtAGga pUrvagAthoktaM dvaitAtmavAdimataM nirasitumupanAman sUtrakAra Aha-'egamevetti' ityAdi / eva megetti paMti, maMdA AraMbhaNissiyA / ege kiccA sayaM pAvaM, tivvaM dukkha niyacchaha // 10 // 12 13 chAyA-- eka meva iti jalpanti mandA ArambhanizritAH / eke kRtvA svayaM pApaM tInaM duHkhaM niyacchanti // 10 // anvayArthaH( evaM-evam ) anena prakAreNa (ege-eke) kecana AtmAdvaitavAdinaH (tti-iti) pUrvoktaprakAreNa (jaMpaMti-jalpanti) asatpralApaM kurvanti te (maMdAprApta hokara aneka rUpoM ko dhAraNa karatA hai| yaha pUrvoddhata zrutiyoM kA artha hai| yahI AtmAdvaitavAdiyA~ kI mAnyatA hai // 9 // pUrvokta advaitAtmavAdI ke mata kA nirAkaraNa karane kA upakrama karate hue sUtrakAra kahate haiM- "evamege" ityadi // 10 // zabdArtha-evaM-evam' isaprakAra 'ege-eke' kitaneka puruSa 'tti-iti' ekahI AtmA hai yaha 'jappaM ti-jalpanti' kahate haiM 'madA-mandAH' jaDabuddhi vAle ve 'bhAraMbha nissiyA-ArambhanizritAH' prANAtipAtAdi AraMbhameM Asakta aise 'ege-pake' kitaneka puruSa 'sayaM-svaya' svayaM pAya kiccA-'pApaM kRtvA' pApa karake 'tivvaM tIbra, tAna "dukkha-dukham' dukhako 'niyacchaha-niyacchanti' prApta karate haiM // 10 // dhAraNa kare che. pUrvokta kRtione A prakArane artha thAya che. e ja AtmAnA asaitipaahiyonii mAnyatA cha. // 8 // ve suutr||2 pUrvAta madvaitavAdI-mAnA matanu mana 42 cha "evamege" tyA - zapatha-evaM-evam' ke pramANe 'ege-pake DeTA yu35 'tti-iti' 41 mAtmA che. mArIta 'jappaMti-jalpaMti' 4 che. 'maMdA-mandAH' 44 muddhivA tayA 'AraMbhanissiyA-ArambhanizritAH prAtipAta vigere sAlamA mAsata mevA 'ege eke' mA 53ss| 'saya-svayaM' pAte 'pAvaM kiccA-pApaM kRtvA' 5|54iine 'tivvaMtIvra' tIna kham-duHkham' 5 'niyacchai-niyacchanti' prApta 42 cha // 10 // zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 ekAtmavAdimatanirasanam 147 mandAH) jaDA = jaDamatayaH (AraMbhanissiyA-ArambhanizritAH prANAtipAtAghArambhAsaktAH (ege-eke) kecana kRSIvalAdayaH (sayaM-svayaM) Atmanaiva (pAvaM kiccA-pApaM kRtvA) pApaM ANAtipAtAdikaM kRtvA (tivvaM-tIvram ) atyantam ( dukkhaM-duHkham ) narakanigodAdijanyavedanAM (niyacchai-niyacchanti) nitarAM prApnuvanti / Atmana ekatve svIkRte ekenApyazubhe karmaNi kRte sarveSAM duHkhasaMbhavaH, iti tu na dRzyante'ta eka evAtmeti na yuktisaMgatamiti // 1 // TIkA-- 'ege' eke kecanAtmA dvaitavAdinaH, 'tti' iti-anenoktaprakAreNa 'jaMpaMti' jalpanti-asatpralApaM kurvanti kiM bhUtAste tatrAha-'maMdA' mandAH jar3A mandamatayaH, samyagjJAnarahitAH, mandatvaM caiteSAm yuktirahitAtmAdvaitapakSAvalaMba --anvayArtha-- koI koI AtmA dvaitavAdI pUrvokta prakAra kA kathana karate haiM ArthAt mithyA pralApa karate haiM ve ajJAnI haiM, prANAtipAta Adi AraMbho meM Asakta hai| koI koI kisAna Adi svayaM praNAtipAta Adi AraMbha karake tIvra naraka nigoda Adi ke duHkha ko prApta hote haiM / AtmA ko eka svIkAra karane para to eka ke azubha karma karane para sabhI ko duHkha bhoganA paDatA, magara aisA dekhA nahIM jAtA / ataeva eka hI AtmA hai, aisA kahanA yuktisaMgata nahIM hai // 10 // --TIkArtha-- AtmAdvaitavAdI ukta prakAra se mithyA prarUpaNA karate haiM / ve kaise haiM ? jaDa haiM arthAt samyagjJAna se rahita haiM / yuktihIna AtmAdvaita pakSa anvyaarthAtmAavAdI pUrvokta je kathana kare che je mAnyatA dharAve che - te mithyA che. teo ajJAnI che, ane prANAtipAta Adi AraMbhemAM Asakta che. keI kaI kheDuta Adi leke svayaM prANutipAta Adi AraMbha karIne tIvra naraka nigoda AdinA duHkhanA bhoktA bane che. AtmA eka ja hevAnI vAta svIkAravAmAM Ave, te eke karelA azubha karmanuM phaLa saue bhegavavuM paData. "eka azubha karma kare. ane tenA phaLa rUpe bIjA badhA loke ma logave", seto hI nepAmA sAvatu nathI. tethI "mAtmA se cha," // pramANe kahevuM te yukti saMgata lAgatuM nathI. te 10 che TIkAryuM-AtmAdvaitavAdI (AtmA ekaja che, ema mAnanArA) pUrvokta prakAranI mithyA prarUpaNa kare che. teo zA kAraNe evuM kahe che? teo jaDa che eTale ke samyajJAnathI rahita che. yuktihIna AtmAgaitivAdiyAnI mAnyatAne AdhAra levAne kAraNe teo jaDa che tathA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 sUtrakAGgasUtre nAt, 'AraMbhanissiyA' AraMbhanizritAH Arambhe prANAtipAtAdau AsaktAH / 'ege' eke kecana puruSAH AraMbha samAraMbhAdibhiH kRtvA upAdAya 'sayaM' svayameva 'pAvaM' pApaM - prANAtipAtAdikaM 'kiccA' kRtvA 'tivyaM dukkhaM niyacchai' tIvramatikaThoraM duHkhamasAtAvedanIyarUpaM niyacchanti prApnuvanti / ayaM bhAvaH - ya eva azubhaM karma kurvanti ta eva tasya phalaM duHkhamanubhavanti, nAnye anubhavantIti sarvAnubhavasiddham, yadi eka evAtmA bhavet tadA ekena kRtasya karmaNo'nyeSAmapi tatphalAnubhavaH prasajyeta, natvevaM bhavati, upapadyate vA, tathAhi ya evaM pApaM karma karoti sa eva tadanubhavarUpAM vedanAM prApnoti, evamAtmanaH sarvavyApakatve svIkriyamANe bandhamokSavyavasthApi na syAt, tathA pratipAdyapratipAdakayorabhAvAt, zAstrAdipraNayanamapi ekAtmavAdinAM nirarthakameva syAditi bhAvaH / evaM yadi eka evAtmA bhavet tadA ekasmin puruSe jAyamAne sarve 9 kA avalambana karane ke kAraNa ve jaDa haiM tathA prANAtipAta Adi Arambha Adi dvArA svayaM hI prANAtipAta Adi pApa karake tIvra duHkha ko prApta hote haiN| Azaya yaha hai ki jo jIva azubha karma karate haiM vahI usakA duHkha rUpa phala bhogate haiM, dUsare nahIM / yaha tathya sabhI ko anubhavasiddha hai / yadi eka hI AtmA hotA to eka ke dvArA kiye gaye azubha karma kA dUsaroM ko bhI phala bhoganA paDatA / kintu na aisA hotA hai aura na yaha saMgata hI hai / isa prakAra AtmA ko eka svIkAra karane para bandha aura mokSa kI vyavasthA bhI nahIM ho sakatI / tathA pratipAdya ( ziSya ) aura pratipAdaka ( zikSaka ) kA bheda na hone se unakA zAstra kI racanA karanA bhI nirarthaka hI siddha hotA hai / isI prakAra AtmA yadi eka hI ho to eka puruSa kA prANAtipAta Adi ArabhAmAM Asakta che. koI koI jIva AraMbha samAraMbha Adi dvArA svayaM prANAtipAta Adi pApanu sevana karIne tIvra duHkhanI prApti kare che. A kathanane bhAvAtha e che ke-je jIvA azubha karma kare che, teja tenA phaLa svarUpe duHkha bhogave che, anya loko (azubha karma nahIM karanArA loko) tenA phaLasvarUpe duHkha bhogavatA nathI. jo AtmA ekaja hAta, teA ekanA dvArA sevAyelA. azubha karmanuM phaLa bIjA lokone paNa bhAgavavu paData. parantu evuM banatu nathI ane te mAnyatA saMgata paNa lAgatI nathI. A prakAre AtmAne eka mAnavAmAM Ave, te anya ane meAkSanI vyavasthA paNa saMbhavI zake nahIM. tathA pratipAdya (ziSya) ane pratipAdaka (zikSaka) nA bheda na heAvAthI temanA dvArA zAstranI racanA karavAnuM kArya paNa niraMka banI jAya che. eja pramANe AtmA jo eka hAta, tA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhinI TokA pra. zru. a. 1 ekAtmavAdimatanirasanam 149 jIvA yugapadeva jAyeran yathA ekasmin mriyamANe sarve'pi jIvAH mriyeran tathA ekasmin kutracit kArye prayatamAne sarve sarvatra prayatamAnA bhaveyurnatvevaM bhavati. Atmabahutve tu naite doSAH saMbhavanti tathA bandhamokSavyavasthApi samAhitA bhavatItyAdi / "nAtmaikavAde sukhaduHkhamokSavyavasthayA ko'pi sukhAdimAn syAt / atopAsyA puruSaiH sadaiva satA samArAdhitasaptabhaMgI // 1 // dazamazlokasya saMkSepato'yamarthaH sarveSAmeka evAtmeti pakSo na samyaka yato ya eva puruSaH pApakarma karoti, sa eva duHkhI bhavati, nAnye duHkha bhAjo bhavanti / parantu yadi sarvasya eka evAtmA, tadA yaH pApI nAsti, tasyApi tAdRzaM duHkhaM janma hone para eka hI sAtha saba kA janma ho aura eka ke marane para sabhI jIvoM kA maraNa ho jAya, eka kahIM kisI kArya meM pravRtta ho to sabhI usa kArya meM pravRtta ho jAe~ / kintu aisA hotA nahIM hai / aneka AtmAoM ko svIkAra karane para ye doSa nahIM Ate haiM aura bandha mokSa kI vyavasthA kA bhI samAdhAna ho jAtA hai / "nAtmaikavAde" ityAdi / ekAtmavAda meM sukha, duHkha, mokSa kI vyavasthA se koI bhI sukhAdi bAlA nahIM hogA / ataeva satpuruSa ko kisI aise puruSa kI upAsanA karanI cAhie jisane saptabhaMgI kI arAdhanA kI ho // 1 // dasavIM gAthA kA saMkSipta artha yaha hai - saba kA AtmA eka hI hai, yaha pakSa samIcIna nahIM hai, kyoMki jo puruSa pApa karma karatA hai, vahI duHkhI hotA hai, dUsare saba duHkhI nahIM hote / yadi saba kA AtmA eka hI hotA eka ja mANasanA janma thAya tyAre eka sAthe ja saunA janma thatA hota ane ekanu mRtyu thatAM ja saghaLA jIvAnu mRtyu thatuM hota ! eka kAi kAryamAM pravRtta thAta tyAre saghaLA eja kA mAM pravRtta thai jAta! parantu evuM kadI banatu nathI. aneka AtmAonA svIkAra karavAmAM Ave, teA A doSonI saMbhAvanA rahetI nathI, ane anya meAkSanI vyavasthA pazu sabhAdhAna yaha laya che. "nAtmaikavAde" ityAdi -- ekAtmAvAdamAM sukha, du:kha, ane meAkSanI vyavasthA dvArA koi paNa jIva sukhAdivALe nahIM bane, tethI satpuruSe kAi evA puruSanI upAsanA karavI joie ke jeNe samabhaMgInI ArAdhanA karI heAya, eTale ke che syAd vAdanA jJAtA hoya. // 1 // dasamI gAthAnA saMkSipta bhAvA nIce pramANe che saunA AtmA eka ja che, A mAnyatA ucita nathI, kAraNa ke je mANasa pApakama kare che, eja duHkhI thAya che. bIjA loko duHkhI thatAM nathI. jo sonA AtmA eka ja hota, teA je pApI nathI tene paNa pApI jevuM ja du:kha bhogavavu paData, kAraNa ke saunA AtmA eka hAvAthI bhinnatAnA abhAva zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgapatre syAt, sarveSAmaikyena pArthakyA'bhAvAt / tathA sarvavyApakatvamapyAtmano na saMbhavati / zarIrAkArapariNatabhUte-evacetanAyA upalabdhidRzyate, na ca ghaTapaTAdiSu, ato nAtmA sarvavyApakaH / tathA devadattajJAnaM yajJadatto nAvagacchati ityapi nirvivAdameva / yadi sarveSAmaikaevAtmA bhavettadA devadattIyajJAnaM yajJadatto'pi jAnIyAt / nattvevaM kutracidapi dRzyate, ato na sarveSAmAtmA eka iti // 10 // ___ AtmaikatvavAdimataM nirAkRtya, tajjIvataccharIravAdimataM dUpayituM tasya pUrvapakSamAha-- patteyaM' ityAdi / / mUlam-- patteyaM kasiNe AyA je bAlA je ya paMDiyA / 9 22 10 12 15 13 14 saMti picA na te saMti natthi sattovavAiyA // 11 // chAyApratyekaM kRtsnA AtmAnaH, ye bAlA ye ca pnndditaaH| santi pretya na te santi, na santi sattvA auppaatikaaH||11|| to jo pApI nahIM hai usako bhI pApI jaisA hI duHkha bhoganA paDatA, kyoM ki saba eka hone se bhinnatA kA abhAva hai| tathA AtmA sarvavyApaka bhI nahI haiN| zarIra ke AkAra meM pariNata bhUta meM hI cetanA kI upalabdhi hotI hai, ghaTa paTa Adi meM nahIM hai| tathA yaha bhI nirvivAda hai ki devadatta ke jJAna ko yajJadatta nahIM jaantaa| yadi saba kA AtmA eka hI hotA to devadatta ke jJAna ko yajJadatta bhI jaantaa| magara aisA kahIM bhI nahIM dekhA jaataa| ataeva saba kA AtmA eka nahIM hai // 10 // ekAtmavAdI ke mata kA nirAkaraNa karake "tajjIva taccharIravAdI" ke mata ko dRSita karane ke lie usakA pUrvapakSa kahate haiM--"patteyaM" ityAdi / che. tathA AtmA sarva vyApaka paNa nathI. zarIranA AkAre pariNuta bhUtamAM ja cetanAnI upalabdhi thAya che, ghaTa, paTa AdimAM thatI nathI. te kAraNe AtmAne sarvavyApaka paNa mAnI zakAya nahIM. tathA e vAta paNa nirvivAda che ke devadattanA jJAnane yajJadatta jANu nathI. je saune AtmA eka ja heta te devadattanA jJAnane yajJadatta jANu zakata paNa evuM kadI banI zakatuM nathI. tethI e vAta siddha thAya che ke sauno AtmA eka nathI.gA. 1LA somavAhIyAnA matanu mana prazane huve sUtra2 "tajjIvatadhcharIravAdI" n| matanuM (jIvanI eka bhavamAMthI gati nahIM mAnanAranA matanuM) svarUpa prakaTa kare che "patteya" chatyAha zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3D samathArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 taobataccharIravAdImatanirUpaNam 151 anvayArthaH(kasiNe ) kRtsnA= samastAH (AyA) AtmAnaH (je bAlA) ye bAlA:= ajJAH= zAstraparizIlanajanyabuddhiprakarSarahitAH avivekina ityayaH / (je ya paMDiyA ) ye ca paNDitAH = zAstraparizIlanajanyaprAptabuddhiprakarSAH vivekina ityarthaH, te sarve ( patteyaM ) pratyekam=pRthak pRthak santi / na tveka AtmA kintu (pecA) pretya-paraloke (te na saMti) te AtmAno na vidyante ataH ( satta ) sattvA = prANinaH= SaDjIvanikAyarUpAH ( ovavAiyA natthi ) aupapAtikAH= bhavAda bhavAntaragAminaH AtmAno na santIti // 11 // zabdArtha-'kasiNe-kRtsnAH ' samasta 'AyA-AtmA' AtmAe~ 'je bAlA-ye bAlAH' jo ajJAnI hai 'je ya paMDiyA-ye ca paNDitAH' aura jo paNDita hai 'patteya-pratyekama' pratyeka pRthak pRthak 'sati-santi' hai 'piccA-pretya' mRtyu ke pazcAt 'te na saMti-te santi' ve nahIM rahate haiM 'sattA-satvAH' prANI uvavAiyA-aupapAtikAH' paralokameM jAnevAle 'natthi-na santi nahIM hai // 11 // anvayArtha samasta AtmAeM, jo ajJa arthAt zAstra ke parizIlana se utpanna hone vAle buddhi ke prakarSa se rahita-avivekI haiM, aura jo vijJa arthAt zAstra parizIlana se utpanna hone vAle buddhi ke prakarSa vAle-vivekI haiM, ve saba pRthaka pRthaka haiM / eka hI AtmA nahIM hai, kintu ve pRthaka pRthak zA---'kasiNe-kRtsnAH ' samasta 'AyA-AtmA' mAtmAsA 'je bAlA-ye bAlAH' remo mAjJAnIyo cha 'jeya paMDiyA-ye ca paNDitAH' ane ma pati cha. 'pattayaM -pratyekam' yA mAtmA 25 mata 'saMti-santi' cha. 'piccA-pretya' bha265 pachI 'te na saMti-te na santi' temA rahetA nathI. 'sattA-satvAH' prANiyo 'uvavAiyA -aupapAtikAH' 52sabhA 4 paNa 'nasthi-na santi' hAtA nathI. yA pramANe tajajIva taskarIravAdiyAne mata che.11 anvayArtha--samasta AtmAo alaga alaga che. eTale ke ajJa ane vijJa AtmAe eka nathI paNa pRthaka pRthaka (bhinna bhinna) che. zAstranA parizIlanathI utpanna thanArI khUba ja buddhi prabhAthI rahita evo je AtmA che tene ajJa (ajJAna) athavA avivekI kahe che. jemanAmAM zAstranA parizIlanathI khUba ja buddhi prabhA utpanna thayelI che evAM AtmAone vijJa athavA vivekI kahe che. A prakAranA anna ane vijJa AtmAo pRthaka pRthaka che. eka ja AtmA nathI. paraMtu te bhinna zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sUtrakRtAGgasUtre TIkA'kasiNe' kRtsnAH samastAH 'AyA' AtmAnaH santi te ke bahava AtmAnastatrAha-ye bAlAH = zAstraparizIlanajanyabuddhiprakarSarahitA avivekina ityarthaH / 'je ya paMDiyA' ye ca paNDitAH zAstraparizIlanajanyaprAptabuddhiprakarSAH sadasadvivekinaH, tattvajJAnina ityrthH| 'patteyaM pratyeka-pRthak pRthak santi kintu na eka evAtmA sarvavyApitvena sthitaH / 'peccA' pretya-paraloke te AtmAnaH na santi na vidyante / 'sattovavAiyA' sattvAH prANinaH SaDvidhajIvarAzayaH aupapAtikA bhavAd bhavAntaragAminaH, AtmAno na santIti / sa eva jIvastadeva zarIramiti yo bodhayati, taM tajjIvataccharIravAdinamitilokaH kathayati / yadyapi bhUtavAdI AtmA paraloka meM nahIM rahate / ataeva prANI aupapAtika nahIM haiM arthAt eka bhava se dUsare bhava meM jAne vAle nahIM haiM // 11 // --TIkArthaAtmA aneka haiN| jo AtmA ajJa hai arthAt zAstra ke parizIlana se janita buddhi ke prakarSa se rahita yA avivekI haiM aura jo paNDita arthAt buddhi prakarSa se yukta haiM, sat asat ke viveka se yukta haiM tattvajJAnI haiM, ve saba alaga alaga haiN| eka hI AtmA saba meM nahIM hai| kintu ve AtmA paraloka meM nahIM rahate / panikAya rUpa prANI eka bhava se dUsare bhava meM jAte hoM, aisA nahIM hai| vahI jIva hai aura vahI zarIra hai, aisI prarUpaNA karane vAlA "tajjIva taccharIra vAdI" kahalAtA hai yadyapi bhUtavAdI ( cArvAka ) zarIra ko hI cetana bhinna AtmAo paralekamAM rahetA nathI. tethI prANIo papAtika nathI eTale ke eka savamAthI bhInna sabhA tabhanu gamana tu. nathI. // 11 // TIkArtha- AtmA aneka che. je AtmA ajJa che eTale ke zAstranA parizIlanathI janita buddhinA prakarSathI rahita che athavA avivekI che, ane je vijJa (paMDita) eTale ke buddhinA prakarSathI yukta che, sat asanA vivekathI yukta che, tattvajJAnI che, te sau alaga alaga ja che. saumAM eka ja AtmA heta nathI. paraMtu te AtmAone paralokamAM sadUbhAva rahetuM nathI. cha nikAya rUya jIva eka bhavamAMthI bIjA bhavamAM jatAM hoya, evuM banatuM nathI. ra cha bhane me zarIra che, mevI pr355|| 42nArAne " tajjIvataccharIravAdI" kahevAya che. jo ke cArvAkanA matane mAnanArA lakepaNu zarIrane ja cetana kahe che. ane zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samartha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 tajjIvataccharIravAdI matanirUpaNam zarIrameva cetanaM vakti, ayamapi tathaiva, tathApi bhUtacaitanyavAdimate paMcamahAbhUtAnyeva zarIratayA pariNAmaM prApya samastakriyAM kurvanti / tajjIvataccharIravAdimate tu zarIrAkArapariNata bhUtebhyazcaitanyamupajAyate, abhivyajyate vA / etAvAnevAnayorbhedaH / ayamAzayaH -- tajjIvataccharIravAdinAm-zarIrAkAratAM gatebhyaH paMcabhyo mahAbhUtebhyazcaitanyamutpadyate, yathA kambugrIvAdi-svarUpatAM prAptAyAH mRttikAyAH ghaTa utpadyate / athavA zarIrAkAratAM gatebhyaH paMcamahAbhUtebhyaH caitanyamabhivyajyate, yathA samuditebhyastilebhya stailamabhivyajyate / yathA prathamatastileSu vyavasthitameva tailaM, pIDanAdi vyApAreNA'bhivyaktaM bhavati natu kahatA hai aura yaha bhI aisA hI kahatA hai, phira bhI donoM ke mata meM kucha bhinnatA hai / vaha yaha ki bhUta caitanyavAdI ke mata meM pAMca mahAbhUta hI zarIra ke rUpa meM pariNata hokara samastakriyAaiM karate haiM, kintu tajjIvataccharIravAdI ke mata ke anusAra zarIrAkAra meM pariNata hue bhUtoM se caitanya kI utpatti hotI hai yA abhivyakti hotI hai / ina donoM meM itanA hI antara hai / tAtparya yaha hai tajjIvataccharIravAdiyoM ke mata anusAra zarIra ke AkAra ko prApta pAMca mahAbhUtoM se caitanya kI utpatti hotI hai, jaise kambugrIvatA Adi rUpa ko prApta mRttikA se ghaTa kI utpatti hotI hai, athavA jaise ikaTThe hue tiloM se taila kI abhivyakti hotI hai usI prakAra zarIrAkArapariNata pAMca mahAbhUtoM se caitanya kI abhivyakti hotI hai| tiloM meM taila pahale se hI maujUda rahatA hai, perane se vaha prakaTa ho jAtA hai, nayA 153 A lAko paNa evuM ja kahe che. chatAM paNa A bannenA matamAM thoDI bhinnatA rahelI che. bhUtacaitanyavAdI ( cArvAka ) nA mata pramANe te pAMca mahAbhUta ja zarIranA rUpe pariNata thA ne samasta DiyAgo re che. parantu " tajjIvataccharIravAdI" yA bhatane bhAnanAzanA mata pramANe zarIrAkAre piraNata thayelAM bhUtA dvArA ja caitanyanI utpatti thAya che athavA abhivyakti thAya che, evu mAnavAmAM Ave che. A banne matemAM ATalI ja bhinnatA che. A kathananA bhAvArtha e che ke tajjIva tucchazarIra vAdIonA mata pramANe zarIranA AkAre parimita thayelA pAMca mahAbhUtA vaDe caitanyanI utpatti thAya che, jema kampyugrIvatA Adi rUpe pariNamita mATImAMthI ghaDAnI utpatti thAya che, athavA jema ekaThAM thayelAM talamAMthI telanI abhivyakti thAya che. eja pramANe zarIrAkAre pariNata thayelA pAMca mahAbhUtA vaDe caitanyanI abhivyAkti thAya che. talamAM pahelethI ja tela meAjUda hAya che, talane pIlavAthI te prakaTa thaI jAya che navuM utpanna thatuM nathI. jo navuM utpanna thatu hAta teA retIne pIlavAthI paNa telanI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtra apUrvasya tailasyotpattirbhavati / anyathA sikatAsvapi tailamutpadyeta / natvevaM bhavati, ata Avirbhavati tilebhyastailam / tathA pratyekabhUte'vasthitameva caitanya samuditabhUteSu spaSTatayA''virbhavati, tenaikaikaM zarIraM prati pratyekaM, AtmAnaH kRtsnAH sarve'pyAtmAno vyavasthitAH, yAvanti zarIrANi tAvanta evAtmAnaH, natu advaitAtmavAdivat sarveSu zarIreSu eka evAtmA, yena bandhamokSAdi vyavasthA na sidhyet / apitu jIvanAnAtvaM zarIrabhedAdabhyupagatam / ataH zarIrabhedAdAtmabahutvaM svIkRtya sukhaduHkhavyavasthA samAdhIyate / etAvatA tajjIvataccharIravAdimatena advaitAtmavAdimatasya khaNDanaM jAtam / Atmabahutvameva prakaTayati sUtrakAraH 'je bAlA je ya paMDiyA' ityAdinA / ye bAlAH ajJAH svAbhAvikabodhautpanna nahIM hotA hai| agara nayA utpanna ho to bAlU ko perane se bhI taila kI utpatti hone lage / kintu aisA hotA nahIM hai, ataeva tiloM se tela prakaTa hI hotA hai isI prakAra pratyeka bhUta meM pahale se rahA huA caitanya ikaThe hue bhUtoM meM spaSTa rUpa se prakaTa ho uThatA hai / isa kAraNa pratyeka zarIra meM alaga alaga AtmA haiN| jitane zarIra haiM utane hI AtmAe~ haiN| advaitavAdI ke mata ke samAna saba zarIroM meM eka hI AtmA ho, aisA nahIM hai, jisase bandhamokSa Adi kI vyavasthA siddha na ho ske| hamane zarIroM ke bheda se jIvoM meM bhI bhinnatA svIkAra kI hai| ataH zarIrabheda se AtmAoM kI anekatA svIkAra karake sukha duHkha kI vyavasthA kI saMgati biThalAI jAtI hai / isI tajjIvataccharIravAdI ke mata se advaitavAdI ke mata kA khaNDana ho gayA, AtmAoM ke bahutva ko hI sUtrakAra prakaTa karate haiM jo jIva bAla arthAt svAbhAvika bodha se rahita haiM aura jo sat ke viveka utpatti thAta. paraMtu evuM banatuM nathI. talamAM je tela pahelethI ja mejUda hatuM, eja tela talanA samUhane pIlavAthI prakaTa thaI gayuM. eja pramANe pratyeka bhUtamAM pahelethI ja je citanya mejUda hatuM, eja citanya ekatrita thayelA pAMce bhUtemAMthI spaSTa rUpe prakaTa thAya che. A kAraNe pratyeka zarIramAM alaga alaga AtmA che jeTalAM zarIre che, eTalA ja AtmAo che. advaitavAdionA mata pramANe badhAM zarIramAM eka ja AtmA hovAnI vAta A matavALA svIkAratA nathI. badhAM zarIramAM eka ja AtmA hoya te bandha, mokSa AdinI vyavasthA siddha thaI zake nahI. ame zarIranA bhedanI apekSAe jImAM paNa bhinnatA svIkArI che. tethI zarIranA bheda dvArA AtmAonI anektAne svIkAra karIne sukha duHkhanI vyavasthAne paNa saMgata siddha karI zakAya che." tajajIvatacharIravAdionA A mata dvArA ativAdionA matanuM khaMDana thaI jAya che. have sUtrakAra AtmAonA bahatvanuM ja pratipAdana kare che je bAla che eTale ke svAbhAvika bodhathI rahita che. ane zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 tajjIvataccharIravAdImatanirUpaNam 155 rahitA ityarthaH tathA ye paNDitAH sadasadvivekavantaH te sarve'pi pRthakpRthapeNa vyavasthitAH, na tu eka evAtmA sarvavyApitvena sarvazarIrasaMbandhI, yena bAlapANDityavibhAgo na bhavet / apitu pRthakpRthagAtmAnaH, ato bhavati bAlapANDityabhedo bandhamokSAdInAM pratiniyatavyavasthApi / tathA ca bhavadabhimatAzrutirapyanekAtmapratipAdikA'sti / ___"sarve AtmAnaH samarpitAH yathA'gneH kSudrA visphuliMgA vyuccaranti, evameva sarve jIvA vyuJcaranti / "dvAvimau puruSau loke kSarazcAkSara eva ca / kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // 1 // " iti gItA / se yukta haiM, ve saba alaga alaga haiM, sarvavyApI hone se samasta zarIroM meM eka hI AtmA nahIM hai| eka hI AtmA hotA to ajJa ( mUrkha) aura vijJa (paNDita) kA bheda na hotA / kintu alaga alaga AtmA hai, isa kAraNa bAla paNDita Adi kA bheda hotA hai aura bandha mokSa Adi kI bhI prati niyata vyavasthA hotI hai| Apa ke mata meM zruti bhI aneka AtmAoM kA pratipAdana karane vAlI haisabhI AtmA samarpita haiM / jaise agni kI choTI choTI cinagAriyA idhara udhara uDatI phiratI hai, usI prakAra sabhI jIva idhara udhara vicarate haiN| gItA meM bhI kahA hai--"dvAvimau puruSo leoke" ityAdi / loka meM do puruSa haiM / kSara aura akSara kSara arthAt nAzazIla saba bhUta haiM aura jo kUTastha nitya hai vaha akSara hai| jeo paMDita che (sat asat nA vivekathI yukta che) teomAM eka ja AtmAne sadbhAva nathI paNa judA judA AtmAne sadbhAva che. je te saumAM eka ja AtmAno saddabhAva hata, te ajJa (mUkha) ane vijJa (paMDita) nA bhedo saMbhavI zakata nahIM. paraMtu alaga alaga AtmAone abhAva hovAthI bAla (ajJAnI) ane paMDita rUpa bhedo saMbhave che, ane bandha mekSa AdinI pratiniyata vyavasthA paNa saMbhave che. ApanA mata anusAra zruti paNa aneka AtmAonuM pratipAdana kare che- saghaLA AtmA samarpita che. jema agninA nAnA moTA taNakhA Ama tema uDatA rahe che, eja pramANe saghaLA jevo Ama tema vicare che." gItAmAM paNa evuM kahyuM che ke - "dvAvimau puruSau loke" tyAhi-" somA meM praa2n| puruSo cha-(1) 12 ane (2) akSara. kSara eTale nAzavaMta ane akSara eTale nitya. kSara athavA nAzazIla saghaLA bhUta che. ane je phUTastha che, te nitya che eka ja rUpamAM rahevuM te akSara che" zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ___ sUtrakRtAGgasUtre "bahavaH puruSA rAjan" iti mahAbhArate'pi / ebhiH zrutismRtyAdipramANaiH jIvabahutvameva siddhayati / jIvabahutvaM sAMkhyakArairapi darzitam "janana-maraNa-karaNAnAM pratiniyamAt ayugapatpravRttezca puruSabahutvaM siddhaM traiguNyaviparyayAJcaiva" / nanu zarIrabhedenA'tmabahutvaM jainAnAmapISTameva, tatkathaM tajjIvataccharIravAdinAmidaM matamiti kathyate, jainairapi tathaiva svIkRtatvAt ityAzaMkyAhasanti iti-vidyanta ityarthaH / yAvat zarIraM vidyate tAvat paryantamevAtmA vidyate, na tu-zarIranAzAnantaramupalabhyate-AtmA / ayamAzayaH-zarIrAkArapariNata paMcamahAbhUtasamudAye caitanyasyAvirbhAvo bhavati, bhUtasamudAyasya vilakSaNasya ___ mahAbhArata me bhI kahA hai--rAjan bahuta AtmA haiN| ina zruti aura smRtyAdi ke pramANoM se jIvoM kA bahutva kI hI siddhi hotA hai| sAMkhyamata meM bhI jIvoM kI anekatA dikhalAI gaI hai janma, maraNa aura kAraNa kI vibhinnatA se tathA saba kI eka sAtha pravRtti na hone se AtmAoM kA bahutva siddha hotA hai / traiguNya kI viparItatA se bhI bahutva kI siddhi hotI hai / zarIroM kI bhinnatA se AtmAoM kI bhinnatA to jainoM ko bhI iSTa hai, phira isa mata ko tajjIvataccharIravAdiyoM kA mata kyoM kahA hai ? isa zaMkA kA samAdhAna karane ke lie "saMti,, ityAdi kahA hai| tajjIvataccharIravAdI kahate haiM-jaba taka zarIra hai tabhI taka atmA hai, zarIra kA nAza hone ke anantara AtmA upalabdha nahIM hotA, tAtparya yaha hai ki zarIra ke AkAra meM pariNata pA~ca mahAbhUtoM ke samudAya meM caitanya kA AvirbhAva hotA hai / kintu - mahAbhAratamAM paNa evuM kahyuM che ke--" rAjana ! AtmAo ghaNAja che." A zruti ane smRti AdinA pramANothI jIvenI bahutAnuM ja pratipAdana thAya che. saMkhyamatamAM paNu jIvonI anekatA ja batAvavAmAM AvI che- * " janma maraNa ane karaNanI vibhinnatA dvArA tathA sonI eka sAthe pravRtti na hovAthI AtmAonI anetA siddha thAya che." traguNayanI viparItatA dvArA paNa bahatvanI ja siddhi thAya che, - zarIranI bhinnatAne kAraNe AtmAonI bhinnatAne jaine paNa svIkAra kare che. chatAM paNa ahIM A mane tajajIvatacharIravAdionA mata rUpe zA mATe oLakhAvavAmAM AvyA cha? - zanivAra 42vA mATe "saMti" tyAhasUtrapA8 mAvAmA mAyA cha-- tajajIvatacharIravAdionI mAnyatA A prakAranI che- " jyAM sudhI zarIranuM astitva rahe che, tyAM sudhI ja AtmA rahe che. zarIrane nAza thayA bAda AtmA upalabdha thatuM nathI, " A kathananuM tAtparya e che ke zarIra rUpe pariNata thayela pAMca mahAbhUtanA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 tajjIvataccharIravAdImatanirUpaNam 157 vighaTane sati, arthAt zarIrAdekasya tattvasya dvayorvA vighaTane sati,tatra-caitanya nopalabhyate / na vA-punaH zarIrAvinirgattya kutracidgamanamAtmanaH kenApi dRSTam bilAdvinirgatasya sarpasyA'nyatra gamanamiva yadi zarIrAtiriktaH svatantraH ko'pi, AtmA bhavet-tadA-maraNasamaye pArzvastha-puruSairupalabhyate tAdRzo vilakSaNa aatmaa| yathA-bilAdvinirgatasya sarpasya pratyakSaM jAyate bilaparisare vasatAm / natveva mupalabhyate tasmAt-na zarIravigamAnantaramapyAtmasatteti / etadeva darzayati sUtrakAraH-'piccA na te saMti, iti / pretyeti mRtvA samupAtta-zarIraM parityajya paralokagAminaH zarIrendriyAdibhyo bhinnAH AtmAno na santi / svakRta-karma zubhAzubhAnAM bhoktAra AtmanAmakAH padarthA; zarIrAdibhyo vyatiriktA na vidyante, jaba bhUta samudAya kA vighaTana hotA hai arthAt zarIra meM se eka yA do bhUta nikalakara alaga ho jAte haiM, taba caitanya upalabdha nahIM hotaa| na zarIra se nikalakara AtmA kA kahIM anyatra jAnA hI dekhA jAtA hai jaise bila ke bAhara nikale sarpa kA anyatra jAnA dekhA jAtA hai / agara zarIra se bhinna koI AtmA hotA to maraNa ke samaya bagala meM baiThe hue puruSoM ko usakA patA calatA ki yaha AtmA hai, jaise ki bila ke AsapAsa meM sthita manuSyoM ko bila se bAhara nikale hue sarpa kA pratyakSa hotA hai / kintu AtmA kI isa prakAra upalabdhi nahIM hotI, ataeva zarIra kA nAza hone ke bAda AtmA kI sattA nahIM rahatI / yahI bAta sUtrakAra dikhalAte haiM-prApta zarIra ko tyAga kara paraloka meM jAne vAle tathA zarIra indriya Adi se bhinna AtmA nahIM haiM / arthAta apane kiye zubha yA azubha karmoM ko bhogane vAle AtmA samudAyamAM caitanyane AvirbhAva thAya che. paraMtu jyAre bhUtanA samudAyanuM vighaTana thAya che-eTale ke zarIramAMthI eka athavA be bhUta nIkaLI jaine jyAre alaga paDI jAya che. tyAre caitanya upalabdha thatuM nathI jevI rIte daramAMthI nIkaLIne bIje koI paNa sthaLe jatA sarpane joI zakAya che, evI rIte zarIramAMthI nIkaLIne AtmAne bIje jate dekhI zakAtuM nathI je zarIrathI bhinna evA keI AtmAne sadbhAva hoya, te maraNapathArIe paDelA mANasanI samIpamAM beThelI vyakti, mRta zarIramAMthI bahAra nIkaLatA AtmAne dekhI zakatI hota. daramAMthI nIkaLate sarpa jema mANasane dekhAya che tema mRtyakALe zarIramAMthI nIkaLatA AtmA zA mATe daSTigocara na thAya? tethI zarIrane nAza thatAMnI sAthe sAthe ja AtmAne paNa nAza thaI jAya che. eja vAta sUtrakAre A prakAre prakaTa karI che prApta zarIrane tyAga karIne paralekamAM janAre tathA zarIra, Indriye AdithI bhinna e AtmA che ja nahIM. eTale ke pote karelAM zubha athavA azubha karmone bhaktA AtmA nAmane padArtha zarIra AdithI zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre zarIraM yAvad-vidyate tAvadevAtmA bhavati zarIre vidyamAne vidyate zarIranAze'pagacchati-AtmApi" iti tajjIvatacchIravAdimatam / Atma-bahutvAMzasya tulyasve'pi sa zarIrotpAde utpatti micchati, zarIranAze nAzamicchati, natu-jainIyaM mataM tathA / jainAstu-jIvabahutvamabhigamyA'pi zarIrAd-bhinnaM paralokagAminaM zarIrAdi bhinna mabhyupagacchantIti mahAnevAnayo bhaidaH / nahi yatkiMcit sAmyAsamatvA'pAdAnaM yuktam,ati-prasaMgAt / kathamevaM te svIkurvanti-ityataAha 'nasthisattovavAiyA,iti / na santi =navidyante / ke na vidyante ? tatrAha-sattvAiti / sattvAH prANinAM jIvAH / kathaMbhUtAH ? tatrAha -'ovavAiyA, aupapAtikA nAmaka padArtha zarIra Adi se bhinna nahIM haiM / / jaba taka zarIra hai tabhI taka AtmA hai / zarIra kI vidyamAnatA meM AtmA vidyamAna rahatA hai aura zarIra kA nAza hone para AtmA bhI naSTa ho jAtA hai / yaha tajjIva taccharIravAdI kA mata hai / yahA~ AtmAe~ aneka haiM, itanA aMza to jainoM ko bhI iSTa hai magara zarIra kI utpatti ke sAtha AtmA kI utpatti honA aura zarIra kA nAza hone para AtmA kA bhI nAza ho jAnA jainoM ko abhISTa nahIM hai jaina jIvoM ke bahutva ko svIkAra karate hue bhI AtmA ko zarIra se bhinna aura paralokagAmI mAnate haiN| isa prakAra ina donoM matoM meM bahuta antara haiM / thor3I sI samAnatA hone se hI donoM pUrI taraha samAna kaha dene se atiprasaMga hotA hai / tajjIvataccharIravAdI aisA kyoM svIkAra karate haiM ? isa prazna kA uttara dete hue kahate haiM--prANI aupapAtika nahIM haiM arthAt eka bhava ko bhinna nathI. jyAM sudhI zarIra rahe che, tyAM sudhI ja AtmA rahe che. zarIra vidyamAna rahe tyAM sudhI AtmA paNa vidyamAna rahe che ane zarIrane nAza thAya tyAre AtmAne paNa nAza thAya che. tajajIva taskarIravAdionI upara kahyA pramANenI mAnyatA che. jenonI jema teo paNa ema mAne che ke AtmA aneka che-ATalI vAta te jene paNa iSTa gaNe che. patu zarIranA nAzanI sAthe AtmAno nAza thavAnI mAnyatAne jene svIkAra karatA nathI. jene AtmAnA bahatvane svIkAra kare che ane AtmAne zarIrathI bhinna ane paralokagAmI mAne che. A prakAre jaina mata ane temanA mata vacce ghaNo ja taphAvata che. thoDI samAnatA hovAne kAraNe bannemAM pUre pUrI samAnatA mAnavAthI atiprasaMga doSane prasaMge upasthita thAya che. tajajIva tathvIravAdI pUrvokta mAnyatA zA kAraNe dharAve che? A praznane uttara ApatAM sUtrakAra kahe che ke-prANI (jIva) papAtika nathI eTale ke eka bhavano tyAga zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 tajjIvataccharoravAdImatanirUpaNam 159 iti / ekasmAd- bhavAd bhavAntaragamanamupapAtaH / tadvanta:- upapAtavantaH aupapAtikAH ekasmAd bhavAd bhavAntaragAmino jIvA na bhavantItyarthaH / etanmate zarIrasamutyattAveva jIvaH samutpadyate / zarIravinAzeca tadanu vinazyati jIva iti / ka ekabhavaM parityajya bhavAntaraM gacchet, nahi-vinaSTasya vastuno gamanA''gamanaM sambhavati, gamanAgamanayoH sthitivizaSTabhAvadharmatvasya svIkArAt // 11 // AtmasvarUpadharmiNo'bhAvAttaddharma bhUtau dharmA'dharmAvapi nastaH, kAraNAbhAve kAraNAzritakAryasyApyabhAvAt, nahi-kapAlAbhAve kathamapi ghaTo'vasthitiM labhate, tathAtmarUpa-kAraNasyaiva yadA na sattvaM, tadA kA kathA dharmAdharmayoriti, dharmAdharmayo tyAga kara dUsare bhava meM gamana karane vAle nahIM haiM / bhavAntara meM gamana karanA upapAta kahalAtA hai aura gamana karane vAlA aupapAtika kahA jAtA hai / isa mata ke anusAra zarIra kI utpatti hone para hI jIva kI utpatti hotI hai aura zarIra kA vinAza hone para jIva kA bhI vinAza ho jAtA hai / to phira kauna eka bhava ko tyAga kara dUsare bhava meM jAegA / jo vastu vinaSTa ho cukI, usakA jAnA AnA saMbhava nahIM hai / jAnA AnA to usI meM pAyA jA sakatA hai jo sthitizIla ho // 11 // jaba guNI AtmA kA hI abhAva hai to usake guNadharma aura adharma kA bhI abhAva hai kyoMki kAraNa ke abhAva meM kAraNoM para Azrita kArya kA bhI abhAva hotA hai / kapAloM (ThIkaroM) ke abhAva meM ghaTa bhI kisI prakAra Thahara nahIM sakatA / isI prakAra jaba AtmA rUpa kAraNa kI hI karIne bIjA bhavamAM gamana karanAra nathI. bhavAntaramAM gamana karavuM tenuM nAma ja "upapAta" che, ane bIjA bhavamAM gamana karanArane aupapAtika kahe che. A matanI mAnyatA anusAra jyAre zarIranI utpatti thAya che, tyAre ja jIvanI (AtmAnI) utpatti thAya che, ane zarIrane vinAza thAya tyAre AtmAne paNa vinAza thaI jAya che. A mAnyatAne kAraNe eka bhavano tyAga karIne bIjA bhavamAM jIvana gamanane prazna ja raheto nathI. je vastune vinAza thaI cukyo hoya te vastunA AvAgamananI vAta ja saMbhavI zakatI nathI. AvAgamana to e vastu ja karI zake che, ke je sthitizIla hoya. gAthA 11 che je guNI AtmAne ja abhAva hoya, to tenA guNa rUpa dharma ane adharmane paNa abhAva ja hoya, kAraNa ke jyAM kAraNano ja abhAva hoya, tyAM kAraNa para AdhAra rAkhanAra kAryano paNa abhAva ja rahe che. je ghaDAne ja abhAva hoya, te ThIkarAne sadUbhAva kevI rIte hoI zake ? e ja pramANe je AtmArUpa kAraNanI ja sattA (vidyamAnatA) na zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 rabhAvaM darzayituM dvAdazagAthAmAha - "natthi " ityAdi / 3 1 2 4 9 6 7 mUlama - natthi puSNeva pAve vA natthi loe iovare sUtrakRtAGgasUtre 10 11 13 14 12 sarIrassa viNAseNaM viNAso hoi dehiNo // 12 // chAyA nAsti puNyaMvA pApaM vA nAstiloka itaH paraH / zarIrasya vinAzena vinAzo bhavati dehinaH // 12 // anvayArthaH-- ( puNNeva natthi ) puNyaM vA nAsti = zAstroktAnuSThAnajanitasukhAdi - phalarUpaM puNyaM na vidyate / tathA-(pAve vA ) athavA - pApam = niSiddhakarmAnuSThAnajanitaM nArakAdi phalajanakaM pratyavAyasvarUpaM nAsti tathA (iovare) itaH asmAllokAt paraH= sattA nahIM hai to dharma aura adharma kI to bAta hI kyA hai / ataeva dharma aura adharma kA abhAva dikhalAne ke lie bArahavIM gAthA kahate haiM-"natthi" ityAdi // zabdArtha - 'puNNetra nattha-puNyaM nAsti' sukhAdi phalarUpa puNya nahIM hai tathA 'pAve vA - pApaM vA' athavA nArakAdi phalarUpa pApa 'natthi - nAsti' nahIM hai 'iovare -itaH apara:' isa lokase dUsarA 'loe-lokaH' loka 'natthi - nAsti' nahIM hai 'sarIrasla - zarIrasya' zarIrake 'viNAseNa vinAzena' nAzase 'dehiNo- dehinaH Atmano'pi ' AtmAkAbhI 'viNAso - vinAza:' vinAza 'hoI - bhavati' hotA hai // 12 // anvayArtha - zAstrokta anuSThAna se utpanna sukhAdi phalarUpa puNya nahIM hai / tathA niSiddha kAryoM se utpanna hone vAlA evaM naraka Adi phalarUpa pApa hAya, teA tenA guNurUpa dharma ane adharmanI tA sattA kevI rIte saMbhavI zake? tethI dhama ane adharmInA abhAva batAvavA nimitte bAramI gAthA kahevAmAM AvI che. afe" Seul "6 zArtha' - 'puNNeva natthi - puNyaM nAsti' subha vigerenA isa sva35 yueya nathI. tathA 'pAve vA - pApaMcA' athavA na24 vigere isa 35 pAya pazu 'natyi - nAsti' nathI. 'iovare -itaH aparaH' mA so zivAyano jIne 'lopa-lokaH' so 'natthi - nAsti' nathI. 'sarIrassa- zarIrasya' zarIranA 'viNAseNa-vinAzena' nAza thavAthI 'dehiNo- dehinaH ' AtmAno 'viNAso - vinAza:' vinAza 'hoI- bhavati' thAya che. // 12 // anvayArtha - zAstrokta anuSThAnAthI utpanna thanArAM sukhAdi phalarUpa puNya paNa nathI, tathA niSiddha kAryAMnA sevanathI utpanna thanAra ane narakAdi phalarUpa pApa paNa nathI. A leAka sivAyanA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.a. a.1 puNyapApAbhAvanirUpaNam 161 anyaH ko'pi (loe)lokaH (natthi)nAsti yataH (sarIrassa) zarIrasya= vartamAnadehasya(viNAseNaM)vinAzena (dehiNo-dehinaH Atmano'pi (viNAso hoi)vinAzI bhavati, ataH kathaM puNyapApAdInAM saMbhava iti bhAvaH // 12 // TIkA (puNNe va natthi)puNyaM nAsti 'zAkhavihitakarmAnuSTAnajanitaM, kAlAntarabhAvi sukhAdi phalajanakaM puNyaM, dAnAdi kriyA saMprati anuSThIyate phalaMca svargAdikaM kAlAntare jAyate, tAdRzaphalAvyavahitapUrvakSaNavRttitvaM dAnAdikriyANAM na saMbhavati, tAdRzakarmaNAM kSaNadhvaMsitvAt / ato dAnAdikarmaNaH phalabhUtasvargasya ca madhye'sti kazcit padArthaH, yaH svargAvyavahitapUrvakSaNe vidyamAno bhI nahIM hai / isaloka ke sivAya koI paraloka bhI nahIM hai| jo isa zarIra kA vinAza hone para AtmA kA bhI vinAza ho jAtA haiM / ataH puNya pApa AdikA saMbhava hI kaise haiM // 12 // ___TIkArtha-zAstrokta kArya karane se utpanna hone vAlA aura kAlAntara meM hone vAle sukha rUpa phala ko utpanna karane vAlA puNya nahIM hai / dAna Adi kArya isa samaya kiye jAte haiM aura unakA phala svarga Adi kAlAntara meM hotA hai / magara dAnAdi kriyAe~ kSaNa bhara meM hI naSTa ho jAtI haiM, ve svarga Adi phala ke avyavahita pUrvakSaNa vartI nahIM ho sakatIM / ataeva dAnAdika kriyA aura svargAdika phala ke bIca meM koI padArtha hai, jo svarga Adi ke avyavahita pUrNakSaNa meM vyApAra karatA huA vidyamAna rahatA hai aura dAnAdika ko svarga kA kAraNa banAtA hai / vaha abhyudaya rUpa phala vAlA kaI palekanuM paNa astitva nathI. A zarIrane nAza thatAM ja AtmAne paNa nAza thaI jAya che. tethI puNyapA5 Adine saMbhava ja kevI rIte hoI zake? TIkAtha-zAkta anuSThAnanuM AcaraNa karavAthI utpanna thanArA ane kALAntaramAM prApta thanArA sukharUpa phaLane utpanna karanAruM puNya" e nAmanuM kaMI paNa che ja nahIM. dAna Adi kArya A samaye (A bhavamAM) karavAmAM Ave che, ane tenuM phaLa kALAntare svarga AdimAM maLe che, evI kaI vAta ja saMbhavI zakatI nathI. dAnAdi kriyAo kSaNa mAtramAM ja naSTa thaI jAya che, teo svarga Adi phaLanI avyavahita pUrvekSaNavatI hoI zaktI nathI. tethI dAnAdika kriyAo ane svargAdika phaLanI vacce keIe padArtha che ke je svargAdinA avyavahita pUrvekSaNamAM vyApAra karatA vidyamAna hoya ane dAnAdikane svarganA kAraNabhUta banAvate heya. te padArtha bIje kaI nathI, paNa abhyadaya rU5 phaLavALuM puNya zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre vyApAratayA, dAnAdikamapi svargakAraNamiti vyavasthApayati / tathA ca abhyudayaphalakaM puNyam / etad viparItaM niSiddhakarmAnuSThAnajanitaM nArakAdiphalaprApakaM pApam etadubhayamapi na vidyte| kutaH Atmano dharmiNo'bhAvAt / AzrayA'bhAve Adheyasya vyavasthAnA'saMbhavAt , nahi janya vastu svAzrayamantareNa sthAtumarhati yathA ghaTAdikam / yadA puNyapApe nastaH tadA tadadhInasya paralokasyApi sattvaM na saMbhavatItidarzayati-(natthi loe io bare) iti, itaH ataH asmAt paridRzyamAnalokAt saMsArAt yAvat / paryantaM cakSurAdIndriyaviSayo bhavati tAvAneva lokaH sukhaduHkhAdyupabhogAdhikaraNaM lokaH prAmANikaH / tataH (vare) paraH atiriktaH indriyAgrAhya paraloko (natthi) nAsti yatra gatvA jIvaH puNyapApayoH sukhaduHkhAtmakaM puNya hI hai / pApa isase ulTA hai, vaha niSiddha kArya ke karane se utpanna hotA hai aura narakagati Adi aniSTa phala ko utpanna karatA hai / ina donoM kI hI sattA nahIM hai, kyoMki AtmA rUpa dharmI kA abhAva hai / AdhAra ke abhAva meM Adheya Thahara nahIM sktaa| koI bhI janya vastu apane Azraya ke vinA nahIM rahatI, jaise ghaTAdi / isa prakAra jaba puNya pApa hI nahIM haiM to usake kAraNa hone vAlA paraloka bhI nahIM hai / yahI vAta dikhalAte haiM isa dikhAI dene vAle loka se bhinna koI paraloka nahIM hai / jahAM taka cakSu Adi indriyoM kA vyApAra hotA hai, utanA hI loka hai / sukha dukha Adi ke upabhoga kA AdhAra loka hI prAmANika hai| isake sivAya jo indriyo dvArA grAhya loka nahIM hai, aisA koI paraloka nahIM hai, jahAM jAkara jIva puNya aura pApa kA sukharUpa yA duHkharUpa phala ja che. pApa tenA karatAM UlaTuM che. niSiddha kArya karavAthI tethI utpatti thAya che, ane naragati Adi aniSTa phaLane te upanna kare che. A bannenuM astitva ja nathI, kAraNa ke AtmA rUpa dhamIne abhAva che. AdhArane ja je abhAva hoya, to Adheya paNa rahI zakatuM nathI. keIpaNa janya vastu pitAnA Azraya vinA rahI zakatI nathI, jema ke ghaDe A prakAre je puNya ane pApane ja saddabhAva na hoya, to temane kAraNe uddabhavanAra paralokano paNa sadbhAva hoI zake nahIM. e ja vAta ahIM prakaTa karavAmAM AvI che A je leka dekhAya che, te lekathI bhinna evA paralakane sadbhAva ja nathI. cakSu Adi Indri dvArA grAhya kSetrane je loka kahe che. sukhaduHkha AdinA upabhogane AdhAra leka ja prAmANika "svIkArya che. te sivAya indriyo dvArA agrAhya e kaI paleka che ja nahIM, ke jyAM jaIne jIva puNya ane pApanA sukharUpa athavA duHkharUpa phaLano upa zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra, zru. a. 1 puNyapApAbhAvanirUpaNam 163 phalamupabhuJjIta paralokohi puNyapApamUlakaH puNyapApasvarUpakAraNasya nivarttanAt sAdhyaH tAdRzaparaloko naiva vidyate yamAzritya jIvaH svakRtakarmajanyaphalasya bhoktA syAt / nanu paraloko nAsti tatra kiM kAraNam / kAraNAbhAve kathamiva kasyacidapi prameyasya siddhiH syAdityAzaMkAyAM kAraNaM svayaM mUlakAra eva spaSTayati 'sarIrassa' iti / zarIrasya kAyasya bhogAdhiSThAnasya ceSTendriyArthAzrayaH zarIramiti sUtrapradarzitasya 'viNAseNaM' iti vinAzena / tataHki, tabAha 'viNAso hoi dehiNo' iti / 'viNAso, vinAzaH hoi, bhavati kasya tatrAha 'dehiNo' dehino jIvasya / arthAt dehasya jIvotpAdakasya vinAzena maraNena dehavato dehasthitikasyAtmano' pi vinAzAt / dehamaraNena jIvo'pi mriyate tasyApyabhAvo bhavati / na punaH bhogatA ho / puNya aura pApa ke kAraNa paraloka hotA hai, jaba puNya pApa rUpa kAraNa hI nahIM haiM to unase hone vAlA paraloka bhI nahIM hai jahAM jAkara jIva apane kiye karma kA phala bhoge / paraloka nahIM hai, isakA mUla kyA hai ? mUla ke abhAva meM kisI bhI prameya kI siddhi nahIM ho sktii| aisI zaMkA hone para svayaM mUlakAra spaSTa karate haiM--ceSTA tathA indriyArtha kA AdhArabhUta jo ho vaha zarIra kahalAtA hai, arthAt sukhaHdukha Adi ke bhoga kA jo Azraya hai, aise zarIra kA vinAza hone para AtmA kA bhI nAza ho jAtA hai / arthAta jIva ko utpanna karane vAle zarIra ke vinAza se marane se-dehavAn AtmA kA bhI vinAza ho jAtA hai / deha ke marane se jIva bhI mara jAtA hai, jIva kA bhI abhAva ho jAtA hai| zarIra nAza ho jAne ke pazcAt zarIra se bhega karato hoya. puSya ane pApane kAraNe paralokanuM astitva svIkAravAmAM Ave che. paranuM puNya ane pApa rUpa kAraNane ja je abhAva hoya, to tene kAraNe astitva dharAvanAra evo kaI paleka ja hoI zake nahIM ke jyAM jaIne jIva pote karelAM karmonuM phaLa bhegave. paraleka nathI, A prakAranI mAnyatAnuM mULa zuM che? je mULane ja abhAva hoya te kaI paNa prameyanI siddhi thaI zakatI nathI. A zaMkAnuM nivAraNa karavAnuM sUtrakAra pite ja te mULa kAraNanuM spaSTIkaraNa kare che ceSTA tathA indriyArthanA AdhArabhUta je padArtha che, tene zarIra kahe che. eTale ke sukha duHkha AdinA bhegane AdhAra evuM che zarIra che teno vinAza thaI javAthI AtmAne paNa vinAza thaI jAya che. eTale ke jIvane utpanna karanArA zarIrane vinAza thavAthI (maravAthI) dehavAn AtmAne paNa vinAza thAya che. dehanuM maraNa thavAthI jIvanuM paNa maraNa thaI jAya che. jIvane paNa abhAva thaI jAya che. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 sUtrakRtAGgasUtre zarIranAzAnantaraM dehAd vinirgatya jIvaH paralokaM gatvA puNyasya pApasya vA phalaM sukha duHkha vA anubhavati ataH AzrayasyAtmano'bhAvat puNyapApayorapyabhAva Apadyeteti bhAvaH / utpAdakA'bhAve utpAdyasya, abhivyaJjakAbhAve'bhivyaM gyasya vA abhAvo bhavatI tyasmina viSaye bahUnyudAharaNAni santi / tathAhi yathA jalataraMgo jalAdabhivyajyamAno jale satyeva paridRzyate, vinaSTe tu jale kAraNAbhAvAnnaiva bubudasyA'vasthAnam / yAvadeva jalaM tAbadeva tanmUlaka bubuda kallolAdayaH samupalabhyante, tApazoSAdinA jale vinaSTe sati jalAbhivyaktaM sarvamapi kAryajAtaM vinazyati / tathA abhivyaMjakabhUtasamudAye vinaSTe sati bAhara nikala kara aura paraloka meM jAkara jIva puNya pApa ke sukhaduHkha rUpa phala ko nahIM bhogatA hai / ataH Azraya rUpa AtmA kA abhAva hone se puNya aura pApa kA bhI abhAva ho jAtA hai / utpAdaka ke abhAva meM utpAdha kA tathA abhivyaMjaka ke abhAva meM abhivyaMgya kA abhAva hotA hai, isa viSaya meM bahuta se udAharaNa vidyamAna haiM / ve isa prakAra hai-pAnI se prakaTa hone vAlI lahareM pAnI ke hone para hI dikhAi detI haiM / jala ke naSTa hone para kAraNa abhAva hone se jala kA bulabulA naSTa ho jAtA hai / jaba taka jala rahatA hai tabhI taka jala janita budabuda aura taraMga Adi rahate haiM tApa yA zoSaNa ke kAraNa jala ke vinaSTa hone para jala ke dvArA abhivyakti hone vAle sabhI kArya samUha bhI naSTa ho jAte haiM / isI prakAra abhivyaMjaka zarIrane nAza thaI gayA pachI, zarIranI bahAra nIkaLI jaIne ane paralokamAM gamana karIne puNya ane pApanA sukhaduHkha rU5 phaLane bhegavate nathI. kAraNa ke Azraya rUpa AtmAne ja abhAva hovAthI puNya ane pApane paNa abhAva ja thaI jAya che. uptAdakanA abhAve ukhAdya ane abhivyaMjakanA abhAve abhivyaMgyane abhAva ja hoya che. A vAtanuM pratipAdana karavA mATe ghaNuM udAharaNa ApI zakAya tema che. keTalAka udAharaNo ahIM ApavAmAM Ave che-pANImAM lahere prakaTa thatI hoya che. jyAM sudhI pANIne sadbhAva hoya tyAM sudhI ja temAM lahere najare paDe che. vaLI pANImAM je parapoTA dekhAya che, te parapoTA paNa jyAM sudhI pANIne sadbhAva hoya, tyAM sudhI ja utpanna thatAM rahe che. paraMtu taDakA athavA zeSaNane kAraNe jyAre pANIne vinAza thaI jAya che, tyAre jaLanA dvArA abhivyakta thanArA te kAryasamUhane paNa vinAza thaI jAya che eTale ke jaLano abhAva thaI javAthI taraMga ane parapoTAne paNa abhAva ja thaI jAya che. e ja pramANe abhivyaMjaka bhUta samudAya rUpa zarIrane vinAza thaI javAthI zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 1 puNyapApAbhAvanirUpaNam 165 bhUtasamudAyotpanno jIvo'pi vinazyatyeva / yathA vA kadalIstambhAdInAM tvacopanaye kRte sati tvaGmAtramevA'vatiSThate nAnyat kimapi tvagatiriktaM tatropalabhyate / evaM bhUtasamudAye vighaTite sati bhUtAtirikto na kazcidAtmAkhyaH padArthoM vidyate yaH puNyapApAdi kAraNakalApamAdAya paridRzyamAnalokAllokAntaraM gatvA sukhaduHkhayo rupabhogaM kariSyati / natvevaM saMbhavati, bhUtasamudAyAtiriktasya rUpasparzAdimato'nupalaMbhAt yathA vivarAnniHsaraNasamaye sarpaH bilasamIpasthapuruSarupalabhyate na tathA zarIrAd vinirgacchan jIvo mriyamANazarIrapArzvapuruSa rupalabhyate / anupalabhyamAnaH kathaM sthiti labheta / anupalabhyamAnapadArthabhUtasamudAya arthAt zarIra ke vinaSTa hone para bhUtoM ke samudAya se utpanna hone bAlA jIva bhI vinaSTa ho jatA hai / kevala chilake hI jisameM sAra hai aise kele ke staMbha kI chAla haTAne para chAla hI zeSa bacatI hai / vahA~ chAla ko chor3a kara aura kucha bhI upalabdha nahIM hotA / isI prakAra bhUtoM ke vikharane para bhUtoM se bhinna AtmA nAma kA koI padArtha nahIM rahatA, jo puNya pApa Adi kAraNoM ko grahaNa karake dikhAI dene vAle isa loka se dUsare loka meM jAkara sukha yA dukhaH kA upabhoga karegA, aisA hotA nahIM hai bhUta samudAya ke atirikta rUpa sparza vAle kisI padArtha kI upalabdhi nahIM hotii| jaise bila se bAhara nikalate samaya sapa bila ke samIpa sthita puruSoM dvArA dekhA jAtA hai, usI prakAra zarIra se bAhara nikalatA huA jIva marate hue zarIra ke pAsa baiThe hue logoM ko dikhAI nahIM detA aura jo dIkhatA bhUtanA samudAya vaDe utpanna thanArA jIvane paNa vinAza thaI jAya che. kevaLa chAla ja jemAM sArabhUta che evI keLanA staMbhanI chAlane dUra karavAmAM Ave, to aMdarathI kazuM ja nIkaLatuM nathI, te chAla ja bAkI rahe che. eTale ke tyAM chAla sivAya koI paNa vastunI upalabdhi thatI nathI. e ja pramANe jyAre bhUte vikharAI jAya tyAre bhUtothI bhinna e AtmA nAmane kaI padArtha ja bAkI rahetuM nathI, ke je puNya pApa Adi kAraNene grahaNa karIne pratyakSa evA A lekamAMthI palakamAM jaIne sukha athavA duHkhane upaga kare. A prakAranI vAto saMbhavI zakatI nathI bhUta samudAya sivAyanA rUpa sparza vALA kaI paNa padArthanI upalabdhi ja thatI nathI. jevI rIte daramAMthI nIkaLate sarpa, daranI samIpamAM beThelI vyaktio dvArA dekhI zakAya che, eja pramANe zarIramAMthI nIkaLatA AtmAne joI zakAya che kharo? maraNa kALe mRtyu pAmatI vyaktinI samIpamAM beThela mANaso dvArA paNa mRta zarIramAMthI bahAra nIkaLato AtmA nAmane kaI padArtha dekhavAmAM Avato nathI. A rIte je padArtha dekhAte ja nathI te padArthanI sattA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre parikalpane ca bahUnAmanupalabhyamAnAnAmapi sadbhAvaH prasajyeta / nahi anupalabhyamAnA iyanta eva padArthAH parikalpanIyAH iyantoneti vyavasthAyAmasti kazciniyAmako hetuH / kalpanAyAH puruSabuddhiprabhavAyAH puruSasvAtatryeNA'vyavasthApatteH / tasmAnnAsti bhUtasamudAyAdatirikto jIva iti / yathA vA svame bAhyArthAnAM ghaTAdInAM virahe'pi ghaTAdyAkaratayA'nubhUyamAnaM bhavati vijJAnaM ghaTapaTAdi nAnAvastuviSayakam tathA vinaivAtmAnaM tadviSayakaM vijJAnaM bhUtasamudAyamAtrAdeva prAdurbhaviSyati tatra ko doSaH 1 / naM ca yadi artha mantareNApi vijJAnaM bhavet tadA suSuptAvapi arthAvabhAsaH kutoneti vAcyam / anubhUtArthahI nahIM, usakI sattA kisa prakAra mAnI jA sakatI hai ? upalabdha na hone vAle padArthoM kI kalpanA kI jAya to bahuta se upalabdha na hone vAle padArthoM kA bhI sadbhAva ho jAyegA / upalabdha na hone vAle itane hI padArtha mAnane cAhie aura itane nahIM, aisI vyavasthA karane meM koI niyAmaka hetu nahIM hai / kalpanA to puruSa kI buddhi se utpanna hotI hai / aura puruSa kalpanA karane meM svatantra hai isa kAraNa avyavasthA kI Apatti hogii| isa kAraNa bhUtasamudAya se bhinna jIva nahIM hai / athavA jaise svapna meM ghaTAdi ke viraha meM bhA ghaTa paTa Adi padArthoM ko viSaya karane vAlA jJAna anubhava meM AtA hai, usI prakAra AtmA ke abhAva meM bhI bhUtasamudAya se AtmA viSayaka jJAna utpanna ho jAtA hai / aisA mAnane meM kyA Apatti hai ? yadi padArtha ke binA hI jJAna utpanna ho jAtA hai to suSupti kI avasthA meM bhI artha kA jJAna kyoM nahIM hotA ? aisA kahanA ucita nahIM hai, kyoMki (vidyamAnatA) kevI rIte svIkArI zakAya? upalabdha thatA na hoya evA padArthonI paNa je kalpanA karavAmAM Ave, te upalabdha nahIM thanArA ghaNuM padAthone paNa sadbhAva thaI jaze, upalabdha na thanArAM ATalA ja padArtho mAnavA joIe ane ATalA na mAnavA joIe, evI vyavasthA karavAmAM kaI niyAmaka hetu saMbhavI zakato nathI. kalpanA te mANasanI buddhimAMthI utpanna thAya che ane mANasa kardhana karavAne svataMtra che. A kAraNe avyavasthAnI Apatti upasthita thaze. tethI evuM ja mAnavuM joIe ke tasamudAyathI bhinna jIvane sabhAva ja nathI. athavA jevI rIte svamamAM, ghaTAdino abhAva hovA chatAM paNa, ghaTAdi padAthAne viSaya karanArA (grahaNa karanArA) jJAnano anubhava thAya che, eja pramANe AtmAne abhAva hoya te paNa bhUtasamudAya dvArA AtmaviSayaka jJAna utpanna thaI jAya che, evuM mAnavAmAM zo vAMdhe che? je padArtha na hovA chatAM paNa jJAna utpanna thaI jatuM hoya, te suSuptinI avasthAmAM paNa padArthanuM jJAna zA kAraNe thatuM nathI ?" A prakAranuM kathana ucita nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 puNyapApAbhAvanirUpaNam 167 bAdhasyA'zakyatvAt / svamasamaye sarvairapyanubhUyate'ntareNApi bAhyArtham vijJAnam / nahi sarvAnubhavasya bAdho yukto'nubhavazaraNAnAm anubhavAdeva vyavasthA bhavati / tatra yadi anubhavo'pi paryanuyujyeta, tadA na kasyApi vyavasthA vyavasthitA syAt / natvevaM saMbhavati / yathA vA''daze'tisvacche mukhapratibiMbo dRzyate, ati svcchtvaadev| tatra bAhyo'rthoM na gacchati kintu avidyamAno'pi tadantargatatayopalabhyate / tathA''tmApi bhUtasamudAyAnAM zarIrAkArapariNatau satyAM bhUtebhyaH pRthagasannapi bhUtebhyaH pArthakyabuddhimutpAdayati / ayamAzayaH bhUtasamudAyebhyaH samutpannatayA bhUtavizeNatayA bhUtA'vyatirikto'pi bhUtebhyo bhinno bhAsate / bhedatayA prati anubhUta padArtha meM bAdhA honA zakya nahIM hai / svapna meM bAhyapadArtha ke vinA hI jJAna ho jAtA hai, yaha bAta sabhI jAnate haiM / anubhava ko zaraNa mAnane vAloM ke liye sabhI ke anubhava ko bAdhita mAnanA yukta nahIM hai| anubhava se hI vastu kI vyavasthA hotI hai| anubhava meM agara prazna kiyA jAya to koI bhI vyavasthA siddhi nahIM hogI, magara aisA asaMbhava nhiiN| ___ athavA jaise atyanta svaccha kAca meM mukha kA pratibimba dikhAI dotA hai, kyoMki kAca atyanta svaccha hotA hai| kAca meM bAhyapadArtha to ghusatA nahIM hai, vaha vahA~ vidyamAna na hotA huA bhI usake andara pratIta hotA hai isI prakAra AtmA bhI bhUtasamudAya ke zarIra AkAra meM pariNata hone para bhratoM se prathaka na hone para bhI bhUtoM se pRthakatA kI buddhi utpanna karatA hai / abhiprAya yaha hai ki bhUta samudAyoM se utpanna hone ke kAraNa , bhUtoM kAraNa ke anubhUta padArthamAM bAdhA hovI zakya nathI svamamAM bAhya padArthanA vinA ja jJAna thaI jAya che, A vAta sau jANe che? anubhavane zaraNa mAnanArA lokee sarvanA anubhavane bAdhita mAne te ucita nathI. anubhava vaDe ja vastunI vyavasthA thAya che. anubhavamAM paNa je prazna karavAmAM Ave - zaMkA uThAvavAmAM Ave, te kaI paNa vyavasthA siddha nahIM thAya. paraMtu e saMbhava nathI. athavA jevI rIte atyaMta svaccha kAcamAM mukhanuM pratibiMba dekhAya che, kAraNa ke kAca atyaMta svaccha che. bAhya padArtha kAcamAM praviSTa te thatuM nathI, te kAcanI aMdara vidyamAna na hovA chatAM paNa vidyamAna hovAne bhAsa thAya che. e ja pramANe jyAre bhUtasamudAya zarIranA AkAre pariNuta thAya che, tyAre AtmA paNa bhUtothI bhinna na hovA chatAM paNa, bhinna hovAne bhAsa thAya che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che. bhUtasamudAya vaDe usanna thayela hovAne kAraNe ane bhUtAnA vizeSaNa rUpa hovAne kAraNe, AtmA bhUtothI bhinna hovA chatAM paNa bhUtothI abhinna pratIta thAya che. jema zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 sUtrakRtAgasUtre bhAvaM tvasya bhrAntameva zuktikAyAM rajatamiva rajjau sarpapaiva nahi zuktikAdau rajatAdibuddhiH pAramArthikI evaM bhUtasamudAye cetanA buddhirapyapAramArthikI eva / tasmAt na bhUtasamudAye zarIre tadatiriktaH ko'pyAtmeti siddham // iti tajjIvataccharIravAdimatasaMkSepaH // 12 // cArvAkAdimate AtmA zarIradivyatirikto nAstIti prati pAditam / idAnIM yadyapi cetanaH zarIrendriyabuddhimanoviSayai rvyatiriktaH, kintu "niSkrayaM niSkalaM zAntaM niravayaM niraMjanam / asaMgo hyayaM puruSa ityAdi zruti pratipAditaM kriyAzUnyatvarUpaniSkriyatvamiti vadatA akArakavAdisAMkhyAnAM kA vizeSaNa hone se AtmA bhUtoM se abhinna hotA huA bhI bhUtoM se bhinna pratIta hotAhai / AtmA kA bheda rUpa se pratibhAsa honA zuktikA meM rajata ke aura rassImeM sarpa ke pratibhAsa ke samAna bhrAnta hai| zuktikA Adi meM rajata Adi kI buddhi vAstavika nahIM hai, isI prakAra bhUtasamudAya meM cetanA buddhi honA bhI avAstavika hai isa kAraNa bhUtoM ke samudAya rUpa zarIra meM bhUtoM se atirikta koi AtmA nahIM hai, yaha siddha huaa| yaha tajjIvataccharIravAdiyoM ke mata kA saMkSepa kathana hai // 12 // cArvAka Adi matoM meM AtmA zarIra Adi se bhinna nahIM hai, yaha kahA jA cukA hai| aba sAMkhyoM kA mata dikhalAyA jAtA hai, unake matAnusAra yadyapi AtmA zarIra, indriya, buddhi, mana aura viSayoM se bhinna hai / parantu niSkriya, niSphala, zAnta, niravadya aura niraMjana haiM / "yaha puruSa asaMga hai" aisI zruti hai / isazruti pratipAdita kriyAzUnyatva rUpa niSkriyatva mAnane vAle akArakavAdI sAMkhyoM ke mata ko dikhalAne ke lie zaktikAmAM rajata (cAMdIne) ane doraDAmAM sapane bhAsa (brama) tha che, eja pramANe AtmAne paNa bhinna rUpe pratibhAsa thAya che. jema deraDAmAM sarpane bhAsa thavo te vAstavika nathI paNa te bhrama mAtra ja che, e ja pramANe bhUtasamudAyamAM cetanA hevAnI vAta paNa asvAbhAvika che. te kAraNe bhUtonA samudAya rUpa zarIramAM bhUtothI bhinna evA keI AtmAnI vidyamAnatA ja nathI, e vAta siddha thAya che. tajIva tacharIravAdIonA matane A prakAre saMkSipta rUpe ahIM prakaTa karavAmAM AvyuM che. 1 gAthA. 12 1. cArvAka AdimatamAM AtmA zarIra AdithI bhinna nathI, evuM AnA pahelAnI gAthAAmAM kahevAmAM AvyuM che, have sAMkhyone mata prakaTa karavAmAM Ave che-temanA matAnusAra jo ke AtmA zarIra, indriya, buddhi, mana ane viSayethI bhinna che. paraMtu te niSkriya, niSkala, zAnta, niravadya ane nirajana che. "A puruSa asaMga che," evI kRtimAM pratipAdita kriyA zUnyatva rUpa niSkriyatnamAM mAnanArA akArakavAdI sAMkhyanA matane prakaTa zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TokA pra. zru. a. 1 akAravAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 169 mata darzayituM sUtrakAra Aha-' kuvvaM ce' tyAdi / mUlam kuvvaM ca kArayaM ceva savvaM kubvaM na vijaI / evaM akArao appA evaM teu pagabbhiyA // 13 // chAyAkurvazca kArayazcaiva sarvAM kurvanna vidyte| evam akAraka AtmA evaM te tu pragalbhitAH // 13 // anvayArtha:(kuvvaMca--kurcava) kArya kurvan-kAryakartA (veva-caiva) evaMca (kArayaM-kArayan) anyadvArA kArya kArayan preraNAM kRtvA'nyadvArA kAryakArayitA, tathA (savvaM kuvvaMsarvI kurvan) samastakriyAM kurvan samastakriyAkArakaH AtmA (na vijai-navidyate) na varttate (evaM-evam ) anena pUrvoktaprakAreNa (appA-AtmA) jIvaH sUtrakAra kahate haiM "kuvvaM ca" ityAdi zabdArtha-'kuvvaca-kuve zca' kriyA karane vAlA 'ceva-caiva' aura 'kAraya-kArayan' dUsare ke dvArA kriyA karAne vAlA 'appA-AtmA' AtmA 'na vijai-na vidyate nahIM hai teu-tetu' ve akArakavAdI evaM-evam' isa prakAra akArao-akArakaH' AtmA kriyA kA kartA nahIM hai evaM evam' ukta prakAra se kahane vAle 'pagabhiyA-pragalbhitA' paSTatA karate haiM // 13 // -anvayArtha-- ca AtmA svayaM kriyA karane vAlA, preraNA karake dUsare se kriyA karAne vAlA tathA samasta kriyAe~ karane vAlA nahIM hai| isa prakAra AtmA 425 // sUtra42 43 cha "kubva " tyAha - zahAtha-'kuvaMca-kurva zca' yA 42vAvANI 'ceva-caiya' ane, 'kAraya-kArayan' mI mAIta chiyAya 421vAvANe 'appA-AtmA' mAmA 'na vijai-na vidyate' nathI. 'teu-tetu' tm||24 vAhiyA evaM-evam' mata prA2 vANA 'pagabhiyA-pragalbhitAH' dhRSTatA 42 cha. // 13 // - anvayArtha - AtmA pite ja kriyA karanAre nathI, preraNA karIne anyanI pAse kiyA karAvanAre paNa nathI ane samasta kriyAo karanAre paNa nathI. A prakAre AtmA akta che. te zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sUtrakRtAGgasUtre (akArao - akArakaH) akarttA'sti (teu - te tu) te ca sAMkhyA: ( evaM - evam ) ukta rItyA prarUpakAH (pagambhiyA - pragalibhatAH) moha vijRmbhitAH - dhRSTAH santIti // 13 // TIkA - ' kuvvaM' kurvan kAryaM kurvan karttA bhavati / kAraNAntarA prayojyatve sakalakArakaprayojakatvaM karttRtvam / svatantraH karttetyanuzAsanAt / kriyAM prati svatantra karttA bhavati / AtmA tu niSkriyo'mUrtI nityaH sarvavyApI, tasmAt ayaM na kAmapi kriyAM prati karttA bhavati / nahi -- amUrtasya sarvavyApinaH kattRtvaM saMbhavati navA samupapadyate yuktyA tarkeNa vA / 'kAra' kArayan / yata eva AtmA sarvakriyArahitaH sarvavyApI ato na karttA svAtaMtryeNa navA kArayitA na akarttA haiM / ve sAMkhya ukta prakAra se dhRSTatA karate haiM arthAt mohagrasta hokara dhRSTa banate haiM // 13 // - TIkArtha kArya karane vAlA karttA kahalAtA hai / kisI anya kAraNa se prayukta na hokara jo sakala kArakoM kA prayojaka hotA hai, vaha kartA kahalAtA hai / "kartA svatantra hotA hai" aisA vyAkaraNa zAstra me bhI kahA haiM / Azaya yaha hai ki karttA kriyA ke prati svatantra hotA hai AtmA kriyAzUnya hai, amUrta hai, nitya hai, sarvavyApI hai / ataeva vaha kisI bhI kriyA kA karttA nahIM hai / jo amUrta aura sarvavyApI hai vaha kartA nahIM ho sakatA aura yukti yA tarka dvArA siddha kiyA jA sakatA hai AtmA samasta kriyAoM se rahita aura sarvavyApI haiM, ataH kartA nahIM hai / vaha dUsaroM se karAne vAlA yA kisI sAMkhya matavAdIe A pramANe kahevAnI dhRSTatA kare che eTale ke mehagrasta thaine dhRSTa mane che. // 13 // 1 - TIartha - che. koi anya kAraNA dvArA prayukta na thaine je saphaLa rtA havAya che. "rttA svataMtra hoya che," mevu kathananA bhAvArtha e che ke kartA kriyAnA viSayamAM kArya karanArane kartA kahevAya arameno prayoga hoya che, tene vyAkaraNa zAstramAM paNa kahyuM che. svataMtra hAya che. A AtmA kriyAzUnya che, amUtta che, nitya che ane sarvavyApI che, tethI evA AtmA koI paNa kriyAnA kartA heAI zake nahIM. je amUtta ane sarvavyApI hAya te kAM hAi zake nahIM ane yuktio athavA tarka dvArA tene kartA siddha karI zakAya paNa nahIM. AtmA samasta kriyAothI rahita ane sa`vyApI che. tethI te karyAM nathI. te anyanI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 akAravAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 171 kurvantamanyaM prerayitA prayojakakartApi bhavati / prayojakatvasyApi kriyAghaTitattvAt / ayaM tu sarvathaiva kriyArahito'to na kartA, na vA kArayitA bhavati / gAthAghaTakaH prathamaH cakAro'tItA'nAgatakriyAkartRtvasyA''tmani nirAkaraNaM karoti / niSkriyatvAdAtmA yathA na vartamAnakAle kriyAyAH kartA tathA bhUtabhaviSyatkAlepi nAsIna bhaviSyati kartA kArayitA vetyarthaH / dvitIyazcakAro gAthAghaTakaH smuccyaarthH| tadayaM nirgalito'rthaH-AtmA na svayaM kimapi karoti navA kurvantamanyaM kriyAyAM pravartayati / na svAtanyeNa karttA na prayoakakartA bhavatIti bhAvaH / tathA sati AtmanaH kattatvaniSedhaparaM vacanaM sAMkhyAnAm / tathAhikarane vAle ko preraNA dene vAlA prayojaka kartA bhI nahIM hai, kyoMki kriyA ke vinA prakojakatva bhI bana nahIM sakatA / AtmA sarvathA hI kriyA rahita hone ke kAraNa na karane vAlA aura na karAne vAlA hai / gAthA meM prayukta pahalA (ca) pada AtmA meM atIta aura anAgata kAlIna kriyAoM ke kartRtva kA niSedha karatA hai arthAt niSkriya hone se AtmA jaise vartamAna kAla meM kriyA kA kartA yA kArayitA (karAne vAlA) nahIM hai, usI prakAra na bhUtakAla meM thA aura na bhaviSyat kAla meM hogA / dUsarA "ca" pada samuccaya ke lie hai| artha yaha nikalA ki AtmA na svayaM karatA hai, na dUsare karanevAlekA kriyAmeM pravRtta karatA hai na svatantratA se kartA hai aura na prayojaka kartA hai / AtmA ke kartRtva kA niSedha karane vAlA sAMkhyoM kA vacana isa prakAra hai- "tasmAttatsaMyogAdacetana" ityAdi / pAse kriyA karAvanAre athavA anyane kiyA karavAnI preraNa denAre prayajaka kartA paNa nathI, kAraNa ke kriyA vinA prajakatva paNa saMbhavI zakatuM nathI. AtmA bilakula kiyArahita hovAne kAraNe karanAro paNa nathI ane karAvanAre paNa nathI. gAthAmAM vaparAyele "a" AtmAmAM bhUtakAlIna ane bhaviSyakAlIna kiyAonA kartavane niSedha kare che. eTale ke niSkriya hovAne kAraNe jevI rIte AtmA vartamAna kALamAM kiyAne kartA athavA kArayitA (karAvanAre) nathI, eja pramANe bhUtakALamAM paNa te kiyAne kartA athavA kArayitA na hato, ane bhaviSya kALamAM paNa te kiyAne kartA athavA kArayitA nahIM hoya. bIjo "a" samuccaya bedhaka che. A kathanano bhAvArtha e che ke AtmA pite kartA nathI, anyane kiyAmAM pravRtta karanAre paNa nathI - svataMtra kartA paNa nathI ane prajAka kartA paNa nathI. AtmAnA kartRtvane niSedha karanArA sAMkhe A pramANe 4 cha - " tasmAttatsa yogAdacetana" tyAha zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sUtrakRtAGgasUtro tasmAttatsaMyogA dacetanaM cetanAvadiva liMgam / guNakartRtve'pi tathA karttava bhavatyudAsInaH // 1 // ___ tasmAditi yasmAt caitanyakartRtvayo vibhinnAdhikaraNatvam arthAt caitanyamAtmaguNaH kartRtvaM prakRte guNastasmAt puruSasaMyogAt acetanamapi liMgam arthAt prakRti zcetanAvadiva bhavati / AtmA-akarttApi kartaliMgazarIrasaMbandhAt karteva bhavati, natu svatantraH karteti kArikArthaH / nanu Adarza mukhasya pratibiMbo jAyate, tathA prakRtirUpadarpaNe puruSasya pratibiMbo bhavati / tena yathA-Adarze kampamAne tadgatapratibiMbo'pi kampate / evaM prakRtigatA vikArAH puruSe'pi pratibhAsamAnAH bhavanti iti akartA'pi caitanya ke saMyoga se acetana prakRti bhI cetana sI ho jAtI hai| AtmA svabhAva se akartA hone para bhI zarIra ke saMbaMdha se kartA jaisA ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki caitanya aura kartRtva dharma bhinna bhinna adhikaraNa meM rahate haiM / caitanya AtmA kA guNa hai aura kartRtva prakRti kA aisI sthiti meM acetana bhI prakRti cetanAvatI sI ho jAtI hai / aura AtmA zarIra ke sambandha se akartA hone para bhI kartA sarIkhA ho jAtA hai| vaha svatantra kartA nahIM hai / yaha pUrvoddhRta kArikA kA artha hai / / zaMkA-kAcameM mukha kA pratibimba par3atA hai usI prakAra prakRti rUpI darpaNa meM puruSa (AtmA) kA prativimba giratA hai ataeva jaise kAca ke hilane para usameM par3A huA pratibimba bhI hilatA hai, isI prakAra prakRti meM rahe hue vikAra puruSa meM bhI pratibhAsita hote haiM / isa prakAra jIva akartA hokara bhI kartA caitanyanA saMgathI acetana prakRti paNa cetana jevI thaI jAya che. AtmA svabhAvathI akartA hovA chatAM paNa zarIranA saMbaMdhane lIdhe kartA je thaI jAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke - caitanya ane katRtva dharma bhinna bhinna adhikaraNamAM rahe che. citanya AtmAne guNa che ane ktatva prakRtine guNa che evI sthitimAM acetana prakRti paNa caitanya yukta jevI thaI jAya che. ane AtmA, zarIranA saMbaMdhane kAraNe, akatta hovA chatAM paNa kartA je banI jAya che. paraMtu te svataMtra kartA te nathI ja. A prakArane uparyukta gAthAne artha thAya che. zaMkAkAcamAM mukhanuM pratibiMba paDe che, e ja pramANe prakRti rUpI arIsAmAM paNa puruSa (AtmA)nuM pratibiMba paDe che, jevI rIte arIse sthira paDyo rahevAne badale kaI paNa kAraNe calAyamAna thAya-uMca nIco thAya ke Ama tema DelavA lAge, te temAMnuM pratibiMba paNa sthira rahevAne badale DolavA mAMDe che. e ja pramANe prakRtimAM rahelA vikAro paNa puruSamAM (AtmAmAM) pratibhAsita thAya che. A prakAre jIva akartA hovA chatAM paNa zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 akAravAdi- sAMkhyamatanirUpaNam 173 jIvaH karttA bhavati / acetanamapi liMgaM cetanAvad bhavati / prakRtau sthitikriyA save puruSespi sthitikriyopalabhyate / ataeva puruSa: tiSThati iti pratIti jAyate bhoktA ca bhavati draSTAca bhavati / tathAca sAMkhyAnAM vacanam - " tasmAcca viparyAsAt siddhaM sAkSitvamasya puruSasya kaivalyaM mAdhyasthyaM draSTRtvamakartRbhAvazceti / tathAca sthityAdikriyAvattvAt AtmanaH kathaM kriyArahitasvavacanaM saMbhavedityata Aha - " savvaM kuvvaM na vijjaI" iti sarvA kriyAM kurvan na vidyate sarvakriyAkAraka AtmA na bhavati / ayamAzayaH yadyapi sthitikriyopalabhyate Atmani japAkusumasphaTikanyAyena / tathApi samastakriyAkartRtvaM nAstIti dyotayati sarvamityAdinA / sarvo parispandAdikAM dezAdezaprAptilakSaNAM ho jAtA hai aura acetana bhI liMga cetanA vAlA ho jAtA hai / prakRti meM sthitikriyA hone para puruSa meM bhI sthitikriyA upalabdha hotI hai / isI kAraNa puruSa sthita hotA hai, aisI pratIti hone lagatI hai / aura vaha bhoktA tathA draSTA bhI pratIta hone lagatA hai sAMkhyoM kA kathana hai--usa viparyAsa ke kAraNa puruSa kA sAkSitva kaivalya mAdhyasthya, draSTRtva aura akartRtva siddha hotA hai / " sthiti Adi kriyAvAn hone se AtmA kI kriyArahitatA kisa prakAra se saMbhavit hai ? isa prazna kA uttara dete hue kahate haiM AtmA samasta kriyAoM kArttA nahIM hai / tAtparya yaha hai ki yadyapi japAkusumanyAya se jaise sphaTika ke sAmane japA kA puSpa rakha diyA jAya to sphaTika raktavarNa dikhAI detA hai parantu vAstava meM vaha raktatA sphaTika meM nahIM hotI, vahI aupAdhika hai / isI prakAra AtmA meM sthiti Adi kriyA pAI jAtI hai kartA banI jAya che, ane acetana lakSaNa paNa cetanAvALuM thaI jAya che. prakRtimAM sthitikriyAnI upalabdhi thAya tyAre puruSamAM paNa sthitikriyA upalabdha thAya che. eja kAraNe puruSa sthita hAya che, evI pratIti thavA lAge che, ene te bheAkatA tathA draSTA paNa pratita thavA lAge che. sAMdhya me sthana che...." te viparyAsane bharaNe puruSanu sAkSitva, kaivalya mAdhyasthya, dradhRtva ane akartRtva siddha thAya che. " sthiti Adi kriyAvAna heAvAthI AtmAnI kriyArahitatA kevI rIte saMbhavI zake che? samAdhAna--AtmA samasta kriyAone kartA nathI. A kathananu tAtparya e che ke ~~~TikanI sAme japApuSpa rAkhavAmAM Ave, te sphaTika rakata varNanA dekhAya che. parantu vAstavika rIte vicAravAmAM Ave, te sphaTikamAM ratAza hAtI nathI. japApuSpanA lAla vaNaja temAM kAraNabhUta bane che. japApuSpa rUpa upaSine kAraNe sphaTikamAM prakaTa thatA te vaNu aupAdhika ja che. eja pramANe AtmAmAM sthiti Adi kriyAnA sadUbhAva jovAmAM zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 sUtrakRtAgasUtro kriyAM kurvan AtmA naiva vidyate, sarvavyApitvenAmUrtatvenaca niSkriyatvaM gaganavaditi / yathA gagane sarvavyApake'mUrte gamanacalanAdirUpA kAcanApi kriyA na bhavati tathA vyApake'mUrte Atmani gamanacalanAdiparispandasvarUpakriyA naiva bhavati satyapiprayatnAdimatve / taduktam " akartA nirguNo bhoktA AtmA kapiladarzane " iti / evaM iti, evam-anena prakAreNAkArakAH te AtmAnaH tu zabdo gAthAntimacaraNapatitaH pUrvavAdibhyaH sAMkhyasya bhedaM sUcayati / te punaH sAMkhyAH evam 'pagabhiyA, prakarSeNa atizayatayA dhRSTatAvanta evaM tatra bhUyo bhUyaH pratipAtathApi samasta kriyAoM kA kartRtva AtmA meM nahIM hai| yaha bAta " sarvam" ityAdi padoM dvArA prakaTa karate haiM-AtmA parispanda Adi eka jagaha se dUsarI jagaha kI prApti rUpa kriyA karane vAlA nahIM hai kyoMki vaha AkAza kI bhA~ti sarvavyApaka aura amUrta hai jaise sarvavyApaka aura amUrta AkAza meM gamana tathA calanA Adi koI kriyA nahIM hotI usI prakAra vyApaka aura amUrta AtmA meM jAnA calanA hilanA Adi kriyA nahIM hotI, yadyapi usameM prapatnAdimatva maujUda haiN| kahA bhI hai- "akartA nirguNo bhoktA,, ityAdi / "kapila muni ke darzana meM AtmA akartA, nirguNa aura bhoktA hai" isa prakAra AtmA akAraka hai / gAthA meM jo "tu" zabda AyA hai vaha yaha sUcita karatA hai ki sAMkhyamata pUrvavAdiyoM se bhinna hai, ve sAMThya atyanta dhRSTa hokara bArambAra aisA pratipAdana karate haiM ki saba kucha prakRti Ave che. AtmAmAM sthitikiyA upalabdha thAya che, chatAM paNa samasta kriyAonuM kartRtva mAtmAmA nathI. me vAta "lamU" tyAdi yaha dvArA sUtrA2 548 42 cha-mAtmA parispada Adi eka jagyAthI bIjI jagyAnI prApti rUpa kiyA karanAra nathI, kAraNa ke te AkAzanI jema sarvavyApaka ane amUrta che. jevI rIte sarvavyApaka ane amUrta AkAzamAM gamana tathA calana Adi ke kiyA thatI nathI, eja pramANe vyApaka ane amUrta AtmAmAM paNa AvavuM javuM, cAlavuM Adi kriyAo thatI nathI, jo ke temAM prayatnAhitya to bhA cha. 4thu 55 cha- "akartA nirguNo bhoktA" tyAhaapilamuninA hazanamA medhuMcha - "mAmA mattA, ni[ ane mAtA cha." A prakAre AtmA akAraka che. gAthAmAM je "_" pada vaparAyuM che, tenA dvArA e vAta sUcita thAya che ke sAMkhyamata pUrvokata matavAdIonA mata karatAM bhinna che. te sAMkhya matavAdIo dhRSTatApUrvaka evuM vAraMvAra kahe che ke prakRti ja badhuM kare che. te prakRti ja zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 akAravAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 175 dayanti, yathA prakRtiH sarva karoti yajJadAnatapaHprabhRtikaM karoti tAdRzakarmaNAM phalamupabhujyate puruSeNa kartRtvabhoktatvayoH sAmAnAdhikaraNyaniyamasya satvepi te vaiyadhikaraNyamanvicchanti iti teSAM pASTaryam tathA buddhiradhyavasyati citimAna bhavati puruSa ityaparam dhASTaryam evamanyo'pi dhRSTatA prakArastadIyadarzanato jJAtavyaH / taduktam-- tasmAnna badhyate'ddhA na mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati mucyate badhyate ca nAnAzrayA prakRtiH / rUpaiH saptabhirevamAtmAnaM badhnAtyAtmanA prakRtiH / saiva ca vimocayati punaH puruSArtha pratyekarUpeNetyAdi / / ityakArakavAdimatam / AtmanaH kartRtvaM nAsti evaM vadantaH sAMkhyA akArakavAdina ataeva dhRSTAH // 13 // hI karatI hai / vahI yajJa, dAna, tapa Adi karatI hai aura una karmoM kA phala bhogatI hai / yadyapi puruSa ke sAtha kartRtva aura bhoktRtva kA samAnAdhikaraNatA kA niyama hai phira bhI ve vaiyadhikaraNya mAnate haiM, yaha unakI dhRSTatA hai / buddhi jar3a hote hue bhI jAnatI hai aura puruSa caitanyavAn hai phira bhI nahIM jAnatA aisA kahanA unakI dUsarI dhRSTatA hai / isI prakAra unakI dhRSTatA ke anya prakAra bhI unake darzana se samajhalene cAhie / kahA bhI hai-"tasmAnna badhyate'ddhA" ityAdi / "puruSa na bandha ko prApta hotA hai, na mukta hotA hai aura na eka bhava se dUsare bhava meM jAtA hai / aneka puruSa kA Azraya lene vAlI prakRti hI eka bhava se dUsare bhava meM jAtI hai, mukta hotI hai aura baddha hotI hai|" yajJa, dAna, tapa, Adi kare che, ane te karmonuM phaLa bhogave che. jo ke puruSa (AtmA)nI sAthe kartutva bhakatvane samAnAdhikaraNatAno niyama che, chatAM paNa teo vaiyadhikaraNya mAne che, A temanI dhRSTatA che. buddhi jaDa hovA chatAM paNa jANe che ane AtmA citanyavAna hovA chatAM paNa jANato nathI, A pramANe teo je pratipAdana kare che, te narI dhRSTatA ja che. A prakAranI temanI dhRSTatAne, anya prakAre, temanA darzana graMtha dvArA ano savA naye hyu 55 cha -"tasmA badhyate'ddhA" tyAha" puruSa (AtmA) bandhadazAne paNa pAmato nathI, mukta paNa thatuM nathI, eka bhavamAthI bIjA bhavamAM jato paNa nathI. aneka puruSane (AtmAone) Azraya lenArI prakRti ja eka bhavamAthI bIjA bhavamAM jAya che ane mukta dazA athavA bandha dazA prApta kare che" zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 sUtrakRtAsUtre tajjIvataccharIravAdimataM tathA akArakavAdisAMkhyamataM ca nirasitumAha ---'je teu' ityAdi / mUlam je te u vAINA evaM loe tesi kao siyo / tamAo te tamaM jati, maMdA AraMbhanissiyA // 14 // 10 chAyAye tetu vAdina evam lokasteSAM kutaH syAt / tamasaste tamo yAnti mandA AraMbhani:zritAH // 14 // isa prakAra sAta rUpoM dvArA AtmA ko prakRti baddha karatI haiM, AtmA nahIM vahI prakRti phira use mukta karatI hai / yaha AkArakavAdiyoM kA mata hai / AtmA karttA nahIM hai, aisA kahate hue sAMkhya akArakavAdI haiM, ataeva dhaSTa haiM // 13 // tajjIvataccharIravAdI tathA akArakavAdI sAMkhya ke mata kA nirAkaraNa karane ke lie kahate haiM,-- "je teu" ityAdi / zabdArtha- 'evaM-evam' isa pUrvokta prakArase 'bAiNo vAdinaH' tajjIvataccharIravAdI kahate haiM 'tesiM-teSAM' unakematameM 'loe-lokaH' pAloka 'kaosiyA-kutaH syAt kaise ho sakatA hai ? 'te-te've yAdI 'AraMbhanissiyA-ArambhanizritAH' prANAtipAtAdi ArambhameM Asakta 'maMdA-mandAH' pApake phalake nahIM jAnamevAle mUrkha 'tamAo-tamasa' ekaandhakArase 'tama-tamaH' dUsare azAnako 'jati-yAnti' prApta karate haiM // 14 // - A prakAre sAta rUpe dvArA AtmAne prakRti baddha kare che-AtmA karatuM nathI eja prakRti tyAra bAda tene mukata kare che, A prakArane akArakavAdIone mata che. AtmA kartA nathI, A prakAranI mAnyatA dharAvanArA sAMkhyAne akArakavAdI kahe che. ajJa A prakAranI temanI mAnyatA kharekhara dhRSTatA rUpa ja mAnavI joIe .gA. 13 - have sUtrakAra tajajIvatachArIravAdIo tathA akArakavAdIonA (saMkhyAnA) matanuM mana 42vA mATe nIyanusUtra 4 cha-"je teu" tyAha zahAtha-- 'evam-evam' yApUrvAta prathA 'vAiNo-vAditaH' ta tarIpAhIyahe cha. 'tesiM-teSAM teyAnA matamA 'loe-lokaH' 52 / 4 'kaosiyA--kutaH syAta' vI zata hI zAya ? 'te-te te matavAhIsA 'AraMbhanissiyA-AraMbhanizritAH prAtipAta vigere AramamA Asata mevA teyo 'madA--mandA' pAyanA ne nahI A naa2|| bhUmi 'tamAo-tamasaH' se Adhaa| thI ajJAnathI 'tama-tamaH' mIon ajJAnane 'jati-yAnti' prAta 42 cha. // 14 // zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha podhinI TIkA pra. zru. a. 1 akAravAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 170 anvayArtha(evaM) evam pUrvoktaprakAreNa (je teu) ye tetu pUrvapratipAditAH (vAiNo) vAdinaH tajjIvataccharIravAdinaH santi (tesiM) teSAM-tajjIvataccharIvAdinAM mate (loe) lokaH paralokaH (kao siyA) kutaH syAt kathaMcidapi na saMbhavedityarthaH / (te) te pUrvoktAH (ArambhanissiyA) AraMbhaniH zritAH prANAtipAtAdyArambhAsaktAH (maMdA) mandAH bodhavikalAH pApakarmaphalAnabhijJAH (tamAo) tamasaH ekasmAdandhakArAt tajjIvataccharIravAdAtmakakuzraddhAnarUpAt (tamaM) tamaH anyat narakanigodAdigamanarUpaM dvitIyamandhakAraM (yaMti) yAnti prApnuvantIti // 14 // TIkA'evaM' iti evaM pUrvoktaprakAreNa je te, ye te bhUtAvyatirikta Atmeti manyamAnA vAdinaH santi 'tesiM' teSAM vAdinAm 'loe' lokaH-paralokaH 'kao siyA' kutaH syAt-kathaM syAt kathamapi na saMbhavet paralokasya paralokagAmi -anvayArthaisa prakAra jo pUrvoktavAdI tajjIvataccharIravAdI haiM unake mata meM paraloka kaise ho sakatA hai ? arthAt kisI bhI prakAra nahIM ho sakatA / ve vAdI hiMsA Adi AraMbho meM Asakta haiM, manda arthAt bodharahita evaM pApakarma ke phala se anabhijJa haiM, ve eka andhakAra se dUsare andhakAra meM jAne vAle haiM arthAta tajjIvataccharIravAda rUpa kuzraddhAna se narakanigoda Adi gati rUpa dUsare andhakAra meM jAne vAle haiM // 14 // -TIkArtha-- __isa prakAra bhUtoM se AtmA bhinna nahIM hai, aisA mAnane vAle jo vAdI haiM, unake mata meM paraloka kaise ho sakatA hai ? kisI prakAra saMbhava nahIM hai, -mnvyaarth:pUrvokata tajajIvata7rIravAdIo evuM kahe che ke paraloka kevI rIte saMbhavI zake ? eTaleke teo pahelekanA (parabhavanA) astitvane ja svIkAratA nathI. teo hiMsA, Adi AraM. bhemAM Asakta che, manda eTale ke bodhavihIna ane pApakarmanA phaLathI anabhijJa (ajJAta) che. teo eka aMdhakAramAMthI bIjA aMdhakAramAM janArA hoya che, eTale ke tajIvata7rIravAda rUpa kuzraddhAna pote ja aMdhakAra rUpa che. A eka aMdhakAramAM te te matavAdIo DUbelA ja che; eTaluM ja nahIM paNa A aMdhakAramAMthI naraka, nidarUpa bIjA aMdhakAramAM paNa tasA nArA cha. // 14 // - - pAMca mahAbhUtothI AtmA bhinna nathI," A prakAranI mAnyatA dharAvanArAo paralokanA astitvane ja svIkAra karatA nathI. je paralokane ja abhAva mAnavAmAM Ave, zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre nayAbhAvAt / 'te' teca 'tamAo tamaM jaMti' tamasastamo yanti ekasmAttamasaH kuzraddhAnarUpAndhakArAt tamaH-andhakArAntaraM narakAdigamanarUpaM yanti prApnuvanti / andhakarAdandhakArAntaragamane kAraNamAha-'maMdA AraMbhanissiyA'i ti-| yataste AraMbhe pApakarmaNi niratAH saMlagnA mandA-bodharahitAH pApakarmaphalAnabhijJAH, tasmA teSAm uttamalokaprAptiH kathamapi na saMbhavet kintu ajJAnAndhakAre eva vAraM vAraM te patanti / tatra yaduktam "bhUtavyatirikta AtmA nAsti, bhUtakAryatvAt / yat yasya kArya na tasmAt tad vyatiricyate, yathA mRttikA kAryoM ghaTo na mRttikayA bhighate, ityAdi / tatrocyate asti bhUtavyatirikta AtmA, tatsAkyoMki paraloka aura paralokagAmI kA hI abhAva hai / ve eka andhakAra se dUsare andhakAra meM jAte haiM arthAt khoTe zraddhAna rUpa andhakAra se narakAdigamanarUpa dUsare andhakAra ko prApta hote haiN| eka andhakAra se dUsare andhakAra meM jAne kA kAraNa kahate haiM-ve manda aura Arambha meM rata haiM arthAt pApakarma meM nirata haiM aura pApakarma ke phala se anabhijJa haiM ataeva unhe uttama loka kI prApti kisI prakAra nahIM ho sakatI / ve ajJAna ke andhakAra meM hI bAra bAra par3atA haiM / unhone kahA hai-AtmA bhUtoM se bhinna nahIM hai, kyoMki vaha bhUtoM kA kArya hai, jo jisakA kArya hotA hai vaha usase bhinna nahIM hotA jaise mRttikA kA kArya ghaTa, mRttikA se bhinna nahIM hotA ityAdi / isakA uttara yaha hai-AtmA bhUtoM se bhinna te AtmAne paralekagAmI paNa kevI rIte mAnI zakAya? eTale teo paralokano abhAva mAnavAnI sAthe paralokagAmIne paNa abhAva ja mAne che. A prakAranA kumatamAM mAnanArA teo eka aMdhakAramAMthI bIjA aMdhakAramAM jAya che. eTale ke khoTI zraddhArUpa aMdhakAramAMthI narakAdi gamana rUpa bIjA aMdhakAramAM jAya che. teo zA kAraNe eka aMdhakAramAMthI bIjA aMdhakAramAM jAya che? sUtrakAra tenuM A prakAranuM kAraNa batAve che teo maMda (ajJAna) ane AraMbhamAM lIna hoya che, eTale ke teo pApakarmamAM pravRtta rahe che ane pApakarmanA phaLathI anabhijJa heAya che. te kAraNe temane uttama lekanI (bhavanI prApti thaI zakatI nathI. teo narakanI ja prApti kare che. eTale ke ajJAnanA aMdhakAramAM ja vAraMvAra paDatAM rahe che. teo kahe che "AtmA bhUtathI bhinna nathI, kAraNa ke te bhUtanA kArya rUpa che. je jenuM kArya hoya che, te tenAthI bhinna heAya ja nahIM, jemAM mATInA kArya rUpa ghaDe mATIthI bhinna hete nathI, eja pramANe bhUtanA kArya rUpa AtmA bhUtothI bhinna nathI." ItyAdi. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samathArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 akArakavAdi-sAMkhyamata nirUpaNam 179 dhakapramANasadbhAvAt / tathAhi-paridRzyamAnamidaM zarIraM vidyamAnakartRkam / Adimattve sati pratiniyatAkAratvAt / yad yadAdimattve sati pratiniyatAkAraM bhavati, tat tad vidyamAnakartRkaM bhavati, yathA ghaTAdi sahetukaM vastu / yad vidyamAnakartakaM na bhavati / na tadAdimattve sati pratiniyatAkAraM bhavati, yathA gaganAdikamiti vyatirekI dRSTAntaH / zarIraM cA''dimat pratiniyatAkAraM tasmAdapi vidyamAnakartakameva / Adimat pratiniyatAkArasya sakartRkatvavyAse / yadi zarIraM sakartRkaM na syAt, tarhi Adimatve sati pratiniyatAkAratApi na syAt / dRzyate ca pratyakSAdinaivAdimattve sati prati niyatAkAratA tasmAt sakartRkeNa zarIreNa avazyameva bhAvyam / tatra yaH hai, kyoMki usake sAdhaka pramANoM kA sadbhAva hai / ve pramANe isa prakAra haiM isa dRzyamAna zarIra kA kartA vidyamAna hai kyoMki zarIra AdimAna hotA huA pratiniyata AkAra vAlA hotA hai| jo jo AdimAna hotA huA pratiniyata AkAra vAlA hotA hai, vaha vaha vidyamAna kartRka hotA hai, jaise ghaTAdi sahetuka vastu / jo vidyamAnakartRka nahIM hotA arthAt jisakA koI kartA nahIM hotA, vaha AdimAna aura niyata AkAra vAlA nahIM hotA, jaise AkAza yaha vyatirekI dRSTAnta hai / zarIra AdimAna aura niyata AkAra vAlA hai, ataH usakA koI kartA avazya hai / AdimAn pratiniyatAkAratA kI sakatRkatA ke sAtha vyApti hai yadi zarIra sakartRka na hotA to AdimAna aura pratiniyata AkAra vAlA bhI na hotA / zarIra pratyakSa pramANa se hI AdimAn aura niyata AkAra vAlA dikhAI detA hai isakAraNa usakA kartA temanI uparyukta mAnyatAnuM A prakAre khaMDana karI zakAya che. AtmAbhUtathI bhinna che, kAraNa ke A vAtane siddha karanArA pramANane sadbhAva che. te pramANe nIce pramANe che. A drazyamAna zarIrane kartA vidyamAna che, kAraNa ke zarIra AdimAna paNa che ane pratiniyata AkAravALuM paNa che. je je vastu AdimAnuM ane pratiniyata akAravALI hoya che, te pratyeka vastune kartA paNa vidyamAna ja hoya che, jema ke ghaTAdi sahetuka vastuo. jene kaI kartA na hoya, te vastu AdimAna ane niyata AkAravALI hotI nathI. jema ke AkAza A vyatirekI draSTAnta che. zarIra AdimAna ane niyata akAravALuM che, tethI tene keI kartA avazya hovo ja joIe. AdimAna pratiniyatAkAratAnI sakatAnI sAthe vyApti che. eTale ke je zarIra sakatRka na hota to AdimAna ane pratiniyata AkAravALuM paNa na heta. pratyakSa pramANu vaDe ja zarIra AdimAna ane pratiniyata AkAravALuM dekhAya che, te kAraNe tene rtA avazya ho ja joIe. zarIrane kartAkaNa che? zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 sUtrakRtAGgasUtra kartA sa eva bhUtavyatiriktaH paralokagAmI jIvaH iti jIvasatteti bhUtavyatirikta AtmA nAstIti kathanamayuktameva bhavati vAdinAm anumAnapramANasya sadbhAvAt , prAmANikapadArthApalApe'tiprasaMgAt / tathendriyANi vidyamAnAdhiSThAtakANi karaNatvAt / yad yatkaraNaM tat tad vidyamAnAdhiSThAtRkam yathA ghaTakaraNaM daNDAdikam / adhiSThAtAramantareNa karaNatvameva daNDAdInAM na syAt / na hi AkAzAdeH kimapi karaNam tatazca ya indriyANAmadhiSThAtA sa indriyAdibhyo bhitra AtmA / tathA vidyamAnabhoktRkamidaM zarIram bhogyatvAt , odanAdivat avazyahonA cAhie / basa isa zarIra kA jo kartA hai vahI bhUtoM se bhiSa aura paralokagAmI jIva hai isa prakAra jIva kI sattA hotI hai ataeva bhUtoM se bhinna AtmA nahIM haiM yaha kahanA ayukta hai jIva kA astitva siddha karane vAlA anumAnapramANa vidyamAna hai aura isa pramANa se siddha padArtha kA apalApa karane se atiprasaMga hotA hai / tathA indriyoM kA koI adhiSThAtA avazya hai kyoMki ve karaNa haiM, jo karaNa hotA hai usakA adhiSThAtA koI avazya hotA hai jaise ghaTa ke kAraNa daNDa kA adhiSThAtA kumbhakAra hotA hai / agara adhiSThAtA na ho to daNDa Adi kAraNa hI nahIM ho sakane / AkAza Adi kA koI karaNa nahIM hai / ataeva indriyoM kA jo adhiSThAtAhai vaha idriyoM Adi se bhinna AtmA hI hai / tathA isa zarIra kA bhoktA koI avazya hai, kyoMki zarIra bhogya hai jo bhogya hotA hai usakA bhoktA avazya hotA hai jaise odanAdi kA / zarIrano kartA bhUtothI bhinna ane pakagAmI e jIva (AtmA) ja che. tethI "bhUtethI bhinna AtmA nathI," A prakAranuM kathana anucita ja lAge che. jIvanA astitvane siddha karanArUM anumAna pramANu vidyamAna che ane pramANa dvArA siddha thayelA padArthane apalApa (asvIkAra) karavAthI atiprasaMga deSane prasaMge upasthita thAya che tathA Indriyane adhiSThAtA paNa kaI he ja joIe, kAraNa ke Indriye to karaNa 3ya che. je karaNa hoya che, tene adhiSThAtA keI avazya hoya che. jema ke ghaDAnA kAraNe rUpa daMDane adhiSThAtA kuMbhAra hoya che. jo tene koI adhiSThAtA ja na hoya, te daMDa, cAka Adi karaNa paNa saMbhavI zake nahIM. AkAza AdinuM kaI karaNa nathI. tethI e vAta siddha thAya che ke indriyane je adhiSThAtA che, te indriyethI bhinna e AtmA ja che. tathA A zarIrane joktA paNa kaI avazya hovo joIe. kAraNa ke zarIra bhegya che ane je bhegya hoya che tene joDatA paNa avazya hoya che. jevI rIte edana (bhAta) Adine keI letA hoya che, e ja pramANe zarIrane joktA paNa che ja joIe. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha podhinI TIkA pra. zru. a. 1 akAravAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 181 na ca kulAlAdi kartRNAM mUrtatvA'nityatvasaMhatatvadarzanAt AtmApi mUrtA'nityasaMhata eva siddhayediti viruddha eva heturiti vAcyam , kathazcidAtmano'pi saMsAradazAyAM karmaNA saMsaktasya anityatvamUrttatvasaMhatatvAdi dharmavacasyA 'bhyupagamAt / yadapyuktam na santi sattvA aupapAtikA, (gA11) ityAdi tada pyasamIcInam / sadyojAtamAtrabAlasya yo dugdhapAnA'bhilASaH, sa anyA 'bhilASapUrvakaH, abhilASatvAt kumArA'bhilApavat / tathA bAlavijJAnam anyavijJAnapUrvakam vijJAnatvAt , kumAravijJAnavat jAtamAtrasya zizo ryAvat sa evA'yaM stanaH ityanusandhAnaM na jAyate na tAvaduparatarudito bhUtvA stane kadAcit kaho ki kumbhakAra Adi kartA mUrta anitya aura avayavI rUpa dekhe jAte hai, ataeva AtmA bhI mUrta, aura anitya saMhatarUpa hI siddha hotA hai isa prakAra Apa kA hetu viruddha hai kamA~ se baddha saMsArI AtmA ko hama bhI kathaMcit anityatva mUrtatva aura saMhatatva Adi dharmoM se yukta svIkAra karate haiN| ___ Apa ne kahA thA ki jIva aupapAtika (paralokagAmI nahIM hai gAthA 11) ityAdi so bhI yukti saMgata nahIM hai / tatkAla janme bAlaka ko dUdha pIne kI jo abhilASA hotI hai vaha anya abhilASA pUrvaka hI hotI hai, kyoMki vaha abhilASA hai, jaise kumAra kI abhilASA isI prakAra bAlaka kA vijJAna, anya vijJAnapUrvaka hai / kyoMki kumAra puruSa ke vijJAna ke samAna / tatkAla janme zizuko jabataka "yaha vahI stana hai usa prakAra kA pratyabhijJAna nahIM ho jAtA, tabataka vaha ronA banda prazna- kuMbhAra Adi kartA mUrta, anitya ane avayavI rUpa hoya che, te AtmA paNa mUrta, anitya Adi rUpa siddha thaI jAya che, tethI ApanA hetu (kAraNe) uparyukta vAtanI siddhi karavAnI virUddha jAya che. uttara - A kathana ucita nathI, kAraNa ke karmathI baddha saMsArI AtmAne ame paNa amuka apekSAe anityatva, amUtra ane sehatu Adi dhamothI yukta mAnIe chIe. Ape kahyuM hatuM ke jIva aupapAtika (paleka gAmI) nathI. (AgaLa 11 mI gAthAmAM tajajIvatacharIravAdInI A mAnyatA batAvavAmAM AvI che), e vAta paNa yukti saMgata nathI, turatanA janmelA bALakane dUdha pIvAnI je abhilASA thAya che, te anya abhilASA pUrvaka ja thAya che, kAraNa ke te abhilASA kumAranI abhilASA jevI che. je prakAre bALakanuM vijJAna ( viziSTa jJAna) anya vijJAna pUrvaka ja hoya che, kAraNa ke te vijJAna kumAra puruSanA vijJAna jevuM che. suratanA janmelA bALakane jyAM sudhI " A zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 sUtrakRtAGgasUtro mukhamarpayati / ato jJAyate vidyate bAlasyApi vijJAnalezaH, sacA'nyavijJAna pUrvakaH / tat-anyajJAnaM bhavAntaravijJAnameva tadbhave tAdRzavijJAnasyA'saMbhavAt / tasmAt santi sattvA aupapAtikAH iti " vijJAnaghana evaitebhyaH utthAya tAnyevA'nuvinazyati,, iti zrutipramANena zarIrotpAdenA''tmana utpttiH| zarIranAze tadanu AtmApi nazyatIti nAsti paralokagAmI AtmA-ityAdhuktam tadapi na samyak, zruterbhAvAnavabodhAt / nahI zarIravinAze AtmAvinAza etasyAH zruterarthaH / kintu vijJAnadhanaH-vijJAnapiNDa AtmA bhUtebhya utthAya karake stana kA muMha nahIM lagAtA / isase pratIta hotA hai ki bAlaka meM kucha jJAna hotA hai / vaha jJAna anyajJAna pUrvaka hai aura vaha anyajJAna pUrva bhava kA hI jJAna ho sakatA hai, kayoMki vartamAna bhava meM vaisA jJAna saMbhava nahIM hai / isa kAraNa jIva aupapAtika-paraloka meM jAkara utpanna hone vAle hai / __"vijJAnaghana hI ina bhUtoM se utpanna hokara inake naSTa hone para naSTa ho jAtA hai" isa zruti ke pramANa se zarIra kI utpatti hone para AtmA kI utpatti hotI hai aura zarIra kA nAza hone para AtmA kA bhI nAza ho jAtA hai, isa kAraNa AtmA paralokagAmI nahIM hai, ityAdi kathana bhI samIcIna nahIM hai / Apane isa zruti kA artha nahIM samajA hai / yaha zruti zarIra kA nAza hone para AtmA kA nAza pratipAdana karanevAlI nahIM hai / isakA artha to yaha hai vijJAnadhana arthAt AtmA pUrvakarmoM ke bala se utpanna eja stana che. A prakAranuM pratyabhijJAna (pratIti) thatuM nathI, tyAM sudhI te raDavAnuM baMdha karIne stanane mukha vaDe sparza paNa karatA nathI. tethI evI pratIti thAya che ke bALakamAM ceDA jJAnane paNa sadbhAva hoya che. te jJAna anya jJAna pUrvaka ja hoI zake che ane te anya jJAna pUrvabhavanuM ja jJAna hoI zake che, kAraNa ke vartamAna bhavamAM te evuM jJAna saMbhavI zakatuM ja nathI. A kAraNe jIva aupapAtika (paralekamAM jaIne utpanna thanAra -52sabhI ) che, ye pAta siddha thAya che. >> vijJAnaghana A bhUta dvArA utpanna thaIne, temano nAza thatA ja naSTa thaI jAya che," zrutinA pramANa dvArA " zarIranI utpatti thatAM ja AtmAnI utpatti thAya che ane zarIrane nAza thatAM ja AtmAne paNa nAza thAya che, A kAraNe AtmA palekagAmI nathI" ItyAdi kathana paNa samIcIna (ucita)nathI. Apa A kRtine artha ja samajyA nathI. A kRti dvArA evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM nathI ke zarIrane nAza thatAM ja AtmAne paNa nAza thaI jAya che. tenA dvArA to evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke-vijJAnaghana eTale ke AtmA pUrvakanA kAraNe utpanna thaIne eTale ke zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 akAravAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 183 pUrvakarmabalAt tathAvidhazarIrAkArapariNatabhUtasamudAye zarIrendriyAdidvAreNa svopArjitakarmaphalamanubhUya, punastAdRzazarIranAze tadanantaramAtmApi tenA kAreNa vinazya paryAyAntaramAdAyotpadyate na tu zarIreNa sahaivA'tyantaM vinazyati tathA ca ghaTe vinaSTe sati ghaTopAdhika AkAzo nAzaM prApta iva bhavan api, punaH paTAvacchinno bhavati, na tu AkAzasya sarvathA vinAzaH, tathaiva ekaparyAya sya vinAze'pi paryAyopAdhika AtmA vinazyati paryAyAntareNotpadyate / tatra vizeSaNasya paryAyasyaivotpAdavinAzau bhavataH / na tu paryAyavato jIvasya, tasyA nvayi-dravyatayA sarvadaivAvasthAnAt / iti zrutyarthamajJAtvaiva te mandAH svayaM patanto'nyAnapi pAtayanti bhavArNave / taduktam hokara arthAt viziSTa prakAra ke zarIra ke AkAra meM pariNata bhUta samudAya meM zarIra indriya Adi ke dvArA apane dvArA upArjita karma ke phala kA bhogakara, puna: usa zarIra kA nAza hone para AtmA bhI usa AkAra se vinaSTa hokara navIna paryAya kA grahaNa karake utpanna ho jAtA hai| zarIra ke sAtha hI sarvathA naSTa nahIM ho jaataa| jaise ghaTake naSTa ho jAne para ghaTa upAdhi vAlA arthAt ghaTa saMbaMdhI AkAza naSTa huA sarIkhA pratIta hotA hai phira bhI vaha paTase yukta ho jAtA hai| usakA sarvathA vinAza nahIM hotaa| isI prakAra eka paryAya kA vinAza hone para usa paryAya se viziSTa AtmA kA nAza hotA hai kintu dUsare paryAya ke rUpa meM usakI utpatti ho jAtI hai| vastutaH vizeSa paryAya kA hI utpAda aura vinAza hotA hai, paryAyavAn jIva kA nhiiN| jIva to viziSTa prakAranA zarIra rUpe pariNuta thaIne-bhUta samudAyamAM zarIra Indriye Adi dvArA, pite pUrve pArjita karmanA phaLane, bhagave che. tyAra bAda jyAre te zarIrane nAza thaI jAya che, tyAre AtmA paNa te AkAre rahI zaktA nathI. tethI tene te AkAra naSTa thaI jAya che ane navIna paryAyane grahaNa karIne AtmA paNa navI paryAye utpanna thaI jAya che. zarIrane nAza thavAnI sAthe sAthe AtmAne sarvathA nAza thaI jato nathI. ghaDAne nAza thatAM ghaTa sabaMdhI AkAzanaSTa thayeluM hoya evuM lAge che, chatAM paNa te paTathI yukta thaI jAya che, tene sarvathA vinAza thato nathI. e ja pramANe eka paryAyane vinAza thatAM ja te paryAyathI viziSTa AtmAne nAza thaI jAya che, paraMtu anya paryAya rUpe tenI utpatti thaI jAya che. kharI rIte to viziSTa paryAyane ja utpAda ane vinAza thAya che, paryAyavAna ne (AtmA) utpAda ane vinAza thatuM nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAhako "avidyAyAmantare vidyamAnAH svayaM dhIrAH paNDitaM manyamAnAH / dandramyamANAH pariyanti mUDhAH andhenaiva nIyamAnA yathA andhAH" iti / ajJAnakUpe patitA bAlizAH svayaM vinaSTAH parAnapi vinAzayanti / yathA - ekenA'ndhena nIyamAnA aparA andhAH iti zrutyartha: / yadapyuktam -' - " dharmiNaH Atmano'bhAvAttaddharmayo dharmAdharma yorapyabhAvaH (gA. 12 TIkA) iti tadapi na samyak dharmiNa AtmanaH pUrvoktAnumAnazrutipramANaiH saMsAdhanAt / 284 anvayI dravya hone se sadaiva kAyama rahatA hai / isa prakAra zruti ke artha kA na jAna kara hI ve manda svayaM bhavasAgara meM girate hai aura dUsaroM ko bhI girAte hai / kahA bhI hai " avidyAyAmantare vidyamAnAH" ityAdi / " jo mUDha puruSa ajJAna meM vidyamAna hai parantu apane Apako paNDita mAnate hai aura dhIra hai ve andhe ke dvArA le jAe jAne vAle andhoM ke samAna Thokare khAte hai, nAza ko prApta hote hai / jo mUDha ajJAna ke kUpa meM paDe hai ve svayaM naSTa haiM aura dUsaroM kA bhI vinAza karate hai, jaise eka andhe ke dvArA le jAye jAte dUsare andhe naSTa hote haiM / yaha zruti kA artha hai / Apane kahA thA ki dharmI AtmA kA abhAva hone se usake guNoMdharma aura adharma kA abhAva ho jAtA hai (gAthA 12 kI TIkA ) seo bhI jIva te avyayI dravya heAvAthI tenA sadA sadbhAva ja raheche, tene nAza kadI paNu saMbhavI zakatA ja nathI. zrutinA A prakAranA ane samajyA vinA viparIta prarUpaNA karanArA te ajJAnI leAko pAte te bhavasAgaramAM bhramaNa karyA ja kare che, eTaluM ja nahIM paNa khIjA leAkAne paNu bhavasAgaramAM bhramaNa karAve che. kahyuM paNa che ke "avidyAyAmantare vidyamAnA: "chatyAhi je mUDha puruSA ajJAnI heAvA chatAM paNa peAtAne pa MDita ane dhIra mAne che. teo AMdhaLA dvArA dorI javAtA AMdhaLAonI jema pagale ane pagale Thokaro khAdhA kare che ane naSTa thaI jAya che. bhUDha loko ajJAna rUpI kUvAmA paDelAM che, tee peAte te potAnA vinAzane nAtare ja che ane anyanA paNa vinAza kare che. jema AMdhaLA vaDe dorAtA AMdhaLe naSTa thai jAya che, eja pramANe ajJAna loko dvArA kumAge gherAtA lAko paNa vinaSTa ja thai jAya che. A zrutinA atha che. vaLI tajajIva taccharIvAdI evu kahe cheke " dhamI AtmAnA abhAva hovAthI tenA guNAnA-dhama ane adharmanA paNa abhAva ja hAya che, "A temanuM kathana paNa anucita ja che. (gAthA 12nI TIkA)pUrvokta anumAnA ane zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.a. a.1 akArakavAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 185 Atmasiddhau ca taddharmabhUtayodharmAdharmayorapi prasiddhirbhavatyeva / anyathA dharmA'dharmayorabhAve'nyasya dRSTakAraNasyA'bhAvena jagato vicitraracanA'pi noppdhet| na ca pratyakSadRSTaM vaicitryaM kenApyapahmotuM zakyate, iti jagadvaicitryAnyathA'nupapattyA tAdRzavaicitryasaMpAdakau dharmAdharmAvavazyamevA'bhyupagantavyau / tAbhyAM vinA tAdRzavaicitryasya saMpAdayitumazakyatvAt iti / yadapi jIvA'bhAvasAdhanAya alAtacakrAdikA anekazo dRSTAntAstaiH pradarzitAH te'pi dRSTAntAbhAsA eva veditvyaaH| bhUtavyatiriktasya paralokagAminaH sArabhUtasyAtmanaH pUrvoktayuktibhiH ThIka nahIM hai, kyoM ki hamane pUrvokta anumAnoM aura zruti rUpa pramANe se AtmA kI siddhi kara dI hai| AtmA kI siddhi ho jAne para usake dharma aura adharma kI siddhi bhI ho hI jAtI hai, agara dharma adharma na hote to jagat kI vicitratA bhI nahIM hotI. kyoM ki isa vicitratA kA anya kAI dRSTa kAraNa nahIM hai| jagat meM jo vicitratA pratyakSa se dikhAI de rahI hai, usakA apalApa nahIM kiyA jA sakatA hai| ataeva jagat kI vicitratA kI anyathAnupapatti se usa vicitratA kA utpanna karane vAle dharma aura adharma ko avazya hI svIkAra karanA cAhie / dharma adharma ke vinA isa prakAra kI vicitratA utpanna nahIM kI jA sktii| jIva kA abhAva siddha karane ke lie alAtacakra Adi aneka dRSTAnta unhoMne diye haiM, unheM bhI daSTAntAbhAsa hI samajanA cAhie / kyoMki bhUtoM se bhinna, paraloka meM gamana karane vAle, sArabhUta AtmA kI pUrvokta yukti yoM dvArA siddhi kI jA cukI hai / dRSTAnta mAtra se kisI bhI artha kI kRtirUpa pramANe vaDe AtmAne sadbhAva te siddha karavAmAM AvyuM che. AtmAnI siddhi thaI javAthI tenA guNa rUpa dharma ane adharmanI paNa siddhi thaI jAya che. je dharma ane adharmanuM astitva na hota, to saMsAranI vicitratA (vilakSaNatA) paNa na hota, kAraNake A vicitratAnuM anya keI kAraNa dekhAtuM nathI. jagatamAM je vicitratA pratyakSa rUpe dekhAya che, tene a5lApa (asvIkAra) karI zakAya tema nathI tethI jagatanI vicitratAnI anyathAnupapatti ne AdhAre te vicitratAne utpanna karanAra dharma ane adharmane avazya svIkAra kare ja joIe dharma ane adharmane abhAva hoya te A prakAranI vicitratA utpanna ja thaI zake nahIM. jIvane abhAva siddha karavAne mATe temaNe alAtacaka (raheMTa) Adi aneka dRSTAnta ApyAM che paraMtu temane paNa dRSTAnnAbhAsa rUpa sArabhUta ja mAnavA joIe, kAraNa ke bhUtAthI bhinna evA, paraloka gAmI sArabhUta AtmAnI pUrvokta yuktio dvArA siddhi zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 sUtrakRtAGgasUtra prasAdhanAt / nahi dRSTAntamAtreNa kasyacidapyarthasya siddhirjAyate / tathA sati yathAkathaMcid dRSTAntasya sarvatra saMbhavena sarvasya iSTA'niSTasya siddhiprasaMgAt / yadvA'syA gAthAyA anyo'pyarthaH-tesiM teSAM bhUtavyatiriktAtmacaitanyA 'palApakAriNAm tajjIvataccharIrAkArAtmavAdinAm / 'loe, lokaH ayas pratyakSanirdiSTaH lokaH-saMsAraH / 'kao' kutaH 'siyA' syAt-bhavet / lokyate' nubhUyate karma phalAni asminniti lokaH, caturgatikaH saMsAraH bhavAd bhvaantrgmnsvruupH| yaH pUrva prarUpitaH kazcitsukhIkazciduHkhI kazcid jJAnI, kazcidajJAnI, kazcidADhayaH, kazcidanADhayaH, ityevaM rUpA jagato vicitratAca kuto bhavet kuto ghaTeta, naiva kathaMcidapi ghttetetyrthH| 'kao siyA' ityatra kiM zabda AkSepArthaH, siddhi nahIM hotI / aisA hotA to dRSTAnta to saba jagaha cAhe jaise mila sakate hai| unase sabhI kA iSTa yA aniSTa siddha ho jaaegaa| athavA isa gAthA kA anya artha bhI hai / vaha isa prakAra hai una bhUtoM se bhinna AtmA kA apalApa karane vAle tajjIvataccharIravAdiyoM ke mata me yaha pratyakSa siddha saMsAra kaise saMgata ho sakatA hai ? jahA~ karmaphaloM kA anubhava kiyA jAtA hai, vaha loka kahalAtA hai / vaha cAra gatiyoM vAlA hai, eka se dUsare bhava meM jAnA usakA svarUpa hai / isakI prarUpaNA pahale kI jA cukI hai / isa saMsAra meM kAI sukhI haiM, kAI duHkhI hai, koI jJAnI hai koI ajJAnI hai, koI saMpanna (saMpattizAlI) hai, koI vipanna (vipattivAlA) hai| yaha jo vicitratA dekhI jAtI hai so kisa kAraNa se hogI ! yaha kisI bhI prakAra ghaTita nahIM ho sakatI / "kao siyA / yahA~ kim zabda karAI cukI che. mAtra dRSTAnta dvArA ja kaI paNa padArthanI siddhi thatI nathI. evuM hoya te dRSTAnta te game tyAre ane game tyAM joIe eTalA maLI zake che. te dRSTAnta dvArA samasta padArtho ne ISTa athavA aniSTa rUpa siddha karI zakAya che. athavA- A gAthAne bIjo artha A pramANe thAya che. - bhUtathI bhinna AtmAne apalApa karanAra te tajIva tacharIravAdIonA matamAM A pratyakSa siddha saMsAra kevI rIte saMgata thaI zake che! jyAM karmaphalene anubhava karAya che, te leka (saMsAra) che. te saMsAra cAra gatie vALe che. eka bhavamAMthI bIjA bhavamAM gamana karavAnuM AtmAnuM lakSaNa che. tenI prarUpaNa pahelA karavAmAM AvI che. A saMsAramAM keIsukhI che ane koI duHkhI che, kaI jJAnI che ane keI ajJAnI che, keI saMpanna (saMpattizALI) che ane keI vipanna (vipattizALI) che. A prakAranI je vicitratA saMsAramAM dekhAya che. te zA kAraNe haze? A praznane uttara tajajIva tacharIravAdIonA matamAMthI maLI zake tema nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 akArakavAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 187 tathA ca kathamapi saMsArasya vailakSaNyaM na ghaTeta teSAM mate / tatra kAraNaM vaktiAtmano'bhAvAt / yadi zarIrAdhatirikta AtmA puNyapApAdInAM phalabhoktA svIkriyeta tadaiva jagato vicitratAyAH siddhiHsyAt nAnyathA tasyAH siddhiH saMbhavati / te tu paralokagAminamAtmAnam tathA paralokagamane sAdhanaM puNyapApAdikaM ca naiva svIkurvanti, tatkathaM jagato vicitratA prasAdhitA syAt naiva kathamapItyarthaH / te nAstikAH paralokagamanakartAraM jIvamasvIkRtya puNyapApayozcA'bhAvamAzritya sva svabuddhayanusAreNa sAvadhakarmakaraNAt, ajJAnasvarUpAttamasa: sakAzAt anyatamaH prApnuvanti / punarapi jJAnAvaraNAdirUpamahattaraM tamaH= ajJAnaM AkSepa artha meM prayukta hai / tAtparya yaha hai ki unake mata meM saMsAra kI vilakSaNatA kisI bhI prakAra ghaTita nahIM ho sktii| usakA kAraNa hai AsmA kA abhAva / yadi zarIrAdi se bhinna AtmA ko puNya pApa kA phala bhoktA svIkAra kiyA hotA to hI jagata kI vicitratA siddha hotI / usake vinA vicitratA kI siddhi nahIM ho sakatI / parantu ve paralokagAmI AsmA aura paralokagamana ke sAdhana puNyapApa Adi ko svIkAra hI nahIM karate to jagat kI vicitratA kaise siddha kareMge ? kisI prakAra bhI siddha nahIM kara skte| ve nAstika paralokagAmI AtmA ko tathA puNyapApa ko svIkAra na karake apanI apanI buddhi ke anusAra sAvadha kArya karane se, ajJAna rUpa andhakAra se dUsare andhakAra ko prApta hote haiM arthAt punaH jJAnAvaraNIya Adi "kao "siyA mahI "kim" 54 mApAtha parAyu cha 2mA samasta thanana tAtparya e cheke temanA matamAM saMsAranI vilakSaNatA keI paNa prakAre ghaTita thaI zakatI nathI . tenuM kAraNa che AtmAne abhAva. je zarIrAdithI bhinna AtmAne puNya pApanA phalanA letA rUpe svIkAra karyo heta, to jagatanI vicitratA siddha thaI jAta A mAnyatAne svIkAra karyA vinA saMsAranI vicitrAnI siddhi thaI zakatI nathI. paraMtu teo paraleka gAmI AtmAne ane paralokagamananA pApapuNya Adi sAdhanene svIkAra ja karatA nathI, te temanI mAnyatAne choDayA vinA teo jagatanI vicitratAne kevI rIte siddha karI zakaze? kahevAnuM tAtparya e cheke temane mata saMsAranI vicitratAne siddha karavAne samartha nathI. te nAstika leke paralekagAmI AtmAne tathA pApapuNya ne svIkAra nahIM karIne, pite pitAnI buddhi anusAra sAvadya kAryo karIne eka aMdhakAramAMthI bIjA aMdhakAramAM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 188 sUtrakRtAGgasUtre saMcinvanti / athavA tama iva tamaH duHkhasamudghAtena sadasadvivekavinAzakatvAt / yAtanAsthAnaM tmH| tasmAdevaMbhUtAM tamasaH sakAzAt anyatamo yAtanAsthAnaM narakavizeSaM prApnuvanti / arthAt saptamanarakapRthivyAM raurava mahAraurava-kAla-mahAkAlA'pratiSThAnanAmakaM narakA'paraparyAyaM duHkhasthAnaM yAnti / ___ayamarthaH-sadasadvivekarahitatvAt teSAM sukhAzAtu dUre bhavatu nAma / pratyuta ekaM narakasthAnaM parityajya tato'pyadhikatarA'dhikatamanarakasthAnaM yAnti, narakacakre eva paribhramanti / kathaM te tAdRzanarakacakraM nAtivartante, tatrAha'maMdA AraMbhanissiyA' iti / mandA-sadasadvivekarahitAH, AtmasAdhakapratyarupa mahAn ajJAna kA saMcaya karate haiM / athavA duHkho ke samUha ke kAraNa sat asat ke viveka kA vinAzaka hone se tama ke samAna hone ke kAraNa yAtanA kA sthAna tama kahalAtA hai| ataeva isa prakAra ke tama se dUsare tama arthAt yAtanA ke dhAma naraka ko prApta hote haiM arthAt sAtavIM naraka ko pRthvI meM raurava, mahAraurava kAla, mahAkAla aura apratiSThAna nAmaka naraka ko prApta hote haiN| abhiprAya yaha hai sat asat ke viveka se rahita hone ke kAraNa unake mukha kI AzA to dUra rahI, ulaTe eka naraka sthAna ko chor3akara usase bhI adhikatara aura adhikatama narakasthAna ko prApta hote haiM ve naraka ke cakra meM hI ghUmate rahate haiN| naraka ke cakra se bAhara kyoM nahIM nikalate haiM ? isakA kAraNa kahate haiM--ve manda arthAt sat asat ke viveka se rahita haiM aura AtmA paDatA rahe che. eTaleke- pharI pharIne jJAnAvaraNIya Adi karma rUpa ajJAnane saMcaya karatA rahe che. athavA yAtanAnAM sthAnane ahIM 'tama rUpa kahevAmAM Avela che, kAraNa ke ajJAnane kAraNe sat ane viveka naSTa thaI jAya che yAtanAnAM sthAna eTale eka ekathI caDiyAtAM narakadhAme A prakAranA nAstika leke eka narakamAMthI bIjA narakamAM gamana karyA ja kare che. eka ekathI adhikatara yAtanAjanaka narakamAM utpanna thayA kare che. eTale ke sAtamI pRthvInA raurava, mahAraurava, kALa. mahAkALa ane apratiSThAna nAmanAM atyaMta yAtanA janaka nArakAvAsamAM utpanna thAya che. A kathanano bhAvArtha e cheke sat asanA vivekathI rahita hovAne kAraNe temane sukhaprApta thavAnI te AzA ja nathI, paraMtu eka ekathI adhikTara ane adhiktamAM yAtanAjanaka narakamAM utpanna thaIne teo adhikane adhika duHkhane ja anubhava karyA kare che. teo zA kAraNe narakenA cakramAM ja bhamyAM kare che, teo narakamAMthI bahAra kema nIkaLI zaktA nathI, tenuM kAraNa nIce pramANe che. teo manda buddhivALAM che. sata zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 akArakavAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 189 kSA'numAnA''gamapramANasadbhAve'pi svA'bhinivezamAtreNaiva Atmano'bhAvaM pratipadya prANinAM vinAzakAraNe vivekijananinditakarmaNi prANAtipAtAdhAraMbhe niHzritAH nitarAmatizayitatayA''zritAH= AsaktAH / 'dharmAdharmayo stisatte' -tyaMgIkRtya pApakarmaNi ratAH, paralokanirapekSatayA pApotpAdakakarmaNi prANAtipAtAdau sNbddhaaH| yasmAtte'timUrkhAH vivekAlokarahitAH, ataste pApakarmacayopacayaM kRtvA, narakAt narakAntaraM gacchanti bodhavikalatvAt / etAdRzaM ziSTajanagarhitamapi karma kRtvA tatphalaM ghaTIyantranyAyenA'nubhavan na tataH kadAcidapi vimuktiM prApnuvanti // 14 // iti tajjIvataccharIravAdimatakhaNDanam / ko siddha karanevAle pratyakSa, anumAna evaM Agama pramANAM kA sadbhAva honepara bhI apane durAgraha ke vazIbhUta hokara, AtmA kA abhAva mAna kara vivekI janoM dvArA nindita karma prANAtipAta Adi AraMbha meM atIva Asakta ho jAte haiM _arthAt dharma aura adharma kI sattA nahIM haiM, aisA mAna kara pApa karma meM nirata hote hai / paraloka kI paravAha na karake prANAtipAta Adi pApa janaka kAryoM meM lIna hote haiN| kyoMki ve atyanta mUrkha haiM, viveka ke prakAza se rahita haiM ataeva pApakarmoM kA atyanta saMcayakarake eka naraka se dUsare naraka meM jAte haiM, kyoMki ve bodhase rahita haiN| ziSTa puruSoM dvArA nindita isa prakAra ke pApa karma ko karake ghaTIyantra kI bhA~ti usake phala kA anubhava karate hue kabhI chuTakArA nahIM pAte tajjIvataccharIravAdI ke mata kA khaNDana samApta asanA vivekathI rahita che AtmAne siddha karavA mATe pratyakSa, anumAna ane Agama pramANene sadbhAva hevA chatAM paNa teo pitAne durAgraha cheDatA nathI. teo AtmAne abhAva mAnIne vivekI jane dvArA nindita evAM praNAtipAta Adi AraMbhamAM ghaNuM ja Asakta rahe che ane pApapravRtti karatA rahe che. eTale ke dharma ane adharmanuM astitva ja nathI, evuM mAnIne teo pApakarmomAM nirata rahe che. paralekanI paravA karyA vinA prANAtipAta Adi pApajanaka karmomAM teo lIna rahe che. kAraNa ke teo atyaMta mUkha che ane viveka rUpa prakAzathI rahita che. tethI pApakarmone khUbaja saMcaya karIne teo eka narakamAMthI bIjI narakamAM gamana ryA ja kare che. badhathI vihIna evA te loke pApakarmonuM sevana karIne te pApanA phaLane bhegavavAne mATe raheMTa samAna naraka cakramAM ghUmyA ja kare che. tajajIva tacharIravAdInA matanuM khaMDana samApta. . zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsUtre caturdazagAthayA tajjIvataccharIravAdimataM nirAkRtya punarAvRtyA'nayaivagAthayA akArakavAdi sAMkhyamataM pratikSeptuM asyA eva gAthAyAH prakAjJantareNa vyAkhyAnaM kriyate - 'je teu' ityAdi / 190 mUlam -- je te vAiNo evaM, loe taMsi kao siyA / tamAo te tamaM jaMti, maMdA AraMbhanissiyA // 14 // TIkA 'je teu vAiNo' ye te tu vAdinaH Atmano'kArakavAdinaH AtmanaH kUTastha nityatvA mUrttatvasarvavyApitvavAdinaH, ebhireva nityatvA'mUrttatvavyApakatva kAraNairAtmanaH kriyArahitatvamicchanti / teSAmayaM pratyakSadRSTo yo lokaH uttamamadhyamAdhamabhAvena jarA-maraNa-jananasukha-duHkhAditAratamyena vyavasthitaH / tathA narakatiryaGmanuSyadevagatilakSaNaH / so'yamevaMbhUtaH prapaMcaH saMsArAparanAmakaH caudahavIM gAthA ke dvArA tajjIvataccharIravAdI ke matakA nirAkaraNa karake punarAvRtti karake isI gAthA dvArA akArakavAdI sAMkhyamatakA khaNDana karane ke lie isI gAthA kA dUsarI tarahase vyAkhyAna kiyA jAtA hai / -- TIkArya jo vAdI AtmA ko akAraka mAnate haiM, AtmA ko kUTastha, nitya, amUrta aura sarvavyApaka mAnate haiM aura nityatA amUrtatA tathA sarvavyApakatA ke kAraNa AtmA ko kriyA rahita svIkAra karate haiM, unake mata ke anusAra yaha pratyakSa dikhAI dene vAlA, uttama madhyama tathA adhama rUpase evaM janma jarA maraNa sukha duHkha Adi rUpa tAratamya se vyavasthita, naraka, tiryaMca, have sUtrakAra akArakavAdIonA matanuM khaMDana kare che. caudamI gAthA dvArA tajIva taccharIravAdIonA matanuM khaMDana karavAmAM Avyu have eja gAthAnuM bIjI rIte vyAkhyAna karIne akAravAdI sAMkhyeAnA matanuM khaMDana karavAmAM bhAve che. - TIartha je matavAdIo AtmAne akAraka mAne che. AtmAne phUTastha nitya, asUtta ane sarva vyApaka mAne che, ane nityatA, amRtA tathA sarvavyApakatAne kAraNe AtmAne kriyArahita mAne che, temanA mata anusAra jo AtmAne kriyAzUnya mAnavAmAM Ave ane nitya mAnavAmAM Ave, te A pratyakSa dekhAtA, uttama, madhyama tathA adhama rUpa ane 4nbha, 4za, bharAbhu, sukhaduH sahi 35 tAratamyathI vyavasthita, nara, tiryaya, manuSya ane devagati vALeA saMsAra nAmano prapaMca paNa AtmAmAM kevI rIte sabhavI zake? A zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 akArakavAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 191 sarvathA kriyAzUnye Atmani svIkriyamANe apracyutA'nutpannasthiraikasvabhAve sarvathA nitye svIkriyamANe ca Atmani kutaH kasmAt kAraNavizeSAt syAt / na kathamapi ghaTeta / ayamAzayaH-yadi jIvaH kUTastha nityaH tadA tasya dehAd dehAntare gamanA''gamanAsaMbhavAt / manuSyazarIraM vihAya devazarIragrahaNasvarUpaM janma kathaM syAt / kathaM ca pUrvazarIratyAgarUpaM maraNaM vA saMbhavet / nahi sarvathA vyApakasya gaganasya gamanAgamanaM saMbhavati / gaganavat yadi AtmApi sarvavyApako nityo'mUrtazca bhavet tadA tAdRzAtmano'pi gatyAgatI na saMbhavetAm / tatazca janmamaraNAdivyavasthAyA abhAva eva prasajyeta / janmamaraNA'bhAve upabhogasAdhana zarIrANAM devamanuSyAdInAM prApterabhAvAt / kazcitsukhI, kazciduHkhI, kazcitvaddhaH, manuSya evaM devagati vAlA saMsAranAmaka prapaMca AtmAko kriyA zUnya mAnane para, tathA apane svarUpa se cyuta na honA, utpanna na honA evaM sthira eka svabhAva rUpa sarvathA nitya mAnane para AtmA meM kisa prakAra hogA ? arthAt kisI bhI prakAra se ghaTita nahIM hosakatA / tAtparyayaha hai ki jIva yadi kUTastha nitya hai to usakA eka deha se dUsare deha meM jAnA saMbhava nahIM hai| phira manuSya zarIra ko choDakara deva zarIra ko grahaNa karanA rUpa janma kaise hogA ? pUrva zarIra kA tyAganA rUpa maraNa bhI kaise ho sakegA? sarvathA vyApaka AkAza kA gamana Agamana nahIM ho sktaa| agara AtmA bhI AkAza kI taraha sarvavyApaka, nitya aura amUrta hai to usakI bhI gati aura Agati honA saMbhava nahIM hai| aisI hAlata meM janma aura maraNa Adi kI vyavasthA kA abhAva ho jaaegaa| janma aura maraNa ke abhAva meM upabhoga ke sAdhana deva manuSya Adi ke zarIra kI bhI prApti nahIM hogii| koI sukhI ho, koI duHkhI, koI baddha, koI mukta, isa prakAra kI vyavasthA bhI kisI bhI prakAra siddha na hogii| thanano bhAvArtha e cheke jIva je kUTastha nitya hoya, te tenuM eka dehamAMthI bIjA dehamAM gamana saMbhavI zakatuM nathI. te pachI manuSya zarIrane choDIne devazarIrane grahaNa karavA rUpa janma kevI rIte saMbhavI zake? pUrvazarIrane tyAga karavA rUpa maraNa paNa kevI rIte saMbhavI zake? jevI rIte sarvavyApaka AkAzanuM gamanAgamana saMbhavI zakatuM nathI, eja pramANe je AtmAne paNa sarvavyApaka, nitya ane amUrNa mAnavAmAM Ave, te AtmAnI paNa gati Agati saMbhavI zake nahIM. evI paristhitimAM janmane maraNa, AdinI vyavasthAne paNa abhAva ja thaI jAya. janma maraNane abhAva hoya, te upabheganA sAdhanarUpa deva, manuSya AdinA zarIranI prApti paNa thaI zake nahIM. ane ke zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 sUtrakRtAmasUtre kazcinmuktaH iti vyavasthApi na kathamapi siddhayet / tAdRza vyavasthAyA abhAve sarvopiloko vyAkulI kriyeta / ayaM bhAvaH-AtmA yadi kUTasthanityo'mattoM niSkriyo bhavet tadA etAdRzA''tmanaH svabhAvaparityAgasyA'saMbhavena svabhAva pracyutisAdhya janma-maraNa-jarA-bandhamokSAdInAmabhAvo bhavan kena kathaM vAraNIyaH, kathamapi-eteSAM mokSAdInAM samarthanaM na kenApi kartuM zakyeta, na ceSTApattiH, tathA sati AstikapariSadaM parityajya nAstikakoTau pravezasya duritA syAt / itthaM ca dRSTeSTabAdhArUpAttamaso'jJAnarUpAt / tamo'ntaraM atizayita yAtanAsthAnaM yAnti prApnuvanti / kathamevaM te yAtanAsthAnaM yAnti tatrAha isa prakAra kI vyavasthA ke abhAva meM saba loga vyAkula ho jaaeNge| abhiprAya yaha hai AtmA yadi kUTastha nitya haiM, amUrta hai aura kriyAzUnya hai to aise AtmA kA svabhAva badalanA saMbhava nahIM hogaa| phira svabhAva ke badalane para hI hone vAle janma, jarA, maraNa, bandha aura mokSa Adi kA bhI abhAva ho jaaegaa| use kauna rokegA ? koI bhI mokSa Adi kA samarthana na kara skegaa| agara kaho ki yaha hamAre lie iSTApatti hai to aisI dazA meM AstikoM kI maMDalI ko tyAga kara nAstikoM kI koTi meM praveza karanA anivArya ho jaaegaa| isa prakAra pratyakSa aura anumAna se AnevAlI bAdhArUpa andhakAra ajJAna se dUsare andhakAra ko arthAt atizaya yAtanA ke sthAna ko prApta sukhI hoya ane keI duHkhI heya, keI mukta hoya ane koI amukta haya, evI vyavasthAnI paNa koI paNa prakAre siddhi ja na thAya ! A prakAranI vyavasthAnA abhAve saghaLA leke vyAkuLa thaI jaze. A kathana dvArA sUtrakAra e vAta pragaTa kare che ke - je AtmA phUTastha nitya, amUrtA ane kriyAzUnya heya, te evA AtmAne svabhAva badalavAnuM zakaya nahI bane te pachI svabhAva badalAya tyAre ja saMbhavI zakanArA janma, jarA, maraNa, bandha, ane mekSa Adino abhAva ja mAnava paDe, tene keNa rekI zakaze ?ke paNa mekSa AdinuM samarthana nahIM karI zake ! kadAca tene tame iSTApatti rUpa mAnatA che, te tamAre mATe AstikanI maMDaLImAMthI nIkaLI jaIne nAstikanI maMDaLImAM ja dAkhala thaI javAnuM anivArya thaI paDaze. A prakAre AtmAne kriyA sahita amUrtA,nitya Adi rUpa mAnanArA akArakavAdIonI mAnyatA pratyakSa ane anumAna pramANo tathA Agama pramANa dvArA khaMDita thaI jAya che. te prakAranI mAnyatA dharAvanArA ajJAnI lAke eka aMdhakAramAMthI bIjA aMdhakAramAM gamana karyA ja kare che eTale ke temane adhiktara ane adhiktama yAtanAo sahana karavI paDe zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zra. a. 1 akArakavAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 'maMdA' iti / yato mandAH = jaDAH sadasadvivekavikalAH, tathA prANAtipAtAdyAraMbhe nizritA:- saMlagnAceti tato naitanmataM samIcInam ||14|| atha niyuktikAro'pyakArakavAdimatanirAsArthamevamAha - ko verI akayaM kayanAso paMcahA gaI natthi / devamaNusa gayAgaI, jAI saraNAiyANaM ca // 1 // chAyA- ko vedayati akRtaM kRtanAzaH paJcadhA gatirnAsti / devamanuSyagatyAgatI, jAtismaraNAdikAnAM ca // 1 // iti / vyAkhyAcettham --'ko veeI' yadi karttA nAsti kazcita tadA tAdRzakartuH kriyamANaM karmA'pi nAsti / atha ca yadi karma na vidyate, tadA karmaNAmabhAve sa kathaM hote haiM / ve yAtanA sthAna ko kyoM prApta hote haiM ? isakA kAraNa yaha hai ki ve manda arthAt sat asat ke viveka se rahita haiM tathA prANAtipAta Adi AraMbha meM saMlagna haiM / ataH yaha mata samIcIna nahIM hai / niyuktikArane akArakavAdI ke mata kA prakAra kahA hai- "verI akaye" ityAdi / nirAsa karane ke lie isa 193 ( agara koI karma kA karttA nahIM hai to) vinA kiye karma ko kauna bhogatA haiM ? kRta karma ke vinAza kA doSa AtA hai| pAMca prakAra kI gati saMbhava nahIM ho sakatI / deva evaM manuSya paryAya meM gati Agati tathA jAti smaraNa Adi bhI saMbhava nahIM haiM / agara gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai-- yadi koI dvArA kiyA jAne vAlA karma bhI nahIM ho sakatA / evAM sthAnAmAM (narakAmAM) vAra vAra utpanna thayA ja kare che. te yAtanA sthAnAmA utpanna thayA kare che? tenu kAraNa e che ke tee sat asanA vivekathI rahita che tathA prANAtipAta Adi Ara MbhamAM teo eka adhakAramAMthI bIjA a MdhakAramAM gamana karyA ja kare che. mAnyatA yukta nathI, e vAta siddha thai jAya che. akArakavAdIonA matanuM khaMDana karavA mATe niyuOktikAre A pramANe kahyuM che-- "veie akayaM dhatyAhi- " (le manoa na hoya to) amRta arbhanu (ne arbha 4 karavAmAM AvyuM nathI tenu phaLa koNa bhAgave che? dhRtakanA vinAzanA doSa paNa yAveche, ane pAMca prakAranI gati paNa saMbhavI zake nahIM deva ane manuSya paryAyamAM gati, Agati tathA jAtismaraNa Adi paNa saMbhavI zake nahI', uparyukta gAthAnuM vizeSa spaSTIkaraNa A pramANe karI zakAya- jo koI kartA ja na heAya. teA kartA dvArA karavAmAM AvanArU kama paNa hAi zake nahIM jo kama ja na hoya zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 kartA nahIM hai to karttA karma nahIM hai to zA kAraNe evAM mantra che eTale ke lIna che. tethI A prakAre temanI Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgo karmaphalopabhogaM kariSyati / evamAtmano'kartRtve "ahaM jAnAmi" ityAdi rUpeNa jJAna kriyA'pi na saMpadheta / evaM sati kRtanAzAkRtAgamaprasaMgaH kena vAriyituM zakyeta / tatazca ekena sampAditapApakarmaNA sarvo'pi prANI duHkhI saMpadheta / tathA-ekena saMpAditapuNyakarmaNA sarvo'pi mukhI saMpadyeta / na caivaM saMbhavati dRSTavirodhAt / na caivaM bhavati devadattaH karma karoti, phalaM ca bhaved yajJadattasya / tatkutaH ? karmaphalayoH samAnAdhikaraNyenaiva kAryakAraNabhAvasya vyavasthitatvAt / anyathA-dArucchidAsaMbandhe'nyatrApi dvaidhIkartA / agara karma nahIM hai to karmoM ke abhAva meM vaha karmaphala kA upabhoga kaise karegA ? isa prakAra AtmA ko akartA mAnane para "maiM" jAnatA hU~ "ityAdi rUpa se jJAna kriyA bhI nahIM ho skegii| isa prakAra 1kRtanAza aura akRtAbhyAgama doSoM kA prasaMga kauna roka sakegA? aisI sthiti meM eka ke dvArA kiye hue pApakarma se sabhI prANI duHkhI ho jAe~ge aura eka ke kiye puNyakarma se saba sukhI ho jAe~ge / magara pratyakSa virodha honese aisA honA saMbhava nahIM hai / aisA to hotA nahIM ki devadatta karma kare aura yajJadatta usakA phala bhoge ! kyoM aisA nahIM hotA ? karma aura phala me jo kAryakAraNabhAva sambandha hai vaha samAnAdhikaraNatA ke sAtha hai arthAt jo AtmA karma kA AdikaraNa hotA hai vahI phala kA adhikAraNa 1 kiye karma kA phala na milanA kRtanAza doSa kahalAtA hai 2 vinA kiye karma kA phala milanA akRtAbhyAgama doSa kahalAtA hai / te kamane abhAve te karmaphaLane upaga kevI rIte karaze? A prakAre AtmAne akartA mAnavAmAM Ave, te huM jANuM chuM" ItyAdi rUpe jJAnakriyA paNa saMbhavI zake nahIM. A prakAre kRtanAza ane akRtAbhyAgama nAmanA be doSane prasaMge upasthita thaI jaze. (karelA karmanuM phaLa na maLavuM tenuM nAma "kRtanAza doSa" che. akRta karmanuM phaLa maLavuM tenuM nAma "akRtAbhyAgama doSa" che) evI paristhitimAM ekanA dvArA Acarita pApakarmane kAraNe saghaLA prANIo duHkhI thaze ane ekanA dvArA Acarita puNyakarma dvArA saghaLA jIve sukhI thaI jaze. paraMtu A vAtamAM te pratyakSa virodha hovAthI, evuM banI zake ja nahI. evuM te kadI banatu nathI ke devadatta karma kare ane te karmanuM phaLa yajJadatta bhegave evuM kema saMbhavI na zake ? karma ane phalamAM je kAryakAraNabhAva rUpa saMbaMdha che, te samAnAdhikaraNatAnI sAthe ja che. eTale ke je AtmA karmanA adhikaraNa rUpa hoya che, e ja AtmA phaLanA adhikaraNa zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 akArakadivAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 195 bhAvasyApatteH / kiMca-yadi AtmA kartA na syAt / tadA bhavacchAsne eva pradarzitAnAm "svargakAmo yajeta" "mA hiMsyAtsarvabhUtAni" ityAdi vidhiniSedhazAstrANAM kA gatiH syAt ? kA vA gati bhavet-"zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH" ityAdi mokSakAraNa-pratipAdakavacasAm / bhavanmAnya vedavyAsareva-"kartA zAstrArthavattvAt" iti vedAntasUtre jIvAnAM kartRtvapratipAdanaM kRtaM, tadapi kayaM saMgataM bhavet / tathA''tmano'kartRtve-"paMcahA gaI natthi" paMcadhA= paMcaprakArA-nAraka, tiryanarA'maramokSalakSaNA gatirapi na saMbhavet / tatazca sAMkhyazAstrA'nuyAyinAM mokSodezena saMnyAsavidhAnaM yogAdyanuSThAnaM ca sarvameva hotA hai| aisA na ho to lakaDI ora kulhADI kA saMyoga hone se dUsarI cIjoM ke bhI do TukaDe hone lgeNge| isake atirikta AtmA yadi kartA na ho to Apake zAstra meM hI dikhalAe hue "svargakAmo yajeta " arthAt svarga kA abhilASI yajJa kare "mA hiMsyAtsarvabhUtAni" arthAt kisI bhI prANI kI hiMsA na kare ina vidhi niSedha rUpa vAkyoM kI kyA dazA hogI ! aura "isa AtmA kA zravaNa" manana aura nididhyAsana karanA cAhie "ityAdi mokSa ke pratipAdaka vacanoM kA kyA hogA ? Apake mAnya vedavyAsane hI "kartA zAstrArthavattvAt " isa vedAnta sUtra meM jIvoM ke kartRtva kA pratipAdana kiyA hai, vaha bhI kaise saMgata hogA ? tathA AtmA ko agara akartA mAnoge to manuSyagati devagati, narakagati, tiryaMcagati aura mokSagati yaha pAMca prakAra kI gati bhI saMbhava nahIM hogI / phira to sAMkhyazAstra kA anusaraNa karane vAloM ke lie mokSa rUpa hoya che. je evuM na heta te lAkaDI ane kuhADIne saga thavAthI bIjI cIjone paNa be TukaDA thaI jatA heta. mAtmA pattA na DAya, to ApanA strI dvArA pratipAhita, "svarga kAmo yajeta" svAnI maniSApAjAme yajJa 42vo naye " mA hiMsyAtsarvabhUtAni" is paNa jIvanI hiMsA na karavI joIe A vidhiniSedha rUpa vAkyanI saMgatatA ja kevI rIte mAnI zakAya? ane A AtmAnuM zravaNa, manana, ane nididhyAsana karavuM joIe ItyAdi ekSanuM pratipAdana karanArAM vAkyone paNa kevI rIte saMgata gaNI zakAya? Apa bhane mAnya go ch| mevA muni vehavyAse 54 "kartA zAstrArthavatvAt 2 // vedAnta sUtramA chavanA kartavanuM ja pratipAdana karyuM che. tene paNa kevI rIte saMgata mAnI zakAya? tathA AtmAne je akartA mAnaze, te manuSyagati, devagati, narakagati, tiryaMcagati ane mekSagati, A pAMca prakAranI gati paNa saMbhavI zakaze nahI. evI paristhitimAM zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre nirarthakatAM prApnuyAt / tathA "paMcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame vaset / jaTI muNDI zikhivApi mucyate nA'trasaMzayaH // 1 // " ityAdInAM nairarthakyaM kathamapi na samAhitaM bhaveta / ayamAzayaH-yAdi-AtmA kataiva na bhavati, tadA vidhiniSedhamokSazAstrANAM nairarthakyaM sarvathaivA''patati, nahi-etasya samAdhAnaM kathamapi syAt / tathA 'devamaNussa gayAgaI" devamanuSyagatyAgatI, yadi AtmA na kartA, sa sarvavyApakaH tadA devamanuSyAdi yonau jIvasya gamanA''gamanena syAtAm / nahi sarvavyApakasyA''kAzasya gatyAgatI sNbhvtH| tathA 'jAisaraNAiyANaM ca' jAtismaraNAdikAnAmapi saMbhavo na syAditi / yadapyuktam-"prakRtiH prApti ke uddezya se saMnyAsa dhAraNa karanA aura yoga Adi kA anuSThAna karanA Adi sabhI kucha vyartha ho jaaegaa| tathA ApakA yaha kathana bhI nirarthaka ho jAyagA ki-"jo paccIsa tatvoM kA jJAtA hai, vaha jisa kisI bhI Azrama meM rahatA ho, cAhe jaTA dhAraNa karatA ho, cAhe sira muMDavAtA ho, cAhe zikhA rakhatA ho, mukta ho jAtA hai| isameM saMzaya nahIM hai / " abhiprAya yaha hai ki agara AtmA kartA hI nahIM haiM to vidhi, niSedha aura mokSa kA pratipAdana karane vAle zAstra vacana nirarthaka hI ho jAte hai| kisI bhi prakAra isakA samAdhAna nahIM ho sakatA / isI prakAra deva aura manuSya bhava meM gamana aura Agamana nahIM ho sakatA, kyoMki AtmA kartA nahIM hai aura sarvavyApaka hai / AkAza sarvavyApaka hai to usakA gamana aura Agamana saMbhava nahIM hai 'jAtismaraNa Adi bhI saMbhava nahIM ho skte| sAMkhyazAstranA anuyAyIonuM mokSanI prApti nimitte saMnyAsI banavAnuM ane yogAdina anuSThAna karavAnuM paNa nirarthaka ja gaNAze. AtmAne akartA mAnavAne kAraNe A prakAranI paristhiti utpanna thavAne kAraNe ApanuM A kathana paNa nirarthaka ja banI jaze. je pacIza tane jJAtA che, te bhale game te AzramamAM rahetA hoya ke cAhe jaTA dhAraNa karato hoya ke dhAraNa na karato hoya, cAhe, zira muMDAvatA hoya ke zikhA rAkhata heya, chatAM paNa evo jIva mukta thaI jAya che, e vAtamAM kaI saMzayane sthAna ja nathI." A kathana dvArA e vAta siddha thAya che ke je AtmA kartA ja na hoya, te vidhi, niSedha ane mokSanuM pratipAdana karanArAM zAstravacana nirarthaka ja banI jAya che. keI paNa prakAre temanI sArthakatAnuM samAdhAna ja karI zakAya nahI eja pramANe deva ane manuSya bhavamAM gamana ane Agamana paNa saMbhavI zake nahIM. kAraNa ke AmAM kartA nathI ane sarvavyApaka che. AkAza sarvavyApaka che, tethI tenuM gamana ane Agamana saMbhavI zakatuM nathI, eja pramANe sarvavyApaka AtmAnuM paNa devagati AdimAM gamanAgamana saMbhave nahIM ane jAtismaraNa Adi paNa saMbhavI zake nahIM. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha dodhinI TIkA pra. zru. a. 1 puNyapApAbhAvanirUpaNam 197 karoti sarva phalaM ca bhuMkta puruSa" iti, na samyak, kriyAphalayoH samAnAdhikaraNyenaiva kAryakAraNabhAvasya vyavasthAnAt / prakRtisaMpAdita phalopabhogasyA 'nyatra saMbhavAt / kiMca-bhoktRtvamapi kriyaiva, sA ca bhujikriyA niSkriye puruSe kathaM samaveyAta / nahi daNDAbhAva-viziSTaM puruSaM daNDaH samAzrayate, tathA sarvathA kriyAvirahitaM puruSa bhujikriyA kathamAzrayiSyati / na ca pratibiMbodaya nyAyena prakRtikRtasaMsArApargayoH puruSasaMbandhaH syAditi vAcyam, asaM Apane yaha jo kahA hai ki prakRti karma karatI hai aura puruSa usakA sArA phala bhogatA hai, so bhI ThIka nahIM haiM, kyoMki kriyA aura phala meM samAnAdhikaraNatA hone para hI kAryakAraNabhAva hotA hai| prakRti ke dvArA sampAdita phala kA upabhoga kisI dUsare (puruSa) meM saMbhava nahIM ho sakatA / isake atirikta bhoktatva bhI kriyA hI hai / vaha bhogane kI kriyA niSkriya puruSa meM kaise ho sakatI hai ! daNDa daNDAbhAva se viziSTa puruSa kA Azraya nahIM le sakatA, isI prakAra sarvathA kriyArahita puruSa meM bhogane kI kriyA nahIM ho sakatI / agara kaho ki prativimbodaya ke nyAya se prakRti ke dvArA kRta saMsAra aura mokSa kA puruSa meM sambandha ho jAtA hai, arthAt jaise darpaNa meM nAnA prakAra ke pratibimba girate hai' phira bhI darpaNa apane svarUpa se jyoM kA tyoM rahatA hai| usI prakAra saMsAra mokSa prakRtigata hone para bhI puruSa meM unakA prativimba paDatA hai| phira bhI puruSa meM kisI prakAra kA vikAra utpanna nahIM hotA, aisA kahanA ThIka nahIM / yaha asaMbhava hai / Ape che evuM kahyuM che ke " prakRti karma kare che ane puruSa (AtmA) tenuM pUre pUrU phaLa bhegave che, "te kathana paNa svIkArI zakAya tema nathI, kAraNa ke kriyA ane phaLamAM samAnAdhikaraNatA hoya te ja kAryakAraNubhAva saMbhave che. prakRti dvArA saMpAdita phalane upabhoga koI bIjA (puruSa) mAM saMbhavI zakato nathI. vaLI kRtRtva paNa kriyA ja che. te bhegavavAnI kriyA niSkriya puruSamAM kevI rIte saMbhavI zake? daMDa daMDAbhAvathI yukta puruSane Azraya laI zakatA nathI, eja pramANe sarvathA kiyArahita puruSamAM jogavavAnI kriyA saMbhavI zake nahIM. kadAca Apa evuM pratipAdana karatA ho ke " pratibidayane nyAye prakRtinA dvArA kRta saMsAra ane mokSano puruSamAM saMbaMdha saMbhavI zake che, eTale ke jevI rIte arIsAmAM vividha prakAranAM pratibiMba paDe che, chatAM paNa arIsAnA svarUpamAM bilakula pheraphAra paDatuM nathI, e ja pramANe saMsAra ane mokSa prakRtigata hovA chatAM paNa, puruSamAM (AtmAmAM) temanuM pratibiMba paDe che, chatAM paNa puruSamAM koI paNa prakArano vikAra utpanna thato nathI, A prakAranuM kathana ucita nathI. e vAta asaMbhavita che. pratibiMbane zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 sUtrakRtAso bhavAt / tathAhi-pratibiMbodayasyApi kriyArUpatvena niSkriye puruSe tadupacArasyA'zakyatvAt / kiMca pratibiMbo bhavanmate mithyApadArthaH tadAkathaM mithyAsUtena pratibiMbena satyabhogaH saMpAdyeta / nanu bhavatu puruSe bhujikriyA, bhavatu vA pratibiMbodayo'pi kriyArUpaH, tathApi jIvasya tAdRzakriyAvattve'pi na sakriyatvam / samastakriyArahitvena niSkriyatvenA'smAbhiH svIkRtatvAt yadi puruSe sarvAH kriyA bhaveyuH, tadaiva puruSe niSkriyatvasya vyAdhAto bhavati eka dvayAdi kriyAvatve'pi niSkriyatvasyaiva prativimba kA udaya honA bhI eka prakAra kI kriyA hai| niSkriya puruSa meM usakA upacAra karanA zakya nahIM hai / mithyA pratibimba se vAstavika bhoga kisa prakAra ho sakatA hai ? / __kadAcit kaho puruSa meM bhoga karane kI kriyA bhale ho aura kriyArUpa prativimba kA udaya bhI ho, isa prakAra kI kriyA hone para bhI jIva sakriya nahIM kahalAtA / hama to sabhI kriyAoM se rahita hone ko niSkriya kahate hai / agara puruSa meM samasta kriyAe~ ho to hI puruSa meM niSkriyatA kI kSati ho, eka do kriyAe~ hone para bhI use kriyAzUnya hI mAnate hai / jaise eka muhi dhAnya hone para bhI bhikhArI nirdhana hI kahalAtA haiM dhanavAn nahIM kahalAtA / isa prakAra kI AzaMkA karake niyuktikAra kahate haiM "Nahu aphala" ityAdi / udaya thavo, e paNa eka prakAranI kiyA ja che, niSkriya puruSamAM tene upacAra karavAnuM zakya nathI vaLI ApanA mata anusAra pratibiMbane mithyA mAnavAmAM Ave che, te mithyA pratibiMba vaDe vAstavika bheganI siddhi kevI rIte thaI zake? Apa kadAca evuM kahetA he ke " puruSamAM bhegA karavAnI kriyA bhale hoya ane kriyArUpa pratibiMbane udaya paNa bhale hoya, A prakAranI kriyAne sAva hovA chatAM paNa jIvane sakriya kahI zakAya nahI ame te samasta kiyAethI rahita hoya tene ja niSkriya mAnIe chIe je puruSamAM samasta kiyAone sadUbhAva, hoya te ja puruSane (jIvana) niSkriya mAnI zakAya. eka athavA be kiyAone jIvamAM sabhAva hoya, te paNa ame te tene kriyAzunya ja mAnIe chIe jevI rIte muThThI dhAnyane jenI pAse sadbhAva hoya evA mANasane ApaNe nirdhana mAnIe chIe, eja pramANe je jIvamAM eka, be kriyAneja sabhAva hoya to tene niSkiya ja mAnavo joIe ___ prA2nI mAnu nivA295 42vAne bhATe sUtra25 3 'Nahu aphala" tyAhi zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 akArakavAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 199 vyavahArAt / yathA muSTimAtraparimitadhAnyavatvepi, bhikSuko nidhana eva kathyate, na tu dhanavAn bhavati / iti pUrvoktamAzaMkya niyuktikAro'pyAha "Nahu aphala thovaNicchita kAla phalattaNamihaM adumaheU / NAduddhathova duddhattaNe NagAvittaNe hou // 2 // " chAyA-naiva-aphalastoka nizcitakAlaphalatve iha adramahetU / na adugdha-stoka dugdhatve Agotve hetU // 2 // " iti / vyAkhyA-'Nahu' ityAdi / naivA'phalatvaM drumA'bhA've sAdhye heturbhavati, nahi yadA rasAlaH phalavAn tadaiva drumo bhavati, anyadA tu adrumaH / ayaM rasAlo dumaH, 'phalavattvAt / ayaM na vRkSaH, phalarahitatvAdityanumAnaM na bhavati / naiva ko'pi phalA'bhAvena hetunA rasAle vRkSatvA'bhAvaM sAdhayati / yadi kadAcin phalavirahe sa vRkSo na syAt tadA prAvRSi sarvepi rasAlA avRkSA bhaveyuH, natvevaM bhavati phalA'bhAvakAle'pi rasAle vRkSatvasya sarvAnubhavavedyatvAt / tathA vRkSa kA abhAva siddha karane meM phaloM kA abhAva hetu nahIM ho sktaa| Ama jaba phala vAlA ho tabhI vRkSa kahalAe aura jaba phala vAlA na ho taba vRkSa na kahalAe, aisI bAta nahIM hai / aisA anumAna nahIM kiyA jAtA ki yaha Ama vRkSa hai, kyoMki phala vAlA hai athavA yaha vRkSa nahIM hai, kyoMki phala rahita hai / isa prakAra phalAbhAva rUpa hetu se Ama meM vRkSatva kA abhAva koI siddha nahIM krtaa| agara phala ke abhAva meM vaha vRkSa na ho to varSA kAla meM sabhI Ama vRkSa nahIM raheMge / magara aisA hotA nahIM hai, phaloM ke abhAva ke samaya bhI Ama meM sabhI loga vRkSatva kA anubhava karate haiM / vRkSane abhAva siddha karavAmAM phalenA abhAva rUpa kAraNane svIkArI zakatuM nathI. AMbe jyAre phaLavALe hoya tyAre ja tene vRkSa kahevAya ane phaLa vinAne hoya, tyAre tene vRkSa na kahevAya, evI koI vAta saMbhavI zakatI nathI. evuM anumAna karI zakAya nahIM ke A vRkSa AmravRkSa che, kAraNa ke te phaLavALuM che, athavA A vRkSa nathI, kAraNa ke tene phaLe ja nathI. A prakAre phalAbhAva rUpa hetu (kAraNa) ne AdhAra laIne AMbAmAM vRkSatvane abhAva keI siddha karatuM nathI. je phaLanA abhAvane kAraNe tene vRkSa mAnavAmAM na Ave te varSARtumAM saghaLAM AMbA para phaLane abhAva hovAne kAraNe temane vRkSo rUpe mAnI zakaze nahIM parantu evI vAta saMbhavI zaktI nathI. phaLane jayAre abhAva hoya che, tyAre paNa loko AMbAne vRkSa rUpe ja svIkAre che zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 sUtrakRtAGgasUtre suptamUrcchAdyavasthAyAm Atmani kriyAyA abhAve'pi naitAvatA sarvathaiva niSkriyatvamAtmanaH saMbhavati / tathA alpaphalavattvamapi vRkSA'bhAve sAdhye heturna alpaphalavati panasAdau hetoranaikAntikatvAt / panase'lpaphalavattvaM hetu stiSThati naiva ca tiSThati tatrAvRkSatvam, kintu avRkSatvavirodhino vRkSatvasyaiva panase sadbhAvadarzanAt / tathA AtmA - alpakriyAvAnapi sakriya eva na tu niSkriyaH / " nanu' : alpakriyAvAnapyAtmA niSkriya eva yathA'lpadhano bhikSukosdhana eva kathyate iti cenna / vikalpA'sahatvAt / tathAhi pratiniyatapuruSApekSayA sa bhikSuko nirdhanaH iti kathyate / Ahosvit samastapuruSApekSayA ? nAdyaH isI prakAra supta avasthA meM yA mUrcchA Adi kI avasthA meM AtmA meM kriyA kA abhAva hone para bhI itane mAtra se hI AtmA sarvathA niSkriya nahIM ho sktaa| alpa phalavattva arthAt thoDe phaloM kA honA bhI vRkSa ke abhAva ko siddha karane ke lie hetu nahIM ho sakatA, kyoMki panasa Adi meM thoDe hI phala hote haiM phirabhI vaha vRkSa hI haiM / ataeva hetu anaikAntika ho jAtA haiM / arthAt panasa meM alpa phalavacca hetu to rahatA hai parantu vRkSatva kA abhAva nahIM rahatA, kintu vRkSatva ke abhAva kA virodhi vRkSatva hI panasa meM pAyA jAtA hai / isI prakAra alpakriyA vAlA AtmA bhI kriyAvAn hI hai, kriyAhIna nahIM | zaMkA - alpakriyA vAlA AtmA niSkriya hI hai / , jaise alpadhana vAlA bhikhArI nirdhana kahalAtA hai / samAdhAna - yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki vaha vikalpoM ko sahana nahIM karatA eja pramANe suptAvasthAmAM athavA mUrchA Adi avasthAmAM AtmAmAM kriyAnA abhAva hovA chatAM paNu, eTalAja kAraNe AtmAne sarvathA niSkriya mAnI zakAya nahIM. alpa lava0-eTale ke thoDAM ja phaLA AvavA rUpa sthitine paNa vRkSanA abhAvane siddha karavAnA hetu (kAraNa) rUpa mAnI zakAya nahIM. brusa Adi para AchAM ja phaLa Ave che, chatAM temane vRkSa rUpa ja mAnavAmAM Ave che. tethI hetu anaikAntika banI jAya che. eTale ke vRkSamA alpa phLeA utpanna thavA rUpa hetunA sadbhAva hAvA chatAM paNa vRkSatvanA abhAva rahetA nathI, parantu vRkSatvanA abhAvanuM athavA avRkSatvanuM viASI vRkSatva ja upalabdha thAya che. eja pramANe apakriyAvALA AtmA paNa kriyAvAn ja che- kriyAhIna nathI. zaMkA- jevI rIte alpa dhanavALA bhikhArIne nina ja kahevAmAM Ave che. eja pramANe alpakriyAvALA AtmAne paNa niSkriya ja kahevA joie. samAdhAna- A dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke A be vikalpo dvArA ja tenuM zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 akArakavAdi-sAMkhyamatanirUpaNam 201 siddhasAdhanAt / yatolakSAdhipA'pekSayA tannyUnadhanavatAM nirdhanatvasya sarvasammatatvAt / nA'pi dvitIyaH-bhikSukApekSayA'lpadhanasyApi gRhasthasya dhanavattvAt evamAtmApi viziSTasAmathryopetapuruSApekSayA niSkriyo yadi svIkriyeta tadA na kApi kSatiriti zabdAntareNa siddhasAdhanameva bhavati sAmAnyApekSayA tu kriyA vAn eva, na tu sarvathA niSkriyaH iti nA'yaM sAMkhyo mAritasarpamAraNanyAya matikrAmati / tadayamatra saMkSepaH-AtmanaH sarvathA niSkriyatve'bhyupagamyamAne bandhamokSavyavasthA na syAt / sarvathA sakriyatve kadAcidapi kriyAto virAmA'bhAvAt ve vikalpa yaha haiM vaha bhikhArI kisI khAsa puruSa kI apekSA nirdhana kahalAtA hai athavA samasta puruSoM kI apekSA ? pahalA pakSato hameM bhI mAnya hai lakSAdhIza kI apekSA usase kama dhanavAnoM ko sabhI nirdhana mAnate haiM / dUsarA pakSa bhI ThIka nahIM bhikSuka kI apekSA alpa dhanavAn gRhastha bhI dhanI hotA hai / isI prakAra kisI viziSTa sAmarthya se sampanna puruSa kI apekSA se AtmA ko niSkriya svIkAra karate ho to koI hAni nahIM hai / dUsare zabdoM meM Apa usI ko siddha kaha rahe hai jo hameM pahale se siddha hai sAmAnya rUpa se to AtmA kriyAvAn hI hai, sarvathA niSkriya nahIM / isa prakAra yaha sAMkhyavAdI, mAre hue sAMpa ko mArane kI kahAvata caritArtha karatA hai| saMkSepa meM bhAvArtha yaha hai ki AtmA ko yadi sarvathA niSkriya mAnA jAya to bandha aura mokSa kI vyavasthA nahIM bana sakatI / isI prakAra sarvathA sakriya nirAkaraNa thaI jAya che. te bhikhArI keI viziSTa puruSa karatAM vadhAre garIba hovAne kAraNe tene nirdhana kahe che, ke samasta puruSa karatAM vadhAre garIba hovAne kAraNe tene nirdhana cha? pahele vikalpa te amane paNa svIkArya che. lakSAdhipatinI apekSAe tenA karatAM ochA dhanavALAne sau nirdhana mAne che. bIjo vikalpa barAbara nathI kAraNa ke bhikSukanI apekSAe alpa dhanavALo mANasa paNa dhanavAna gaNAya che. e ja prakAre kaI viziSTa sAmarthya saMpanna puruSanI apekSAe AtmAne niSkriya svIkAratA ho, to temAM kaI vAMdhe nathI. bIjA zabdomAM Apa e vAtane ja siddha karI rahyA che ke je ame pahelethI siddha thaI cukelA mAnIe chIe sAmAnya rUpe te AtmA kiyAvAna ja che- sarvathA niSkriya nathI. A prakAre te A sAMkhya mArI nAkhavAmAM AvelA sApane mArI nAkhavAnI kahevata ja caritArtha kare che. A kathanane saMkSipta bhAvArtha e che ke - AtmAne ja sarvathA niSkriya mAnavAmAM Ave, te banyuM ane mokSanI vyavasthA saMbhavI zakatI nathI. e ja pramANe je AtmAne zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 sUtrakRtAGgasUtre mokSazAstrapraNayanaM nirarthakatA maMcati / ataH kathaMciniSkriyaH kathaMcit sakriyo spi evaM sarvathA'mRrttatve zarIre pravezanirgamau na syAtAm amUrttatvAdeva | am rttasya pravezanirgamayoradarzanAt / ataH kathazcidamUrttazva tathA sarvathA sarvavyApitAsvIkAre gatyAgatI na bhavetAm / vyApakasya gatyAgatyoradarzanAt / gatyAgatyorasvIkAre bhaktaH zAstre evocyamAne te gatyAgatI nirarthike bhavetAm | "tamutkrAmantaM sarve prANA anUtkrAmanti" ityAdi / tasmAt kathaMcit vyApakos mAneM to vaha kriyA karane se kabhI virata nahIM hogA, ataeva mokSa ke lie zAstra kI racanA karanA nirarthaka ho jAegA / isa kAraNa AtmA kathaMcit niSkriya hai aura kathaMcit sakriya bhI hai| isI prakAra sarvathA amUrta mAnane se na zarIra meM praveza kara sakegA aura na zarIra se bAhara nikala sakegA, kyoMki amUrta vastu kA praveza karanA aura nikalanA dekhA nahIM jAtA / isa lie AtmA kathaMcit mUrta hai aura kathaMcit amUrta hai / isI prakAra sarvathA vyApaka svIkAra karane se usakA gamana Agamana nahIM ho sakegA, kyoMki vyApaka vastu gamana Agamana nahIM kara sakatI / gamana Agamana nahIM svIkAra karoge to Apa ke hI zAstra meM kahI huI usakI gati Agati nirarthaka ho jAegI Apake yahA~ kahA hai "jaba AtmA jAtI hai to usI ke pIche pIche saba prANa bhI cale jAte haiM / ityAdi isa kAraNa AtmA kathaMcit sathA sakriya mAnavAmAM Ave, te te kadI paNa kriyA karavAthI virata (nivRtta) na heAi zake, te kAraNe meAkSane mATe zAstranI racanA karavAnuM kArya nirarthIka anI jAya. te kAraNe evu svIkAravuM paDaze ke AtmA amuka rIte sakriya che. ane amuka dRSTie vicAravAmAM Ave te niSkriya paNa che. eja pramANe AtmAne sarvathA amRtta mAnavAthI zarIramAM praveza paNa nahIM karI zake ane zarIramAMthI bahAra paNa nIkaLI nahIM zake, kAraNa ke amUtta vastunA praveza athavA nirgamana kadI paNa sabhavI zake nahIM te kAraNeAne lIdhe amuka dRSTie AtmAne mUtta paNa mAnI zakAya ane amuka dRSTie amUtta paNa mAnI zakAya che. eja pramANe tene sathA vyApaka samajavAthI tenu'gamanAgamana saMbhavI nahIM zake, kAraNa ke vyApaka vastu gamanAgamana karI zakatI nathI. jo AtmAnA gamanAgamanane svIkAravAmAM na Ave, te ApaNAM ja zAstramAM tenI gati--AgatinuM je pratipAdana karyu che, te nirarthaka thai jaze. ApanA zAstramAM kahyuM che ke- "jayAre AtmA jAya che, tyAre tenI pAchaLa pAchaLa samasta prANA paNa cAlyAM jAya che." ItyAdi A kAraNe AtmA amuka dRSTie vicAravAmAM Ave te vyApaka che. ane khIjI dRSTie vicAravAmAM Ave te avyApaka che. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a.1 akArakavAdimatanirasanam 203 vyApakazca kathaJcit , iti, antato gatvA'nekAntavAdapAdAvalaMbanameva zaraNaM sarveSAmiti syAdvAdamArgoM nirAkula iti // 14 // samApya caturdazagAthAvyAkhyAnam , idAnImavaziSTamakArakavAdimataM nirAkartumAha sUtrakAraH-'saMtI' tyAdi / mUlam saMti pacaM mahabbhUyA ihamegesi mAhiyA / AyachaTo puNo Ahu AyA loge ya sAsae // 15 // chAyAsanti paJca mahAbhUtAni ihaikeSAmAkhyAtAni / AtmA SaSThaH punarAhu rAtmA lokazca zAzvataH // 15 anyayArtha 'mahanbhUyA' mahAbhUtAni-pRthivyapUtejovAyvAkAzarUpANi (paMca) paJcasaMkhyakAni 'saMti' santi vidyante / tAni (ihaM) iha loke (egesi) ekeSAM keSA vyApaka aura kathaMcita avyApaka hai| isa prakAra antataH anekavAda ke caraNoM kI hI saba ko zaraNa grahaNa karanI paDatI hai / ataeva syAvAda kA mArga hI nirAkula hai // 14 // caudahavIM gAthA kA vyAkhyAna samApta karake punaH akArakavAdI ke mata kA nirAkaraNa karate haiM-"santi" ityAdi __ zabdArtha- 'mahanbhUyA-mahAbhUtAni' mahAbhUta 'paMca-paJca' pAMca prakAra ke 'satisanni' haiM 'iha-iha' isa lokameM 'egesi ekeSAM kinhIMne 'ahiyA-AkhyAtAni' kathana kiyA hai 'puNo-punaH' phira 'Ahu-AhuH' ve kahate haiM 'AyachaTTho-AtmA SaSThaH' AtmA chaTThA hai 'AyA loge ya AtmA tathA lokaH' AtmA evaM loka 'sAsapa-zAzvata:' nityahai isa prakAra AtmaSaSThavAdIkA mata haiM // 15 // A rIte Akhare te saue anaikAntikavAdanuM ja zaraNa svIkAravuM paDe che. tethI syAdvAdane mArga ja nirAkula che. e gAthA 14 che caudamI gAthAnuM vyAkhyAna pUrU thayuM. hajI paNa sUtrakAra akArakavAdionA matanuM nirAkaraNa kare che. zahAtha - 'mahanbhUyA-mahAbhUtAni' mahAbhUto 'paMca-paJca' pAya prA2nA 'saMtisanti cha. 'iha-iha' mAmA 'egesiM-ekeSAM ye 'AhiyA-AkhyAtAni' usa cha. 'puNo-punaH' quo 'Ahu-AhuH' te 4 3- 'AyachaTTho-AtmASaSThaH' mAtmA 74o cha. 'AyA loge ya-AtmA tathA lokaH' mAtmA mane do 'sAsae-zAzvataH' nitya che. A pramANene AtmaSaSThavAdiyAne mata che. 15 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 sUtrakRtAGgasUtre cit sAMkhyAdInAM mate (AhiyA) AkhyAtAni kathitAni (puNo) punaste (Ahu) AhuH kathayanti yat (AyaTo) AtmA SaSThaH SaSThaAtmA astIti / yataH (AyA loge ya) AtmA tathA lokaH pRthivyAdirUpaH (sAsae) zAzvataH nityo varttate ityAtmaSaSThavAdimatam / / 15 / / / TIkAmahabbhUyA, mahAbhUtAni-pRthivyapUtejo vAyvAkAzAkhyAni mahAbhUtAni 'paMca' paJcasaMkhyAviziSTAni santi vidyante / mahacca tadbhUtaM ceti mahAbhUtam / mahAnti ca tAni bhUtAni mahAbhUtAni, tAni nAmabhiH pradarzitAni / bhUtatvaM bahirindriyagrAhya vizeSaguNavattvam / "ihamegesamiAhiyA" iha asmin loke ekeSAM keSAMcinmate AkhyAtAni kathitAni "puNa Ahu" punastena AhuH kathayanti "AyachaTo" AtmASaSThaH-paMcamahAbhUtAni tathA SaSTazcAtmA / nanu yathA bhUtacaitanyavAdimate AtmabhUtAnyanityAni tathA etanmate'pi AtmA anvayArthapRthvI, jala teja vAyu aura AkAza rUpa pAMca mahAbhUta haiM ve sAMkhya Adi kinhIM ke mata meM kahegae haiN| phira ve kahate haiM ki chaThA AtmA hai| AtmA aura loka zAzvata arthAt nitya hai / yaha chaThA AtmA mAnane vAloM kA mata hai // 15 // --TIkArthapRthvI jala teja vAyu aura AkAza nAmaka pA~ca mahAbhUta haiM / mahAn bhUta ko mahAbhUta kahate haiM / bAhya indriya ke dvArA grAhya hone kA vizeSaNa guNa jisameM ho vaha bhUta kahalAtA hai / isa loka meM kinhIM-ke mata meM yaha bhUta kahe gaye haiM / ve yaha bhI kahate haiM ki pAMca mahAbhUtoM ke atirikta - sankyAtha - pRthvI, jala, teja, vAyu ane AkAza rUpa pAMca mahAbhUta che. sAMkhya Adi keTalAka matavAdio A prakAranI mAnyatA dharAve che. vaLI teomAM kaI kaIleke evuM paNa kahe che chaThThI AtmA che. AtmA ane leka zAzvata (nitya) che. AtmA nAmanA chaThThA mahAbhUtane mAnanArAnI A prakAranI mAnyatA che. 15 che -TItha - pRthvI, jala, teja, vAyu ane AkAza nAmanA pAMca mahAbhUti che. mahAna bhUtane mahAbhUta kahe che. bAhya Indriyo dvArA grAhya thavAne viziSTa guNa jemAM hoya che. tene bhUta kahevAmAM Ave che. keI ke lokonI mAnyatA anusAra A lokamAM pAMca mahAbhUnuM astitva kahyuM che. teo ema paNa kahe che ke pAMca mahAbhUta sivAya AtmA nAmanA chaThThA tatvanuM paNa astitva che. jevI rIte bhUtavaitanyavAdInA mata anusAra AtmA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra, zru a. 1 akArakavAdimatanirasanam 205 nityo'nityovetisaMdihya etanmate AtmA nityaH / pRthivyAdi paMcabhUtAnyapi nityAnyeva natvanityAni / etadeva darzayati "AyAloge ya sAsae" iti / AtmaSa SThAni bhUtAni pratipAdya punarapi Ahuste vAdinaH / 'AyA' AtmA ca 'loge' lokaH pRthivyAdi svarUpaH / 'sAsae' zAzvato nityaH / na tu cArvAkAdimatavat anityaH tathA sati baMdhamokSavyavasthA na siddhayet na vA saMsArasya vaicitryameva bhavet iti samyaguktasUtrakRtA pRthivyAdirUpo lokaH AtmA ca zAzvata iti // 15 // ___pRthivyAdibhUtAnAmAtmanAMca nityatvaM dyotayituM SoDazagAthAmAha'duhao' ityAdi / mUlam duhao Na viNasaMti no va uppajjae asaM / savvevi savvahA bhAvA niyatI bhAvamAgayA // 16 // 11 12 chAyAdvidhApi na vinazyanti no vA utpadyante asantaH / sarve'pi sarvathA bhAvAH niyatIbhAvamAgatAH // 16 // chaThA AtmA bhI hai / jaise bhUta caitanyavAdI ke mata meM AtmA aura bhUta anitya haiM usI prakAra inake mata meM AtmA nitya hai yA anitya ? isa zaMkA kA uttara diyA gayA hai AtmA nitya hai aura pRthivI Adi pAMcoM bhUta bhI nitya hI haiM anitya nahIM hai / sarvathA anitya mAnane se bandha aura mokSa kI vyavasthA nahIM siddha hotI aura na saMsAra kI vyavasthA hI ho sakatI hai / isa kAraNa aisA kahA gayA hai ki pRthivI Adi rUpa loka aura AtmA nitya hai // 15 // pRthivI Adi kI tathA AtmA kI nityatA prakaTa karane ke lie sola havIM gAthA kahate haiM "duhao" ityaadi| ane bhUta anitya che, eja pramANe temanA matamAM AtmAne nitya mAnavAmAM AvyuM che ke anitya mAnavAmAM AvyuM che? A praznano uttara ApatAM sUtrakAra kahe che ke AtmA nitya che. ane pRthvI Adi pAMce bhUto paNa nitya ja che, anitya nathI. sarvathA anitya mAnavAthI banyuM ane mokSanI vyavasthA siddha thaI zake nahIMA kAraNe evuM kahevAmAM AvyuM che ke pRthvI Adi rUpa leka ane AtmA nitya che. 15 che have pRthvI AdinI tathA AtmAnI nityatA A roLamI gAthAmAM prarUpita 42vAmA mAve che. " duhao" tyAdi zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasa anvayArthaH-- pUrvoktA AtmaSaSThA pRthivyAdayo bhAvAH (duhao) dvidhAtaH dviprakAreNa nirhetuka-sahetuketi vinAzadvayena-ni. tuko vinAzo bauddhAnAm sahetuko lakuTAdikAraNasAnnidhyena vinAzo vaizeSikANAmiti vinAzadvayenApi (Na viNassaMti) na vinazyanti-vinAzaM na prAmuvanti na sarbanAzaM nazyantItyarthaH (nau vA) nApi -naiva (asaM) asantaH pUrvakAlikasattArahitAH bhAvAH AtmaSaSThAH pRthivyAdayaH padArthAH(uppajjae) utpadyante nUtanatayA samutpannAH asatasattayA sata sattAvanto bhavanti asata utpattau kharaviSANAdInAmapyutpattiHsyAdato na satAmutpattiH kadApi bhave dato nityA sarva bhAvAH, tadevAha (savve vibhAvA) sarve 'pi bhAvAH AtmapRthivyAdirUpAH (savvahA) sarvathA-sarvaprakAreNa nirhetuka sahetukavinAzAbhAvarUpeNa (niyatIbhAvamAgayA) niyatibhAvamAgatAH, niyatibhAvaM / nityabhAvam anAdyanantarUpaM bhAvam AgatAH-prAptA eva santi-na teSAmAtmaSaSThAnAM pRthivyAdInAM vinAzaH pUrvamAsIt, na sAmprataM bhavati na vA anAgatakAle bhaviSyati ete, padArthA abhavan bhavanti bhaviSyanti ceti traikAlikasattAvanta ete padArthA iti bhAvaH / ityanena bauddhavaizeSikamataM nirastamiti // 16 // zabdArtha- 'duhao-dvidhAtaH' donoM prakAra se pUrvokta chahopadArtha 'Na viNassatina vinazyanti' naSTa nahIM hote haiM 'novA-naiva' na 'asaM-asantaH' avidyamAna padArtha 'uppajjae-utpadyAnte' utpannahotA hai 'savve vi bhAvA-sarve'pi bhAvAH' sabhI padArtha 'sacahA-sarvathAH' sabhI prakArase 'niyatibhAvamAgayA-niyatibhAvamAgatAH' niyatibhASako (nityatA) prApta hotA hai // 16 // -anvayArthapUrvokta pAMca mahAbhUta aura chaThA AtmA donoM prakAra ke nihaituka aura sahetuka vinAza se naSTa nahIM hote haiM aura na pahale asat hote hue bAda meM utpanna hote haiN| ataeva sabhI padArtha sarvathA nityatA ko prAptakiye haiM // 16 // zahAtha- 'duhao-dvidhAtaH' manne kathI pAsa hunacha yahAtha 'Na viNassaMtina vinazyati' nAza pAmatA nathI. 'novA-naiva' na 'asaM-asantaH' savidhamAna pahA 'upapajae-utpadyato utpanna thAya che. 'sarva vibhAvA-sarve'pibhAvAH' sadhA pahA 'sabahI-sarvathA' 55 prAre 'niyatibhAvamAgayA-niyatibhAvamAgatAH' niyati bhAvane pAmecha. // 16 // - anvayArtha = pUrvokata pRthvI Adi pAMca mahAbhUto ane chaThTho AtmA banne prakAranA nirdetuka ane sahetuka) vinAzathI naSTa thatAM nathI, ane evuM paNa nathI ke teo pahelAM asat (avidyamAna hatAM ane pachIthI utpanna thayA che. tethI pRthvI Adi saghaLA padArtho nitya ja che. 16 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra zru 1. pRthivyAdi bhUtAnAmAtmanAM ca nityatvam 207 -TIkA'duhao' dvidhAtaH-dviprakAreNa, nirhetukshetukvinaashdvyen| te Atma SaSThAH pRthivyAdayo bhAvAH padArthAH pratyakSA'numAnapramANaprApta : 'Na viNasaMti' na vinazyanti / 'no vA' na vA-nApi 'asaM' asantaH bhAvAH 'uppajjae' utpadyante / yato'sato na bhavati samutpAdo na vA sato bhavati vinAzaH / tatra kAraNamAha-'savvevi' sarva-api / 'bhAvA' bhAvAH pRthivyAdaya AtmAnazca pratyakSA'numAnA''gamapramANavedyAH padArthAH 'savvahA' sarvathA sarvaprakAreNa 'niyatI bhAvamAgayA' niyatIbhAvamAgatAH niyatIbhAvaM naiyatyaM-nityatvaM prApta eva / ayaM bhAvaH-sarve AtmaSaSThAH pRthivyAdayaH padArthAH dvidhAtaH-ubhayato nirhetukasahetukobhayaprakArakanAzena na vinaSTA bhavanti yathA bauddhamate ni: -TIkArthapratyakSa aura anumAna pramANa se siddha pRthvI Adi pAMca bhUta aura chaThA AtmA na nirhetuka vinAza se naSTa hote haiM aura na sahetuka vinAza se / asat padArthoM kI utpatti bhI nahIM hotI kyoMki asat kI utpatti aura sat padArtha kA vinAza nahIM hotA / kAraNa yaha hai ki pRthivI Adi sabhI padArtha jo pratyakSa anumAna aura Agama ke viSaya haiM sarvathA nitya hI haiM / tAtparya yaha hai-AtmA tathA pAMca mahAbhUta nihatuka aura sahetuka donoM prakAra ke vinAza se vinaSTa nahIM hote haiM / bauddha darzana meM vinAza nirhetuka mAnA gayA hai / unhoMne kahA hai padArthoM kI utpatti hI unake vinAza meM kAraNa hai / jopadArtha utpanna hote hI naSTa na ho vaha bAdameM kisa kAraNa se naSTa hogA ? arthAt nAza kA -sAtha - pratyakSa ane anumAna pramANa dvArA siddha evAM pRthvI Adi pAMca mahAbhUte ane chaThTho AtmA nihetuka vinAza vaDe paNa naSTa thatAM nathI ane sahetuka vinAza vaDe paNa naSTa thatAM nathI. asat padArthonI utpatti paNa thatI nathI, kAraNa ke asatunI utpatti ane sat padArthane vinAza thatuM nathI. tenuM kAraNa e che ke pRthvI Adi saghaLA padArtho ke je pratyakSa, anumAna ane Agamano viSaya che. eTale ke pratyakSa, anumAna ane Agama dvArA grAhya che. teo sarvathA nitya ja che. A kathananuM tAtparya e che ke AtmA tathA pAMca mahAbhUte nihetuka ane sahetuka rUpa banne prakAranA vinAzathI vinaSTa thatAM nathI. bauddha darzanamAM vinAzane nihetuka mAnavAmAM Avela che. bauddho mAne che ke padArthonI utpatti ja temanA vinAzamAM kAraNa rUpa hoya che. je padArtha utpanna thatAM ja naSTa na thAya te pAchaLathI kyA kAraNe naSTa thaze? eTale ke nAzanuM kAraNa zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 sUtrakRtAgasUtre tuko vinAzo bhavati taduktam- "jAtirevAhi bhAvAnAM, vinAze heturiSyate / yo jAtazca na nazyet ' nazyet pazcAtsakena saH // 1 // vaizeSikamate tu daNDAdikAraNasannidhAnena vinAzo bhavati sahetukaH etAdRzobhayaprakAreNa vinAzena rahita iti / athavA " duhao" dviprakArakAdAtmanaH svabhAvAt cetanA cetanarUpAt kathamapi-nazyati, pRthivI jalatejovAyugaganAtmakAni bhUtAni sva svarUpANAmaparityAgatayA nityAnyeva bhavanti na kAraNa utpatti hai, ataeva utpatti ke anantara hI padArtha kA nAza ho jAnA cAhie / yadi usI samaya nAza na mAnA jAya to bAda meM vinAza kA koI kAraNa hI nahIM rahatA / aisI avasthA meM padArtha kA kabhI nAza hI nahIM honA caahie| vaizeSika darzana meM ghaTa Adi kA vinAza DaMDA Adi kAraNoM ke saMyoga se hotA hai / ataeva sahetuka vinAza kahalAtA hai / AtmA Adi sabhI padArtha ina donoM prakAra ke vinAzoM se rahita haiM / athavA sabhI padArtha apane apane svabhAva se kisI bhI prakAra se naSTa-cyuta nahIM hote haiM / pRthivI, ap , agni, vAyu aura AkAza nAmaka bhUta apane apane svabhAva kA parityAga na karane ke kAraNa nitya hI haiM / yaha jagat kabhI pRthvI Adi bhUtoM se rahita nahIM thA, na hotA hai aura na hogA / isa kAraNa ve nitya haiM / utpatti che, tethI utpatti thatAM ja padArthane nAza thavuM joIe. je te samaye vinAza na mAnavAmAM Ave, te pAchaLathI nAza thavA mATenuM koI kAraNa ja rahetuM nathI. evI avasthAmAM to padArthane kadI paNa nAza ja thavo joIe nahI" vizeSika darzanamAM evI mAnyatA prakaTa karavAmAM AvI che ke ghaDAM Adine vinAza ThaMDA Adi kAraNenA saMyogathI thAya che. tethI te prakAranA vinAzane sahetuka vinAza kahevAya che. AtmA Adi saghaLA padArtho A banne prakAranA vinAzethI rahita che. athavA saghaLA padArtho pita pitAnA svabhAvamAMthI kaI paNa prakAre naSTa athavA yuta thatAM nathI. eTale ke pita pitAnA svabhAvane paratyAga karatA nathI. pRthvI, jaLa, agni, vAyu ane AkAza, A pAMca bhUta pita pitAnA svabhAvane parityAga nahIM karatA hovAne kAraNe nitya ja A jagata pRthvI Adi bhUtethI kadI rahita na hatuM, vartamAna kALe paNa temanAthI rahita nathI ane bhaviSyamAM paNa temanAthI rahita nahIM hoya tethI ja temane nitya kahevAmAM Ave che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 pRthivyAdibhUtAnAmAtmanAM ca nityatvam 209 kadAcidapi jagat pRthivyAdizunyamabhUt bhavati bhaviSyatIti kRtvA nityAnyeva tAni tathA AtmA api nitya eva ajanyatvAdihetubhiH anyathA Atmano 'nityatve mokSakathaivAstamiyAt / taduktam "nainaM chindaMti zastrANi nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo na zoSayati mArutaH // 1 // acchedyo'yamadAhyoya mavi kAryo'yamucyate / nityaH sarvagataH sthANu racalo'yaM sanAtanaH // 2 // na jAyate mriyate vApi kazcit ityAdi / tasmAt na asadutpadyate tathAtve sarvasya sarvatra sadbhAvaH syAt / asati ca kArakavyApArAbhAvAt satkAryavAdaH tathAcoktam asadakaraNAt upAdAnagrahaNAt tathA AtmA bhI ajanya arthAt kisI kAraNa se utpanna hone yogya na hone se nitya hI hai / AtmA ko agara nitya na mAnA jAya to mokSa kI kathA hI samApta ho jaaegii| kahA hai-" nainaM chindanti zastrANi" ityAdi / "AtmA ko zastra chedana nahIM kara sakate agni jalA nahIM sakatI, pAnI galA nahIM sakatA, vAyu sokha nahIM sakatA // 1 // __ AtmA ko chedana karanA zakya nahIM hai jalAnA zakya nahIM hai usameM kisI prakAra kA vikAra utpanna nahIM ho sakatA / vaha nitya hai, sarvavyApI hai, sthitizIla hai , acala hai, sanAtana hai,, // 2 // na koI janmatA hai, na koI maratA hai ityAdi / isI prakAra asat kI utpatti nahIM hotI / aisA hone lage to sabhI kA sabhI jagaha sadbhAva ho jAe / asat meM kAraNoM kA vyApAra nahIM hotA tathA AtmA paNa ajanmA (kei paNa kAraNe utpanna na thavA gya) hovAthI nitya ja che. AtmAne jo nitya mAnavAmAM na Ave, to mokSanI vAta ja samApta thaI jAya. ghu 54 che naina chindanti zastrANi' tyAhi " mAmAne zastro chavI zatA nathI, agni bALI zakatA nathI, paNa bhIMjavI zakatuM nathI ane vAyu sukavI zakazoSI zakato nathI. che 1 che "AtmAnuM chedana karavAnuM zakaya nathI, tene bALI nAkhavo zakya nathI ane temAM kaI paNa prakArano vikAra paNa utpanna karI zakAtuM nathI. te nitya che, sarva vyApI che, sthitizIla che, acala che ane sanAtana che" 2 keI (AtmA) janmato paNa nathI ane keI (AtmA) marate paNa nathI" eja prakAre asatnI utpatti thatI nathI. kadAca asatnI utpatti thavA lAge te saghaLI vastuone badhI jagyAe sadbhAva ja thaI jAya asamAM kAraNone vyApAra (pravRtti) thaI zakato nathI, tethI satkAryavAda ja vAstavika che. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 sUtrakRtAGgasUtre sarvasaMbhavAbhAvAt zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryamiti / yadi kAraNe kArya na bhavet tadA ghaTArthI niyamato mRttikAmeva nopAdadIta upAdadate tasmAt satkAryam / evaM ca sarvepi bhAvAH pRthivyAdayaH AtmaSaSThAH / niyatibhAvaM nityatvamAgatAH nAbhAvarUpatAmanubhUya bhAvarUpatAM pratipadyate AvirbhAva tirobhAvamAtratvAdutpattivinAzayoH, taduktam- 'nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH' iti tadetanmataM na samyak sarvapadArthasya nityatvA ataeva satkAryavAda hI vAstavika hai / kahA bhI hai- asadakaraNAt, ityAdi / ( kharaviSANa Adi) ko utpanna nahIM kiyA jA sakatA, pratyeka kArya ke lie upAdAna ko grahaNa karanA paDatA hai, saba se saba kI utpatti nahIM hotI (jaise miTTI se ghaTAdi sajAtIya hI utpanna hote haiM, paTa Adi sabhI kucha nahIM utpanna hotA) hai zakya se zakya kI hI utpatti hotI hai aura pratyeka kArya ke lie kAraNa kI AvazyakatA paDatI hai, ina saba hetuoM se satkArya vAda hI siddha hotA hai / yadi kAraNa meM kArya kI sattA na rahatI ho to kyA kAraNa hai ki ghaTa banAne kA abhilASI mRttikA ko hI grahaNa karatA hai ? vaha miTTI ko hI grahaNa karatA hai, isa kAraNa satkAryavAda hI samIcIna hai / isa prakAra pRthvI Adi sabhI padArtha nitya hai / aisA nahIM hai ki ve pahale abhAva rUpa meM the aura phira bhAva rUpa ho gae hoM / utpatti aura vinAza vAstava meM AvirbhAva ( prakaTa honA) aura tirobhAva ( chipajAnA) mAtra hI haiM / kahA bhI hai - "nAsato vidyate bhAvo" ityAdi / asat kA sad asadakaraNAt pratyAhi gadheDAne ziMgaDA utpanna urI zAtAM nathI. pratyeka kAne mATe upAdAnane grahaNa karavuM paDe che. game te vastumAMthI ApaNe dhArIe te vastu utpanna karI zakAtI nathI mATImAMthI ghaDA Adi sajAtIya padArtho ja utpanna thAya che, parantu paTa-vastra AdinI utpatti thaI zakatI nathI. zayanI dvArA ja zayanI utpatti thAya che. ane pratyeka kAne mATe kAraNanI AvazyakatA rahe che. A badhAM hetuo (kAraNeA) vaDe satkAryavAda ja siddha thAya che. jo kAraNamAM kA'nI sattA na rahetI hAya, teA kayA kAraNe ghaDA banAvavA icchatA mANasa mATIne ja grahaNa kare che? te mATIne ja grahaNa kare che, te kAraNe satkAryavAda ja samIcIna che. hyuM pazu eja pramANe pRthvI Adi saghaLA padArthI nitya che, evuM nathI ke pahelAM temanA abhAva hatA ane pAchaLathI sadbhAva thaI gayA che. utpatti ane vinAza vAstavika dRSTie teA AvirbhAva (prakaTa thavAnI kriyA) ane tizabhAva (adRzya thavAnI kriyA) mAtra 4. hyuM pazu che " nAsato vidyate bhAge" ityAdi asatUna sahabhAva nathI hoto ane satanA vinAza thai zakatA nathI." zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 pRthivyAdi bhUtAnAmAtmanAM ca nityatvam 211 bhyupagame AtmanaH kartRtvapariNAmo na syAt tatazcAtmano'kartRtve karmabandhAbhAvaH tadabhAvAt sukhaduHkhadikaM ko'nubhavet / tathA asata utpAdAbhAve ye yamAtmanaH pUrvabhavaparityAge nAparabhavotpattilakSaNA caturdhA gatiH kathyate sA na syAt tataH mokSagatirapi Atmano na syAt eva mapramutAnutpannasthiraikasvabhAvatve Atmano narAmarAdigatyAgatI tathA smRterabhAvAt jAtismaraNAdikaM ca na syAditi / yattuktaM sadevotpadyate tanna yadi sarvathA sadeva tadA kathamutpAdaH, utpAdazcet kathaM sarvathA sat tasmAt kathaMcit nityatvaM kathaMcidanityatvaM sadasat kAryavAdazceti // 16 // bhAva nahIM hotA aura sat kA vinAza nahIM ho sakatA / ____ yaha mata samIcIna nahIM hai| saba padArthoM ko ekAntantaH nitya svIkAra karane para AtmA meM kartRtva pariNamana nahIM ho sakegA / AtmA ko yadI akartA mAna liyA jAya to karmabandha kA abhAva ho jAegA aura karmabandha ke abhAva meM sukha duHkha kA anubhava kauna karegA ? isI prakAra agara asat kI utpatti na ho to pUrvabhava kA parityAga karake uttarabhava kI utpatti rUpa jo cAra prakAra kI AtmA kI gati kahate ho vaha nahIM hogI / mokSa gati kA bhI abhAva ho jAegA isa prakAra AtmA ko acyuta anutpanna evaM sthira eka svabhAva vAlA mAnane para manuSya deva Adi gatiyoM meM AnA jAnA nahIM bana sakegA aura smRti kA abhAva hone se jAti smaraNa Adi bhI nahIM ho skeNge| sat kArya kI hI utpatti hotI hai, yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai yadi kArya pahale se hI sarvathA sat hai to phira utpatti kaisI ? aura yadi utpatti ___21 prazna mata sabhIthIna (athita) nathI. sadhA pahArthAne santata : (sarvathA) nitya svIkAravAmAM Ave, te AtmAmAM kartava pariNamana saMbhavI zake nahIM. AtmAne je akartA mAnI levAmAM Ave, to karmabandhane abhAva ja thaI jAya, ane karmabandhane abhAve sukha duHkhane anubhava keNa karaze? eja prakAre je asanI utpatti saMbhavatI na hoya, te pUrvabhavane parityAga karIne uttarabhavanI utpatti rUpa je AtmAnI cAra prakAranI gati kahe che, te paNa saMbhavI zake nahIM, ane mokSa gatine paNa abhAva ja thaI jAya. A prakAre AtmAne acuta, anutpanna, ane sthira eka svabhAvavALe mAnavAmAM Ave, te manuSya, deva Adi gatiomAM gati Agati paNa saMbhavI zakaze nahIM ane smRtine abhAva thaI javAthI jAtismaraNa Adi paNa saMbhavI nahIM zake. satu kAryanI ja utpatti thAya che," A pramANe kahevuM te paNa Ucita nathI, je kArya pahelethI ja sarvathA sat hoya, te pachI Utpatti kevI? ane je Utpatti thatI zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 212 sUtrakRtAGgasUtro athAsatkAryavAdi bauddhamataM darzayati-paMcakhaMdhe ityaadi| mUlam paMca khaMdhe vayaMtege volA u khaNajoiNo aNNo aNNaNNo NevAhu heuyaM ca aheuyaM // 17 // -chAyApaJca skandhAn vadantyeke bAlAstu kSaNayoginaH / anyamananyaM naivAhu hai tukaM ca ahetukam // 17 // anvayAthe(ege) eke kecana (bAlA u) bAlAstu sadasadvivekavikalA bauddhamatAnu yAyinaH (paMca) paJcasaMkhyakAn (khaMdhe) skandhAna rUpa-vedanA vijJAna-sajJAhotI hai to sarvathA sat kaise ho sakatA hai ? ataeva AtmA ko kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya aura sat asat-kAryavAda svIkAra karanA cAhie arthAt dravya rUpa se sat aura paryAya rUpa se asat kArya kI utpatti hotI hai // 16 // aba asatkAryavAdI bauddhamata ko dikhalAte haiM- "paMcakhaMdhe" ityAdi zabdArtha-'ege-eke koI 'bAlA u-bAlastu' ajJAnI paMca-paJca' pAMca 'khadheskandhAna' kadha 'vayaMti-vadanti' batAte haiM-kahate haiM 'khaNajoiNo kSaNayoginaH' kSaNamAtrarahane vAle haiM 'aNNo-anyam' pAMca mahAbhUtoM se anya 'aNaNNo-ananyam' tathA isase abhinna 'heuyaM-hetuka" sakAraNa utpanna 'ca-ca' tathA 'aheuya-ahetuka" dinAkaraNa utpanna AtmA 'NevAhu-naivAhuH' nahIM hotA haiM // 17 // -anvayArthakoI koI sat asat ke vivekase rahita bauddhamata ke anuyAyI ajJAnI pAMca skandha kahate haiM-(1) rUpa (2) vedanA (3) vijJAna (4) saMjJA aura hoya, te sarvathA sat kevI rIte heI zake ? tethI ja AtmAne amuka dRSTie nitya ane amuka dRSTie anitya tathA satu-asat kAryavAda svIkAra karavo joIe. eTale ke dravyanI apekSAe sat ane paryAyanI apekSAe asat kAryanI Utpatti thAya che. gAthA 16 have sUtrA2 asAvAhI yoddhamatanu viveyana 42 cha.- "paMca khadhe" tyAha zahA- 'ege-eke' 'bAlA u-bAlastu' majJAnI 'paMca-paJca' yAMya 'khadheskandhAn' 245 'vayaMti-vadanti' 4 cha 'aNNo-anyam' pAMya mahAbhUto zivAya aNaNNo-ananyam' mAnAthI anya 'heuyaM-hetukam' sa429 atpanna 'ya-ca' tathA 'ahe. uya-ahetuka' 412vinA utpanna mAmA 'NevAhu-navAhuH' DAta nathI. // 17 // anvayArtha satu asalUnA vivethI rahita ane baddhamatanA anuyAyI evAM kaI kaI ajJAnI leke pAMca spardhAnuM pratipAdana kare che. te pAMca skalpanA nAma nIce pramANe che. (1) zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. zru. a. 1 asatkAryavAdI bauddha matanirUpaNam 213 samayArtha bodhinI TIkA saMskArAkhyAna (vayaMti) vadanti = pratipAdayanti paJcaskandhebhyo vyatirikta : paralokagAmI kosyAtmA nAstIti kathayanti / te ca skandhA : ( khaNajoiNo ) kSaNayoginaH kSaNamAtra yogavantaH kSaNikAH santItyarthaH / punazcaite bauddhAH ( aNNo) anyam - AtmaSaSThavAdi- sAMkhyoktaM paJcabhUtebhyo'nyamAtmAnam tathA (aNaNNo) ananyam - cArvAkAbhimataM paJcabhUtAvyatiriktamAtmAnaM na manyante / evaM ( heuyaM) hetukaM = sahetukaM paJcabhUtebhyaH samutpannam (ca) ca = tathA ( aheuyaM) ahetukam heturahitam anAdyanantatvAnnityaM cAtmAnaM (NevAhu) naivAhuH = naiva kathayanti anyam ananyam hetukam ahetukam cAtmAnaM na manyante bauddhA iti bhAvaH // 17 // - TIkA 'ege' eke - kecana' bAlA u, bAlAstu sadasadviveka vikalA bauddhamatAnuyAyinaH 'paMca khaMdhe' paJcaskandhAn' vayaMti' vadanti - pratipAdayanti / tathAhi - rUpaskandha-vedanA skandha-vijJAnaskandha-saMjJAskandha - saMskAraskandhAnkhyAH paJcaiva skandhA vidyante (5) saMskAra | unakA kahanA hai ki ina pAMca skandhoM se bhinna koI AtmA nahIM hai, jo paraloka meM gamana karatA ho, ve skandha eka kSaNa bhara hI Thaharate haiM / ve bauddha AtmA ko sAMkhya kI bhAMti pAMca bhUtoM se bhinna svIkAra nahIM karate aura na cArvAka kI taraha abhinna hI svIkAra karate haiM / AtmA ko sahetuka arthAt bhUtoM se utpanna yA nirhetuka arthAt anAdi ananta bhI nahIM mAnate haiM ||17|| - TIkArtha koI koI bauddhamata ke anuyAyI satya asatya ke ajJAnI pAMca skaMdhoM kA pratipAdana karate haiM / ve pAMca ska rUpaskaMdha (2) vedanAskaMdha (3) vijJAnaskaMdha (4) saMjJAskaMdha aura (5) saMskAra 35, (2) behanA, (3) vijJAna ( 4 ) saMjJA bhane (5) saMskAra teyo meSu pratipAdana ure che ke pAMca skandhAthI bhinna evA koI AtmA ja nathI ke je paraleAkamAM gamana karatA hAya. te skandhA eka kSaNa mAtra ja Take che. te bauddhamatane mAnanArA loko AtmAne sAMkhyAnI jema pAMca bhUtAthI bhinna paNa mAnatA nathI. ane cArvAka matavAdIonI jema pAMca bhUtAthI abhinna paNa mAnatA nathI. tee AtmAne sahetuka eTale ke bhUtA vaDe Upanna thayelA athavA nihetuka eTale anAdi anaMta paNa mAnatA nathI. // 17 ! TIkA bhAna se zUnya yaha haiM - (1) koi koi bauddhamatanA anuyAyIe satya ane asatyanA bhAnathI vihIna heAvAne kAraNe-ajJAnI hAvAne kAraNe pAMca skaMdhAnuM pratipAdana kare che. te pAMca skaMdha nIce pramANe che. (1) 3524dha, (2) vehanAsdha, (3) vijJAnasdha, (4) saMjJAdha bhane (4) zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 sUtrakRtAGgasUtre etebhyaH skandhebhyeA vyatiriktaH kazcidAtmA paralokagAmI nAstIti pratipAdayanti / tatra pRthivI pArthivarUpAdayazca rUpaskandhe samAviSTA bhavanti 1 sukhadukhayoH tadabhAvayozca vedanamanubhavo vedanAskandhe'ntarbhavati2 rUpajJAna - rasajJAna ghaTAdijJAnAni vijJAnaskandhe'ntarbhavanti 3 / ghaTapaTAdisaMjJAnAM bodhakaH saMjJAskandha : 4 / puNyapApAnAM samudAyaH saMskAraskandhaH 5 / eteSAM samudAyarUpaevAtmA na tu etebhyo'tiriktaH kazcidAtmA nAmaka : padArtho'sti / etad vyatiriktAtmA'stitve pramANasyA'bhAvAt / ayamartha:- pratyakSaM dvividham- bAhyamAbhyantaraMca / tatra bAhya cAkSuSa - rasanA - ghrANaja - zrAvaNa -tvAca bhedAt paMcavidham / tatra - rUpa-rUpatva - rUpiNAM ca cakSuSA grahaNaM bhavati sparza - sparzatva sparzavatAMca tvagindriyeNa jJAnaM jAyamAnaM tvAca skaMdha | unakA kathana hai ki ina pAMca skaMdhoM se bhinna aura paralokagAmI AtmA nAmaka koI padArtha nahIM hai / inameM se pRthivI aura pArthiva rUpa Adi rUpaskaMdha ke antargata haiM sukha duHkha aura una ke abhAva kA anubhava karanA vedanAskaMdha ke antargata hai rUpajJAna rasajJAna aura ghaTa Adi saMjJAoM kA bhAna karAne vAlA saMjJAskaMdha kahalAtA hai aura puNya pApa kA samudAya saMskAraskaMdha hai| AtmA ina skaMdhoM se abhinna hai bhinna nahIM hai / inase bhinna AtmA kA astitva mAnane meM pramANa kA abhAva hai / Azaya yaha hai pratyakSa do prakAra kA hai - bAhya aura Abhyantara / bAhya pratyakSa pAMca prakAra kA hai - (1) cakSu se utpanna hone vAlA (2) rasanA se utpanna hone vAlA (3) ghrANa se utpanna hone vAlA ( 4 ) zrotra se utpanna hone vAlA (5) tvacA spazendriya se utpanna hone vAlA rUpa kA saMskAra skadha tee evu kahe che ke A pAMca skaMdhAthI bhinna ane paraleAkagAmI AtmA nAmanA koi padArtha ja nathI temAMnA pRthvI ane pArthiva rUpAdinA rUpakadhamAM samAveza thaI jAya che. sukha duHkhanA ane temanA abhAvanA anubhava karavA. tene vedanAskadhamAM samAveza thai jAya che. rUpajJAna ane rasajJAna karAvanArA je dha che, tene vijJAnaska dha kahe che. ghaTADhi saMjJAonu jJAna karAvanArA ska Mdhane sa jJAska dha kahe che. ane puNyapApanA samudAya rUpa saMskAra skadha che. AtmA A dhAthI abhinna che.- bhinna nathI. temanAthI bhinna AtmAne mAnavAmAM pramANanA abhAva che. A kathananA Azaya e che ke pratyakSanA be prakAra che. (1) mAhyapratyakSa ane (2) malyantara pratyakSa mA pratyakSanA pAMya prAra che. (1) cakSu vaDe uttpanna thanArU (ra) rasanA vaDe utpanna thanAruM (3) ghrANa vaDe utpanna thanAruM (4) zrotra vaDe utpanna thanA ane (4) tvayA (sparzendriya) vaDe utpanna thanA3. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhino TIkA pra. zru. a. 1 asatkAryavAdI bauddhamatanirUpaNam 215 mitybhidhiiyte| rasagandha -zabdAnAM rasanaghrANazrotrairjJAnaM jAyate / tathAtmani na cakSuSaH pravRttiH saMbhavati, AtmAno nIrUpatvAt / rUpavatAmeva dravyANAM cakSugrAhyatvaniyamAt / nApi tvagindriyasya pravRttirAtmani sparzavato dravyasyaiva tvacogrAhyatva darzanAt Atmanica rUpasparzayorabhAvena tAbhyAM tvacakSubhyA grahaNA'bhAvAt / nApi rasanAdIndriyatritayagrahaNaM saMbhavati, teSAM guNamAtragrAhakatvAt Atmanazca sarvathA guNarUpatvA'bhAvAt / nApi-Antara-pratyakSa vedyatA-AtmAnaH sukhAdInAmeva manonAdyanvaniyamAt / tasmAnna pratyakSaM prakramate- Atmani / nApyanumAnaM prakramate Atmani nirduSTahetorabhAvAt rUpatva kA aura rUpI padArthoM kA cakSu se grahaNa hotA hai sparza sparzatva tathA sparza vAle padArthoM kA tvacA indriya se grahaNa hotA hai / rasagaMdha aura zabda kA rasanA ghrANa aura zrotra indriyoM se grahaNa hotA hai / inameM se AtmA ke viSaya meM cakSu kI pravRtti nahIM ho sakatI, kyoMki AtmA arUpI hai / cakSu ke viSaya to rUpavAn padArtha hI hote haiM aisA niyama hai / sparzanendriya kI bhI pravRtti nahIM ho sakatI, kyoMki sparzavAn dravyahI usake dvArA grahaNa kiyA jA sakatA hai| AtmA meM rUpa aura sparza kA abhAva hai ataeva usakA sparzendriya aura cakSurindriya se grahaNa nahIM ho sakatA / isI prakAra rasanA ghrANa aura zrotra indriyoM se bhI grahaNa honA saMbhava nahIM hai kyoMki yaha indriyAM guNamAtra ko grahaNa karatI haiM aura AtmA guNa mAtra svarUpa nahIM hai| AtmA Antara pratyakSa se bhI jJeya nahIM hai kyoMki sukhAdi hI mana ke grAhya ho sakate haiN| ataeva AtmA ke viSaya meM pratyakSa kI pravRtti nahIM ho sakatI / anumAna pramANa kI pravRtti honA bhI saMbhava nahI hai kyoMki nirdoSa hetu kA abhAva hai| cakSu vaDe rUpanuM, rUpatvanuM ane rUpI padArthonuM grahaNa thAya che. tvacA (sparzendriya) vaDe sparza, sparzava ane sparzavALA padArthone grahaNa karAya che. rasanuM grahaNa rasanA Indriya vaDe, gaMdhanuM dhrANendriya vaDe ane zabdanuM zroTondriya vaDe grahaNa thAya che. A pAMcamAMnA cakSu nAmanA bAhya pratyakSa vaDe AtmAnA viSayamAM pravRtti thaI zaktI nathI, kAraNa ke AtmA arUpI che. "rUpI padArtho ja cakSu dvArA grAhya hoya che," e niyama che AtmAnA viSayamAM sparzendriyanI pravRtti paNa thaI zakatI nathI. sparzayukta dravyane ja bodha sparzendriya dvArA thaI zake che. paraMtu AtmAmAM sparzaguNano paNa abhAva che tethI AtmA spazendriya dvArA paNa agrAhya che. sparzendriya dvArA tene viSe kaze paNa badha thatuM nathI. e ja pramANe rasanA, ghANa ane zroTondri dvArA paNa AtmAne grahaNa karI zakAtuM nathI, kAraNa ke A Indriye guNamAtrane grahaNa kare che, ane AtmA guNamAtrasvarUpa nathI. AtmA Antara pratyakSa dvArA paNa ya nathI, kAraNa ke mana dvArA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 sUtrakRtAGgasUtre pratyakSamanumAnaMca vihAya pramANAntaraM nAsti yadvalAd pazcaskandhAtiriktasyAtmanaHprasiddhi bhavet / evaM te bAlAH bAlA iva bAlAH-sadasadvivekavikalA bauddhAH pratipAdayanti / bahavo hi buddhamatA'nuyAyinaH / tatra kecana sarvAstitvavAdinaH kecana vijJAnamAtrA'stitvavAdinaH apare punaH sarvazUnyatAvAdinaH yadyapi buddha eka evopadeSTA tatra tattvabhedapratipAdanaM na yuktam tathApi vineyabhedAt pratipattibhedAvA bhedo jAtaH taduktam "dezanA lokanAthAnAM stvaashyvshaanugaaH| bhidyante bahudhA loke upaayairbhubhiHpunH||1|| gaMbhIrottAnabhedena kaciccobhayalakSaNA / bhinnA'pi dezanA'bhinnA zUnyatA dvayalakSaNA // 2 // pratyakSa aura anumAna ke sivAya koI dUsarA pramANa nahIM hai, jisake bala se pAMca skaMdhoM se bhinna AtmA kI siddhi kI jA sake / aisA ve ajJAna bauddha pratipAdana karate haiN| buddhamata ke anuyAyI bahutere haiN| unameM se koI sarvAstitvavAdI haiM koI vijJAna ko hI mAnate haiM, koI sarvazUnyatAvAdI haiM / yadyapi unake upadezaka buddha eka hI haiM phira bhI ziSyoM ke bhedase yA pratipatti ke bheda se bheda ho gayA hai / kahA bhI hai- 'dezanA lokanAthAnAM" ityaadi| loka ke nAtha bhagavAn buddhakI dezanA prANiyoM ke Azaya kI vazavartinI hai / vaha aneka upAyoM se loka meM aneka prakAra kI ho gaI hai // 1 // __vaha dezanA kahIM gaMbhIra, kahIM uttAna aura kahIM donoM taraha kI hai| kintu sukhAdinuM ja grahaNa thaI zake che. tethI AtmAnA viSayamAM pratyakSanI pravRtti thaI zakatI nathI. A prakAre pratyakSa pramANa dvArA AtmAne jANI zakAtuM nathI. AtmAnA viSayamAM anumAna pramANanI pravRtti paNa saMbhavita nathI, kAraNa ke nirdoSa hetune abhAva che. pratyakSa ane anumAna pramANa sivAyanuM bIjuM kaI pramANa nathI ke jene AdhAre pAMca skaMdhathI bhinna evA AtmAnI siddhi karI zakAya, evuM te ajJAna bauddha matavAdIe pratipAdana kare che. bauddha matanA anuyAyIonA aneka prakAre che. keI sarvAstitvavAdI che. koI vijJAnane ja mAne che, ane keI sarvazUnyatAvAdI che. jo ke bauddha dharmane upadeza ApanArA te eka ja buddha thaI gayA che, paraMtu ziSyanI mAnyatA athavA pratipattinA bhedane kAraNe bauddha matavAdIonA paNa ghaNuM bheda paDI gayA che. kahyuM paNa cha / "dezanA lokanAthAnAM" tyA nA nAtha magavAna yuddhanI desh-|| prANImAnA AzayanI vazavattinI che. te aneka upAye vaDe lekamAM aneka prakAranI thaI gaI che. 1 te dezanA gaMbhIra paNa che, uttAna paNa che. ane gaMbhIrattAna paNa che. paraMtu vibhinna (eka) ja che. je 2 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 asatkAryavAdI bauddhamatanirUpaNam 217 iti ziSyabhedAt teSAM jJAnabhedAdvA bahuprakAratvaM na tu tatvabhedAdayaM bhedaH / tattvasya zUnyatA'dvayasyaikavidhatvAt / sarve'pi ziSyAstena sAkSAtparaMparayA zUnyatAyA mevA'vatAryante / tatra ye vicakSaNAH te sAkSAdeva zUnyatopadezena bodhitA buddhana madhyamAstu bAhyArthapratikSepapUrvakavijJAnAstitvapratipAdanena bodhitAH / ye ca sarvebhyo'pi hInA ste bAhyArthapratipAdanenaiva bodhitA bodhyante buddhena / ete sarve'pi yathA'vasthitArthA'parijJAnAd bAlA eva / taeva bAhyArthavAdino bAhyamAbhyantaraM ca padArthajAtaM svIkurvanti bhUtaM bhautikaM cittaM caitaca / tathoktaM sUtrakAreNa-paMcaskandhAn ityAdi / te ca paMca skandhasamudAyAtmakamevA''tmAnaM svIkurvanti na tu skandhA'tiriktamAtmAnamabhyupagacchanti / vibhinna prakAra kI vaha dezanA zUnyatA rUpa eka lakSaNa vAlI hone se abhinna eka hI hai // 2 // ___ isa prakAra ziSyoM ke bheda se yA unake jJAna ke bheda se nAnA prakAra ho gae haiN| tattva ke bheda se yaha bheda nahIM hai| tattva hai zUnyatA aura vaha eka hI prakAra kA hai / sabhI ziSyoM ko isake dvArA sAkSAt yA paramparA se zUnyatA meM hI praveza karAyA jAtA hai| jo ziSya prajJAvAn haiM, unheM buddha ne sAkSAta zUnyatA kA upadeza dekara bodhita kiyA hai| madhyama ziSyoMko bAhya padArthoM kA niSedha karake aura akele vijJAna kA astitva pratipAdana karake samajhAyA hai aura jo sabase hIna haiM unako bAhya padArthoM kA astitva pratipAdana karake bodha pradAna kiyA hai / parantu ye sabhI vAstavika padArtha svarUpa se anabhijJa hone ke kAraNa ajJAnI hI haiN| bAhyArthavAdI ziSyanA bhedanI apekSAe athavA temanA jJAnanA bhedonI apekSAe bauddhomAM aneka bheda paDI gayA che. paraMtu tattvanA bhedanI apekSAe A bhedo paDyA nathI. tattva te eka ja che. zUnyatA rUpa tattvamAM kaI bheda nathI. saghaLA ziSyane tenA dvArA sAkSAta athavA paraMparA vaDe zUnyatAmAM praveza karAvavAmAM Ave che. je ziSya prajJAyukta hatAM, temane buddha sAkSAt zUnyatAno upadeza ApIne badhita ryA hatA. madhyama ziSyane bAhya padArthono niSedha karIne ane ekalA vijJAnanA astitvanuM ja pratipAdana karIne samajAvyA che. ane jeo sauthI hIna hatAM. temane bAhya padArthonA astitvanuM pratipAdana karIne bodha ApyuM hatuM. paraMtu te saghaLA ziSya padArthanA vAstavika svarUpathI anabhijJa rahevAne kAraNe ajJAnI ja rahyA che. bAhyArthavAdI sU. 28 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre tathA te skandhAH - " khaNajoiNo,' iti' kSaNayogina ityarthaH / kSaNaH paramasUkSmakAlaH tena saha yogaH saMbandhaH kSaNayogaH - kSaNayogo vidyate yasya sa kSaNayogI yat sat tat kSaNikamiti vyApteH / tatra meghamAlAdikaM dRSTAntaH - " yathA meghamAlAH kSaNikAH sacvAt / tathA sarve bhAvAH sattvAt kSaNikA eva na tu sthAyino bhavanti / sattvaM nAma - arthakriyAkAritvam / arthakriyAca sthAyini padArthe na saMbhavati, ataH sthAyitvaM viruddhaM kSaNikatvaM bhAvanAM paryavasyati / ayamAzayaH - yadi padArthaH sthAyI bhavet tadA sa arthakriyAM krameNa 218 bauddha vahI haiM jo bAhya Abhyantara padArthoM ko svIkAra karate haiM / ve padArtha haiM bhUta, bhautika, citta aura caita / sUtrakAra ne kahA hai - ve pA~ca skaMdhoM ke samudAya ko hI AtmA svIkAra karate / skaMdhoM se bhinna AtmA ko nahIM mAnate haiM / tathA ve skaMdha kSaNayogI haiM / saba se sUkSma kAla ko kSaNa kahate hai / una skaMdhoM kA eka kSaNa ke sAtha hI saMbaMdha rahatA hai arthAt ve kSaNika haiM, kyoM ki jo sat hotA hai vaha kSaNika hotA hai, aisI vyApti hai / yahA~ meghamAlA Adi draSTAnta haiM / jaise meghamAlAeM kSaNika haiM, kyoMki sat haiM, usI prakAra sabhI sat padArtha kSaNika haiM sthAyI nahIM / yahAM sattvakA artha hai arthakriyA kAritva sthAyI padArtha meM arthakriyA saMbhava nahIM hai / ataeva sthAyitva se viruddha kSaNikatva hI padArthoM meM siddha hotA hai / Azaya yaha hai yadi padArtha sthAyI ho to vaha kramase arthakriyA karegA bauddha eja che ke jeo bAhyaAbhyantara padArthAnA svIkAra kare che. te padArthoM nIce pramANe che- bhUta, lauti, yitta bhane caitta. sUtrakAre evuM kahyuM che ke teo pAMca spardhAnA samudAyane ja AtmA rUpe svIkAre che. dhAthI bhinna AtmAne te mAnatA nathI. tathA te skaMdhA kSayAgI che. kALanA sauthI sUkSma vibhAgane kSaNa kahe che. te skaMdhA kSaNika che, kAraNa ke je sata heAya che, te kSaNika ja hAya che, evA niyama che. A niyamanuM pratipAdana karavA mATe meghamAlA Adi dRSTAntA ApavAmAM AvyAM che. jevI rIte meghamAlAe kSaNika che, kAraNa ke te sat padArtha rUpa che, e ja pramANe saghaLA sat padArthoM kSaNika ja hAya che--sthAyI hAtA nathI. ahIM sattvanA artha che atha kriyAkAritva' sthAyI padArthImAM akriyA saMbhavI zakatI nathI. tethI sthAyitvathI virUddha evuM kSaNikatva ja pArghAmAM siddha thAya che. A kathananA Azaya e che ke jo paTTA sthAyI hoya, to te kramapUrNAMka athakriyA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra zru a. 1 asatkAryavAdI bauddhamatanirUpaNam 219 " kariSyati, yugapadvA, tRtIyapakSasyAbhAvAt 'parasparavirodhehi na prakArAntarasthiti - ' riti niyamAt / tatra nAdyaH pakSaH prazastaH yato yadi krameNa kArya kariSyati nityaH padArtha stadA sa kAlAntarabhAvinIH sarvA api kriyAH prathama kriyAkAle eva kariSyati, samarthasya kSepA ( kAlakSepA ) 'yogAditi nyAyAt / kAlakSepe cAsAmarthya vA syAt / yadyapi samartho'yaM bhAvaH kriyAkaraNe tathApi sahakArisamavadhAne eva tattat kAryaM kariSyatIti na vAcyam / evaM sati asAmarthya syAt, svetara sahakAri - sApekSavRttitvAt / tasmAtkrameNeti pakSo samyak / atha yugapaditi vA kArya karoti sthirabhAva iti dvitIyapakSo'pi na samIcInaH noko bhAvo'zeSa dezakAlavarttinIH sarvA api kriyAH yugapadeva saMpAdayatIti athavA eka sAtha ! tIsarA pakSa ho nahIM sktaa| aisA niyama hai ki paraspara virodhI do pakSoM ke atirikta tIsarA pakSa nahIM ho sakatA / ukta do meM se prathama pakSa ThIka nahIM hai, kyoMki nitya padArtha yadi krama se kArya karegA to vaha kAlAntara meM hone vAlI sabhI kriyAoM ko pahalI kriyA ke samaya meM hI kyoM nahIM kara letA ? samartha padArtha kAlakSepa nahIM karatA, aisA nyAya hai / agara vaha kAlakSepa kare to asamartha ho jAegA / agara kaho ki padArtha to arthakriyA karane meM samartha hai tathApi sahakArI kAraNoM kA saMyoga hone para hI vaha amuka amuka kArya karatA hai so ThIka nhiiN| aisA hone para to vaha asamartha ho jAegA, kyoMki vaha apane se bhinna sahakAriyoM kI apekSA se hI pravRtti karatA haiM / ataeva kramase arthakriyA karane kA pakSa samIcIna nahIM hai / sthAyI padArtha eka sAtha arthakriyA karatA hai, yaha dUsarA pakSa bhI samIcIna nahIM hai / eka padArtha samasta dezakAloM meM honevAlI samasta kriyAoM ko eka karaze ? A be vikalpA sivAyanA trIjo koI vikalpa ke evA niyama che ke paraspara vidhI evA e pakSA zake nahIM karaze, ke eka sAthe atha kriyA saMbhavI ja zakatA nathI. kAraNa uparAMta trIjo koi pakSa ja hAi uparyukata banne pakSeAmAMnA pahelA pakSa samIcIna nathI. kAraNa ke nitya padArtha jo kramapUrvaka kAma kare, teA te kAlAntare thanArI saghaLI kriyAne pahelI kriyAnA samayamAM ja zA mATe karI na le ? samartha padArtha kALakSepa karatA nathI". evA niyama che. jote kALakSepa kare te asama thaI jAya kadAca Apa evuM pratipAdana karatA ho ke " padmA che, parantusahakArI kAraNeAnA sayAga thAya tyAre ja te A mAnyatA ucita nathI jo a mAnyatA svIkAravAmA Ave siddha thaze, kAraNa ke te peAtAnAthIbhinna evA sahakArIone krame krameakriyA karavAnA pakSa (vikalpa) samIcInanathI. teA akriyA karavAne samartha muk amuka kArya kare che", parantu te padArthanI asamartha tA ja AdhAre ja pravRti kare che tethI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 _sUtrakRtAGgo kutracidapi kenApi jJAyate / anubhavavirodhAt / tathA sati kAryakAraNAdInA mekadaiva jAyamAnatayA daNDaghaTAdinAM parasparakAryakAraNabhAvasya vilopprsNgaat| yathA kathaMcit ekadaiva sarva kriyAkAritvasya svIkAre'pi na doSAd vimucyate / yato yadi sthiro bhAvaH sarvAmapi arthakriyAmekadaiva karoti, tadA dvitIya tRtIyAdi kSaNe sa bhAvaH ki kariSyati, karaNIyAntarA'bhAvata / yatsatkarttavyamAsIt tatsarva prathamakSaNe eva tena kRtameva, tato'nantarakAle kiM kariSyati / iti yugapaditi pakSopi na samIcInaH tadevaM sthirasya bhAvasya krama yaugapadha dvArA'rthakriyAkAritvasyA'bhAvAt svakAraNena sthirabhAvasyotpatti na jAyate / sAtha kara letA hai, aisI pratIti kahIM kisI ko bhI nahIM hotI hai| agara sabhI padArthoM kI eka sAtha utpatti mAnI jAya to kArya aura kAraNa Adi ke eka sAtha utpanna hone se daNDa aura ghaTa Adi meM paraspara kArya kAraNabhAva hI nahIM bana sakegA / kisI prakAra eka hI sAtha samasta kriyAoM kA kiyA jAnA svIkAra karane para bhI doSa se chuTakArA nahIM ho sakatA / yadi sthira padArtha sabhI arthakriyAoM ko eka sAtha hI kara DAlatA hai to dUsare tIsare Adi kSaNoM meM kyA karegA ? use karaneko kucha zeSa nahIM hai| jo kucha karane yogya thA vaha saba usane prathama kSaNa meM hI kara liyA, phira bAda ke kSaNoM meM kyA karegA ? isa prakAra eka sAtha arthakriyA karane kA pakSa bhI samIcIna nahIM hai| isa prakAra sthira padArtha meM krama athavA akrama se arthakriyAkArittva kA abhAva hone se nitya padArtha kI utpatti apane kAraNoM se nahIM hosktii| sthAyI padArtha eka sAthe kriyA kare che, A bIje pakSa paNa svIkArya nathI eka padArtha samastadezakALamAM thanArI samastakiyAo eka sAthe karI le che. evI pratIti keIne kyAre ya paNa thatI nathI je saghaLA padArthonI eka sAthe utpatti thavAnI vAta mAnavAmAM Ave te kArya ane kAraNa AdinI eka sAthe utpatti thavAthI daMDa ane ghaTAdimAM paraspara kArya kAraNa bhAva ja saMbhavI zakaze nahIM. keI paNa prakAre eka sAthe ja samasta kriyAo karAyAne svIkAra karavAmAM Ave te paNa doSathI mukta rahI zakaze nahIM. je sthira padArtha pahelI kSaNamAM ja saghaLI artha kriyAo eka sAthe karI nAkhe, te bIjI, trIjI Adi kSaNamAM zuM karaze? tene kaMI paNa karavAnuM ja bAkI rahyuM nathI je kaMI karavA jevuM hatuM, te teNe prathama kSaNamAM ja karI nAkhyuM. have pachInI kSaNomAM te zuM karaze? A prakAre eka sAthe artha kriyA karavAne bIjo pakSa paNa samIcIna lAgato nathI. A prakAre sthira (sthAyI) padArthamAM kama athavA akrama pUrvaka kriyA kAritvane abhAva hovAthI nitya padArthanI utpatti pitAnA kAraNe vaDe thaI zakatI nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 asatkAryavAdI bauddhamatanirUpaNam 221 atha padArtho'nityasvabhAvaH, tadA sarvasyA'pi padArthasya kSaNikatvam ayatnasiddhameva bhavati / tathA coktam " jAtireva hi bhAvAnAM vinAze heturiSyate / yo jAtazca na cedadhvasto nazyet pazcAtsa kenaca // 1 // " iti / tasmAtsvakAraNebhyo jAyamAnAH padArthAH vinazvarasvabhAvavanta eva samutpadyante, na tu sthirasvabhAvatayA / yadi samutpattisamaye eva sa bhAvo vinAzakAraNasaMvalito na bhavet tadA pazcAtko hitaM nAzayituM zaknuyAt / taduktam - " tAvatkAlaM sthiraM cainaM kaHpazcAnAza yiSyati iti tasmAt paJcaskandhAH kSaNayogina iti siddham / punazca 'aNNo aNaNNo, ityAdi / te bauddhA:- anyam - pazcabhUtebhyo'tiriktam AtmapaSTavAdi sAMkhyAbhimatam AtmAnaM NevAhu' naivAhuH naiva kathayanti na svIkurvantI / evaM agara padArthako anityamAnAjAyato sabhI padArthoMkI kSaNikatA vinA prayatna hI siddha ho jAtI hai| kahA bhI hai- " jAtireva hi bhAvAnAm" ityAdi / padArthoM kI utpatti hI unake vinAza kA kAraNa hai / jo padArtha utpanna hote hI naSTa nahIM hotA, vaha bAdameM kisa kAraNa se naSTa hogA ? arthAt naSTa hI nahIM hogA / " ataeva utpanna hone vAle padArtha nAzazIla hI utpanna hote haiM, sthiti - zIla nhiiN| agara utpatti ke samaya meM hI padArtha vinAza ke kAraNa se yukta na ho to bAda meM kauna use naSTa karane meM samartha ho sakegA ? kahA bhI haiutane samayataka sthira rahe hue usa padArtha ko bAdame kauna naSTa karegA ? isase yaha siddha huA kI pAMca skaMdha kSaNika haiM / ve bauddha AtmaSaSThavAdI sAMkhyA ke mAne hue AtmA ko pAMca bhUtoM se bhinna nahIM mAnate haiM / tathA cArvAka (nAstika) ke dvArA svIkRta pAMca bhUtoM jo padAne anitya mAnavAmAM Ave, te saghaLA padArthAnI kSaNikatA vinA prayatne 4 siddha thA laya che. ahyaM pazu cheu- "jAtireva hi bhAvAnAm" ityAhi "padyArthInI utpatti ja temanA vinAzanuM kAraNa che. je padArthI utpanna thatAM ja naSTa thatA nathI, te pAchaLathI kayA kAraNe naSTa thaze ? eTale ke naSTa ja nahIM thAya." tethI utpanna thanArA padArtha nAzazIla ja utpanna thAya che, sthitizIla nahIM, jo utpattine samaye ja padArtha vinAzanA kAraNathI yukta na heAya, te tyAra bAda (utpattinA samaya khAda) tene nAza karavAne kANu samaya haze? kahyuM paNa che ke " ATalA samaya sudhI sthira rahelA te padArthanA pachIthI kANu nAza karaze ? " A kathana dvArA e vAta siddha thAya che ke pAMca skaMdhA kSaNika che. AtmaSaNavAdI (AtmArUpa chaThThA tattvane svIkAra karanArA) sAMkhyA jema AtmAne pAMca bhUtAthI bhinna mAne che, tema auDho mAnatA nathI. vaLI teo cArvAkAnI jema zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 sUtrakRtAgasUtre hetukaM-sahetukam-zarIrAkArapariNataM paJcabhUtaniSpAditam, tathA ahetukam-anA dhanantatvAnnityamapi ca na svIkurvantIti / / 17 / / eke bauddhAH pRthivIjalatejovAyugaganarUpapazcaskandhAtmakaM jaganmanyante, tanmataM pradarzya sAmprataM ye tu' pRthivIjalatejovAyurUpacaturdhAtukamevedaM jagaditi manyante teSAM mataM saMkSepato darzayannAha-puDhavI Au ityAdi / malam puDhavI Au teU ya, tahA vAU ya egao / cattAri dhAuNo rUvaM evamAhaMsu yAvare // 18 // chAyApRthivyApastejazca tathA vAyuzcaikataH / catvAri dhAto rUpANi, evamAhuzcA'pare // 18 // se abhinna bhI nahIM svIkAra karate haiN| isI prakAra AtmA ko na sahetuka mAnate haiM, na ahetuka mAnate hai, arthAt na zarIra ke AkAra meM pariNata paMcabhUtoM dvArA janita svIkAra karate haiM, na anAdi ananta hone se nitya hI svIkAra karate haiM // 17 // koi bauddha pRthivI, jala, teja, vAyu aura AkAza ina pAMca skaMdha rUpa jagat svIkAra karate haiM, unake mata ko pradarzita karake aba jo bauddha pRthivI, jala, agni aura vAyu rUpa caturdhAtuka hI jAgat hai, aisA mAnate haiM, unake mata ko saMkSepa se dikhalAte hue kahate hai AtmAne pAMca bhUtethI abhinna paNa mAnatA nathI. A rIte teo AtmAne sahetuka paNa mAnatA nathI ane ahetuka paNa mAnatA nathI. eTale ke teo AtmAne zarIranA AkAre pariNata pAMca bhUta vaDe janita paNa mAnatA nathI. ane anAdi anaMta hovAthI tene nitya paNa svIkAratA nathI. e gAthA 17 kaI kaI bauddhamatavAdIo pRthvI, jala, teja, vAyu ane AkAza A pAMca skaMdha rUpa jagatane svIkAra kare che. temanA matane prakaTa karIne have sUtrakAra keTalAka evA bauddha matavAdIonA matane prakaTa kare che ke jeo pRthvI, jala, agni ane vAyurUpa caturdhAtuka jagata che evuM mAne che. sUtrakAra temanA matane nIcenA sUtra dvArA saMkSiptamAM pradazita kare che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA 223 praa. a. 1 caturdhAtukavAdI bauddhamatanirUpaNam anvayArthaH (puDhavI Au ya teU) pRthivI Apazca tejaH (tahA vAU ya) tathA vAyuzca, etAni (cattAri) catvAri catuHsaMkhyakAni (dhAuNo) dhAtoH dhArakapoSakatvAd dhAtuH, tasya (rUvaM) rUpANi svarUpANi santi pUrvoktAni pRthivyAdIni catvAri dhAtu svarUpANi santi / pRthivyAdIni catvAri dhAtavaH kathyanta itibhaavH| etAni (egao) ekataH ekatramilitAni jagat ghaTapaTAdirUpaM samutpAdayanti / (evaM) evam anena prakAreNaca [avare] apare-caturdhAtukavAdino bauddhAH [Ahesu] AhuH- kathayantIti // 18 // zabdArtha-'puDhayo Au ya teU-pRthiyo Apazca tejaH' pRthivI jala aura teja 'tahA cAu ya-tathA vAyuzca' tathA vAyu 'cattAri-catvAri' ye cAra 'dhAuNo-dhAtoH' dhAtuke rUvaM-rUpANi' rUpa haiM 'egao ekataH' ye zarIra rUpameM eka hone para jIva saMzAko prApta karate haiM evaM evam' isa prakAra 'avare-apareM dUmare bauddhoMne 'AhaMsu-AhuH' kahA hai // 1 // -:anvayArtha : pRthvI, jala,agni aura vAyu yaha cAra dhAtu ke rUpa haiN| arthAt yaha pRthvI Adi cAra dhAtu (dhAraka aura poSaka tattva) haiN| yahI dhAtu milakara ghaTa paTa Adi ko utpanna karate haiN| aisA dUsare caturdhAtuvAdIbauddha kahate haiN| // 18 // zahAtha- puDhavI Au ya teu-pRthivI Apazca tejaH' pRthvI, 6 ane te 'sahA ghAu ya-tathA vAyuzca' tathA vAyu 'cattAri-catvAri' 2 // yA2 'dhAuNo-dhAtoH' ghaatun| 'rUva-rUpANi' 3 // cha. 'egao-ekataH' 2 // zarI2 mAM se thavAthI 1 sajJA prAta 42 cha. 'evaM-evam' yezate 'avare-apare' bhI mauddho chatamAye 'AhaMsu-AhuH' 4thu cha. // 18 // anvayArtha pRthvI, jala, agni ane vAyu, A cAra dhAtunAM rUpa che. eTale ke A pRthvI Adi cAra dhAtu (dhAraka ane piSaka tatva) che. e ja dhAtu maLIne ghaTa, paTa Adine utpanna kare che." caturdhAtuvAdI je bauddho che, temanI A prakAranI mAnyatA che. 18 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 sUtrakRtAgo TIkA'puDhavI Au teU ya tahA vAU ya' pRthivIdhAturApazca dhAtustejo pAtuH, tathA vAyuzceti gaganapaMcamanyUnAni 'cattAri' catvAryeva 'dhAuNo rUvaM', dhAtoH jagato dhArakapoSakatvAda dhAtupadavAcyasya rUpANi santi, etAni catvAri pRthivyAdIni 'egao' ekato militAni jagadutpAdayanti tathA jagad dhArayanti poSayanti ato dhAtupadavAcyAni bhavanti / etebhya eva kAraNebhyo jagajjAyate tatra pRthivI kaThinasvabhAvA, zItaguNAnvitaM jalam , uSNasparzaguNakaM tejaH, sarvathA calanasvabhAvo vAyuzca bhavati / etebhyaH samuditebhyo bAhyaM ghaTAdijAtaM jagat tathA-etebhya eva kAyAkArapariNatebhyaH zarIraM jAyate, kAyAkArapariNateSu teSveva ca caitanyamapi jIvapadavAcyaM jAyate, (TIkArtha) pRthivIdhAtu, jaladhAtu, agnidhAtu aura vAyu dhAtu, yaha AkAza ko choDakara cAra hI dhAtu haiM / dhAtu kA artha haiM jagat ke dhAraka aura poSaka tattva yaha cAroM dhAtu eka sAtha milakara jagat ko utpanna karate haiM, jagat ko dhAraNa karate haiM aura poSaNa karate haiN| isI kAraNa yaha dhAtu kahalAte haiM / inhIM se jagat kI utpatti hotI hai| inameM pRthivI kA svabhAva kaThoratA hai| jala zItaguNa vAlA hai, agni uSNa sparzavAlI haiN| aura vAyu sarvathA calane ke svabhAva vAlA hai| inhoM ke samudita hone se ghaTAdi kA samUha rUpa jagata utpanna huA hai| yahI jaba kAya ke AkAra meM pariNata hote haiM to zarIra kI utpatti hotI hai, aura inhIM se caitanya kA, jise jIva bhI kahate TIkArtha pRthvIdhAtu, jaladhAtu, agnidhAtu ane vAyudhAtu, A cAra ja dhAtu che. AkAzane A matavALAo dhAturUpa mAnatA nathI. jagatanA dhAraka piSaka tattvone dhAtu kahe che. A cAre dhAtu ekatra thaIne jagatane utpanna kare che. jagatane dhAraNa kare che ane piSaNa kara che. te kAraNe ja temane dhAtu kahevAmAM Ave che. temanA dvArA ja jagatanI utpatti thAya che. A cAra tamonuM pRthvI nAmanuM je tattva che. tene svabhAva kaThoratA che, jaLa zItaguNavALuM cheagni uSNa sparzavALI che ane vAyu sarvathA cAlatA rahevAnA svabhAvavALe che. A cAre ta (dhAtuo) jyAre ekatrita thAya che, tyAre ghaTAdinA samUha rUpa jagatanI utpatti thAya che, te cAre dhAtuo jyAre kAyanA AkAre pariNuta thAya che, tyAre zarIranI utpatti thAya che, ane temanA dvArA ja caitanya athavA jIvane utpAda thAya che. A cAra dhAtuothI bhinna e kaI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samathArtha bodhinI TIkA praa. a. 1 caturdhAtukavAdI bauddhamatanirUpaNam 225 na caturbhUtavyatiriktaH kazcidAtmAkhyaH padArthoM vidyate / eteSAM samudAye eva AtmasaMjJeti / taduktam-"cAturdhAtukamidaM zarIram na tad vyatirikta AtmA 'stI" ti / 'evamAhu~su yAvare' iti apare bauddhAH evam-itthaM pUrvokta prakAreNa AhuH kathayanti / 'jANagA" iti kacit pATho dRzyate / tatrApi ayamarthaH-jJAnakAH jJAtAraH vayaM jJAnina ityevamabhimAnavantaH abhimAnA'gnidagdhAH santaH evaM cAturdhAtukam idaM zarIraM, zarIravyatirikta AtmA nAstIti kthitvntH| ete sarve'pi buddhamatAnuyAyino'phalavAdinaH, yata eteSAM mate kAryakSaNe eva katarAtmano niranvayavinAzAt kriyAphalena saMbandhA--- hai, utpAda hotA hai| ina cAra dhAtuoM se bhinna AtmA nAmaka koI padArtha nahIM hai| inhIM ke samudAyako "AtmA" nAma diyA jAtA hai / kahA bhI hai" yaha zarIra cAra dhAtuoMse nirmita hai AtmA inase bhinna nahIM, dUsare bauddhoM ne isa prakAra kahA hai| kahIM kahIM " yAvare" ke sthAnapara "jaNagA" aisA pATha dekhAjAtA hai| usakA artha yaha haiM ki 'hama jAnakAra haiM' aise abhimAnavAle abhimAna kI agni se dagdha hote hue ve kahate haiM kI yaha zarIra cAra dhAtuoM se banA hai aura zarIra se bhinna AtmA nahIM hai| yaha buddhamata ke anuyAyI sabhI aphalavAdI hai, kyoM ki inake matAnusAra kArya kSaNa meM hI kartA-AtmA kA vinAza ho jAne se usako phala ke sAtha saMyoga nahIM hotaa| jaba phala ke samaya taka AtmA rahatAhI nahIM hai to aihika aura pAralaukika kriyA phala ko kauna bhogegA ? jaba inake matAnusAra AtmA nAmano padArtha nathI. temanA samudAyane ja "AtmA" kahevAmAM Ave che. kahyuM paNa che ke "A zarIra cAra dhAtuo vaDe nimita che. AtmA temanAthI bhinna nathI A mI prA2nA mauddhI prA2nI mAnyatA parAve che. thomA "yAvara" mA 54ne pahale "jANagA" 2 // 54 5 vAmAM Ave che. ten| ma 2 pramANe cha. "ame jANakAra chIe" A prakAranA abhimAnavALA teo abhimAnanI agnithI dagdha hovAne kAraNe evuM kahe che ke A zarIra pRthvI Adi cAra dhAtuo vaDe baneluM che, ane zarIrathI bhinna AtmAnuM astitva ja nathI. A bauddhamatanA saghaLA anuyAyIo aphalavAdI che, kAraNa ke temanA matAnusAra kAryakSaNamAM ja kartAne (AtmAne) vinAza thaI javAthI phalanI sAthe tene saMga thato nathI. je phaLanA samaya sudhI AtmA rahete ja na hoya, te aihika ane pAralaukika kriyAphaLane koNa bhagavaze? temanA matAnusAra je saghaLA padArtho kSaNika ja hoya, te sU. 28 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 A sUtrakRtAgasUtre 'bhAvAt, ko nAma kriyAphalasya aihikasyAmuSmikasya nA-upabhoktA syAt / eteSAM mate padArthamAtrasya kSaNikatve-AtmApi kSaNika eva kriyAzca dAnAdikAstAH sarvA api kSaNikA eveti kriyAkaraNAnantaraM kSaNamAtre eva sarveSAM vinAzAt kaH pretya kAlAntarabhAvinaM phalamupabhokSyate atiriktasya kAlAntarasthAyinazyopabhokturabhAvAt / athavA-sarve eva pUrvoditAH sAMkhyAdayo bauddhAzcA'phalavAdinaH eva bhavanti / " keSAzcinmate ekAnto'vikArI niSkriyaH kUTasthazvA''tmA, tanmate vikAravirahitasyA''tmanaH kathaM kartRtvaphalabhoktRtvaM vA bhavet / kartRtvaM ca kriyAviSayakakRtimatvameva, neyaM kRtiH kriyAvirahite jAyate, AkAzAdAvabhAvAt / kRtyabhAve ca kartRtvameva na syAt , kartRtvA'bhAveca kriyAyAH saMpAdanA'saMbhavAt , kriyAjanita sukhaduHkhAdi sAkSAtkArAtmaka phalopabhogaca kathamiva samarthito bhavet / padArtha mAtra kSaNika hai to AtmA bhI kSaNika hI hai aura dAnAdika sabhI kriyAe~ bhI kSaNikahI haiN| isa kAraNa kriyA karate hI kSaNa mAtrameM sabakA vinAza hojAne para kAlAntara meM hone vAlA phala kauna bhogegA kAlAntara meM Thaharane vAlA koI atirikta bhoktA ve svIkAra nahIM karate haiN| athavA pUrvokta sAMkhya Adi tathA bauddha, yaha sabhI aphalavAdI hI haiN| inameM se kinhIM ke mata meM AtmA hai bhI to vaha ekAnta rUpa se avikArI kriyA rahita aura kUTastha nitya hai| unake mata meM vikArahIna AtmA meM kartRtva yA phalabhoktatva kaise siddha ho sakatA hai ? kriyA viSayaka kRtimatva ko hI kartatva kahate haiM / yaha kRti kriyA se rahita meM nahIM ho sakatI, kyoMki AkAza Adi meM usakA abhAva pAyA jAtA hai / kRti ke abhAva meM kartRtvahI nahIM hotA aura kartatva ke abhAva meM kriyA kA sampAdana karanA asaMbhava hai| aisI sthiti meM AtmA paNa kSaNika ja hovuM joIe ane dAnAdika saghaLI kriyAo paNa kSaNika ja hovI joIe. A kAraNe kriyA karatAM kSaNa mAtramAM ja saghaLA padArthone vinAza thaI javAthI kALAntare prApta thanAruM phaLa keNu bhegavaze ? kALAntare paNa sthira rahenArA ke A sivAyanA bhaktAne to teo svIkAra ja karatA nathI. athavA pUrvokta sAMkhya Adi matavAdIo tathA A bauddhA aphalavAdI ja che. emAMthI kaI matavAdIo AtmAnA astitvane svIkAra te kare che, paraMtu tene ekAnta rUpe (sarvathA) avikArI, kriyArahita ane kUTastha nitya mAne che. temanI A mAnyatA svIkAravAmAM Ave, te vikArahIna AtmAmAM kartRtva ane pha ktatva kevI rIte siddha thaze? kiyAviSayaka kRtimattvane ja katva kahe che. te kRti kiyAthI rahita AtmAmAM saMbhavI zake nahIM, kAraNa ke AkAza AdimAM tene abhAva jaNAya che. kRtinA abhAvamAM kartutva ja hetuM nathI ane kartutvanA abhAve kiyAnuM saMpAdana karavAnuM ja asaMbhavita thaI paDe che. evI paristhitimAM zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 caturdhAtukavAdI bauddhamatanirUpaNam 227 nahi sarvathodAsInasya sarvaprapaMcavirahitasya kartRtvaM bhoktRtvaM vA saMbhavati / keSAMcinmate-" Atmaiva nAsti, tanmate upabhokturevA'bhAvat kathaM phalopabhogaH saMbhavet / keSAMcinmate sarve bhAvAH kSaNikA iti sarve padArthAntargata AtmApi kSaNika eveti kAryakSaNA'vyavahitottarakAle eva Atmano vinAzAt karmaphalena kAlAntaradezAntarabhAvinA kathaM kSaNavinaSTasyA''tmanaH saMbandhaH syAditi sarve'pi pUrvoditA vAdino'phalavAdina eva bhavanti / eteSAmaphalavAdinAm uttaradAnAya pUrva caturdazagAthATIkAyAM vyAkhyAtA niyuktigAthaiva ihApi vijJeyA / tathAhi " ko veeI " ityAdi / sukhaduHkha ke sAkSAtkArarUpa phalopabhoga kA samarthana kaise ho sakatA hai ? jo sarvathA udAsIna haiM aura sarvaprapaMca se sarvathA rahita hai, vaha kartA yA bhoktA nahIM ho sktaa| kinhI ke mata me AtmA hI nahIM hai| unake mata meM upabhoktA kA abhAva hone se phalakA upabhoga kaise saMbhava ho sakatA hai ? kinhIM ke matAnusAra AtmA kSaNika hai, kyoMki sabhI padArtha kSaNika haiM aura AtmA bhI unhIM ke antargata hai| kAryakSaNa ke pazcAta dUsare hI kSaNa meM AtmA kA vinAza ho jAtA hai to kAlAntara meM hone vAle karmaphala ke sAtha kSaNa vinaSTa AtmA kA sambandha kisa prakAra ho sakatA hai ? __isa prakAra pUrvokta sabhI vAdI aphalavAdI hI hai / inako uttara dene ke lie caudahavIM gAthA kI TIkA meM vyAkhyAta kI gaI niyukti kI gAthA yahA~ bhI jAna lenA caahie| vaha gAthA " ko veeI" ityAdi hai| sukhaduHkhanA sAkSAtkAra rUpa phalepabheganuM samarthana kevI rIte thaI zake? je sarvathA udAsIna che ane sarva prapaMcathI rahita che, te kartA athavA bhokatA saMbhavI zake nahIM. keTalAka matavAdIo AtmAnA astitvane ja svIkAra karatA nathI. temanA matamAM upaletAne ja abhAva hovAthI phalano upabhega kevI rIte saMbhavita thaI zake? keTalAka matavAdIo AtmAne kSaNika mAne che, kAraNa ke teo evuM pratipAdana kare che ke saghaLA padArtho kSaNika che, AtmA paNa eka padArtha rUpa hovAthI kSaNika ja che. temane ame A prakArano prazna pUchIe chIe ke kAryakSaNa pachInI bIjI ja kSaNe je AtmAne nAza thaI jatuM hoya, te kALAntare ane dezAntaramAM prApta thanArA karmaphaLanI sAthe kSaNavinaSTa AtmAne saMbaMdha kayA prakAre saMbhavI zake? A prakAranA pUrvokta saghaLA matavAdIo aphalavAdI ja che. temanI mAnyatAnuM 14mI gAthAmAM khaMDana karavAmAM AvyuM che. te 14mI gAthAnI TIkAmAM je pratipAdana zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre ayaM bhAvaH- yadi paMcabhUtavyatiriktaH vaturbhUtavyatirikto vA AtmA nAsti, tataH atmana evA'bhAvAt sukhaduHkhAdi phalAnAmupabhoktA kaH syAt / na ko'pi bhavet, upabhokturevA'bhAvAt / na ceSTApattiH pratiprANi sukhaduHkhAdiphalopabhogasya svA 'nubhavasiddhasyA'palApaH kathaM kartuM zakyeta / sarve'pi prANinaH sukhAya prayatamAnA duHkhebhyazca nivartamAnA dRzyante, Atmano'bhAve'yaM niyamaH kathamiva samarthito bhavet / 228 kiMca yadi Atmaiva nAsti, tadA bandhamokSa janma-maraNa vyavasthApi vyavasthitA na syAt / mokSAdi vyavasthAyA abhAve zAkhANAM mahAdhiyAMca pravRttirapi nirarthikA bhavet / nacaitad yuktamAzrayitum -- taduktam bhAva yaha hai yadi pA~ca bhUtoM se yA cAra bhUtoM se bhinna AtmA nahIM hai to sukhaduHkha Adi phaloM kA upabhoktA kauna hogA ? upabhoktA kA abhAva hone se koI bhI phala nahIM bhogegA / agara kaho ki hameM iSTApatti hai arthAt phalabhoktA koI nahIM hai to sukhaduHkha Adi phaloM kA upabhoga jo pratyeka prANI meM svAnubhava se siddha hai, usakA apalApa kaise kiyA jA sakatA hai ? sabhI prANI sukha ke lie prayatna karate hue aura duHkhoM se bacane kA prayatna karate hue dekhe jAte haiN| AtmA ke abhAva meM yaha niyama kaise siddha ho sakegA ? isake atirikta yadi AtmA hI nahI haiM to bandha, mokSa, janma aura maraNa kI vyavasthA bhI nahIM baiTha sakegI / mokSa kI vyavasthA ke abhAva meM karavAmAM AvyuM che. te samasta pratipAdana ahIM paNa grahaNa karavuM joie. eTale ke vepaI" ityAdi gAthAno artha ahIM yayu graha 42vAle the. te gAthA dvArA pratipAdita viSayanA bhAvArtha A pramANe che. je cAra bhUtA athavA pAMca bhUtAthI bhinna AtmA na heAya, to sukha, duHkha Aphri phaLAnA upabhAtA koNa thaze ? upalAkatAnA ja abhAva hAvAthI koi paNa (jIva) phaLa bhogavaze nahIM. jo tame tene iSTApatti rUpa mAnatA hA, te phalabhAkatA koI na heAya te! sukhaduHkhAdi phlAnA upabhAga je pratyeka prANImAM svAnubhavathI siddha che, tenA khulAsA zA che? saghaLA jIve sukhane mATe prayatna karatA ane duHkhamAMthI bacavAnA prayatna karatA jovAmAM Ave che AtmAnA abhAva mAnavAmAM Ave, te A niyamane kevI rIte siddha karI zakAya ? vaLI jo AtmAne ja abhAva mAnavAmAM Ave, teA banya, meAkSa, janma ane maraNanI vyavasthA paNa saMbhavita banI zake nahIM meAkSanI vyavasthA nA abhAva ja thaI jAya, zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra, zru a. 1 caturdhAtukavAdI bauddhamatanirUpaNam 229 " viphalA vizvavRttioM , no duHkhaikaphalApi vaa| dRSTalAbhaphalAvApi vipralaMbhopi nedRzaH // 1 // " iti / nanu ko brUte AtmA nAsti, astyeva tu vijJAnaskandharUpa AtmA yadyapi AtmApi vijJAnarUpa eva, tathApi tasminneva vijJAnAtmani jJAna sukhAdayo vidyante / jJAnasukhAdayazca tAdRza vijJAnAtmana evAkAravizeSAH te tadAtmani samavetAH, tataH sukhaduHkhAdiphalAnAmupabhogo janmamaraNAdikA sarvA'pi vyavasthA samAhitA bhavati-iticetsatyaM brUSe? asti vijJAnadhAturevAtmA, tasyaiva zAstroM kI tathA mahAbuddhimAnoM kI pravRtti nirarthaka ho jaaegii| parantu aisA mAnanA to ucita nahIM hai / kahA hai " viphalA vizvavRttinoM " ityAdi / __" vizva kA vyApAra na to niSphala hai, na eka mAtra kaSTa rUpa phalavAlA hai, na aisA hai ki usakA phala pratyakSa se jo dIkhatA hai vahI ho aura na yaha dhokhA hI hai // 1 // zaMkA:-kauna kahatA hai ki AtmA nahIM hai ? AtmA to hai parantu vaha vijJAna skaMdha hI hai| vahI sukhaduHkha Adi phaloMkA upabhoktA hai| yadyapi AtmA vijJAna rUpa hI hai, phirabhI usI vijJAnarUpa AtmA meM jJAna aura sukha Adi rahate haiN| jJAna sukha Adi vijJAna AtmA ke hI viziSTa AkAra haiM aura ve usI meM rahate haiN| aisA mAnane se sukhaduHkha Adi kI vyavasthA saMgata ho jAtI hai / samAdhAna-tuma satya kahate ho, AtmA vijJAnamaya hI hai aura sukhaduHkha te zAsonI tathA mahAbuddhimAnanI pravRtti ja nirarthaka thaI jAya paraMtu evuM mAnavuM te athita nathI. yuM paNa che -"viphalA vizvavRttioM " tyAhi vizva (saMsAra) nI pravRtti niSphala paNa nathI ane eka mAtra kaSTa rUpa phalavALI paNa nathI. evuM. paNa nathI. ke tenuM phala pratyakSa je dekhAya che eja che, ane te ghopAmA (a5.ya) 35 55 nathA." zaMkA-koNa kahe che. ke AtmA nathI ? AtmA te che ja paraMtu te vijJAna skaMdha rUpa che. eja sukha duHkha Adi phalone upabhoktA che. - je ke AtmA vijJAna rUpa ja che, chatAM paNa eja vijJAna rUpa AtmAmAM jJAna ane sukha Adi rahe che. jJAna,sukha Adi vijJAnarUpa AtmAnA ja viziSTa AkAro che, ane teo temAM ja rahe che. A pramANe mAnavAmAM Ave, te sukha duHkha Adi phaLanA upabheganI tathA janma, maraNa AdinI vyavasthA saMgata banI jAya che. samAdhAna- tame AtmAne je vijJAnamaya kahe che ane sukhaduHkha Adine AtmAnI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ___ sUtrakRtAGgasUtro mukhaduHkhAdayaH AkAravizeSAH kintu viruddhaM pralapasi sarvasyaiva padArthajAtasya kSaNikatvasvIkArAt / yathA ghaTAdayo bhAvAH kSaNikAH tathA AtmApi kSaNika eveti kSaNikatvAt utpadya sadya eva vinazyati, tato vinaSTenAtmanA kAlAntarabhAvi svargAdiphalaM kathamiva bhoktuM zakyeta / kSaNarUpayoH kriyAphalavatoH saMbandhA'bhAvAt / kRtanAzA'kRtAbhyAgamadoSazca syAt / yena AtmakSaNe na kriyA saMpAditA sa tu tadaiva vinaSTo jAtaH sa tu kathamapi kAlAntarabhAvinaM phalaM na bhokSyate vinaSTatvAditi kRtnaashH| yazca phalopabhogaM karoti' tena tu kriyA na saMpAditA'thaca phalabhoktA bhavati, ityakRtAbhyAgamaprasaMga iti / Adi paryAya vizeSa usI ke haiM, kintu tuma paraspara viruddha pralApa karate ho kyoM ki tumane sabhI padArthoM ko kSaNika svIkAra kiyA hai / jaise ghaTAdi padArtha kSaNika haiM usI prakAra AtmA bhI kSaNika hai / kSaNika hone ke kAraNa vaha utpanna hokara zIghra hI naSTa ho jAtA hai to phira vinaSTa huA AtmA kAlAntara meM hone vAle svarga Adi phaloM ko kaise bhoga saphalatA hai ? kSaNavinazvara kriyAvAn aura phalavAn kA sambandha ho nahIM sktaa| kRtanAza aura akRtAbhyAgama doSa bhI Ate haiN| jisa AtmakSaNane kriyA kI vaha usI samaya naSTa ho gayA vaha kAlAntara meM utpanna hone vAle phalako kisI bhI prakAra nahIM bhogegaa| yaha kRtanAza nAmaka doSa huaa| jo phala bhogatA hai usane vaha kriyA nahIM kI thI, ataeva akRtAbhyAgama doSa huaa| paryA rUpa gaNo che, te kharuM ja che. tamArI te mAnyatA sAthe ame paNa saMmata chIe, paraMtu tame parasparathI virUddha vAta kahe che, kAraNa ke tame saghaLA padArthone kSaNika ja mAnyA che. jevI rIte ghaTAdi padArtha kSaNika che, e ja pramANe AtmAne paNa tame kSaNika ja mAne che. kSaNika hovAne kAraNe, te utpanna thayA bAda zIdhra naSTa thaI jAya che. te vinaSTa thayele te AtmA kALAntare prApta thanArAM svarga Adi phalene kevI rIte bheLavI zake ? kSaNavinazvara kiyAvAnuM ane phalavAnane saMbaMdha ja saMbhavI zake nahIM tamArI A mAnyatAmAM te kRtanAza Sa ane akRtAbhyAgama deSane paNa prasaMga upasthita thAya che. kiyA karanAro AtmA te eja kSaNe naSTa thaI gaye, tethI kALAntare utpanna thanArA phaLane te AtmA keI paNa prakAre bhegavI zake ja nahIM" A prakAranA kRtanAza doSano prasaMga tyAM uddabhave che. je phaLa bhegave che eTale ke phaLane je bhaktA che, teNe te kriyA karI na hatI, " A prakAranA akRtAbhyAgama doSane prasaMga paNa tyAM upasthita thAya che, zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. a. a. 1 caturdhAtukavAdI bauddhamata nirUpaNam 231 tadevaM kSaNika pakSasya vicArA'kSamatvAt tathA sarvathA nityaikAntapakSasya ca yukti vikalatvAt pariNAmanityapakSa eva sarvathA jyAyAn / evaM ca sati - AtmA jJAnAdhikaraNam bhavAntaragAmI bhUtebhyaH kathaMcid anya eva, zarIreNa sahA' nyonyA'nuvedhAt kathaMcidanityo'pi / tathA sahetukopi manuSyanArakatiryak bhavopAdAnakarmaNA tena tenA''kAreNa pariNamanasvabhAvAt / tathAtmadravyasya nityatayA ahetukospi bhavati AtmA / tattatkAraNato jAyamAno'pi dravyarUpeNa nityatayA'vinazyan bandhajAtaM parityajya mokSagAmI bhavati / evaM yuktitarkapramANAdibhirAtmanaH zarIravyatiriktatve sAdhite sati-: caturdhAtukamAtraM zarIramevedam " ityAdi bauddhAnAM kathanamunmattapralapitamiva bhavati / tadevaM saMkSepeNa bauddhamata nirastamiti // 18 // isa prakAra kSaNika pakSa vicAra ko sahana nahIM karatA aura ekAnta nityapakSa yukti zUnya haiM, ataeva pariNAmi nitya pakSa hI nirdoSa hai| isa pakSa meM AtmA jJAna kA adhikaraNa, bhavAntara meM jAne vAlA bhUtoM se kathaMcit bhinna aura zarIra ke sAtha ekameka hone se kathaMcit abhinna bhI hai / tathA vaha sahetuka bhI hai kyoMki manuSya nAraka tiryaca bhavo ke kAraNabhUta karma ke svabhAva vAlA hai / aura vaha ahetuka bhI haiM kyoMki Atmadravya nitya hai / vibhinna kAraNoM se paryAya rUpa se utpanna hotA huA bhI dravya rUpase nitya hone ke kAraNa kabhI vinaSTa nahIM hotA aura bandhana se rahita hokara mokSagAmI ho jAtA hai / isa prakAra yukti, tarka aura pramANa Adi se AtmA kI zarIra se bhinnatA siddha kara dene para bauddhoM kA yaha kathana pralApa mAtra hai A prakAre AtmAne kSaNika mAnanAro pakSa vicArane sahana karatA nathI ane ekAnta nitya pakSa paNa yuktizUnya hAvAthI asvIkArya banI jAya che, ane AtmAne ekAntataH nitya mAnanArI pakSa paNa yuktizUnya ja heAvAthI asvIkArya banI jAya che. tethI pariNAmI nitya pakSa ja nirdoSa che. A pakSamAM AtmA jJAnanA adhikaraNa rUpa, bhavAntaramAM janAro, bhUtAthI amuka apekSAe bhinna ane zarIranI sAthe eka ekameka hAvAnI apekSAe abhinna paNa che. tathA AtmA saMhetuka paNa che, kAraNake manuSya, tiryaMca, nAraka ane deva bhavAnA kAraNabhUta karyAM dvArA te pratyeka paryAyamAM pariNamana karavAnA svabhAvavALA paNa che. ane AtmA ahetuka paNa che, kAraNake Atmadravya nitya che. vibhinna kAraNa vaDe paryAya rUpe utpanna thavA chatAM paNa dravyarUpe nitya hAvAne kAraNe te kadI vinaSTa thatA nathI. ane anyathI rahita thatAMja mekSamAM gamana kare che. A prakAre yuti, tarka ane pramANa Adi dvArA AtmAnI zarIrathI bhinnatA siddha thai jAya che. te kAraNe " cAra dhAtuo vaDe utpanna thayeluM zarIra ja che, zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 sUtrakRtAGgasUtre saMprati cArvAkAdi bauddhAntamataM :pratikSepyatayA darzayitvA paMcabhUtAtmavA dyAtmAdvaitavAdi tajjIvatacchIravAdhakArakAtmaSaSThavAdi=kSaNika paMcaskandhavAdinA maphalavAditvaM kathayituM sUtrakArasteSAM sva sva darzanaphalAbhyupagama darzayitumAha -'agAraM ityAdi / mUlam agAramAvasaMtA vi araNNA vAvi pabbayA / imaM darisamANavaNNA savvadukkhA vimucaI // 19 // -chAyAagAramAvasanto'pi AraNyA vApi prvjitaaH| idaM darzanamApanAH sarvaduHkhAtpramucyante // 19 // ki yaha cAra dhAtuoMse utpanna zarIra hI hai, isase bhinna AtmA nahIM hai| yaha saMkSepa meM bauddhamata kA khaMDana huA // 18 // cArvAka se lekara bauddha taka ke matoM kA nirAkaraNa karake aba paMcabhUtAtmavAdI, AtmAdvaitavAdI, tajjIvataccharIvAdI' akAraka AtmaSaSThavAdI tathA kSaNika paMcaskaMdhavAdI, yaha saba aphalavAdI haiM / yaha kahane ke lie sUtrakAra unake darzanako svIkAra karanekA phala dikhalAte haiM-" agAraM" ityaadi| zabdArtha agAra-gRham' dharameM 'AvasatAvi-AvasantaH' nivAsa karane vAle 'AraNNA-AraNyAH' athavA vanameM nivAsa karane vAle 'pavyayA-pravajitAH' pravrajyA dhAraNa kiye hue 'athavA pavyayA-pArvatAH' pArvatameM rahene vAle 'ima darisaNa-ida darzanam' isa darzanako-zAstrako 'AvaNNA-ApannAH' prAptakara 'savvadukkhA-sarva duHkhAt' samasta duHkhoM se 'muJcai-mucyante mukta ho jAte haiM / 19 // tenAthI bhinna AtmA nAmanA keI paNa padArthanuM astitva ja nathI." A prakAranuM bauddhonuM kathana pralApa mAtra ja banI jAya che A prakAre sUtrakAre saMkSiptamAM bauddha matanuM ahIM khaMDana karyuM che. je 18 che cArvAkathI laIne bauddha paryantanA matanuM khaMDana karI ne, have pAMca bhUtAtmavAdI, AtmAdvaitavAdI, tajajIva tacharIravAdI" akAraka AtmaSaNavAdI tathA kSaNika paMcasakaMdhavAdI, A badhAM mate aphalavAdI ja che, te darzAvavAne mATe sUtrakAra temanA uparyukta) darzane no svI12 42vAnu3 tAva cha-"agAra" ityAdi zahAtha-'agAra-gRham' gharamA 'AvasatAvi-AvasantaH' nipAsa 42vANA bhAraNNA-araNyAH mathavA vanamA nivAsa 42vAvA 'pandhayata-pravrajitAH' ayAne dhAraNa resa sevA athavA 'pavyayA-pAva tA.' 5 tamAravA vANAcyA 'ibha darisaNa-ida daza nam' yA zanana-zAkhana 'AvaNNA-ApannAH' prApta jarIna 'savya dukkhA-sarva duHkhAt' sadhA humAthI 'muJcai-mucyante' mustatha taya che. // 19 // zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 caturdhAtukavAdI bauddhamatanirUpaNam 233 -anvayArtha:'agAra' miti-agAraM gRhama 'AvasaMtAvi' aavsntH| 'araNNA' AraNyA:-araNye vasanti ye te AraNyAH vananivAsinastApasA ityarthaH / 'pavvayA' pravajitAH pravrajyAM saMnyAsadIkSAM prAptAH saMnyAsina ityrthH| athavA 'pavvayA' ityasya 'pArvatAH' iticchAyA, tatpakSe pArvatA:-parvatanivAsimaH, 'imaM darisarNa' idaM darzana-darzanazAstram 'AvaNNA' ApanAH sntH| savvadukkhA' sarvaduHkhAt samastaduHkhAt 'muccai' mucyante-tattacchAstrakArA evaM padanti- yo vA kovA'pi idaM madIyazAsanaM dharma vA'vApya tatprarUpitadharmajAtam Acaridhyati sa gRhastho bhavet vAnaprastho vA bhavet saMnyAsI vA bhavet sarvavidhaduHkhebhyo vimucya mokSapadaM prApsyatIti bhAvaH // 19 // - anvayArtha :cAhe koI gharameM nivAsa karate hoM-gRhastha hoM cAhe vanavAsI tApasa ho, cAhe sannyAsa dIkSAko prApta sanyAsI ho yA parvatanivAsI hoM yadi isa darzana ko aMgIkAra kara le to samasta duHkha se mukta ho jAte haiM, aisA una una zAstroM ke racayitA kahate haiM / arthAt jo bhI hamAre isa zAsana yA dharma kA aMgIkAra karake, usameM prarUpita dharma kA AcaraNa karegA vaha cAhe gRhastha ho, vAnaprastha ho yA saMnyAsI ho, saba prakAra ke duHkhoM se vimukta hokara mokSa pada prApta kara legA / ( aisA vibhinna matoM ke zAstrakAra apane apane zAstroM meM pratipAdana karate haiM) // 19 // --anakyAtha"male gharamA nivAsa 12naa| -gRhastha- ho, ma panavAsI tApasa , mase sanyAsI ho athavA bhale parvatanivAsI che, paraMtu jo tame amArA A darzanane svIkAra karI leze, te samasta du:khamAMthI mukta thaI jaze", evuM uparyukata zAstronI racanA karanArA kahe che. eTale ke judA judA matonuM pratipAdana karanArA zAstrakAre pota potAnAM zAstronuM A pramANe pratipAdana kare che. amArA A zAsana athavA dharmane aMgIkAra karavAthI ane temAM prarUpita dharmanuM AcaraNa karavAthI tame samasta duHkhomAMthI mukta thaI jaze. saMsAramAM hIne athavA vAnaprastha avasthAmAM rahIne, athavA parvatamAM nivAsa karIne, athavA saMnyAsI banIne, A prakAre tamane phAve te avasthAmAM rahIne, amArA darzanane svIkAra karavAthI ane te pramANe AcaraNa karavAthI tame samasta du:khamAMthI mukta thaIne paramapadanI (makSanI) prApti 42 / / . men sU. 30 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 sUtrakRtAGgasUDo -TIkA 6 agAra ' - miti agAraM gRham tasmin 'AvasaMtAvi' Avasanto'pi vAsaM kurvanto'pi / atra agArapadaM gRhamadhye vidyamAna kalatraputrAdInAmupalakSaNatvAt maJcAH krozantItivat lAkSaNikam / tathAcA'gAre vasantaH kalatraputrAdinA saha vAsaM kurvanta ityarthaH saMpadyate / taduktam - " na gRhaM gRhamityAhugRhiNI gRhamucyate " | iti nItyA gRhe sthita ityasya gRhasthitaputrabhAryAdiSu snehaM kurvANA ityarthaH saMpadyate / 'AraNNAvAvi, iti AraNyAvApi araNye nivasanto'pi tApasAH vAnaprasthA iti yAvat / tathA 'pavvayA' pravrajitAH sannyAsina ityarthaH / athavA ' pArvatAH ' iticchAyApakSe parvatavAsinaH / eSu ye kecana ' idaM darzanam ' AvaNNA' ApannA prAptAH santaH ' savvadukkhA ' sarvaduHkhAt - sarvebhyaH sAMsArikaduHkhe - bhyaH ' vimuccai' vimucyante-vimuktA bhavanti / -: TIkArthaH -- agAra kA artha hai ghara / yahA~ agAra pada gRha meM rahane vAle patnI putra Adi kA sUcaka haiM / "mAce zora kara rahe haiM" isake samAna yaha eka orefron kathana hai / ataeva " ghara meM rahate hUe kA artha hai kalatraputra Adi ke sAtha nivAsa karate hue / kahA bhI hai "na gRhaM gRhamityAhu gRhiNI gRhamucyate ityAdi / "gRha gRha nahIM kahalAtA, vAstava meM gRhiNI gRha kahalAtI hai" / isa kathana ke anusAra gRha meM sthita kA abhiprAya hai gRha meM sthita putra patnI Adi para sneha karate hue | araNya kA artha hai araNya-vana meM nivAsa karane vAle vAnaprastha bhI kahalAte haiM / pravrajita saMnyAsI ko kahate haiM " pavvayA" pATha hai usakA artha pArvata arthAt parvatavAsI bhI ho / zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 tApasa yA mUla meM jo sakatA hai / TIkA " agAra" yA pahano artha gRha thAya che. ahIM agara yaha gharamA rahenArA patnI, putra mAhinu sUnya che, "bhAMgo (bhAyaDo) mose che," mA sthananA devu yA sAkSaNi thana che. tethI gharamAM rahenArA nA atha A pramANe samajavA "putra, putrI, patnI AdinI sAthai nivAsa uzto" hyuM cheDe "na gRha gRhamityAhu: " tyAdi "gharane gRha kahevAtuM nathI, vAstavika rUpe te gRhiNIne ja gRha kahevAya che," A thana anusAra gharamAM rahetA" eTale putra, putrI, patnI Adi para snehabhAva rAkhatA" "Araeya" bheTale vana. yAne "Araeya" bheTale vanamAM nivAsa puranAra, tene tApasa athavA vAnaprastha yA aDe che. sanyAsIne 'amita' he che. bhUNa sUtrabhAM ne "pavvayA" A pada vaparAyu che. tenA athapAta eTale ke parvatavAsI paNa thai zake che. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAtha bodhinI TIkA pra zru. a. 1 caturdhAtukavAdI bauddhamatanirUpaNam 235 ayaM bhAvaH-pUrvoktAH sarve'pyevaM kathayanti-madIyaM darzanaM ye prApsyanti te gRhasthAH vAnaprasthAH vA saMnyAsino vA bhavantu teSAM sarvaduHkhaprahANamavazyambhAvi bhavati, avazyameva duHkhocchedaH niratizayasukhaprAptizca bhavatIti / tathAhi-paMcabhUta tajjIvataccharIrAtmavAdinAmayamAzayaH- ye madIyadarzanazAkhamadhigatavantaH te gRhasthA eva sarvaduHkhebhyaH sarvebhyaH kezaluMcanaziromuNDanadaNDAdigrahaNanAgnyatapacaraNakAyaklezAdiduHkhebhyaH sadya eva vimucyante, taduktam- "tapAMsi yAtanA zcitrAH, saMyamo bhogavaMcanam agnihotrAdikaM karma bAlakrIDeva dRzyate // 1 // " iti / inameM se jo koI bhI isa darzana ko prApta (svIkAra) karate haiM, ve samasta sAMsArika duHkhoM se vimukta ho jAte haiN| ___ tAtparya yaha haiM pUrvokta sabhI vAdI kahate haiM jo hamAre darzana ko aMgIkAra kareMge vaha cAhe gRhastha ho, vAnaprastha hoM yA sanyAsI ho, unakA saba duHkha avazya naSTa ho jAegA aura unako sukha kI prApti hogI / yahAM paMcabhUtavAdI aura tajjIvataccharIravAdI kA mata yaha hai ki jo hamAre darzanazAstra ko svIkAra kara legeM, ve gRhastha rahate hue hI samasta duHkho se arthAt kezalAMca, mastaka muMDana, DaMDadhAraNa, nagnatA tapazcaraNa tathA kAyakleza Adi duHkhAM se zIghra hI chuTakArA pA lege| kahA bhI hai "tapAMsi yAtanAzcitrAH" ityAdi / tapasyA vividha prakAra kI yAtanA mAtra hai, saMyama bhogoM se vaMcita hai aura agnihotra Adi karmamaloM ke khela jaise dikhAI dete haiM" // 1 // gRhastha, AraNya AdimAMthI je ke amArA darzanane svIkAra kare che, teo samasta sAMsArika duHkhomAMthI mukta thaI jAya che. A kathananuM tAtparya e che ke pUrvokta samasta matavAdIo kahe che ke "je kaMI amArA darzanane svIkAra karaze, teo gRhastha athavA vAnaprastha athavA saMnyAsI, game te avasthAmAM rahevA chatAM samasta duHkhamAMthI mukta thaIne sukhanI prApti kare che. pAMca mahAbhU tavAdI ane tajajIvatacharIravAdIne mata e che ke amArA darzanazAstrane svIkAra karanAra mANasa, gRhasthAzramamAM rahIne ja samasta duHkhomAMthI mukta thaI jaze. eTale ke kezaluMcana, mastaka muMDana, DaMdhAraNa, nagnatA, tapazcaraNa tathA kAyakaleza mAhimomAMthI hI bhuta ze. yuM pAche "tapAMsi yAtanAcitrAH" pratyAhi tapasyA vividha prakAranI yAtanA rUpa ja che. saMyama bhegathI vihIna hoya che. ane agnihotra Adi karmo te bALakanAM khela jevAM dekhAya che." 1 che zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 sUtrakRtAGgasUtre mama darzanA''zritAnAM sadyaeva duHkhAtmakakezaluJcanAdibhiH vimuktirjAyate / eta nmate paralokAdInAmabhAvena tadartha zarIraklezakArikarmAnuSThAnasya nairarthakyena tyAga eva duHkhavimokSa iti / tathAcoktam "yo vedasya karttAro bhANDa dhUrtanizAcarAH" ityAdinA zAstravihitakarmaNi ninditvA, svecchayA aihikaphalopabhogasyaiva puruSArthatvaM pratipAdayantItipaJcabhUtatajjIvataccharIrakhAdimatam / sAMkhyAdastu mokSavAdinaH evaM pratipAdayanti -yo hi sAMkhyadarzanasyAss zrayaM karoti, yatra darzane - AtmA'karttA'bhoktA'draSTA sAkSI bhoktA kUTasthanityo hamAre darzana kA Azraya lene vAloM ko zIghra hI isa kezalaMcana Adi ke kaSTa se mukti mila jAtI hai / isa mata meM paraloka Adi kA abhAva hone se usake lie zarIra ko kleza utpanna karane vAle karmoM kA anuSThAna karanA nirarthaka hone se usakA tyAga kara denA hI duHkhoM se mukti pA lenA hai / kahA hai " trayo vedasya karttAro bhAMDadhUrtanizAcarAH" ityAdi / " veda racanevAle tIna haiM bhAMDa, dhUrta aura nizAcara " isa prakAra kaha kara ve zAstrokta karmoM kI nindA karake aura apanI icchA se ihaloka saMbaMdhI phalopabhoga ko hI puruSArtha kahate haiN| yaha paMcabhUtavAdI evaM tajjIvataccharIravAdI kA mata huvA / sAMkhya Adi ki jo mokSavAdI haiM, unakA yaha kathana hai ki jo sAMkhya darzana kA Azraya letA hai, jisameM AtmA akarttA, abhoktA, adraSTA, sAkSI amArA darzanazAstronA Azraya lenAra vyaktine, kezala cana AtinA kaSTamAMthI te turata ja mukti maLI jAya che. A lokonA matAnusAra paralAka AdinA abhAva heAvAthI paraleAkanA sukhane nimitte, zarIrane kaleza utpanna thAya evAM anuSThAnAnI ArAdhanA nirarthaka hAvAthI, evAM anuSThAnAnI jarUra ja rahetI nathI. A prakAranA anuSThAnono tyAga karavA, tenuM ja nAma duHkhAmAMthI mukita che. Azaya e che ke uparyukata matavAdIo tapa Adi anuSThAnomAM mAnatAM nathI, ane te anuSThAnA dvArA ja loko nirarthaMka zArIriGa utreza sahuna che, mevu bhAne che, udhuM pazu che "shrye| vedasya karttAroM" ityAdi veda racanArA bhAMDa, dhRta ane nizAcara, A traNa prakAranA che." A pramANe kahIne teo zAstrAkta karyAMnI niMdA kare che. ane peAtAnI IcchAnusAra A leAka saMbadhI phlApabhoga karavA, tene ja puruSA` kahe che. A prakAranA paMcabhUtavAdI ane tajIvatacharIravAdIonA bhata che. sAMkhya Adi matavADhIe ke jeo mekSavAdI che, tee paNa evu kahe che ke je loko sAMkhyadarzananA Azraya le che, te leAkeA zravaNa, manana ane nididhyAsana dvArA AtmAnA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra, zru a. 1 caturdhAtukavAdI bauddhamatanirUpaNam 237 janmajarAmaraNarogazokAdi vividhaduHkhakAraNavirahito'stItyevaM svIkaroti sa tAdRzamAtmAnaM zravaNamanananididhvAsanamArgeNa jJAtvA sAkSAtkRtya prkRtivircitsmstduHkhkaarnnaatsNsaaraadvimucyte| madIyadarzanamAzritya tAdRzadarzanapratipAditAtmAnaM vijJAya janmajarAmaraNagarbhaparamparA'nekavAkkAyamAnasAtitIvratarA' sAtodayarUpebhyo duHkhebhyo vimucyate / sakaladvandavirahitaM mokSamAzritya kevala: svasthaH svarUpamAzrito bhavatIti bhAvaH / tatra nAzramavicAro vA ttadattam paJcaviMzatitatvajJo yatra tatrAzrame vaset / jaTI muNDI zikhI vApi, mucyate nAtra saMzayaH // 1 // ityAdi sAMkhyamatam / bhoktA, kUTasthanitya tathA janma, jarA, maraNa, roga zoka Adi vividha prakAra ke duHkha ke kAraNoM se rahita mAnA gayA hai, vaha puruSa, zravaNa, manana aura nididhyAsana ke dvArA AtmA ke isa prakAra ke svarUpa ko jAna kara prakRti ke saMyoga se utpanna hone vAle samasta duHkhoM ke kAraNabhUta saMsAra se mukta ho jAtA hai / hamAre darzana kA Azraya lekara aura isa darzana meM pratipAdita AtmA ke svarUpa ko jAna kara janma, jarA, maraNa garbha paramparA, aneka yAcika kAyika aura mAnasika tIvratara asAtodaya rUpa duHkhoM se mukta ho jAtA hai / vaha samasta dvandvo se rahita mokSa ko prApta karake zuddha svastha aura apane svarUpa meM Azrita ho jAtA hai / isa viSaya meM Azrama vaya yA varNa Adi kA koI vicAra nahIM haiN| kahA bhI hai "paMcaviMzatitattvajJo" ityAdi / jo paccIsa tattvoM kA jJAtA hai, vaha cAhe kisI bhI Azrama meM rahe A prakAranA svarUpane (AtmA akatta, abhakta adraSTA, sAkSIbhoktA, kuTastha nitya tathA bha, 421, bha26, zeNa, 3 mAha vividha prAranA manai RthA 2Dita che.) jANIne prakRttinA saMgathI utpanna thanArA samasta duHkhanA kAraNabhUta saMsArathI mukta thaI jAya che. amArA darzanane (sAMkhya darzana) Azraya laIne, ane temAM pratipAdita AtmAnA svarUpane jANIne janma, jarA, maraNa garbhaparaMparA ane mAnasika tIvratara asAtAudaya rU5 dukhethI mukta thaI jAya che. te samasta dvothI rahita mokSane prApta karIne zuddha svastha ane nija svarUpamAM Azrita thaI jAya che. A viSayamAM Azrama, kya va mAhinA prazna utA nathI. 4thu 5 cha "pazititattvajJA" tyAdi je pacIza tane jJAtA che, te bhale AzramamAM rahe, athavA bhale jaTA vadhAre athavA bhale ziramuMDana karAve, athavA bhale zikhA vadhAre, paraMtu te avazya mukti prApta kare zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgasUtre ___ evameva bauddho'pi vakti-madIyadarzane samAzritaH darzanodIritanairAtmyapadaM padArthamAtrasya kSaNikatA duHkharUpatAM ca jJAtvA sarva duHkha sarva heyam, sarva kSaNikaM sarva zUnyamiti vibhAvya saparikaramArgapraNAlyA kSaNikAtmajJAnaM zUnyAtmajJAnaM vA prApya janmamaraNadhandhAdi doSaNAttebhyo duHlebhyo vimucyate / evamevA''dvaitavedAnti-madIyaM darzanamAzritya nityAnityavivekaihAmutrA' rthaphalabhogabirAgazamadamasamAdhAnoparatititikSAzraddhArUpasAdhanaSaTka-mumukSutvAnantaraM niSkAmakarmopAsanayA-utpana-jijJAsaH gurumAtmajJAninamavApya, zravaNamanananididhyAaura cAhe jaTA dhAraNa karatA ho muMr3a muMDavAtA ho yA coTI rakhatA ho, avazya mukta ho jAtA hai / isameM saMzaya nahIM hai| "ityAdi sAMkhya mata hai| isI prakAra bauddha kahatA hai jo hamAre darzana kI zaraNa letA hai aura isa darzana meM pratipAdita nairAtmavAda ko tathA padArtha mAtra kI kSaNikatA evaM duHkha rUpatA ko jAna kara aisI bhAvanA karatA hai ki-"sabhI kucha duHkharUpa hai saba heya hai, saba kSaNika hai, saba zunya hai "baha saparikaramArga praNAlI se kSaNika yA zUnyarUpa AtmA kA jJAna prApta karake janma maraNa bandha Adi doSoM se utpanna duHkho se mukta ho jAtA hai / isI prakAra advaitavAdI-vedAntI kahate haiM hamAre darzana ko aMgIkAra karane se hI AtmA mokSa prApta karake kRtakRtya hotA hai / nitya aura anitya kA viveka hone para aihika aura pAralaukika padArthoM ke tathA phalabhoga ke prati birakti, zama,dama samAdhAna, uparati, titikSA, zraddhArUpa chaha sAdhanoM tathA mumukSutva ke che, A vAtamAM kaI saMzayane mATe avakAza ja nathI" A prakArane sAMkhene mata che. baddho paNa evuM ja kahe che ke amArA bauddhadarzananuM zaraNa svIkAre che, ane temAM pratipAdita na rAtmavAdane tathA pratyeka padArthanI kSaNikatA ane duHkha rUpatAne jANIne evI bhAvanAvALA thaI jAya che. ke" badhuM duHkharUpa che, badhuM ha ya che badhuM kSaNika che ane badhuM zanya che," te saparikara mArga praNAlI dvArA kSaNika athavA zUnya rUpa AtmAnuM jJAna prApta karIne, janma, maraNa, badha Adi deSo vaDe utpanna thayelAM duHkhamAMthI mukta thaI jAya che. eja pramANe advaitavAdI-vedAntIo kahe che ke amArA darzanazAstranuM zaraNa svIkAravAthI ja AtmA mekSa prApta karIne kRtakRtya thaI jAya che. nitya ane anityane viveka utpanna thatAM ahika ane paralokika padArtho pratye tathA phalabega pratye virakti utpanna thAya che. tathA zama, dama, samAdhAna, uparAti titikSA ane zraddhA rUpa cha sAdhanAnI tathA mumukSatranA anantara zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 kAdibauddhAntavadinAmaphalavAditvam 239 sanadvAreNa-ajarA'maranityamuktavedAntamAtraghA''tmAnaM nityazuddhamuktasvabhAvaM jJAtvA saMsArasAgarakAryaviziSTamajJAnaM jagadupAdAnabhUtaM vinAzya, niratizayamukhamAtrAtmakaM mokSamavApya kRtakRtyo bhavati // 19 // idAnIM sUtrakAraH cArvAkAdi bauddhAntavAdinAmaphalavAditvamAviSkartumAha -'te'ityAdi / mUlam te NAvi saMdhi NacANaM na te dhammavio jnnaa| 9 10 11 12 13 16 14 15 17 je te u vAiNo evaM na te ohaMtarA''hiyA // 20 // chAyAte nApi saMdhi jJAtvA khalu na te dharmayido jnaaH| ye te tu vAdina evaM na te oghantarA AkhyAtAH // 20 // anantara niSkAma karma kI upAsanA hotI hai / upAsanA se jijJAsA utpanna hotI hai / taba jJAnI gurU ko prApta karake zravaNa, manana aura nididhyAsana ke dvArA vedAnta se hI jAna ne yogya ajara amara aura nityamukta tathA zuddha buddha aura mukta svabhAvavAle AtmA ko jAnatA hai| taba saMsArasAgara ke kArya aura jagat ke upAdAna rUpa ajJAna ko naSTa karatA hai| usake pazcAta sarvotkRSTa sukhamaya mokSa prApta kara letA hai aura kRtakRtya ho jAtA hai // 19 // aba sUtrakAra cArvAka se lekara bauddhamata taka ke vAdiyoM ko aphalavAdI prakaTa karate hue kahate haiM-"te"ityAdi / (bAdamAM) niSkAma karmanI upAsanA thAya che. UpAsanAdvArA jijJAsA utpanna thavAthI gya guru meLavIne zravaNa, manana ane nididhyAsana dvArA ja vedAntamAMthI ja jANavA yogya ajara amara ane nityamukata tathA zuddha buddha ane muktasvabhAvavALA AtmAne jANe che. tyAre ja teo saMsAra sAgaranA kArya ane jagatanA upAdAna rUpa ajJAnane naSTakarI nAkhe che. tyArabAda satkRSTa sukhamaya mokSane prApta karIne teo kRtakRtya thaI jAya che. "gAthA 19" have sUtrakA cAkethI laIne ddhamata paryantanA matavAdIone aphalavAdI rUpe prakaTa karavA nimite kahe che ke "" ItyAdi zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtro anvayArtha:(te) te pUrvokta vAdino'nyatIthikAH 'saMdhi sandhim avasaraM (NAvi) naiva (NaccA) jJAtvA kriyAyAM pravartante / te (jaNA) janAH- pUrvoktavAdinaH / (dhammavio) dharmavida = dharmajJAtAraH (na) na snti| (je te u) ye te tu (evaM) evaM pUrvoktAH (vAiNo) vAdinaH aphalavAdasya samarthayitAraH / (te) te vAdinaH (ohaMtarA) oghantarAH saMsArapArakAraH (na AhiyA) nAkhyAtA= na kathitAstIrthaGkaraiH te saMsArapAragAmino na bhavantIti bhAvaH // 20 // zabdArtha-'te-te' paJcamahAbhUta Adiko batAne vAle 'saMdhi-sadhim' saMdhiko avasarako 'NAvi gacA-naiva jJAtvA' nahIM jAnakara kriyA pravRtta hote haiM 'te jaNAte janAH' ve loga 'dhammavimo-dharmavidaH dharma ko jAnane vAle 'na-na' nahIM haiM 'je te u-ye te tu' jo anyadarzi haiM 'pavaM pavam' pUrvota rUpa kahe gaye 'vAiNo-vAdinaH' aphalayAdI samarthana karanevAle 'te-te ve vAda karanevAle 'ohaMtarA-odhantarAH' saMsArako pAra karanevAlA 'na AhiyA nANyAtA nahIM kahe haiM // 20 // anvayArya: pUrvakti anyatIrthika sandhi arthAt avasara ko na jAnakara hI kriyA meM pravRtti karate haiM ve loga dharma ke jJAtA nahIM haiM jo pUrvokta vAdI aphalavAda ke samarthaka haiM ve tIrthakaroM dvArA saMsAra ko pAra karane vAle nahIM kahe gaye haiM, arthAt ve saMsAra se tira nahIM sakate // 20 // zahAtha-'te-te' yamAlavAhI! 'saMdhi-sandhim' sacine-aksarane 'gAvi jaccA-naiva jJAtvA' yAvinA yAmA pravRtta thAya che. 'te jaNA-te janAH' tesA 'dhammavio-dharmavidaH' bhanekavAvA'na-na'DAta nathI. 'je te u-ye te tu' 2 anyamatavAhima che. 'evaM-evam pUryAta prAthI vAmAM AvedI 'vAiNo-vAdinaH' masavAhanu samarthana 42vAvANA'te- rIta vA 42vAvANAsa 'ohaMtarA--oghAtagaH' saMsArane pA2 42vAvANA 'na mAhiyA-nAlyAtA' 46 nathI. // 20 // -anvyaarthpUta anyatIthike (anya matavAdIo) sandhi eTale ke avasarane jANyA vinA ja kriyAmAM pravRta thAya che. teo dharmanA jJAtA nathI je anyatIthike aphalavAdanA samarthake che temane tIrthakaree saMsArane pAra karanAra kahyA nathI. eTale ke te aphalavAdIo saMsArane tarI zata nathI, parantu tamA mesA rahecha. "20" zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zu. a. 1 cArvAkAdibauddhAntavAdInAmaphalavAditvam 241 TIkA 'te' te paJca bhUtAdi bauddhAntAH vAdinaH 'NAvi, nApi naiva, saMdhi sandhim avasaraM manuSya bhavAryakSetraprAptimukulajanma kevaliprajJaptadharmazravaNa- tacchraddhAna- tadAcaraNa dvArA karmanAzarUpam ' jJAtvA' vijJAya tAdRzamavasaramajJAtvaiva te pUrvoktavAdinaH pravRttAH / Namiti vAkyAlaMkAre / ayaM bhAvaH yena AtmA karmarahito bhavati tamavasaramajJAtvaiva duHkhAd vimoktuM prayatante / karmanAzArthaM yatamAnena prathamataH karmasvarUpamavagantavyam / tadanavagame karmocchedo na sAdhitaH syAt, pUrvoktavAdinastu tattvataH karmasvarUpaM na jAnanti / tAdRzamavasaramajJAtvaiva karmavinAzAya sva sva zAstraM viracitavantaH, atastadIyazAstrajJAnenApi samyagrUpeNa karmocchedaH saMbhavati / ataH sUtrakAreNa samyagevoktam - - ' teNAvisaMdhi cANaM' ityAdi / na -: TIkArtha: ve cArvAka se lekara bauddhamata taka ke vAdI manuSyabhava AryakSetra kI prApti, sukula meM janma, kevali prarUpita dharma ke zravaNa, usa dharma para zraddhAna aura usake AcaraNa dvArA karmoM ke kSayarUpa avasara ko na jAnakara hI pravRtta ho rahe haiM / Azaya yaha hai ki AtmA jisake dvArA karma rahita hotA hai, usa avasarako na jAnakara hI ve duHkhase mukti pAne ke lie prayatna hI karate rahate haiM use pahale karmakA svarUpa samajhanA caahie| use samajhe vinA karma kA uccheda kiyA nahIM jA sakatA / parantu ye vAdI karma ke svarUpa ko vAstavika rUpa ko jAnate nahIM hai| isa prakAra ke avasara ko jAne vinA hI unhone karmoM ke vinAza ke lie apane apane zAstra raca DAle hai / ataeva unake zAstroM ko jAna lene se bhI karmoM kA uccheda nahIM ho sakatA / ataeva sUtrakArane yathArtha hI kahA hai- " ve avasara ko nahI jAnakara" ityAdi / -TIartha cAvA kathI laIne bauddho pantanA anyamatavAdIe manuSyabhava A kSetranI prApti. sukulamAM janma vali prarUpita dharmanu zravaNa, kevali prarUpita dharma mAM zraddhA. ane te dha AcaraNa dvArA kA ne kSaya karavAnA avasara prApta thAyeA che, A vAtane samajayAvinA ja pravRtti kayA kare che, A kathananA bhAvArtha e che ke AtmA kevI rIte kama thI rahita thAyache, tejANavAnA avasaraprApta thavA chatAM paNa te te avasaranA upayAga kayA vinA ja duHkhamAMthI mukta thavAnA prayatna karyAM kare che. temaNe sauthI pahelAM kama nu svarUpa samajavu joie kUma nu svarUpajANyA vinA tenA nAnA upAya ja kevI rIte karI zakAya? para ntu te anyatIthi kA kama nA svarUpane vAstavika rUpe jANutAnathI. A prakAranA avasarane jANyA vinA ja. temaNe karmAMnA vinAza nemATe pAta peAtAnAM zAstronI racanA karI nAkhI che. ethI temanAM te zAstrone samajI levA chatAM paNa karmonA Uccheda thaizakatA nathI tethI ja sUtrakAre yathArtha ja kahyuM sU. 31 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ___ sUtrakRtAGgasUtre athavA-sandhAna sandhiH uttarottarajIvAdipadArthajAtaviSayakaM-jJAnam / tadajJAtvaiva te vAdinaH karmavinAzAya prvRttaaH| ataH'na te dharmavidaH / yataH karma svarUpamaviditvaiva pravRttAH tataste na dharmavidaH / samIcInarUpeNa dharmaparicchedena te vidvAMso-nipuNamatayo naiva bhavanti / janA itijanAH cArvAksAMkhyAdayo lokA iti / vastutastu kSAntimuktyAdiko dazavidho dharmaH taM dazavidhaMdharmamajJAtvaiva-anyathA'nyathA dharmasvarUpaM prarUpayanti / ajJAtamUlakakathitadharmANAM mokSarUpaM phalaM na bhavati, ataste aphalavAdinaHkathyante / ayaM bhAva:-yo hi vahniruSNaH prakAzako dAhapAkAdi kAryakArI, ityevaM rUpeNa vajhe vAstavikaM rUpaM jAnAti, sa eva vahnimAdAya dAhapAkAdi kArya karoti, yo vaDheH svarUpameva na jAnAti sa kathaM vahninA athavA sandhi kA artha hai sandhAna arthAt uttarottara jIvAdi padArthoM kA jJAna / use na jAnakara hI ve vAdI karma ke vinAza ke lie pravRtta hue hai, ataeva ve dharma ke vettA nahIM haiM arthAta samIcIna rUpase dharmako jAnane meM kuzala nahIM hai| " jaNA" kA artha hai cArvAka sAMkhya Adi loga / vAstava meM dharma kSamA mukti Adi ke bhedase dasa prakAra kA hai| para ve usa dazavidha dharmako na jAnakara hI dUsarI dUsarI taraha se dharmakA svarUpa kahate haiN| ajJAna pUrvaka kahe hue dharma se mokSa phala kI siddhi nahIM hotI ataeva ve aphalavAdI kahe gaye hai| tAtparya yaha hai ki jo puruSa agni ke vAstavika svarUpa ko jAnatA hai ki agni uSNa hotI hai, prakAza karatI hai aura dAha pAka Adi kArya karatI hai, vahI agni ko grahaNa karake dAha pAka che ke-avasarane jANyA vinA ItyAdi-athavA "saMdhi A padane artha saMdhAna eTale ke uttattara jIvAdi padArthonuM jJAna". paNa karI zakAya. tene jANyA vinA ja te matavAdIo karmane vinAza karavAne pravRtta thayA che tethI teo dharmanA vettA nathI-eTale ke teo samIcIna rUpe dharmanAjANakAra nathI "ga" A pada cAvaka Adi leke nA arthamAM vaparAyuM che. kharI rIte te kSamA mukita AdinA bhedathI dharma dasa prakArano che. paraMtu pUrvokta anya matavAdIo A dasa prakAranA dharmane jANyA vinA dharmanA svarUpanI bIjI rIte ja prarUpaNa kare che. ajJAna pUrvaka jene dharma mAnavAmAM Avyo hoya evA dharma dvArA mekSa rUpa phalanI siddhi thatI nathI. tethI evA dharmanI prarUpaNa karanArAne aphalavAdI kahevAmAM Avela che. dAkhalA tarIke je mANasa agninA vAstavika svarUpane jANa nathI-eTale ke je mANasane eTalI paNa khabara nathI ke agni uSNa hoya che, prakAza ApanArI hoya che, dAhaka hoya che, pakavavAnuM Adi kArya karanArI che, te mANasa agnine rAdhavA Adi kAryomAM upaga karI zakatuM nathI. parantu je mANasane agninA vAstavika svarUpanuM jJAna hoya che, te mANasa rAMdhavA, tApavA, Adi kAryamAM agnine upayoga karI zake che. e ja pramANe je mANasa dharmanA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samartha bodhinI TokA pra. a. a. 1 cArvAkAdibauddhAntavadinAmaphalavAditvam 243 pAkAdikArya saMpAdayiSyati tadvat yo dharmasvarUpaM tattvato na jAnAti tasya tena pratipAditaH tathA'nuSThitazca dharmaH kathaM mokSaphalAya paryAptaHsyAditi te phavAdana va bhavanti / 'ye te tu' ityatra tu zabdaH ca zabdasya arye vidyate cakArasya "ye ityasyAnantaraM prayogaH tathA ca ye ca te vAdinaH pUrvoditA nAstikA zrAvakAH nAstikaprAyAzca evam = uktaprakAreNa samyag jJAnAbhAvena sAMkhyAdayaH na te oghaMtarA : 'oghaH - saMsAra:- tasya te saMtaraNazIlA nAkhyatAH na kathitAH // 20 // punarapyAha - teNAvisaMdhi' ityAdi / mUlam - teNA vi saMdhi NacANaM na te dhammavio jaNA / ye te u vAiNo evaM na te saMsArapAragA // 21 // chAyA tenApi saMdhiM jJAtvA na te dharmavido janAH / ye te tu vAdina evaM na te saMsArapAragAH // 21 // Adi kArya kara sakatA haiM / jo agni ke svarUpa ko hI nahIM jAnatA vaha usase dAha pAka Adi kArya kisa prakAra sampAdita kara sakatA hai ? isI prakAra jo dharma ke vAstavika svarUpa ko nahIM jAnatA, usake dvArA pratipAdita tathA Acarita dharma mokSa phala ko pradAna karanemeM kaise samartha ho sakatA hai ? ataeva ve aphalavAdI hI haiN| isa prakAra jo pUrvokta cArvAka yA cArvAka jaise vAdI haiM, ve ukta prakAra se samyanahIM kahe gae haiM ||20|| jJAna kA abhAva hone ke kAraNa saMsAra se tirane vAle punaH kahate haiM -- " teNAvi saMdhi " ityAdi / 66 zabdArtha - 'te - te ' ve anyatIthI 'NAvisaMdhiM gaccA-na apisandhiM jJAtvA' sandhiko jAne vinAho kriyAmeM pravRtta rahate haiM 'te jaNA dhammavio na te janAH dharmavidaH na' vAstavika svarUpane jANatA nathI, tenA dvArA Arita dharma athavA tenA dvArA pratipAdvita dhama meAkSaphaLanI prApti karavAmAM kevI rIte samatha heAI zake? te kAraNe sUtrakAre te anyatIthikAne aphalavAdI kahyA che. A prakAranA cArvAka Adi anya matavAdIo samyajJAnanA abhAvane kAraNe saMsAra sAgara tarI javAne samartha hAtA nathI. ! gAthA. 20aa vaLI sUtrakAra kahe che ke anfa fa" Seul "" zabdArtha - 'te - te' te anytiirth| 'NAvi saMdhiM gaccA-na api sandhiM jJAtvA' saMdhIne lakSyA vinAtha DiyAmAM pravRtta rahe the. 'te jaNA dhammavibho na-te janAH dharmavidaHna' zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 sUtrakRtAGgasU anvayArthaH pUrvavadeva | vyAkhyA spaSTA, navaraM te vAdinaH saMsArapAragAH saMsArasya - narAmaranArakatiryak rUpasya pAragAH = pAragAmino na bhavanti // 21 // punarapyAha - ' teNAvi' ityAdi / mUlam - taNAva saMdhi NacANaM na te dhammavio jaNAH / je te u vAiNo evaM na te gavbhassa pAragA // 22 // chAyA tenApi saMdhi jJAtvA na te dharmavido janAH / ye te tu vAdina evaM na te garbhasya pAragA // 22 // ve loka dharma ko jAnane vAle nahIM haiM 'je te u evaM vAiNo ye te tu evaM vAdinaH ' jo pUrvokta siddhAMtakA pratipAdana karate haiM 'na te saMsAra pAragA - te saMsAra pAragAH na' ve saMsAra ko pAra nahIM kara sakate haiM ||21|| -: anvayArthaH - 44 isa gAthA kA artha pUrvavat hI hai / pichalI gAthA meM " ohaMtarA''hiyA " pATha thA, usake sthAna para yahA~ " saMsArapAragA " pATha hai / ataH isakA artha isa prakAra hai ve vAdI manuSya deva nAraka aura tiryaMcagatirUpa saMsAra se pAragAmI nahIM hote haiM / isakI vyAkhyA spaSTa hai| zeSa saba pUrvavat samajhanA cAhie ||21|| phira kahate haiM - " te NAvi " ityAdi / zabdArtha - 'te - te' ve 'saMdhi - saMdhim' sandhiko 'NAvi NaccA - nApi jJAtvA' nahIM jAnakara kriyAmeM pravRtta haiM 'te jaNA te janAH' ve loga 'dhammavio-dharmavidaH' dharma ke tevA soDo dharmanA rahasya ne bhAgavAvANA nathI. 'je te u evaM vAiNo-ye te tu vaM vAdinaH / pUrvota siddhAntanuM pratipAdana ure che, 'na te saMsArapAragA-te saMsArapAragAH na' tethe saMsArane pAra urI zastA nathI // 21 // -manvayArtha - yA gAthAnA artha pUrvavat 4 che bhAgalI gAthAmA 'ahaM' tarA''hiyA' pATha ito, tenI bhayyA yA gAthAmA "saMsArapAragA" pATha che. "saMsArapAragA" ityAdi gAthAno artha A pramANe che. te anya matavAdI loko manuSya, tiya``ca nAraka ane deva, A cAra gati rUpa saMsArane pAra karIne mekSanI prApti karI zakatA nathI. A gAthAne atha spaSTa che. bAkInuM badhuM kathana AgalI gAthAmAM kahyA pramANe ja samajavu' ! gAthA 21 // paNI sUtraara he cheDe - " teNAvi" pratyAhi zabdArtha - 'te-te' tethe 'saMdhi - saMdhim' saMdhIne 'NAvi NaccA - nApi jJAtvA' bhaeyA vinAgaDiyAmAM pravRtta thAya che 'te jaNA te janAH' te bojhe 'dhammavio-dharma' zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkAdibauddhAntavAdInAmakalavAditvam 245 anvayArthaH pUrvavadeva / vyAkhyA nigadasiddhA, navaraM-te vAdinaH garbhasyagAgamanasya pAragA na bhavanti garbhAd garbhAntaraparibhramaNaM teSAM na nshyti||22|| punarapyAha-'teNA vi saMdhi' ityAdi / mUlamteNA vi saMdhi NaccANaM na te dhammavio jaNA / je te u vAiNo evaM na te jammassa pAragA // 23 // chAyAtenApi saMdhi jJAtvA na te dharmavido janAH / ye te tu vAdina evaM na te janmanaH pAragAH // 23 // jJAtA 'na-na' nahIM haiM 'je-ye' jo 'te u-te tu' ve evaM evam' aise 'vAiNo-vAdinaH' vAdI haiM 'te-te' ve 'nagabbhassa pAragA-garbhasya pAraNAH na' garbhako pAra nahIM kara sakate haiM // 22 // -anvayArthaHisa gAthA kA artha bhI pUrvavat hI hai| vyAkhyA bhI spaSTa hai| vizeSa itanA samajhanA ki-ve vAdI garbha ke pAragAmI nahIM hote arthAt unakA eka garbha se dUsare garbha meM paribhramaNa karanA baMda nahIM hotA hai // 22 // phira kahate haiM-" te NAvi" ityAdi / zabdArtha-'te-te ve saMdhi-sandhim' sandhiko 'NAvi jaccA-nApi jJAtvA' nahIM jAnakara kriyAmeM pravRtta hote haiM 'te jaNA dhammapio na-te janAH dharmavidaH na' ve loga vidaH' bhane tnaa| 'na-na' nathI. 'je-yeresA 'eya-evam' se zata nA 'vAiNovAdinaH' vAhImA cha. 'teu-te tu teso 'na gambhassa pAragA-garbhasya pAragAna' garbhane pAra karI zaktA nathI. 22 -mkyaathA gAthAne artha paNa pUrvavat ja che. vyAkhyA paNa spaSTa che. ahIM eTaluM ja vizeSa kathana samajavAnuM che ke te anyatIrthike garbhanA pAragAmI thatA nathI. eTale ke temanuM eka garbhamAMthI bIjA garbhamAM paribhramaNa karavAnuM baMdha paDatuM nathI. gAthA rara qNI sUtrA2 4 che -"teNAvi" tyAhi hAtha---te-te' mA 'sadhi-sandhim' sadhIna 'NAviNaccA-nApi bhAsyA' yA vinA liyAma pravRtti 42 cha, 'te jaNA dhammavio na-te janAH dharma vidaH ne zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 sUtrakRtAGgasUtre anvayArthaH pUrvavadeva / vyAkhyA sUtrasiddhA, navaram - te vAdinaH janmanaH = - utpattirUpasya pAragA na bhavanti janmano janmAntaraM satataM gacchanti kintu muktiM na prAvanti, uktaJca "vrajanto, janmano janma, labhante naiva nirvRtim iti // 23 // punarapyAha - ' teNA vi saMdhi' ityAdi / mUlam - teNA vi saMdhi NacANaM na te dhammavio jaNA / ye te tu vAdina evaM Na te dukkhassa pAraga / // 24 // dharma ko jAnane vAle nahIM haiM 'je te u evaM bAiNo-ye te tu evaM vAdinaH' mithyAtvake siddhAntakI prarUpaNA karane vAle ve loga 'jammassa pAragA na-janmasya pAragA na' janmako pAra nahIM kara sakate haiM ||23| anvayArtha: artha aura vyAkhyA pahale ke samAna hI hai / vizeSa yahI hai kI ve vAdI janma arthAt utpatti ke pAragAmI nahIM hote ve eka janma se dUsare janma ko prApta hote rahate haiN| mokSa nahIM prApta kara sakate / kahAbhI haiM- " vrajanto janmano janma " ityAdi / - -- 46 eka janma se dUsare janma ko prApta karate hue mukti nahIM pAte haiM" // 23 // te boo dharmane laguvAvAjA hotA nathI. 'je teu evaM bAiNo-ye te tu evaM vAdinaH' bheyo yA rIte mithyAtvanI azyA uravAvANA che teyo 'jammassa pAragA na janmasya pAragAna' 4nbhane pAra urI zatA nathI. ||23|| -manvayArtha - A gAthAneA artha ane vyAkhyA pUrvavat ja samajavI ahIM eTaluM ja vizeSa kathana grahaNa karavuM joie ke te anyatIthi janma athavA utpattinA pAragAmI thatA nathI. te eka pachI eka janmanI prApti ja karyAM kare che. teo mekSanI prApti karI zatAM nathI. hyuM pazu che " brajanto janmano janma " tyAhi zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 teo eka janma pachI bIjA janmanI prApti karatAja rahe che. teo janma maraNanA pherAmAMthI chuTakAro pAmIne mAdhAmanI prApti karI zakatA nathI ! 23 u Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra zu. a.1 cArvAkAdibauddhAntavAdInAmakalavaditvam 247 chAyAtenApi saMdhi jJAtvA na te dharmavido jnaaH| ye te tu vAdina evaM na te duHkhasya pAragAH // 24 // anvayArthaH pUrvavadeva / vyAkhyA nigadasiddhA, navaram-te vAdinaH duHkhasya zArIramAnasasambandhinaH pAragAH pAragAminaH na bhavanti duHkhasAgare nimagnA eva bhavanti // 24 // punarapyAha-'teNA vi saMdhi' ityAdi teNA vi saMdhi NacANaM na te dhammavio jaNA / je te u vAiNo evaM na te mArassa pAragA // 25 // chAyAtenApi sandhiM jJAtvA na te dharmavido janAH / ye te tu vAdina evaM na te mArasya pAragAH // 25 // phira kahate haiM-" te NAvi" ityAdi / zabdArtha-te-te ve anyatIthI 'NAdhi saMdhi gaccA -nApi sandhi' jJAtvA balu sandhiko jAne vinAhI kriyAmeM pravRtta hote haiM 'te jaNA dhammavio na-te janAH dharma vidaH na' ve loga dharma ko nahIM jAnate haiM 'je te u evaM vAiNo-ye te tu evaM vAdinaH' mithyAsiddhAMta kI prarUpaNA karane vAle ve anyatIrthI 'dukkhassa pAragA na-duHkhasya pAragAH na duHkhako pAra nahIM kara sakate hai // 24 // -anvayArtha:artha aura vyAkhyA pUrvavat hI hai| vizeSa yaha hai ki-ve vAdI duHkha ke pAragAmI nahIM hote arthAt ve duHkha sAgara meM DUbe hI rahate haiM // 24 // vaNI suutr||2 49 cha -" teNAvi chatyAdi / zahAtha - 'te-te te anyatIthI 'NAvi saMdhi gaccA Na-nApi sandhi jJAtvA khalu' aksarane tayAvinA liyAmA pravRtta thAya che. 'te jaNA dhammavimo na. -tejanA dharma vidaH na' tegA bhavettA nathI. 'je te u evaM vAiNo-ye te tu evaM vAdinaH' mithyA sidhyA tanI pr35|| 421||vaannaacyaa sevA te manyatIthI . 'dukhassa pAragA naduHkhasya paragAH na' humane pA2 4rI zatanathI // 24 // (manvayArtha) A gAthAne artha tathA vyAkhyA pUrvavat ja che. ahI eTaluM ja vizeSa kathana karavuM joIe ke teo duHkhasAgaramAM ja DUbelAM rahe che. A ra4 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 sUtrakRtAGgasUtre _anvayArthaH pUrvavadeva / vyAkhyA sugamA, navaram-te vAdinaH mArasya mRtyoH pAragA na bhavanti vAraM vAraM mRtyumukhameva vizantItyarthaH // 25 // te ajJAnino yAni yAni sthAnAni prAmavanti, tAni tAni sthAnAni darzayati-'nANAvihAI ityAdi / nANAvihAI dukkhAI, aNuhoti puNo puNo / saMsAracakavAlaMmi maccuvAhi jarAkule // 26 // chAyAnAnAvidhAni duHkhAnyanu bhavanti punaHpunaH / saMsAracakravAle, mRtyuvyAdhijarAkule // 26 // phira kahate haiM-" te NAvi" ityAdi / zabdArtha-te-te' ve anyatIrthI 'NAvi saMdhi NaccANa-nApi sandhi jJAtvA khalu' saMdhiko vinA jAnehI kriyA pravRtta hote hai 'te jaNA dhammavio na-te janAH dharmavidaH na' ve loga dharma ko nahIM jAnate haiM 'je te u evaM vAiNo-ye te tu evaM vAdinaH' mithyAsiddhAMtakI prarUpaNA karane vAle ve anyatIrthI 'na mArassa pAragA-mArasya pAragA na' mRtyu ko pAra nahIM kara sakate haiM // 25 // - anvayArtha - artha aura vyAkhyA pUrvavat hI haiN| vizeSayaha hai ki-ve vAdI mRtyu se pAra nahIM hote arthAt bAra bAra mRtyu ke mu~ha meM hI praveza karate haiM // 25 // qNI sUtrA2 4 cha (" teNAvi") tyA zahAtha-'te-te'te anya tIthI / 'NAvi sandhi NaccA Na-nApi saMdhi jJAtvA khala' aksarane nayA vinA liyAmA pravRtta thAya cha 'te jaNA dhammavio na-te janAH dharmavidaH na' teyo dhamana samatA nathI. 'je te tu evaM vAiNo-ye te tu evaM vAdina' bhithyA siddhAMtanI pra35 42vAvAsavA te manya tIthI . 'na mArassa pAragA-mArasya pAragA na' bhRtyune pA2 42rI zatA nathI. (manvayAtha) A gAthAne artha ane vyAkhyA pUrvavat ja che. ahI eTalI ja vizeSatA samajavAnI che ke te anya matavAdIo mRtyunA pAragAmI thatA nathI eTale ke vAraMvAra metanA mukhamAM praveza kare che ke 25 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manvayAyaH samayArtha bodhinI TIkA pra.a. a. 1 cArvAkAdibauddhAntavadinAmaphalavAditvam 249 anvayArthaHte pUrvoktavAdinaH (maccuvAhijarAkule)mRtyuvyAdhijarAkule mRtyunyAdhi jarAvyApte (saMsAracakavAlaMmi) saMsAracakravAle saMsArAvarte (nANAvihAI) nAnAvidhAni= anekaprakArANi, (dukkhAI) duHkhAni zArIramAnasAdIni (puNopuNo) punaH punaH= vAraM vAram (aNuhoti) anubhavanti // 26 // TIkA'maccuvAhijarAkule' mRtyuvyAdhijarAkule-mRtyuH=maraNam vyAdhiH zarIramAnasapIDA jarA-vArddhakyam, tairAkule vyApte etAdRze' saMsAracakkavAlammi ve ajJAnI jina jina sthAnoM ko prApta karate haiM, u sthAnoM ko dikhalAte haiM " nANAvihAI" ityaadi| zabdArtha-'maccuvAhijarAkule-mRtyuvyAdhijarAkule' mRtyu, vyAdhi aura vRddhAvasthA se vyApta 'saMsAracakavAla mi-saMsAracakravAle saMsAra rUpI cakrame 'puNo puNo-punaH punaH' bAra bAra 'NANAvihAI-nAnAvidhAni' aneka prakArake 'dukkhAi-duHkhAni' duHkhoMko 'aNuhoti-anubhavanti' bhogate haiM // 26 // - anvayArtha - ve vAdI mRtyu, vyAdhi aura jarA se vyApta saMsAra ke pravAha meM aneka prakAra ke zArIrika aura mAnasika duHkhoMko vAraM vAra' anubhava karate haiM // 26 // -TIkArthaHmRtyu vyAdhi arthAt zArIrika tathA mAnasika pIDA aura jarA arthAt buDhApe se vyApta saMsAra rUpI Avarta meM nAnA prakAra ke asAtA ke udaya rUpa have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke te anya matavAdIo kyA kayA sthAnene prApta 72 cha "nANo vihAI" tyAha ___evel-'maccuvAdi jarAkule-mRtyuvyAdhijarAkule mRtyu, vyAdhi bhane vRddhAvasthAthI vyAta 'saMsAracakavAlami-saMsAracakravAle' saMsAra 35 yA puNo puNo-punaH punaH pAra pA2 'NANAvihAI-nAnAvidhAni' bhane prA2nA 'dukkhAI-duHkhAni mAne 'aNuhoti-anubhavanti' lAgave che // 26 // (anvayArtha) te anya matavAdIo mRtyu, vyAdhi ane jarAthI vyApta A saMsAra pravAhamAM aneka prakAranA zArIrika ane mAnasika duHkhene anubhava kare che. te 26 che (AN) teo A saMsAramAM vyAdhi- zArIrika ane mAnasika pIDAone anubhava kare che. vAraMvAra vRddhAvasthAnA duHkha bhogave chevAraMvAra mRtyunAM duHkhane paNa anubhava kare che sU. 32 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 sUtrakRtAGgasUtre saMsAracakravAle= saMsArAvarte 'nANAvihAI' nAnAvidhAni= anekaprakArANidukkhAI 'duHkhAni pratikUlavedanIyAni asAtodayalakSaNAni 'puNo puNo' punaH punaH= vAraM vAram 'aNuhoti' anubhavanti / tathAhi-narakayAtanAyAM kadAcitkarapatreNa vidAryante kumbhIpAke vipAcyante taptAyaHpiNDeSu saMbaddhayante, zAlmalivRkSaNa kaMTakA''viddhana saMyojyante / tiryag yoniSu samutpadya zItoSNAdisahanAGkanadamanatADanA'tibhAravahanakSuttRSAdIni duHkhAnyanubhavanti / manuSyeSu iSTaviyogA'niSTasaMyogazokakrodhamadaviSAda bhayapramAdagarbhAvAsajanmajarAmaraNarogA''krandanAdIni nAnAvidhAni duHkhAni / deveSu abhiyogeA killiSikatvacyavanAdIni duHkhAni te pUrvoktavAdinaH evaM pratikUla vedanA rUpa duHkho ko bAra bAra bhogate haiN| vaha duHkha isa prakAra haiM- naraka saMbaMdhI yAtanA meM jIva kabhI karauMta se cIre jAte haiM, kumbhI meM pakAye jAte haiM, garma lohe ke piNDa ke sAtha cipakAe jAte haiM, kA~ToM vAle semala vRkSa ke sAtha saMyukta kiye jAte haiM / tiyazca yonI meM utpanna hone para sI garmI ko sahana karanA, DAma lagAnA, damana, mArapITa sahanA, khUbabojha ladanA bhUkha pyAsa Adi duHkhoM ko anubhava karanA paDatA hai| manuSyagati meM iSTa viyoga, aniSTa saMyoga, zoka, krodha, mada, viSAda, bhaya, pramAda, garbhavAsa, janma, jarA, maraNa, Akrandana Adi nAnA prakAra ke duHkha hai| devo meM abhiyoga, irSA, kilviSikatA aura cyavana Adi ke duHkha haiN| teo saMsAra rUpI AvartamAM vividha prakAranI asAtAnA udaya rUpa ane pratikULa vedanA rUpa duHkhanuM vAraMvAra vedana kare che teo kyA kyA prakAranI yAtanAo bhagave che te have prakaTa karavAmAM Ave che- naraka saMbaMdhI nIcenI yAtanAo teo bhogave che karavata vaDe temanA zarIrane cIravAmAM Ave che kuMbhamAM temane pakvavAmAM rAMdhavAmAM Ave che, garama leDhAnA piMDa sAthe saMyukta karavAmAM Ave che, kAMTAvALA semala vRkSanI sAthe temane saMyukta karavAmAM Ave che ityAdi aneka prakAranI tIvra vedanAo tyAM temane bhogavavI paDe che tiryaMca nimAM utpanna thaIne teo nIce pramANe vedanAo bhegave che. ThaMDI ane garamI sahana kare che temane DAma devAmAM Ave che, damana, mArapITa Adi temane sahana karavuM paDe che. khUba bhAra upADe paDe che ane bhUkha tarasa Adi vividha yAtanAo sahana karavI paDe che. manuSya gatimAM utpanna thaIne teo nIcenAM du:khonuM vedana are chaSTa viyoga, aniSTa sanyAsa, adha, maha, viSAha, maya, pramAda, AvAsa, sanma, 12 maraNa, rega, Akranda Adi vividha prakAranA duHkho teo manuSya gatimAM sahana kare che. devagatimAM utpanna thaIne teo nIcenAM duHkha sahana kare che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 cArvAkAdibauddhAntavAdInAmakalavAditvam 251 punaHpunaranubhavanti / ayaM bhAvaH- pUrvoktAzcArvAkAdayo vAdino mithyApadArthaprarUpaNAt samanantaraprAgvarNitA'nekaduHkhAni paunaHpunyena anubhavanti / viMzatitamazlokAdArabhya paMcaviMzatitamazlokaparyantAnAM sarveSAmuttarArdhamAdAya etasya zlokasya pUrvAdha yojyam , tathAhi-"je te u vAiNo evaM na te ohNtraa''hiyaa| nANAvihAI dukkhAI, aNuhoti puNo puNo // " ityAdi rUpeNa saMyojya paThanIyam // 26 // pUrvapratipAditamupasaMharanAha-'uccAvayANi ityaadi| mUlam uccAvayANi gacchaMtA gabbhamessaMti gaMtaso / nAyaputte mahAvIre evamAha jiNottame // 27 // chAyA uccAvacAni gacchanto garbhameSyatyanantazaH jJAtaputro mahAvIra evamAha jinottamaH // 16 // pUrvokta vAdI ina saba duHkhoM ko vAramvAra anubhava karate haiN| tAtparya yaha hai ki cArvAka Adi pUrvokta vAdI mithyA padArthoM kI prarUpaNA karake anantara varNita aneka duHkhoM kA punaHpunaH anubhava karate haiN| vIsaveM zloka se paccIsaveM zloka taka saba zlokoM kA uttarArddha lekara isa zloka ke pUrvAddha ke sAtha use joDa lenA caahie| jaise "ye jo pUrvokta vAdI haiM, ve saMsAra ke Avarta se nikalane vAle nahIM haiN| ve vAravAra nAnA prakAra ke duHkhoM kA anubhava karate haiN|" isa prakAra saMyoga karake paDhanA cAhie // 26 // abhiga, IrSA, kibiSiktA cavana Adi duHkha bhogavavA paDe che. pUrvokta matavAdIo A samasta duHkhane vAraMvAra anubhava kare che. A kathanane bhAvArtha e che ke cArvAka Adi pUrvokta matavAdIe mithyA padArthanI prarUpaNa karIne pUrva varNita aneka duHkhene vAraMvAra anubhava karyA ja kare che. vIsamAM glaeNkathI pacIsamAM glaeNka sudhInA badhAM laine uttarAddha A zlekanA pUrvAddha sAthe joDI devuM joIe. eTale ke pUrvokta cArvAka Adi matavAdIo, saMsAranA Avarta (pravAha) mAMthI nIkaLI zakatA nathI teo vAraMvAra vividha prakAranA duHkhane anubhava kare che," A prakAre saMjana karIne dareka kalekane bhAvArtha samaje joIe che. gAthA 26 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre anvayArtha: te pUrvoktA vAdinaH (uccAvayANi) uccAvacAni = uccanIcAnI uccebhyo nIcAni, nIcebhya uccAnIti sthAnA tsthAnAntarANi ( gacchaMtA) gacchantaH paribhramantaH (taso ) anekavAram (ganbha messaMti) garbhameSyanti =garbhAdgarbhAntaraM prApsyanti / araghaTTaghaTInyAyena paribhramiSyanti kintu muktirUpaM vizrAmasthAnaM na kadApi prApsyantIti bhAvaH / ( evaM ) evam = ittham ( nAyapute ) jJAtaputraH= siddhArthanandanaH (jiNottame) jinottama: = jineSu = sAmAnyakevaliSu uttamaH = zreSThaH jinottamaH (mahAvIre) mahAvIraH = zrI vardhamAnasvAmI ( Aha Aha = kathayati= kathitavAnityarthaH na tvaham iti bhAvaH // 27 // 252 pahale kahe hue kA upasaMhAra karate hue kahate haiM- " uccAvayANi " ityAdi // zabdArtha - 'te - te' ve pUrvokta vAdIloga 'uccAvayANi - uccAvacAni' U~canIca gatiyoM meM 'gacchatA - gacchantaH bhramaNa karate hue ve anyatIrthI 'NaMtaso - anantazaH ' anantavAra 'gabbhamessa ti - gavya medhyanti' garbhavAsako prApta kareMge evaM pavam' aisA 'nAgaputte jJAtaputraH' 'jiNottame jinottamaH' jinottama 'mahAvIra:- mahAvIra' zrI vardhamAna mahAvIra svAmIne 'Aha-Aha' kahA hai ||27|| -: anvayArthaH pUrvokta vAdI U~ce nIce sthAnoM ko arthAt U~ce se nIce aura nIce se U~ce sthAnoM meM paribhramaNa karate hue ananta vAra garbha ko prApta kreNge| kintu mukti rUpa vizrAma kA sthAna nahIM prApta kareMge, aisA jinoM meM uttama jJAta putra mahAvIra ne kahA hai // 27 // ve uparyukthano upasaMhAra uratAM sUtrabhara he che ! " uccAvayANi " ityAhi zabdArtha - 'te-te' te pUrvokta anya tIrthiyo 'uccAvayANi - uccAvaca ni OMthanIya gatiyobhAM 'gacchatA-gacchantaH labhatAM labhatAM 'NaM taso - anantazaH anantavAra 'meti-garbha meSyanti' garbhavAsane prApta azze. 'evaM - evam' se prabhAze 'nAyapute jJAtaputraH' jJAta putra 'jiNottame jinottamaH' kanottama 'mahAvIre mahAvIraH zrI vardhamAna mahAvIra svAbhIme 'Aha- Aha' udhuM che // 27 // ( anvayArtha ). te pUrvokta matavAdIo UMcA nIcAM sthAnAmAMthI eTale ke U cAMsthAnAmAMthI nIcA sthAnAmAM ane nIcAM sthAnAmAMthI UMcAM sthAnAmAM paribhramaNa karatAM ja raheze. - vAravAra garbhamAM AvIne janma dhAraNa karaze eTale ke raheTanI jema paribhramaNa karyAM ja karaze parantu teo mukti rUpa vizrAma sthAnamAM pahAMcI zakaze nahIM. evuM jinAttama, jJAtaputra mahAvIre kahyuM che. rA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru, a. 1 cArvAkAdibauddhAntavAdInAmaphalavAditvam 253 TIkAte pUrvoktA vAdinaH uccAvayANi uccAvacAni uccanIcAni adhamottamAni sthAnAni 'gacchaMtA' gacchantaH ekasmAt sthAnAt sthAnAntaraM bhramantaH 'paMtaso' anantazaH anantavAram 'gambhamessaMti' garbhameSyanti garbhAd garbha praapnuvnti| ghaTIyantranyAyenAnantasaMsAre paribhramiSyantIti bhaavH| uktazca-"vrajanto janmano janma labhante naiva nitim" iti / evaM kaH prAha ! ityata Aha'NAyaputte' ityAdi / NAyaputte' jJAtaputra: siddhArthaputraH, jineSu-sAmAnya kevaliSu uttamaH jinottamaH mahAvIra:-caramatIrthaGkaraH evaM pUrvoktaprakAreNa vakSyamANaprakAreNaca Aha kathayatIti // 28 // itizrI vizvavikhyAta--jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApakapravizuddha gadyapadyanaikagranthanirmApaka vAdimAnamardaka-zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta 'jainAcArya padabhUSita kolhApurarAjaguru bAlabrahmacAri-jainAcArya--jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAla vrati viracitA sUtrakRtAGgasUtrasya-samayArthabodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM samayanAnakaprathamAdhyayane prathamoddezakaH samApta: 1-1 -TIkArthaHve pUrvakathita vAdI uccAvayANi gacchaMtA' adhama aura uttama sthAnoM ko prApta hote hue arthAt eka sthAna se dUsare sthAna meM bhramaNa karate huve anantavAra eka garbhase dUsare garbha meM jaaeNge| arthAta arahaTa ke jaise anaMta saMsAra meM paribhramaNa kreNge| kahAbhI hai-"vrajanto janmano janma" ityaadi| "eka janma ke bAda dUsarA janma dhAraNa karate hue vizrAma nahIM pAte haiN|" aisA kauna kahatA hai ? jJAtavaMza meM utpanna siddhArthanandana tathA jinottama (sAmAnya kevaliyo meM uttama)caramatIrthakara mahAvIra ne pUrvokta kathana kiyA hai|||27|| // samaya nAmaka prathamAdhyayana kA prathamoddezaka samApta // zA pUrvokta anya matavAdIo adhama ane uttama sthAnamAM gamana karatA raheze eTale ke eka sthAnamAMthI bIjA sthAnamAM bhramaNa karatA evAM te je anaMta vAra eka garbhamAMthI bIjA garbhamAM jaze eTale ke raheMTanI jema anaMta saMsAramAM paribhramaNa karyA karaze kahyuM cha "brajanto janmano janma" chatyAha" tamAme pachI sanma ghA25 aa karaze temane kadI vizrAmasthAna (mokSa) nI prApti nahIM thAya evuM koNe kahyuM che? jJAta vaMzamAM utpanna thayelA, siddhArtha nandana ane jinettama (sAmAnya kevalI mAM uttama) carama tIrthaMkara mahAvIra prabhue pUrvokta kathana karyuM che. te gAthA ra7 che che samaya nAmanA pahelA adhyayanane pahele udezaka samApta che zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 sUtrakRtAGgasUtre // atha prathamAdhyayane dvitIya uddezakaH // sambandhaM gataH prathamoddezakaH, atha dvitIya Arabhyate, tatra prathamadvitIyayoH darzayati - prathamodezake svasiddhAntapara siddhAntayornirUpaNaM kRtam / ihApyadhyayanArthAdhikAratvAt, svazAstra parazAkhayoreva prarUpaNaM bhaviSyati / athavA prathamodezake bhUtavAdimatamupadarzya tasya nirAsaH kRtaH ihApi prakaraNe tasyaiva carcA kriyate / etAvAn vizeSaH yat prathame bhUtavAdinAM mataM pradarzya tannirAkaraNaM kRtam, ihatu niyativAdi mithyAdRSTimatamupadarzya tanirAkaraNaM kariSyate / yadi vA prathame prathamataH eva uktam - " bandhanaM buddhayeta tacca troTayet " iti / dvitIya uddezaka prathama uddezaka samApta huA / aba dUsarA AraMbha kiyA jA rahA hai| pahale prathama aura dvitIya uddezakoM kA sambandha dikhalAte haiM / prathama uddeze meM svasiddhAnta aura parasiddhAnta kA nirUpaNa kiyA gayA hai / adhyayana kA artha cAlU hone se dUsare uddeze meM bhI svasiddhAnta para siddhAnta kA hI nirUpaNa kiyA jAegA / athavA prathama uddeze meM bhUtavAdIyoM kA mata dikhalAkara usakA khaNDana kiyA gayA hai, isa prakaraNa meM bhI usI kI carcA kI jaaegii| antara itanA hai kI prathama uddeze meM bhUtavAdIyoM kA mata dikhalAkara usakA nirAkaraNa kiyA gayA hai, yahA~ mithyAdRSTi niyativAdiyoM ke mata kA ullekha karake isakA nirAkaraNa kiyA jAegA / athavA prathama uddezeke prAraMbha meM hI kahA thA ki ' bandhana ko jAne aura toDe ' vaha bandhana niyativAdiyoM ke khIjo uddezaka pahelA uddezaka pUrA thayA. have bIjo uddezaka zarU thAya che. pahelA uddezaka sAthe bIjA uddezakanA A prakAranA saMbaMdha che. pahelA uddezakamAM svasiddhAntanuM nirUpaNa karavAmAM avyu che. adhyayananA viSaya hajI cAlu ja che. tethI A bIjA uddezakamAM paNa svasiddhAntanu ja nirUpaNa karAze. pahelA uddezakamAM bhUtavAdIonA matanuM svarUpa prakaTa karIne temanA matanu khaMDana karavAmAM AvyuM che. A prakaraNamAM paNa tenI ja carcA karavAmAM Avaze. pahelA uddezakamAM bhUtavAdIonA matanuM svarUpa batAvIne temanA matanuM khaMDana karavAmAM Avyu che. parantu A uddezakamAM mithyAdRSTi niyativAdIonA matanu svarUpa prakaTa karIne temanA matanuM khaMDana karavAmAM Avaze. athavA pahelA uddezakanA prAraMbhe ja evu kahevAmAM Avyu hatuM ke " anyanA svarUpane jANA ane te anyane tADA" parantu niyativAdI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a.1 u. 2 mithyAdRSTiniyativAdinAM matanirUpaNam 255 tadeva bandhanaM niyativAdinAM mate nAsti iti idAnIM pradarzyate / tadevaM vividhasaMbandhena saMprAptasyAsyoddezakasyedamAdimaM sUtram-'AghAyaM puNa' ityAdi / . . mUlamAghAyaM puNa egesi uvavaNNA puDho jiyA / vedayaMti suhaM dukkhaM aduvA lupaMti tthaanno||1|| -chAyAAkhyAtaM punarekeSAmupapannAH pRthagajIvAH / vedayanti sukhaMduHkhaM athavA lupyante sthAnataH // 1 // anvayArtha:(puNa) punaH-pUrvoktacArvAkAdimatakathanAnantaraM punaH (egesiM) ekeSAM= keSAMcidvAdinAm / (aghAyaM) AkhyAtaM-kathanam asti yat (jiyA) jIvAH / (puDho) pRthak pRthageva-bhinna bhinnagatau (uvavaNNA) upapannAH samutpannAH santaH mata meM nahIM haiM, yaha bAta aba pradarzita kI jAtI hai| isa prakAra aneka sambadhoM se prApta isa uddeze kA yaha Adi sUtra hai-"AghAyaM puNa' ityAdi / zabdArtha-'puNa-punaH' cArvAka Adi ke matakathana ke antara 'egesi-ekeSAM' kinhIMkA 'AdhAya-AkhyAtam' kahanA hai 'jIyA-jIvA' jIva 'puDho-pRthaka' alaga alaga 'uvavaNNA-upapannAH' utpannahokara 'suhaM dukkha-sukha duHkha' sukha duHkhako 'vedayati-vedayanti' bhogate haiM 'aduvA-athavA' athavA ThANao-sthAnataH' apane apane utpatisthAna se 'luppati-lupyante' anyatra jAte haiM arthAt mRtyuko pA lete haiM // 1 // -:anvayArthaH-- pUrvokta cArvAka Adi matoM ke kathana ke pazcAt phira kinhIM vAdiyoM kA kathana hai ki jIva pRthak pRthak hI utpanna hokara pRthaka pRthak rUpase A bandhane mAnatA nathI. eja vAta have pradarzita karavAmAM Ave che. pahelA uddezaka sAthe 20 prA2nA ane sabhI gharAta mIon uddezanu pa sUtra yA pramANe che. "AghAyaM puNa" tyAha zahAtha-'puNa-puna:' yA vigere nA bhatarnu 4thana yA pachI 'egesiM-ekeSAM' anyanA matanu 'AdhA-Akhyatam' 4thana 42khu che. 'jIyA-jIvAH' ko 'puDho-pRthak // // cha. 'uvaSaNNA-upapannAH' utpanna thaIne 'suha dukkha-sukha duHkha' supa dumane 'vedayaM ti-vedayanti' lAgave che. 'aduvA-athavA' athavA 'ThANao-sthAnataH' pAtapAtAnA utpattisthAnathI 'luppaMti-lupyante' mI taya che. arthAt mRtyu pAme che. // 1 // anvayArtha - pUrvokta cArvAka Adi matanI mAnyatA karatAM bhinna mAnyatA dharAvatA keTalAka matavAdio evuM pratipAdana kare che ke je alaga alaga ja utpanna thaIne zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstre (sui dukkha) sukhaM duHkha ca [vedayaMti] vedayanti pArthakyenAnubhavanti [aduvA] athavA-athaca [ ThANao] sthAnataH-svasvotpatisthAnataH (luppaMti) lupyante% mriyante anyatra gacchanti / teSAM vAdinAmayamabhiprAyaH yat jIvAH aneke santi, te ca jIvAH pRthakpRthageva sukhaduHkhe anubhavanti, tathA-ekasmAt sthAnAt sthAnAntaramapi pRthak pRthageva gacchanti, natu-eka evajIvaH, yena sukhaduHkhayoH sAMkayaM syAditi bhAvaH // 1 // -TIkA'puNa' punariti zabdaH pUrvoktacArvAkAdivAdyapekSayA niyativAdinAM vaiziSTayaM darzayati- egesiM AghAyaM ' ekeSAmAkhyAtam-ekeSAM niyativAdinAM kathanam-tadevA-tadeva darzayati-'jiyA' jIvAH 'puDho uvavaNNA' pRthak-bhinna bhinnagatau upapannAH-utpannAHsantaH 'muhaM dukkhaM' mukhaM duHkhaM 'vedayaMti - vedayanti= mukha duHkha bhogate haiN| athavA apane utpattisthAna se anyatra gamana karate haiM unakA abhiprAya yaha hai ki jIva aneka haiM aura ve jIva alaga alaga hI sukhaduHkha kA anubhava karate haiM tathA pRthak-pRthak hI eka sthAna se dUsare sthAnapara jAte haiN| AtmA eka nahIM hai jisase ki mukhaduHkha kI selabhela (sAMkarya) ho // 1 // --'TIkA:gAthA meM prayukta 'puNa' zabda 'punaH' (phira) ke artha meM hai aura vaha pUrvokta cArvAka Adi se niyativAdI kI vizeSatA ko pradarzita karatA hai| niyativAdI kyA mAnate haiM, vaha yahA~ dikhalAyA jAtA hai-jIva bhinna bhinna gatiyoM meM utpanna hote hue mukha duHkha kA anubhava karate haiM aura ve jIva alaga alaga rUpe sukha duHkha bhegave che. athavA pitAnA utpatti sthAne gamana kare che. temanI mAnyatA evI che ke jIva aneka che, ane te ja alaga alaga ja sukha duHkhane anubhava kare che. tathA judA judA ja eka sthAnethI bIje sthAne jAya che. AtmA eka nathI tethI sukhaduHkhanI seLabheLa thaI javAne prasaMga ja udbhavato nathI. At :- AyAmAM parAye " puNa" (punaH) 54, pUrvarita yA mAhi bhtpaahii| karatAM niyativAdInI mAnyatAmAM je vizeSatA che. te pradarzita kare che. niyatavAdIonI mAnyatA kevI che, te A sUtramAM Ave che. jI judI judI gatiomAM utpanna thaIne sukhaduHkhane anubhava kare che, ane te ja pita potAnA sthAnamAMthI anyatra cAlyA jAya che. | 1 | zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 1 u. 2 niyativAdimatanirUpaNam 257 anubhavanti / 'aduvA' athavA-athaca te jIvAH 'ThANao' sthAnataH tattadutpatisthAnataH 'luppaMti' lupyante vinazyanti-pRthak pRthageva mriyante iti, anyatragacchantIti // 1 // ___ atha niyativAdibhiryat svIkriyate, tattadIyamataM gAthAdvayena sUtrakArodarzayati-na taM saMyaM' ityAdi / na taM sayaM kaDaM dukkhaM kao annakaDaM ca NaM / suhaM vA jaivA dukkhaM, sehiyaM vA asehiyaM // 2 // 20 21 19 22 sayaM kaDaM na aNNehiM vedayati puDho jiyaa| 28 24 26 25 27 saMgaiyaM taM tahA tesi, iha megesi AhiyaM // 3 // -chAyAna tatsvayaMkRtaM duHkhaM kuto'nyakRtaM ca tat / sukhaM vA yadi vA duHkha saiddhikaM vA asaiddhikam // 2 // svayaMkRtaM na anyairvA vedayanti pRthgjiivaaH| sAMgatikaM tattathA, teSAmihaikeSA mAkhyAtam // 3 // apane apane sthAna se pRthak pRthak hI marate hai-anyatra cale jAte hai // 1 // niyativAdiyoM ke mantavya ko sUtrakAra yo gAthAoMmeM kahate haiM-- "na taM sayaM" ityAdi / zabdArtha-'taM-tat' vaha 'dukkha-duHkham ' duHkha 'sayaM kaDaM na-svayaM kRtaM na, svayaM kRta nahIM haiM 'annakaDaM-anyakRtam , dUsare kA kiyAhuvA 'kao-kutaH' kahAM se ho sakatA hai' sehiyaM-saiddhikam' siddhise prApta 'vA-vA' athavA 'ase hiyaM-asaiddhikam' siddhike vinA hI prApta 'muhaM vA jai vA dukkha-sukhaM vA yadi yAtyA ra cha. "1" niyativAhiyAnI mAnyatAne sUtrA me thAmA dvArA pra48 42cha-"nata saya" tyAhi zahAtha-'ta-tat' te 'dukkha-duHkham' 5 'sayakaDana-svayaM kRta na' pAte 42 nathI. 'annakaDaM--anyakRtama' bhItaye 42 'kao-kutaH' jyAMthA DAya? 'sehiyaseddhikam' siddhithI prApta thayesa 'vA-yA' athavA 'asehiya-asai ddhikam-sidva para or prApta thaye 'suha vA jara vA dukha-sukha vA yadizA duHkham su75 mayA duH|| sU. 33 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 sUtrakRtAGgasUtro - anvayArtha:tamiti tat tAdRzaM (dukkhaM) duHkham (sayaM kaDaM na) svayaM kRtaM na bhavati (annakaDaM ca) anyakRtaM khalu (kao) kuto bhavet / tAdRzaM duHkhaM na tena kRtam anyena tu kathamiva kRtaM syAt naivA'nyena kRtamitibhAvaH / tathA (sehiyaM) saiddhikam-siddhayA utpannam / (asehiyaM) asaiddhikam siddhimantareNaiva jAtaM yat (muhaM vA jaivA dukkhaM) sukhaM vA yadi vA duHkham // 1 // (jiyA) jIvAH prANinaH (puDho) pRthaka pRthak (vedayaMti) vedayanti anubhavanti tat na (sayaM kaDaM) svayaM kRtaM khena saMpAditam / (na aNNehiM) nAnyairvA kRtam / yo'yaM sukhaduHkhAdyanubhavo jAyate prANinAM tatsukhAdikaM na svena kRtaM vidyate, navA'nyaiHkRtaM vidyate tarhi tAdRzasukhAdInAM katham AkasmikatvaM syAt ? ityataAha-tatasukhAdikaM (tesiM) teSAm (tahA) vA duHkham , sukha athavA duHkha 'jIyA-prANinaH prANI puDho pRthak, alagaalaga 'vedayaMti-vedayanti' bhogate haiM 'sayaM kaDaM na-svayaM kRtam na, svayaM kiyAhuvA nahIM hai 'na aNNehiM-anyaiH na' dUsare ke dvArA kiyAhuvA nahIM hai 'ta-tat, vaha 'tesiM-teSAM, unakA 'tahA- tathA' vaisA 'saMgaiyaM-sAGgatika' niyatikRta hai 'ihaatra' isalokameM 'egesiM-ekepAM' kinhI 2 kA 'AhiyaM-akhyAtam' kathana hai||3-2|| - anvayArtha - vaha duHkha svayaMkRta-apane Apase kiyAhuA nahIM hotA hai to anyakRta to hohI kaise sakatA hai ? arthAt vibhinna prANI jo sukha yA duHkha bhogate haiM vaha na svayaM ke dvArA upArjita hotA hai aura na dUsare ke dvArA hI, siddhi se utpanna hone vAle yA vinA siddhi ke utpanna hone vAlA sukha yA duHkha svakRta athavA parakRta nahIM hai // 2 // jIva pRthak pRthak jo sukha duHkha kA anubhava karate haiM vaha unake svayaM ke dvArA yA anya ke dvArA utpanna kiyA huA nahIM hotA unakA vaha 'jIyA-jIvA' prAliyo 'puDho-pRthaka' sasasa vedayati-vedayanti' mAgave cha. 'sayakaDana-svayaM kRtam na' pAte 420 nathI. 'ta-tat te tesi-teSAM tamanA 'tahA-tathA' tevA 'saMgaiya-sAgatikam' niyati ta cha. 'iha-atra' mA sobhA 'egesi-ekeSAM' anu' Ahiya-AkhyAtam' ucha. // 2-30 - sankyAtha - - te duHkha svayaMkRta pitAnA dvArA ja utpanna karAyeluM) hotuM nathI, te anyakRta te kevI rIte hoI zake? eTale ke judA judA che je sukha ke duHkha bhogave che, te temanA dvArA paNa upArjitu hotA nathI ane anyanA dvArA paNa upArjita hotA nathI. siddhi vaDe utpanna thanA ke siddhi vinA utpanna thanA, sukha athavA duHkha svakRta athavA parakRta nathI. jIve alaga alaga rUpe je sukhaduHkhane anubhava kare che, tekhuda tenA ja dvArA ke anyanA dvArA utpanna karAyela hotuM nathI. temanuM te sukhaduHkha niyatakRta ja hoya che. A prakAranuM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 niyativAdimatanirupaNam 259 tathA-tathaiva evameva (saMgaiyaM) sAGgatikaM-niyati kRtaM vidyate / (iha) atra (egesiM) ekeSAM-keSAzcit 'AhiyaM ' AkhyAtaM-kathanam niyativAdinAm / niyatisaMpAditameva sukhAdikaM pArthakyena jIvAnAM bhavati, na tu svakRtaM parakRtaM vA vidyte-||2||3|| -(TIkA)sarvai reva jIvaiH sukhAdikaM sthAnavilopAdikamanubhUyate tat sukhAdikaM * sayaM kaDaM ' svayaM kRtam Na-na-tat, navA 'annakaDaM ' anyakRtam anyena puruSakAra kAlaparamezvarasvabhAvakarmAdinA kRtaM vA, na kathamapi saMbhavati / ayaM bhAvaH-yo'yaMpratiprANi sukhaduHkhAdyanubhavo jAyate tAdRzaMsukhaduHkhAdikaM na jIvena saMpAditaM vidyate jIvaprayatnanirmitaM nAsti / na vA puruSakArAdikRtaM tatsukhAdikam / ___ yadi puruSakArakRtaM sukhAdikaM syAttadA sevakakRpakavaNijAM samAne'pi puruSakAre phalasAmyaM bhavet, puruSakArasya puruSaprayatlpaparaparyAyasya sarveSAM samAnatvAt / natvevaM dRzyate samAne'pi purUSakAre phale bhedasya sarvA'nubhava sukha duHkha niyati kRta hI hotA hai aisA kisI kisI kA arthAt niyativAdI kA kathana hai abhiprAya yaha hai ki jIva alaga alaga jo bhI sukha duHkha bhogate haiM vaha niyatikRta hI hotA hai, apane dvArA yA dUsare ke dvArA kiyA huA nahIM hotA // 2-3 // -TIkArtha - saba jIvoM ke dvArA mukha duHkha yA maraNa Adi kA jo anubhava kiyA jAtA hai vaha svayaMkRta nahIM hai aura na puruSakAra, kAla, paramezvara, svabhAva athavA karma ke dvArA utpanna kiyA huA hotA hai / arthAt vaha kisI ke dvArA utpanna kiyA huA nahIM hotaa| yadi sukha duHkha kA kAraNa puruSArtha hotA to sevaka, kRSaka aura vaNika kA puruSArtha samAna hone se unako prApta hone vAle phala meM bhI samAnatA niyativAdIonuM kathana che. A kathanano bhAvArtha e che ke je alaga alaga je sukha ke duHkha bhegave che te niyatikRta ja hoya che; svakRta ke parakRta hetuM nathI"2-3" TI saghaLA ja dvArA sukha duHkha athavA maraNadine je anubhava karAya che, tesvayaMkRta paNa hete nathI, ane puruSakAra, kALa, paramezvara, svabhAva athavA karma dvArA paNa utpanna thayela hotuM nathI. eTale ke te keIna paNa dvArA utpanna karAyele hoto nathI. puruSakAra eTale puruSane prayatna. je sukhaduHkhanuM kAraNa purUSArtha ja hoya te sevaka, kheDuta, vepArI, vigere ne purUSArtha sarakhAja hovAthI temane prApta thanArA phaLamAM paNa samAnatA ja hatA kAraNa ke te saune puruSakAra (prayatna) samAna ja che paraMtu phaLamAM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 sUtrakRtAGgasUtro siddhatvAt / ato na puruSakArAt kiMcit siddhayati / yadi puruSakArAdinA sukhAdikaMna jAyate, tarhi kathaM sukhAdikaM syAt tatrAha-dvitIyagAthAyAstRtIyacaraNAdau 'saMgaiyaM' sAGgatikam niyatisaMpAditaM bhavatIti / nanu na bhavatu puruSakArasya kartRtvaM kArya prati, kAlastu sarveSAM kartA syAt / tathA coktam-"kAlaH sRjati bhUtAni kAlaH saMharate prajAH / kAlaH supteSu jAgarti kAlo hi durtikrmH||1||" janyAnAM janakaH kAlo jagatAmAzrayo mataH / ityAdi hotI, kyoMki puruSakAra arthAt puruSakA prayatna sabakA samAna hai / parantu phala meM samAnatA to dekhI nahIM jAtI / sabako aisA anubhava hotA hai ki puruSakAra samAna hone para bhI phala meM bheda hai ! ataeva puruSakAra se kucha bhI siddha nahIM hotA / yadi puruSakAra se sukhAdika kI utpatti nahIM hotI to kisa kAraNa se hotI hai ? isa prazna kA samAdhAna dUsarI gAthA ke tIsare caraNa meM kiyA gayA hai / vaha samAdhAna yaha hai ki sukha duHkha Adi niyati se hI utpama hote haiN| zaMkA- puruSArtha yadi kArya ke prati kAraNa nahIM hai to na sahI kAla to sabakA kartA hai kahA bhI hai -'kAla hI bhUto ko pakAtA hai kAla hI prajA kA saMhAra karatA hai, kAla seAyoM huoM meM bhI jAgatA rahatA hai kAla ke sAmarthya kA ullaMghana nahIM kiyA jAsakatA' // 1 // aura bhI kahA hai'kAla hI samasta kAryoM kA janaka hai aura vahI jagat kA AdhAra hai / ' ityAdi samAnatA jovAmAM AvatI nathI. saune e anubhava thAya che ke puruSakAramAM samAnatA hovA chatAM paNa phaLamAM bheda hoya che! tethI evuM puravAra thAya che ke puruSakAra dvArA kaMI paNa siddha (prANa) thatuM nathI. je puruSakAra dvArA sukhAdikanI utpatti thatI na hoya, te kyA kAraNe thAya che? A praznanuM samAdhAna bIjI gAthAnA trIjA caraNamA karavAmAM AvyuM che. te samAdhAna A prakAranuM che sukhaduHkha AdinI utpatti niyati dvArA ja thAya che." zakA- bhale puruSArtha kAryanuM kAraNa na hoya, paraMtu kALa te sane kartA che, e vAta to svIsArakhI 4 na. 4thu 54 che -" bhUtAne (pahAne ) 54ve che, 11 prajAne saMhAra kare che, sUtelAM jIvomAM paNa kALa jAgatA rahe che. kALanAM sAmarthyanuM ullaMghana (212vI2) 30 zatu nathI" // 1 // ' vaLI evuM paNa kahyuM che ke " kALaja samasta kAryone janaka che, ane eja jagatane mAdhAra cha," tyAdi zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA 261 pra. zru. a. 1 u. 2 niyativadimatanirUpaNam satyapi kAraNAntarasAkalye vasante eva kokilA rAvo bhavati, na tu zaradi zizire vA / satyapi sarvakAra sAMnidhye zaradi eva godhUmAdInAmutpattiH, natvanyadA, ataH kAlaH sarveSAM janimatAM karttaticenna / kAlasya sarvavyApakatayA, ekatvena kAryabhedo na syAt, dRzyate kAryANAM vaicitryam / ataHkAlasya na kartRtvam kAraNabhedesati kAryabhedo jAyate, na tu kAraNasyaikye kAryabhedaH syAt / taduktam - " ayameva hi bhedo bheda heturvA, yaduta viruddhadharmA'dhyAsaH kAraNa bhedoveti / yadi samAna eva kAlaH sarveSAM heturbhavet tadA grISmazizirAdibhedena tantukapAlAdi bhedena kAryANAM yo'yaM bhedaH samupalabhyate sa na syAt, bhavatica tAdRzo bheda:, ataH vasanta meM hI koyala kI kuhaka hotI haiM anyAnya kAraNoM ke rahate hue bhI zarad yA zizira Rtu meM nahIM hotI / anya saba kAraNoM ke vidyamAna rahane para bhI gehUM Adi kI utpatti anya RtuoM meM na hokara zarad Rtu maiM hI hotI hai / isalie kAla hI saba kAryoM kA karttA hai / T / samAdhAna - yaha kahanA ThIka nahIM / kAla sarvavyApaka aura eka hai yadi yahIM karttA hotA to kAryoM meM bheda na hotA parantu bheda to aara kAla karttA nahIM hai / kAraNa ke bheda se kAryo meM agara kAraNa eka ho to kAryo meM bheda nahIM ho sakatA bhI haiM'paraspara virodhI dharmo kA honA bheda haiM aura kAraNoM meM bheda honA bheda kA kAraNa hai / yadi kAla hI ekamAtra saba kAryoM kA kAraNa hotA to grISma aura zizira Adi kAlabheda se athavA tantukapAla Adi ke bheda se kAryoM meM jo bhedadRSTi gocara hotI hai vaha nahIM honA cAhie magara bheda dikhAI detA hai bheda hotA haiM vasaMtamAM ja koyalanA madhura "kuhU ku" evA TahukA sabhaLAya che. bIjA ghaNA kAraNe meAjUda heAvA chatAM paNa zarada RtumAM athavA ziziramAM koyalanA TahukA saMbhaLAtA nathI anya saghaLAM kAraNeA vidyamAna heAvA chatAM paNa ghauM AdinI utpatti bIjI RtuomAM thatI nathI paNa zarad RtumAM ja thAya che. tethI evuM siddha thAya che ke kALa ja saghaLAM kAryonA kartA che. samAdhAna-- ApanuM kathana kharu' nathI. kALa sarvavyApaka ane eka che, jo kALa ja karyAM hAta, teA kAryamAM bheda saMbhavI zakata nahI, parantu bheda tA jaNAya che. tethI kALa kartA nathI. kAraNanA bhedane lIdhe kAryAmAM bheda paDI jAya che. jo kAraNa eka ja hAya, teA kAryomAM bheda saMbhavI zake nahIM. kahyuM paNa che ke - " paraspara virodhI dhameAMnA sadbhAva hovA tenu ja nAma bheda che, ane kAraNAmAM bhedanuM astitva hAya, ene ja bhedanuM kAraNa mAnavAmAM Ave che." jo kALa ja badhAM kAryAnA eka mAtra kAraNa rUpa hAta, teA grISma ane zizira Adi kALa bhedane kAraNe athavA tantu, kapAla (ThIkarAM ) AdinA bhedane lIdhe kAryamAM je bheda zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 sUtrakRtAGgasUtre na kAlasya kAraNatA, "nahidRSTe'nupapannaM nAme" ti nyAyAt / tasmAt kAlAdeva kAryamiti paribhASA na kAlavAdinAM samIcIneti / evameva paramezvaro'pi sukhaduHkhAdInAM karttA na saMbhavati / yato'yaM paramezvaro muuto'muurtoN vA, nAdyaH-Izvarasya mUrtatve'smadAdidevadehavattvAAdanA paricchinnatvAt sarvakartRtvaM na syAt / nahi vayaM paricchinnA mUrtI vA sarva kArya kurmH| tadvadeva IzvarasyApi mUrtatve paricchinnatveca sarvakAryakaratvaM na ghaTate / na vA dvitIyaH pakSaH-IzvarasyA'mUrtatve AkAzAdivanniSkriyatvena kAryotpAdakatvaM na syAt / nahi kriyArahitaAkAzaH kimapi kArya karotItyasmAbhi dRSTam / to hotA hai ataH kAla ko kAraNa nahIM mAnA jA sakatA / 'pratyakSa dIkhanevAlI bAta meM koI asaMgatatA nahIM hotI' aisA nyAya hai / ataeva kAla se hI kArya utpanna hotA hai yaha kAlavAdiyoM kA kathana samIcIna nahIM hai| isI prakAra Izvara bhI sukha duHkha Adi kA kartA nahIM ho sakatA vaha Izvara mUrta hai yA amUrta hai! mRtta mAnanA yogya nhiiN| kyoMki Izvara yadi mUrta hogA to hama logoM ke samAna hI dehAdimAna hone se saba kA karttA nahIM ho sakegA / hama deha meM hI samAye hue arthAt sImita aura mUrta haiM ataH sabhI kArya nahIM kara sakate / isI prakAra Izvara bhI yadi mUrta aura parimita hai to vaha bhI sarva kAryoM kA kartA siddha nahIM hotA / agara Izvara ko amUrta mAno to vaha AkAza ke samAna niSkriya hone se kAryoM kA utpAdaka nahIM hogA / hamane aisA to kahIM draSTigocara thAya che, te hovo joIe nahIM. paraMtu bheda te avazya hoya che, tethI kALa ne kAraNe mAnI zakAya nahIM. * pratyakSa dekhAtI vAtamAM kaI asaMgatatA hotI nathI," e siddhAnta che. tethI kALa dvArA ja kArya utpanna thAya che, evuM kALavAdIonuM kathana kharUM nathI. eja pramANe Izvarane paNa sukha dukha Adine kartA mAnI zakAya nahIM. te Izvara mUrta che ke amUrta che? Izvarane mUrta mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke je Izvarane mUrta mAnavAmAM Ave, te te paNa ApaNI ja jema dehAdithI yukta hovAne kAraNe saghaLA padArthane athavA sRSTino katta hoI zake nahI. ApaNe dehamAM ja samAyelA eTale ke sImita ane mUrta chIe, tethI ApaNe saghaLAM kAryo karI zakatA nathI. e ja pramANe Izvara paNa je mUrva ane parimita hoya, te tene paNa sarva kAryono katta kevI rIte mAnI zakAya? je Izvarane amUrta mAnavAmAM Ave, to tene AkAzanI jema niSkiya ja mAnave zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 niyativAdimatanirUpaNam kiM cA'yaM rAgAdimAn vItAragI vA? nAdyaH / rAgAdimattve'smadAdi vadeva sarvakAryakAritA na syAt / dvitIyapakSe vItarAgatayA paramezvarAd vicitra kAryaracanA na syAt / Izvarasya kartRtve, vaiSamyaM naighaNyamapi syAt / kiMca paramezvaraH svArthena jagadracanAyAM pravartate karuNayA vA ? Aye AptakAmAdi zrutivirodhaH Apatati / AptakAma iti kRtakRtyaH / nahi-avAptasarvakAmasya jagatsarjane kiMcitprAptavyamasti yataH sa pravRttiM kuryAt / tasmAt svArthenezvaraH pravartate jagatsarjane itimudhaiva / dekhA nahIM ki kriyAhIna AkAza kisI kArya ko karatA ho / aura Izvara rAgAdimAn hai yA vItarAga ? agara rAgAdimAn hai to hamAre samAna sarva kAryoM kA karttA nahIM ho sktaa| yadi vItarAga hai to vItarAga hone ke kAraNa Izvara ke dvArA vicitra kAryoM kI utpatti nahIM ho sakatI / Izvara ko kartA mAnoge to usameM viSamatA aura nirdayatA bhI ho jAegI / aura yaha kahie ki Izvara svArtha se prerita hokara jagat kI racanA karane meM pravRtta hotA hai yA karuNA se prerita hokara ? prathama pakSa meM 'AptakAma' Adi zruti se virodha AtA hai / Apta kAma kA artha hai-kRtakRtya arthAt jo karane yogya sabhI kucha kara cukA ho, jise kucha bhI karanA zeSa na rahA ho / kRtakRtya ko jagat kI racanA karake kucha pAnA paDe jema niSkiya AkAza kaI paNa kArya karatuM nathI, eja pramANe niSkaya Izvara paNa koI kAryane kartA saMbhavI zake nahI. vaLI Izvara rAgAdithI yukta che, ke vItarAga che? je te rAgAdimAna hoya te jema ApaNe saghaLA kAryonA kartA heI zaktA nathI, ema Izvara paNa saghaLAM kAryone kartA hoI zake nahIM. je Izvara vItarAga (rAga rahita) hoya, te Izvara dvArA vividha kAryonI utpatti thaI zake nahIM. Izvarane je kartA mAnaze, te te mAnyatAmAM viSamatA ane nirdayatAne prasaMge upasthita thaze! vaLI amArA A praznane javAba ApazuM Izvara svArtha vaDe prerAIne jagatanI racanA kare che, ke karuNuM dvArA prerAIne jagatanI racanA karavAne pravRtta thAya che? pahelA pakSane svIkAra karavAmAM Ave, te " AHkAma" Adi kRti vAkayathI viruddhanuM kathana lAge che. AtakAmane artha A pramANe che jeNe karavA gya badhuM karI lIdhuM hoya che. ane kaMI paNa karavAnuM bAkI rahyuM hotu nathI, evI vyaktine kRta kRtya athavA AtakAma kahe che. kRtakRtyane jagatanI racanA karIne evuM te zuM prApta karavAnuM hoya che ke teNe jagatanI racanA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 __ sUtrakRtAGgasUtre nApi karuNayA-kAruNyaM nAma paraduHkhaprahANecchA / jIvA duHkhinaH kadA syuH ? yadA jagatsRSTiH syAt / sRSTimantarA duHkhakAraNazarIrAdInAmevA' bhAvAt / kuto duHkhocchedarUpaM kAruNyam, sarjanAnantaraM duHkhinamavalokya karuNA svIkAre anyonyAzrayadoSaprasaMgAt, ato na paramezvaraH kartA saMbhavati / taduktamna katatvaM na karmANi lokasya sRjati prabhuH / na karmaphalasaMyogaM svabhAvastu pravartate // 1 // iti / tasmAdIzvaro na sukhaduHkhayoH kartA / taduktamto hai hI nahIM jisase ki vaha pravRtti kare / ataeva Izvara svArtha se prerita hokara jagat kI sRSTi karane meM pravRtta hotA hai, yaha kahanA vRthA hai / karuNA se prerita hokara jagata kI racanA karatAhai, yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai / dUsaroM ke duHkha kA nAza karane kI icchA karuNA kahalAtI hai / jIva Akhira duHkhI kaba hote haiM ? sRSTi hone ke pazcAt hI ve duHkhI ho sakate haiM / sRSTi ke abhAva meM duHkha ke kAraNa zarIra Adi hI jIvoM ke nahIM hote to duHkha kaise ho sakatA hai ? aura jaba duHkha hI nahIM to duHkha ko naSTa karane kI icchArUpa karuNA bhI kisa prakAra ho sakatI hai ? kadAcita kaho ki sRSTi racane ke bAda jIvoM ko duHkhI dekhakara Izvara ko karuNA upajI, to anyonyAzraya doSa AtA hai| arthAt pahale sRSTi racanA ho jAya to prANiyoM ko duHkhI dekha kara karuNA upaje aura karuNA upaje to sRSTi race kahA bhI hai-'Izvara meM kartRtva nahIM hai / vaha karma yA karma aura phala ke saMyoga kA bhI kartA nahIM hai / yaha saba svabhAva se hI hotA hai // 1 // karavI paDe? tene te kaI paNa vastunI prApti karavAnuM bAkI ja rahyuM hotuM nathI. tethI" svArthathI prerAIne Izvara jagatanuM sarjana kare che. A prakAranuM kathana vRthA ja che. evuM kathana paNa barAbara nathI ke Izvara karuNathI prerAIne jagatanI racanA kare che. anyanA duHkhano nAza karavAnI IcchAnuM nAma karuNa che. paratuM jIva duHkhI kyAre thAya che? sRSTinI racanA thayA bAda ja je duHkhI thAya che. je sRSTine ja abhAva hatA te duHkhanA kAraNabhUta zarIra Adine ja jIvamAM sadUbhAva na hota. evI paristhitimAM hu:04 cyAthI salavI zata? - je duHkhane ja abhAva hota, te duHkhane naSTa karavAnI IcchA rUpa karuNAno bhAva paNa kevI rIte saMbhavI zakta? kadAca tame evI dalIla kare ke sRSTinI racanA karyA bAda jIvane duHkhI joIne Izvarane karuNuM upajI, te A prakAranA kathanamAM to a nyAzraya deSane prasaMge upasthita thaze. eTale ke pahelAM sRSTinI racanA thaI jAya, tyAra bAda jene dukhI joIne karuNa upaje, ane karuNu upajavAne lIdhe ja sRSTinI racanA kare ? A banne vAta kevI virodhAbhAsavALI e kahyuM paNa che ke" IzvaramAM kartutva nathI te karmane kartA paNa nathI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.a. a.1 u. 2 niyativAdi matanirUpaNam 265 "nA''datte kasya citpApaM nacaiva sukRtaM vibhuH| ajJAnenA'vRtaM jJAnaM tena muhyanti jantavaH // 1 // " atra zloke ajJAnapadaM niyaterupalakSaNam' ato niyatereva sukhaduHkhakartRtvam, nezvarasyeti jJAyate / svabhAvavAdinastu svabhAvameva sukhadukhayoH kartAraM svIkurvanti / dugdhAdevadadhijAyate, natu jalAta, tatra svabhAvaM parityajyA'nyasya gamakasyA'bhAvAt / ekasmAdeva vRkSAt kaNTakapuSyaphalAnAM samutpAdo'pi svabhAvavAdaM sthApayati / tanna samyaka, vikalpAsahatvAt, tathAhi ayaM svabhAvaH puruSAd bhinno'bhinno' vA ? yadi ataeva Izvara sukha duHkha kA kartA nahIM hai / kahA bhI hai-"nA'datte kasyavitpApaM" ityAdi / 'Izvara kisI ke pApa yA puNya ko grahaNa nahIM karatA hai| jIvoM kA jJAna ajJAna se AvRta ho gayA hai, isI kAraNa ve mUDha ho rahe haiM // 1 // isa zloka meM 'ajJAna' pada niyati kA upalakSaka (sUcaka) hai, ataeva niyati hI sukha duHkha kI kIM hai, Izvara karttA nahIM hai, aisA jJAta hotA hai| svabhAva bhI kartA nahIM hai, / svabhAvavAdI svabhAva ko hI sukha duHkha kA kartA svIkAra karate haiM / dudha se hI dahI banatA hai, jala se nahIM / yahA~ svabhAva ke sivAya aura koI gamaka nahIM hai / eka hI vRkSa se kaMTako puSpoM aura phaloM kI utpatti bhI svabhAvavAda kA samarthana karatI hai| kintu svabhAva ko kartA kahanA sabhIcIna nahIM hai, kyoMki vaha vikalpoM ko sahana nahIM karatA / vaha isa prakAra svabhAva puruSa se bhinna hai yA abhinna hai ? yadi puruSa se bhinna mAnA jAya to vaha puruSa meM hone vAle sukha duHkha kA janaka ane karma ane phaLane saMga kartA paNa nathI 1. tethI e vAta siddha thAya che ke Izvara sukhaduHkhane kartA nathI kahyuM paNa che ke ___"nA'dase kamyacitpApaM" tyA "42 AnA pA5 athavA puSyane aDae to nathI. jIvanuM jJAna ajJAna dvArA AvRta (AcchAdita) thaI gayuM che, te kAraNe ja teo bhUda thaka gayA cha" // 1 // 2 mA 15rAye "majJAna" 54 niyatinu Saas (sUyarDa) che, tethI evuM jJAta thAya che ke niyati ja sukhaduHkhanI katrI che, Izvara sukhadukhane kartA nathI svabhAvavAdI svabhAvane ja sukhaduHkhane teM mAne che. dUdhamAMthI ja dahIM bane che, pANImAMthI banatuM nathI ahI svabhAva sivAya bIjuM kaI kAraNa nathI. eka ja vRkSamA kAMTAo, puSpa ane phaLanI utpatti paNa svabhAvavAdanuM samarthana kare che. paraMtu svabhAvane kartA kahe te ucita nathI, kAraNa ke nIcenA vikalpane tyAM khulAse maLatuM nathI- svabhAva puruSathI bhinna che, ke abhinna che? jo svabhAvane puruSathI abhinna mAnavAmAM sU. 34 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 sUtrakRtAGgasUtre bhedapakSa: svIkriyeta, tadA puruSAzritasukhaduHkhayoH samutpAdako na syAt, atibhinnatvAdeva / nApyabhinnaH iti dvitIyaH pakSaH sAdhIyAn / abhede svabhAvasya puruSasvarUpatayA puruSasya ca sukhaduHkhe prati kartRtvA'bhAvasya pratipAdanAt / nApi karmaNaH sukhaduHkhayoH karttRtvaM saMbhavati / yataH karmaNaH puruSAdabhede puruSasvarUpatayA puruSasya cA'karttRtvasya pratipAditatvAt, puruSAdbhede tatkarmasacetanamacetanaM vA ? nAdyaH, karmaNaH : sacetanatve, ekasminneva zarIre cetanadvayasya ApatteH nahi ekaM zarIraM anekeSAM cetanAnAM bhogAdhiSThAnamiti kasyApi pratItiH / navA'cetanaM karma iti dvitIyapakSaH samyak / acetanatve karmaNaH pASANAdivat paratantrasya tasya sukhaHdukhe prati kartRtvA'saMbhavAt / tasmAt na karma sukhaduHkhaM prati karttR, kintu niyatereva kartRteti siddham / nahIM ho sakatA, kyoMki vaha puruSa se atyanta bhinna hai / abhinna pakSa mAnanA bhI ThIka nahIM hai / abheda mAnane se svabhAva puruSa hI hogA aura puruSa sukha duHkha kA karttA nahIM hai, yaha pahale hI kahA jA cukA hai / karma bhI sukha duHkha kA karttA nahIM ho sakatA, kyoMki karma kA puruSa se abheda mAnA jAya to vaha puruSa hI kahalAegA aura puruSa karttA nahIM hai, yaha pahale kahA jA cukA hai / yadi karma ko puruSa se bhinna mAneM to vaha sacetana hai yA acetana ? sacetana mAnane se eka hI zarIra meM do cetana ho jAe~ge / eka hI zarIra aneka cetanoM ke bhoga kA AdhAra ho aisI pratIti kisI ko nahIM hotI / karma acetana hai, yaha dUsarA pakSa bhI ThIka nahIM hai / jo acetana hai vaha pASANa Adi kI bhA~ti paratantra hai / vaha sukha duHkha kA Ave, te svabhAva puruSa rUpa ja haze, ane puruSa (AtmA) sukhaduHkhanA kartA nahIM hAvAne kAraNe, svabhAva paNa sukhaduHkhanA kartA saMbhavIzakaze nahIM mATe bIjo vikalpa paNa svIkA nathI. karma paNa sukhaduHkhanuM kartA hAI zake nahIM, kAraNa ke nA puruSa sAthe abheda mAnavAmAM Ave, te te paNa puruSa rUpa ja gaNAya. e vAta pahelAM pratipAdita thai cukI che ke puruSa karyAM nathI. tethI puruSathI abhinna evuM kama paNa sukhaduHkhanuM kartA hAI zake nahI. jo ka`ne puruSathI bhinna mAnavAmAM Ave te te sacetana che, ke acetana? sacetana mAnavAmAM Ave, te eka ja zarIramAM e cetana heAvAne prasaMga upasthita thaze. evI pratIti ine paNa thatI nathI ke eka ja zarIra aneka cetanAnA bhAganA AdhAra hAya. kama acetana che', A bIjo vikalpa paNa svIkArya nathI, kAraNa ke je acetana heAya che, te pASANu AdinI jema parataMtra hAya che. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 1 u. 2 niyativAdimatanirUpaNam tadubhayamapi saiddhikamasaiddhikaM ca bhavati / tatra sakracandanAdi samupabhogAtmaka siddhijanitaM vaiSayikaM sukhaM saiddhikam / tathA kazAghAtAdijanitaM duHkhaM saiddhikam / bAhyanimittamantareNa yat sukhaM tad asaiddhikam / tathA zirovedanA jvarAdi janitaM duHkhamasaiddhikam / etadubhayaprakArakamapi sukhaM duHkhaM ca na puruSakAreNa jIvena kAlAdinA vA kRtam pRthak pRthak jIvA anubhavanti / yadi ebhiH kRtaM sukhaduHkhAdikaM na vedayanti jIvAH tadA kutaH kAraNavizeSAttayoranubhava ityata Aha 'saMgaiyaM' iti saM= samyak svapariNAmena gati riti saMgati niyatiH / karttA nahIM ho sakatA / ataeva yaha siddha huA ki karma sukhaduHkha kA karttA nahIM hai kintu niyati hI karttA hai / arthAt yaha sukha aura duHkha donoM hI jIva Adi ke dvArA utpanna hote haiM / yaha sukha aura duHkha donoM saiddhika aura asaiddhika donoM prakAra ke hote haiM mAlA candana Adi upabhogarUpa siddhi ke dvArA utpanna hone vAlA vaiSayika sukha saiddhika sukha kahalAtA hai aura koDe ke AghAta Adi ke dvArA janita duHkha saiddhika duHkha kahalAtA hai / bAhya nimitta ke vinA hI jo sukha utpanna hotA hai vaha asaiddhika hai tathA siradarda evaM jvara Adi se hone vAlA duHkha asaiddhika hai / yaha donoM prakAra kA sukha duHkha puruSakAra, jIva yA kAla se utpanna nahIM hotA / ise jIva pRthaka vedana karate haiM / yadi puruSakAra Adi ke dvArA utpanna hue sukha duHkha Adi ko jIva nahIM vedate haiM to phira kisa kAraNa se unakA anubhava hotA hai ? isa prazna kA uttara hai-vaha sAMgatika arthAt niyatikRta hai / kyoMki puruSakAra kAla Adi ke dvArA sukha duHkha utpanna nahIM hote 267 tethI te sukha duHkhanuM htA hAi zake nahI. A prakAre e vAta siddha thaI jAya che ke sukha duHkha AdinuM kartA karyAM nathI, paNa niyati ja che. eTale ke sukha aneduHkhanI utpatti jIva Adi dvArA thatI nathI, parantu niyati dvArA jasukha ane duHkhanI utpatti karAya che A sukhAne duHkha meM prAranA hoya che - (1) saiddhi ane(2) asaiddhi bhASA, candana mAhi upaleAga rUpa siddhinA dvArA utpanna thanArA vaiyika sukhane saiddhika sukha kahevAya che. ane *TakAnA mAra Adi dvArA janita duHkhane saiddhika duHkha kahevAya che. bAhya nimittavinA je sukha utpanna thAya che, tene asaddhika sukha kahevAya che. tathA mAthAnA dukhAvA,javara, Adi vaDe Utpanna thanAra duHkhane asaiddhika duHkha kahe che. ane anne prakAranA sukha duHkha puruSakAra, jIva athavA kALa dvArA utpanna thatA nathI. tenu jIva alaga alaga rUpe vedana kare che. jo puruSakAra Adi dvArA utpanna thayelA sukhaduHkha Adi veDhana jIvA na karatA hAya, teA kayA kAraNe utpanna thayelA sukhaduHkhAdinuM veina jIve kare che? A praznanA uttara e che ke sukhadu:khAdi sAgatika eTaleke niyatikRta che. kAraNa ke puruSakAra, kALa Adi dvArA sukhaduHkha utpanna thatA' zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 sUtrakRtAGgasUtre tasyAM bhavaM sAMgatikam / yasmAt puruSakArakAlAdibhiH mukhaduHkhAdi na kRtaM, atastatsukhaduHkhAnubhavanaM prANinAM niyatisaMpAditaM sAMgatikamiti kthyte| 'iha'iha-sukhaduHkhA'nubhavavAde 'egesiM' ekeSAM vAdinAm 'Ahiya AkhyAtaMkathanam, teSAmayamabhiprAya ityarthaH / tathAcoktam "prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / bhUtAnAM mahati kRte'pi yatne, nA'bhAvyaM bhavati na bhaavino'stinaashH||1|| ataeva unakA prANiyoM ko jo anubhava hotA hai vaha niyati se hI hotA hai| vahI sAMgatika kahalAtA hai / sukha duHkha ke anubhava ke viSaya meM aisA kinhIM kinhIM vAdiyoM kA kathana hai / kahA bhI hai----"prAptavyo niyatibalAzrayeNa" ityAdi / niyati ke bala se manuSyoM (jIvoM) ko jo zubha athavA azubha artha prApta hone vAlA hai, vaha avazya prApta hotA hai / jIva kitanA hI mahAn prayatna kyoM na kare jo nahIM honahAra hai vaha nahIM hotA aura jo honahAra hai vaha miTa nahIM sktaa| ___'jo nahIM hone vAlA hai vaha nahIM hotA aura jo honahAra hai vaha anyathA nahIM ho sakatA yaha cintA rUpI viSa ko naSTa karane vAlI auSadha kyoM na dI jAe ?, pahale zloka kA artha yaha hai ki prAptavya artha kI prApti avazya hI hotI hai, use anyathA nahIM kiyA jA sktaa| manuSya ke dvArA lAkha prayatna karane para bhI honahAra miTa nahIM sakatA / nathI, tethI evuM svIkAravuM paDaze ke prANuone sukhaduHkhane je anubhava thAya che, te sukhaduHkha niyatikRti ja hoya che. te niyatikRta sukhaduHkhane sAgatika sukhaduHkha paNa kahe che. sukhaduHkhanA anubhavanA viSayamAM keTalAka matavAdIonI uparyukta mAnyatA che. te leke sukhaduHkhane niyatita / bhAne che. yuM para cheu-prAptavyo niyatibalAzrayeNa" tyAhi niyati dvArA jIvane je zubha athavA azubha arthanI prApti thavAnI hoya che te avazya thAya che, je jIva game teTale prayatna kare paNa je thavAnuM nathI te thatuM ja nathI, ane je thavAnuM che tene rekI zakAtuM nathI ke naSTa karI zakAtuM nathI "je thavAnuM nathI te thaze ja nahIM ane je banavAnuM che te banaze ja-banavAnuM che tene rAkI nahI zakAya", A cintA rUpI viSane naSTa karanArI auSadhi zA mATe na apAya? pahelA blekane artha e che ke prAptavya athavA(padArtha)nI prApti avazya thAya che tene pheravI zakavAne kaI samartha nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru a. 1. u. 2 niyativAdimatinirUpaNam 269 yadabhAvi na tadbhAvi bhAvicena tadanyathA / iti cintA viSaghno'yamagadaH kinna pIyate // 1 // iti / prAptavyArthasyAvazyameva prApti bhavati tatra na bhavati anyathA, manuSyaiH sarvathA kRtepi yatne bhAvino vinAzo na bhavatIti prathamazlokArthaH / yad bhAvi tadbhavatyeva na tad anyathA bhavati, sarvacintAnAzako'yam agadaH= auSadhaM kiM kimartha na pIyate ? iti // 2 // 3 // dvitIya tRtIya zlokAbhyAM niyati vAdinAM mataM pradarzya tasya uttaraM pradAtuM caturthagAthAmAha sUcakAraH-evamayANa ityAdi / evameyANi japaMtA bAlA paMDiyamANiNo / niyayAniyataM sataM ayANatA abuddhiyA // 4 // chAyAevametAni jalpanto bAlAH paNDitamAninaH / niyatA'niyataM saMtam ajAnanto'buddhikAH // 4 // dvitIya tRtIya zlodvAbhyAM niyati vAdinAM mataM pradarzya tasya uttaraM pradAtuM caturyagAthAmAha sUtrakAraH-'evameyANi' ityAdi / dUsare zloka kA Azaya yaha hai ki jo bhAvI hai vaha hokara hI rahatA hai, vaha anyathA nahIM hotA yaha samasta cintAo ko dUra karane vAlI davA hai, kyoM na isa davA kA pAna kiyA jAya ? // 2-3 // dUsarI aura tIsarI gAthA meM niyativAdiyoM ke mata ko pradarzita karake sUtrakAra usakA uttara dene ke lie cauthI gAthA kahate haiM---"evameyANi" ityAdi / zabdArtha-evaM-evam ' isaprakAra 'eyANi-etAni' ina vacanoM ko-bAto ko 'jaMpatA-jalpantaH, kahatehuve niyativAdI 'bAlA-bAlA' ajJAnI haiM manuSya lAkha prayatna kare te paNa je banavAnuM che tene banatuM rokI zakAtuM nathI. bIjAlekano bhAvArtha e che ke "je banavAnuM che, te avazya banyA ja kare che. A vAtane svIkAra karavAthI ApaNI samasta cintAo dUra thaI jAya che. te samasta cintAo ne dUra karanArI A auSadhinuM pAna zA mATe na karavuM? ghara-3 bIjI ane trIjI gAthAo dvArAniyativAdIone mata pradarzita karavAmAM AvyuM. have sUra niyativAhImAnA matanu na 42che. -evameyANi" tyAha hAtha-evaM-evama' mA prabhArI 'eyANi-patAni' mA kyanA ne-4thana ne 'jatA-jalpataH nArA niyati pAhIyA bAlA-bAlA mAjJAnI che. 'paDiyamANiNo zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 sUtrakRtAGgasUtre ___ anvayArthaH(evaM) evam pUrvoktaprakAreNa (eyANi) etAni vacanAni etAdRzIM vArtAm (jaMyaMtA) jalpantaH, kathayanto niyativAdinaH (bAlA) bAlAH ajJAninaH santi / tathApi (paMDiyamANiNo) paNDitamAninaH AtmAnaM paNDitaM manyamAnA ste vAdinaH (saMta) sat-vidyamAnaM (niyayAniyayaM)niyatAniyataMsukhaduHkhayo niyatatvamaniyatatvaM ca (ayANaMtA) ajAnantaH= anavabudhyamAnAH niyativAdinaH (abuddhiyA) abuddhikA:- buddhihInAH samyagbodhavikalAH santIti / pUrvoktaprakAreNa niyativAdaM samarthayamAnA ste vAdino'jJAninaH tathApi AtmAnaM paNDita manyamAnAH sukhaduHkhayo niyatAniyatatvamajAnanto' buddhikA eveti bhAvArthaH // 4 // paMDiyabhAgiNo-paMDitamAninaH' apane ko paMDitamAnanevAle ve vAdijana 'saMtaM -sat' vidyamAna 'niyayAniyaya-niyatAniyatam , sukha duHkha ko niyata tathA aniyata 'ayANaMtA-ajAnantaH / nahIM jAnate huve ve niyativAdI, abuddhiyA abuddhikAH, buddhihIna haiM arthAt samyak vodhako ve nahI jAna te haiM // 4 // anvayArtha-- isa prakAra ke vacana kahane vAle niyativAdIajJAnI haiM parantu apane Apako paNDita mAnate haiM / ve sukha duHkha ko niyatatA aura aniyatatA ko nahIM jAnate hue samyagnAna se rahita haiN| abhiprAya yaha hai ki pUrvokta prakAra se niyati vAda kA samarthana karate hue ve vAdI ajJAnI hai tathApi apane ko paNDita mAnate haiM / ve sukha aura duHkha kI niyatAniyatatA ko nahIM jAnate ataH buddhihIna haiM // 4 // -paMDitamAninaH' pAtAne parata maannaa| mevAta niyativAhiyo 'saMta-sata' vidyamAna 'niyayAniyaM-niyatAniyatam' sumadumane niyata bhane bhaniyata 'ayANa tA-ajAnanta' nahI tnaa| mane tathA 'abuddhiyA-abuddhikAH' muddhi vinAnA che. arthAt tes| samyaka baMdha ne jANatA nathI. prajA anvyaarthA prakAranuM pratipAdana karanArA niyativAdie ajJAnI che. chatAM paNa teo pitAne paMDita mAne che. sukhadu:khanI niyatatA ane aniyatatAne teo jANatA nathI, kAraNa ke teo samyaga jJAnathI rahita che. A kathanano bhAvArtha e che ke pUrvokata prakAre niyativAdanuM samarthana karanArA te niyativAdIo ajJAnI che, chatAM paNa teo potAnI jAtane paMDitamAne che. teo sukha ane duHkhanI niyatAniyatatAne samajatA nathI, tethI teo buddhihIna che. jA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 niyativAdimatanirUpaNam 271 TIkA'evaM' evam pUrvoktaprakaraNa 'eyANi' etAni niyativAdamAzritya pratipAditAni vacanAni 'jaMpaMtA' jalpantaH= pratipAdayantaH 'bAlA' bAlA iva bAlAH sadasadvicAravikalAH 'paMDiyamANiNo' paNDitamAninaH= svAtmAnaM paNDitaM manyamAnAH, apaNDitapyAtmAnaM paNDitamiti svIkurvantaH sukhaduHkhayoH 'saMta' sat=vidyamAnaM 'niyayAniyayaM' niyatAniyataM-niyatatvamaniyatatvaMca 'ayANatA' anAnantaH anavabudhyamAnAH, 'abuddhiyA' abuddhikAH samyag bodharahitAH santIti / ayaM bhAvaH syAdvAdamate kiMcit mukhaduHkhAdikaM niyatikRtam / niyatidvAre Naiva saMpAditaM bhavati / punarapi kiMcit sukhaduHkhAdikam aniyatikRtam niyatibhinnapuruSakArakAlakarmAdi saMpAditamapi bhavatyeva / tathA ca etA dRk sthitiSvapi ekAntena niyatikRtamevAzrayaMti ataste ajAnantaH sukhaduHkha TIkA-- isa prakAra niyativAda kA avalambana karake pratipAdita kiye gaye vacana kahane vAle sat asat ke viveka se rahita hone ke kAraNa ajJAnI haiM phira bhI apane Apa ko paNDita mAnate haiM / sukha aura duHkha kI niyatatA aura aniyatatA ko nahIM jAnate hue buddhihIna haiN| tAtparya yaha hai ki syAdvAda mata meM koI koI sukha duHkha Adi niyatikRta hotA hai arthAt niyati ke dvArA sampAdita hotA hai, parantu koI koI aniyatikRta bhI hotA hai arthAt niyati se bhinna puruSakAra kAla evaM karma Adi ke dvArA bhI sampAdita hotA hai / tAtparya yaha hai ki sukha duHkha kA kAraNa akelI niyati nahIM hai, kintu niryAta kAla svabhAva karma Adi saba mila kara hI kAraNa hote haiN| aisI sthiti meM akelI niyati ko kAraNa mAnanA ajJAna A prakAre niyativAdanuM avalaMbana laIne uparyukta vacanenuM pratipAdana karanArA leke sata-asanA vivekathI vihIna hovAne kAraNe ajJAnI ja che. chatAM paNa teo ema mAne che ke pote paMDita che. sukha ane duHkhanI niyatatA ane aniyatatAne nahIM jANanAra te matavAdIe buddhihIna che. have syAdvAdane Azraya laIne temanA mata khaMDana karavAmAM Ave che. syAdvAda mata anusAra te kaI kaI sukhaduHkha niyatikRta-niyatidvArA saMpAdita hoya che, ane kaI kaI sukhaduHkha aniyatikRta paNa hoya che, eTale ke niyatithI bhinna puruSakAra, kALa ane karma Adi dvArA saMpAdita hoya che. A kathananuM tAtparya e che ke sukhada khanuM kAraNa ekalI niyatija nathI, parantu niyati, kALa, svabhAva Adi badhA sukhaduHkhanAM kAraNuM rUpa zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 sUtrakRtAGgasUtre kAraNajJAnarahitAH / tathAhi-kiMcitsukhaduHkhAdikaM niyatito bhavati / yataH tAdRzasukhAdikAraNasya karmaNo'vasaravizeSe'vazyamevodayo jaayte| ato niyatikRtaM tatsukhAdikaM bhavati / tathA kiMcitsukhaduHkhAdikaM tu aniyatikRtaM kintu puruSakArakAlakarmAdibhiH saMpAdyate / tAdRzasthitau kathaMcit puruSakArAdi sAdhyatvamapi svIkriyate / yataH kriyA dvArA phalaM jAyate, kriyAtu puruSArtha sAdhyA vartate / puruSavyApAramantareNa kriyAyA evotpAdanA'saMbhavAt / tathAcoktam "na daivamiti saMcintya, tyajedudyogamAtmanaH / anudyogena tailAni, tilebhyo nAptu marhati // 1 // " iti / kA hI phala hai / AcArya siddhasena ne sammatitarka meM kahA hai--"kAlo sahAva niyaI" ityAdi / kAla svabhAva niyati, adRSTa aura puruSa rUpa kAraNoM ke viSaya meM jo ekAntavAda haiM ve mithyA haiM / yahI bAta paraspara sApekSa hokara samyaktva aisI sthiti meM jo sukha duHkha Adi ko ekAntataH niyati kRta mAnate haiM, ve unake vAstavika kAraNa ko nahIM jAnate / tAtparya yaha hai ki koI koI sukhAdi niyatikRta hote haiM arthAt avazyaMbhAvI karmodaya se utpanna hote haiM, isa kAraNa ve, 'niyata' kahalAte haiM aura koI sukhAdi aniyatikata hote haiM arthAt kathaMcit puruSakAra adi kI pradhAnatA dvArA bhI hote hai / kriyA ke dvArA phala kI prApti hotI hai aura kriyA puruSArtha dvArA sAdhya hotI hai kyoMki puruSa ke vyApAra ke vinA kriyA nahIM hotI / kahA bhI hai-"na daivamiti saMcintya" ityAdi / che. A prakAranI paristhiti hovA chatAM eksI niyatine ja sukhaduHkhanA kAraNabhUta mAnavI te ajJAnanuM ja phaLa che. AcArya siddhasene sammati tarkamAM kahyuM che ke "kAlo sahAniyAI" tyAhi kALa, svabhAva, niyati adRSTa ane purUSakArarUpa kAraNonA viSayamAM je ekAntavAda che, te mithyA che eja vAta paraspara sApekSa (eka bIjAnI apekSA rAkhanArI) hevA chatAM paNa jeo sukhaduHkha Adine ekAntataH (saMpUrNa rUpe) niyati kRta mAne che, teo temanA vAstavika kAraNane jANatA nathI. A kathananuM tAtparya e che ke kaI kaI sukhAdi niyatikRta hoya che eTale ke avasthaMbhAvI karmodaya dvArA utpanna thAya che, te kAraNe temaNe "niyata" kahevAya che. ane kaI kaI sukhAdi aniyati kRta hoya che eTale ke purUSakAra AdinI pradhAnatAne kAraNe paNa utpanna thAya che. kriyA dvArA phalanI prApti thAya che ane kriyA purUSArtha dvArA sAdhya hoya che. kAraNa ke puruSanA vyApAra (pravRti athavA prayatna) vinA kriyA thatI nathI. dhucha hai "bhadevamiti saMcinya" tyAdi zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavArtha ghodhinI TIkA pra. zru a. 1 u. 2 niyativAdimatanirUpaNam 273 iti kathaMciniyatikRtaM kathaMcit puruSakArAdikRtamiti syAdvAdinAM mAga iti / ___yattUktaM samAne'pi puruSakAre phalavaicitryamiti na tadUSaNam / yatastAdRza sthale'pi kAraNabhUtasya puruSakArasya vaicitryAdeva phalavaicitryam / samAnarUpeNa vyavasthito'pi puruSakAre yatkacanaphalavaicitryaM tatrA'dRSTasyaiva prayojakatvAt , adRSTasyA'pi kAraNatvA'vadhAraNAt / tathA kAlo'pi janako bhavatyeva, sukhaduHkhAdau / anyathA kAlasyA hetutve bakulacaMpakarasAlAdInAM kAlakRtavaicitryasyA'nupapattiH / vasante ca daiva (bhAgya) se hI saba kucha hogA, aisA vicAra kara apane puruSArtha udyoga ko choDa nahIM baiThanA cahie kyoMki udyoga kiye vinA to tiloM se tela bhI nahIM prApta kiyA jA sakatA / , isa prakAra sukhAdika kathaMcit niyatikRta haiM aura kathaMcit puruSArtha Adi dvArA kRta hote haiM / yaha syAdvAdavAdiyoM kA mArga hai / Apane kahA ki puruSArtha samAna hone para bhI phala meM vicitratA dikhAI detI hai so koI doSa nahIM hai / aise sthaloM meM bhI puruSArtha kI vicitratA se phala meM vicitratA arthAt bhinnatA hotI hai aura jahAM puruSArtha samAna ho phira bhI phala meM bhinnatA ho vahAM adRSTa (karma) kA bheda samajhanA cAhie / hama adRSTa ko bhI kAraNa svIkAra karate haiN| isI prakAra kAla bhI sukha duHkha Adi kA janaka hotA hai / kAla ko kAraNa na mAnA jAya to vakula, campaka evaM Amra Adi meM kAlakRta bhAgyamAM haze eja banaze, e vicAra karIne potAnA puruSArthane (udyogane) tyAga kare jaIe nahI, kAraNa ke purUSArtha ryA vinA to talamAMthI tela paNa meLavI zakAtuM nathI" A prakArathI syAdvAdanA anuyAyio evuM mAne che ke-sukhAdika amuka apekSAe niyatikRta che, ane amuka draSTie puruSArtha AdidvArA kRta che. teo sukhaduHkhAdine ekAntataH niyatikRta paNa mAnatA nathI ane ekAntataH puruSakAra Adi dvArAkRta paNa mAnatA nathI. - Ape kahyuM ke puruSArtha samAna hovA chatAM paNa phaLamAM vicitratA (vibhinnatA) jevAmAM. Ave che, te emAM kaI doSa nathI. evA sthaLamAM paNa puruSArthanI vicitratAne lIdhe phaLamAM paNa vicitratA (bhinnatA saMbhavI zake che. ane jyAM puruSArthamAM bhinnatA na hoya puruSArthamAM samAnatA hoya, tyAM paNa phaLamAM je bhinnatAM jaNAya che tyAM adRSTa (karma) mAM bhinnatA samajavI joIe. ame adRSTane paNa sukhaduHkhanI prAptinA kAraNa rUpa svIkArIe chIe. eja pramANe kALa paNa sukhaduHkhane janaka hoI zake che. kALane kAraNabhUta na mAnavAmAM Ave, te bakula, caMpaka, ane AmravRkSa AdimAM kAlakRta vicitratA ghaTI zake nahI, vasaMta trAmAM keyalanA madhura TahukA paNa saMbhavI zake nahIM. sU. 35 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 sUtrakRtArane kokilA rAvAdInAM vyavasthA nopapAditA syAt / ataH kAlo'pi hetureva / na tu ekAntaH kAla eva hetuH, api tu kolo'pi etena kAlasyaikarUpatayA phalavaicitryaM na ghaTate, iti kathanamapi nirastam , kevalasya kAlasya janakatvA' nabhyupagamAt / svabhAvo'pi kathaMcit kartA bhavatyeva, jIvasyopayogalakSaNatvaM, pudgalAnAM ca mUrtatvaM dharmAdharmAstikAyayogatisthitikAritvamityAdi svabhAvakatamityavadhAraNAt / tathA karmA'pi kAraNa bhavatyeva / tathAhi-karmajIvapradezaiH saha kSIranIra nyAyenA'nyonyA'nuvedharUpatayA vyavasthitamataH Atmana kathaMcidabhinnameva / karmabalAdeva jIvo nAraka tiryag manuSyadevAdibhaveSu paryaTan sukhaduHkhAdikamanubhavatIti / vicitratA ghaTita nahIM hotI / vasanta meM kokila kI dhvani hone kI vyavasthA bhI nahIM bana sakatI / ataH kAla bhI hetu hai / hAM, ekAntataH kAla hI kAraNa nahIM hai kintu kAla bhI kAraNa hai / aisA svIkAra karane se 'kAla eka rUpa hai, usake dvArA phala kI vicitratA nahIM ghaTa sakatI, yaha kathana bhI khaMDita ho jAtA hai kyoM ki phala kI utpatti meM akelA kAla hI kAraNa nahIM mAnA hai / svabhAva bhI kathaMcit kartA hotA hai / jIva kA lakSaNa upayoga, pudgaloM kA mRtatva, adharma dravya kA sthiti sahAyakatva Adi saba svabhAva kRta hI haiN| isI prakAra karma bhI kAraNa hai / karma AtmapradezoM ke sAtha dUdha aura pAnI kI taraha ekameka hokara rahe hue haiM, ataeva ve AtmA se kathaMcit tethI kALane paNa hetu (kAraNa) rUpe svIkAra thavuM joIe. hA, ekAntataH kALa ja kAraNa rUpa che. ema kahI zakAya nahIM, paraMtu kALa paNa kAraNa rUpa che, ema kahevuM joIe. A pramANe svIkAravAthI "kALa eka rUpa che tenA dvArA phaLanI vicitratA saMbhavI zaktI nathI," A kathananuM paNa khaMDana thaI jAya che, kAraNa ke phaLanI utpattimAM ekalA kALane ja kAraNabhUta mAnya nathI. e ja pramANe svabhAvane pAchuM ekAntataH katta mAnavAne badale amuka apekSAe kartA mAna joIe. jIvanuM lakSaNa upayoga, pudgalenuM mUltatva rUpa lakSaNa, dharmadravyanuM gatisahAyakatva rUpa lakSaNa, ane adharmadravyanuM sthiti sahAyakatva rUpa lakSaNa Adi lakSaNo svabhAvakRta ja hoya che. eja pramANe karma paNa sukhaduHkhanuM kAraNa che. karma pudgale AtmapradezanI sAthe dUdha ane pANInI jema ekameka thaIne rahelAM che, tethI teo AtmAthI kathaMcit (amuka zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 niyatyAdivAdinAM mokSaprApterabhAvaH 275 tadevam yuktyA niyatyaniyatyoH kartRtve vyavasthApite sati ekAntato miyatereva kartRtvaM manyamAnAH tadanyasya ca kattRtvaM nirAkurvanto niyativAdino 'buddhikAH sadasadvivekavikalA eveti bhAvaH // 4 // _ ekAntato niyatyaiva sarva kriyate iti niyativAdinAM mataM yuktyAdi takajAlai nirAkRtya teSAM duHkhanAzo na bhavatIti pratipAdayati sUtrakAraH-- 'evamege" ityAdi / evamege u pAsatthA te bhujjo vippagabbhiyA / 8 9 10 1211 / / evaM uvaTThiyA saMtA, Na te dukkhavimokkhayA // 5 // chAyAevameke tu pAvasthA ste bhUyo vipragalbhitAH / evamupasthitAH saMtaH, na te duHkhavimokSakAH // 5 // abhinna haiM / karma ke bala se hI jIva naraka tiryaca manuSya aura devagatiyoM meM paryaTana karatA huA sukha duHkha Adi kA anubhava karatA hai / isa prakAra niyati bhI kAraNa hai aura niyati ke atirikta puruSakAra Adi bhI kAraNa haiM, aisA siddha kara dene para ekAnta rUpa se niyati ko hI kAraNa aura puruSakAra Adi ko akAraNa kahane vAle niyativAdI buddhihIna haiM, sat asat ke viveka se vikala haiM // 4 // ekAntataH niyati hI saba kucha karatI hai, isa prakAra ke niyativAdiyoM ke mata ko yuktiyoM dvArA nirAkaraNa karake sUtrakAra aba yaha dikhalAte haiM ki unake duHkha kA vinAza nahIM ho sakatA-"evamege" ityAdi / apekSAe) abhinna che. karmanA prabhAvathI ja jIva naraka, tiryaca, manuSya ane devagatiemAM paryaTana karatA thake sukhaduHkhAdine anubhava kare che. A prakAre niyati paNa kAraNabhUta che, ane niyati sivAyanA puruSakAra Adi paNa kAraNabhUta che, A vAta siddha thaI javAthI ekAnta rUpe niyatine ja kAraNabhUta ane puruSakAra Adine akAraNabhUta kahenArA niyativAdIe buddhihIna che. teo sat - asanA vivekathI rahita hovAne kAraNe ajJAnI che. 4. "santata : niyati madhu 42 cha," - 2 // niyativAdImAnA matanu yutiyA dvArA nirAkaraNa karIne, have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke temanA (niyativAdIonA) mano vinAza tha6 zata nathI. 'evamege tyA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 sUtrakRtAGgasUtre ___ anvayArthaH-- (evaM) evam uktaprakAreNa (ege) eke kecana niyativAdinaH 'pAsatthA' pArzvasthAH-pArzva-mokSamArgabahirbhAge sthitAH, athavA pAzasthA iti karmabandharUpapAzabaddhAH santi, te (bhujo) bhUyo bhUyaH (viSpagabbhiyA) vipragalbhitAH dhASTaryamAsAditAH dhRSTAH santi niyativAdamAzrityApi dAnapuNyAdi kriyAyAM pravartanAt (evaM) evam anena rUpeNa (uvaTThiyA saMto) upasthitAH santaH niyativAde tiSThantaH santaH (te) te niyativAdinaH (na dukkhavimokkhayA) na duHkhavimokSa kAH janmamaraNAdi duHkhAd na vimuktA bhavanti samyag jJAnavikalatvAtteSAm // 5 // zabdArtha-evaM-evam' isaprakAra 'ege eke' koI niyativAdI 'pAsatthA pAvasthAH' pAzvastha kahate hai 'te--te' ve 'bhujjo--bhUyaH' vAra-bAra 'vippagambhiyA --vipragalbhitAH' niyati ko kartA kahane kI dhRSTatA karate haiM evaM-evam' isaprakAra 'uvaTThiyAsaMto-upasthitAH santaH' upasthita hokara bhI 'te--teM' ve 'na dukkhavimokkhiyA-na duHkhavimokSakAH' janmamaraNAdi duHkha chuDAne meM samartha nahIM hai // 5 // _ -anvayArtha--- isa prakAra koI koI niyativAdI 'pAsattha, hai| pAsattha, zabda ke do saMskRtarUpa hote haiM--pArzvastha aura pAzastha / pArzvastha kA artha hai-mokSamArga se bAhara sthita aura pAzastha kA tAtparya hai karma bandhanoM se ba~dhe hue| ve vAra vAra dhRSTatA karate haiM / unakI dhRSTatA yaha hai ki ve niyativAda ko svIkAra karake bhI dAnapuNyAdi kriyA meM pravRtti karate haiM / isa prakAra niyativAda meM sthita ve niyativAdI duHkhoM se mukti nahIM pA sakate, kyoMki ve ajJAnI haiM // 5 // zahAtha-evaM-evam' yA pramANe 'ege-eke' niyatI pAhI pAsatthA-pArzvasthA' pAtha vAya che. 'te te teso 'bhujo-bhUyaH' vAraMvAra 'vippagamiyA-vipragalbhitA' niyatine tA vAnI ghRSTatA 42 che. 'evaM-evam' 2 rIte 'ucaTThiyA saMto-upasthitAH santaH' niyatisvAhamA upasthita thane 55 'te-te tasA 'na dukkhavimokkhiyA-na duHkhavimokSakAH' ma bharaNa 3pI huthI chUTavAne zata bhAna yatA nathI // 5 // anvayArtha A prakAre kaI kaI niyativAdI pAsastha" che. pAsantha" zabdanA be saMskRta rUpa thAya che. (1) pArthastha ane (2) pAzastha. pArthastha mokSamArganI bahAra rahelAne pArzvastha kahe che ane pArtha" eTale karmabandhano vaDe baMdhAyelA. teo vAraMvAra dhRSTatA kare che. temanI dhRSTatA e che ke teo niyativAdamAM mAnatA hovA chatAM paNa dAna, puNya Adi kriyAomAM pravRtta rahe che. A prakAranA te niyativAdIo duHkhamAMthI mukta thaI zaktA nathI, kAraNa ke teo ajJAnI che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhino TIkA pra. a. a. 1 u. 2 niyatyAdivAdinAM makSiprApterabhAvaH 277 TIkA gAthAyAM prathama evaM zabdaH pUrvadarzita siddhAntasUcakaH 'ege u' eke tu ityatra tu zabdo'vadhAraNe, tena ta eva = niyativAdina evaM natvanye ityarthaH / eke iti sarvasminneva padArthe niyatA'niyatAtmake sati kAlaMkarmAdikaM nirAkRtya niyatimAtrameva kAraNamityevaM rUpeNa niyativAdaM samAzritAH te niyativAdinaH / kathaMbhUtAste ? ityAha 'pAsatthA' pArzvasthAH pArzve = muktimArgAd bahi bhage tiSThanti ye te pArzvasthAH / athavA --- paralokakriyAyAH pArzve sthitA iti pArzvasthAH / niyatireva sarvakartrI iti tanmate paralokasAdhikAyA:= kriyAyA nairarthakyam / te pArzvasthAH kriyAmArgasya bahireva tiSThati, sat kriyAM naiva kurvanti / athavA - 'pAsatyA' ityasya pAzasthA iticchAyA pAzo mRgA " - TIkA artha gAthA meM pahalA ' evaM ' zabda pahale pradarzita kiyA gayA siddhAnta kA sUcaka hai / 'ege u' yahAM 'tu, zabda avadhAraNa artha meM haiM / isakA yaha huA ki sabhI padArthoM ke niyata aniyata rUpa hone para bhI kAla karma Adi kA viSedha karake akelI niyati kohI kAraNa mAnane vAle niyativAdI haiM / ve kaise haiM ? so kahate haiM - pArzvastha haiM arthAt mukti ke mArga se bAhara ke bhAga meM sthita haiM, athavA paraloka saMbaMdhI kriyA se bAhara haiM / unake mata meM jaba niyati hI saba kucha kahane vAlI hai to paraloka sAdhaka kriyA vyartha hI ThaharatI hai / ve pArzvastha kriyAmArga se bAhara hI rahate hai - arthAt sat kriyA nahIM karate haiM / - TIartha - gAthAmAM pahelAM vaparAyeluM " " A padma pahelAM pradarzita karelA siddhAntanu sUya che. "page u" ahIM "tu" yaha avadhAraNa arthe prayukta thayuM che. bheTale saghaNA padArthA niyata aniyata rUpa heAvA chatAM paNa kALa, kama AdinA niSedha karIne ekalI niyatine ja te niyativAdIe kAraNa mAne che. teo kevAM che ? A praznano javAba ApatAM sUtrAra kahe che ke teo pArzvastha che eTale ke mukitanA mArga para sthita nathI paNa muktinA mAnI bahAra sthita che, athavA paraleAka saMbaMdhI kriyAthI bahAra (rahita) che. temanA matAnusAra teA niyati ja badhu karanArI che, te kAraNe paraleAka sAdhaka kriyA vya ja banI jAya che. teo pArzvastha (kriyAmAnI bahAra) ja rahe che. eTale ke sat kriyA (2vA yogya DiyA) uratA nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 sUtrakRtAGgasUtra dInAM bandhane upayujyamAno rajjuvizeSaH, sa ca mRgAdikaM svena badhnAti / tathe hApi pAza iva pAzaH karmabandhanam tatra karmabandhane sthitAH iti pAzasthAH yuktirahita kevalaniya tereva kAraNatvapratipAdanAte sarvadaiva karmabandhane eva vaddhA bhavanti, kadAcidapi karmaNA teSAM muktina bhavati, ataste pAzasthAH kathyante / evamanye'pyekAntavAdinaH kAlakarmAdimAtrasyaiva kAraNatvaM vadantaH pArzvasthAH pAzasthA vA kathyante / 'te' te niyativAdinaH kevala niyatimAtraM kAraNaM svIkRtyApi 'bhujjo' bhUyaH 'vippagambhiyA' vipragalbhitA:-vi-vividhaprakAreNa vizeSeNa vA 'pragalbhitAH dhRSTatAmAsAditAH santi / niyatimAtraM kAraNamiti svIkRtyApi niyativAdavirodhinISu dAnapuNyAdIkriyAsu pravartanameva teSAM dhRsstttaa| ' evaM ' evam-evaM ___ athavA ve pAzastha haiM / mRga Adi ko phasAne vAlI rassI pAza kahalAtI hai / vaha mRga Adi ko bAMdha letI hai| yahAM pAza ke samAna hone se karma ko pAza kahA hai / ve niyativAdI pAzastha haiM arthAta karma bandhana meM sthita haiM / arthAt yukti se rahita kevala niyati ko hI kAraNa kaha kara ve sadA hI karmabandhana meM ba~dhe rahate haiM / unakI kama se kabhI mukti nahIM hotI / isa kAraNa unheM pAzastha kahA jAtA hai / isI prakAra anya ekAntavAdI jo kAla yA karma Adi ko hI ekAntarUpa se kAraNa mAnate haiM, pArzvastha yA pAzastha hI haiM, aisA kahA jAtA hai / niyativAdI niyatimAtra ko hI kAraNa svIkAra karake bhI dhRSTatA kahate hai / unakI dhRSTatA yaha hai ki ve eka tarapha to niyati ko hI kAraNa kahate haiM aura dUsarI tarapha dAna puNya Adi kriyAoM meM bhI pravRtti athavA teo pAza0 (bandhane vaDe baMdhAyelA) che. jevI rIte mRga Adine phasAvanArI jALane pAza" kahe che, e ja pramANe pAza samAna karmone ahIM pAza (bandhana) kahevAmAM Avela che. jema mRgAdi pazuo jALamAM baMdhAyA pachI mukta thaI zaktA nathI; tema A niyativAdIo paNa karmanA bandhane toDIne mukita prApta karI zaktA nathI. A niyativAdIone pAzI kahevAnuM kAraNa e che ke teo karmabandha vaDe jakaDAyelA che. eTale ke yuktithI rahita mAtra niyatine ja sukhaduHkhanuM kAraNa mAnIne teo sarvadA karmabandhathI jakaDAyelA ja rahe che. te karmono kSaya karIne teo kadI mukita pAmI zaktA nathI. eja pramANe anya ekAntavAdIo ke jeo kALa athavA karma Adine ekAnta rUpe sukhaduHkhanuM kAraNa mAne che, teo paNa pAzvastha athavA pAzathe ja che, ema kahI zakAya. niyativAdio ekAnta rUpe niyatine ja sukhaduHkhanuM kAraNa mAnavA chatAM paNa evI dhRSTatA kare che ke teo dAna, puNya Adi kriyAomAM paNa pravRtti kare che. eka zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samapArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 . 2 ajJAnavAdimatanirUpaNam 279 rUpeNa ' uvaTThiyA saMto' upasthitAH santaH niyativAde tiSThantaH 'te' te niyativAdinaH 'Na dukkha vimokkhayA' na duHkhavimokSakAH-na Atmano duHkhAnAM vimokSakA bhavanti samyagajJAnavyatirekeNa kriyAsu pravartanAt / na te svAtmAnaM parAtmAnaM vA duHkhAdvimocayanti, teSAM jJAnapUrvakakriyAsadbhAvavirahAt / samyagajJAnarahitA kriyA tu hastisnAnamiva nirarthikaiva, na tu sAphalAya bhavatIti // 5 // // iti niyativAdino nirAkaraNam / / samprati-ajJAninAM mataM nirAkartuM sUtrakAro dRSTAntamAha-'javiNo' ityAdi / -mUlam javiNA migA jahA saMtA, paritANeNa vjjiyaa| asaMkiyAI saMkaMti, saMkiyAiM asaMkiNo // 6 // paritANiyANi saMketA, pAsitANi asNkinno| aNNANabhayasaMviggA, saMpaliMti tahi tahi // 7 // -chAyAjavino mRgA yathA saMtaH paritrANena varjitAH / azaMkitAni zaGkante, zaGkitAni azaGkinaH // 6 // paritrANikAni zaGkamAnAH pAzitAni azaGkinaH / ajJAnabhayasaMvignAH saMparyayante tatra tatra // 7 // karate haiM / isa prakAra niyativAda ko svIkAra karate hue ve apanI AtmA ko daHkha se nahIM chaDA skte| kyoMki ve samyagjJAna ke vinA hI kriyAoM meM pravRtti karate haiM / samyagjJAna se rahita kriyA hAthI ke snAna ke jaisI nirarthaka hai / phalaprada nahIM hotI // 5 // ||niytivaad kA nirAkaraNa samApta // tarapha niyatine ja kAraNarUpa mAnavI ane bIjI tarapha dAna, puNya Adi kriyAo karavI, te narI dhRSTatA ja che. A prakAre niyativAdane svIkAranArA te loko potAnA AtmAne duHkhamAMthI mukta karI zakatA nathI, kAraNa ke samyajJAna prApta karyA vinAnI temanI te kriyAo nirarthaka ja banI jAya che. samyaga jJAnathI rahita kiyA hAthInA snAnanA jevI nirarthaka hoya che. evI kriyAo phalaprada nIvaDatI nathI 5 che niyativAdanuM nirAkaraNa samAsa zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 sUtrakRtAGgasUtre -anvayArtha(jahA) yathA (parittANeNa) paritrANena (vajjiyA) varjitAH rahitAH santaH (javigo) javinA atizayitavegavantaH itastato dhAvamAnA ityarthaH, (migA) mRgAH irigAH (asaMkiyAI) azaGkitAni-zaGkArahitAnyapi sthAnAni (saMkaMti) aba ajJAnavAdiyoM ke mata kA nirAsa karane ke lie sUtrakAra dRSTAnta kahate haiM-"javiNo,, ityAdi / zabdArtha--'jahA-yathA' jaise 'parittANeNa-paritrANena rakSaka se 'vajjiyAvarjitAH, varjita 'javiNo-javinaH' vegavAle 'migA-mRgAH' hariNa 'asaMkiyAIazaGkitAni' zaMkA vinAke sthAnoM meM bhI 'saMkaMti-zaGkante' zakGgA karate haiM tathA 'saMkiyAI-zaGkitAni zaMkA karane yogya sthAnanoM meM 'asaMkiNoazaGkinaH zaMkArahita hote haiM 'paritANiyANi-paritrANikAni' rakSaka yukta sthAnako 'saMkaMte' zaGkamAnA:-zaMkAspada mAnate huve aura 'pAsitANi-pAzitAni pAzayukta sthAnako 'asaMkiNo-azakinaH' zaMkA rahita samajhate huve 'aNNANa bhayasaMviggA-ajJAnabhayasaMvignAH' ajJAna aura bhayase udvigna aise ve mRga 'tahiM tarhi-tatra tatra' una una pAzayukta sthAnoM meMhI 'saMpaliMtisaMparyante' jA phasate haiM // 6-7 // __ anvayArtha---- jaise trANase rahita vegavAn arthAtidhara udhara daur3ate hue hariNa zaMkArahita sthAnoM meM zaMkA karate haiM aura zaMkA ke sthAnoM meM niHzaMka hote haiM, rakSA ke Dave sUtra42 dRSTAnta dvArA ajJAnavAhImonA bhatanu una 42 che-" javiNA" tyAdi zahAtha-'jahA yathAzate 'parittANeNa-paritrANena' 22 'vajiyA-varjitAH' vinAnA 'jAviNo-javinaH' vA 'migA-mRgAH' 12 / 'asa kiyAI-azaGkitAni sh| vinAnA sthAnAmA 55 'sati-zaGkate' / / rAmecha. tathA 'sakiyAi-zaGkitAni' / / 421 // yogya sthAnamA 'asaM kiNo-azaGkinaH' za vinAnA rahe cha. 'paritANiyANi-paritrANikAni' 214 vA sthAna ne 'saMkatA-zaGkamAnAH' 1254 bhAne che. ane pAsitANi-pAzitAni' pAzavANa sthAna bha. 'asakiNo-azakinaH' / vinAnA mAnIne 'aNNANabhayasaMviggA-ajJAnabhayasa vignAH' 2majJAna bhane laya thA vegavANA mevAta bhRgo tahi tahiM tatra-tatra' te te pAzavANa sthAnAmA 'saMpaliti-saMparyante' isa laya che. 18--7 // - anvayArtha - jema ke - trANa rahita (nirAdhAra), ahIM nahI ati vegathI doDatuM mRga zaMkA na karavA jevAM sthaLamAM zaMkA seve che, ane je sthAne zaMkA karavAne gya che anI pratye niHzaMka zrI sUtra kutAMga sUtra: 1 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 azAnavAdimatanirUpaNe mRgadRSTAntaH 281 zaGkante zaGkAM kurvanti / tathA (saMkiyAiM) zaGkitAni-zaGkAspadAni prati (asaMkiNo) azakinA zaGkArahitA bhavanti (paritANiyANi) (paritrANikAni-paritrANayuktAni sthAnAni (saMketA) zaGkamAnAH, etAdRzA mRgAH zaGkAspadaM jAnAnAH (pAsitANi) pAzitAni-pAzayuktAnisthAnAni prati(asaMkiNo) azaGkina:zaGkAmakurvANA: (aNNANabhayasaMvignA) ajJAnabhayasaMvignA: ajJAnajanitabhayena saMtrastAH santaH (tahiM tarhi) tatra tatra-tasmin tasmin pAzayukta sthAne (saMpaliMti) saMparyayante gacchanti tatraiva gatvA patanti // 67 / / TIkA- bhAvagamyA, sa bhAvazcettham-rakSAvirahitA vegavanto mRgAH azaGkitAni zaGkamAnAH, zaGkitAni caa'shngkmaanaaH| anena prakAreNa paritrANasthAnAni zaGkamAnA, pAzasthAnAni cAzaGkamAnAH ajJAnabhayasaMvignAH bhayajJAnarahitatvena udvignamAnasAste mRgAH tatraiva pAzasthAne eva gacchanti / evamevA'nyadarzanA'nusthAnoM ko zaMkAspada samajhate haiM aura bandhana vAle sthAnoM ko zaMkA rahita samajhate haiM / ve ajJAna se utpanna hue bhaya ke kAraNa ghabaDAe hue rahate haiM aura isa kAraNa bandhanayukta sthAnoM meM jAkara par3ate haiM pha~sa jAte haiM // 6---7 // --TIkA--- __ artha sarala hI hai, vaha isa prakAra hai rakSAvihIna aura vegavAn mRga jahAM zaMkA nahIM karanI cAhie vahA~ to zaMkA karate haiM aura jahAM zaMkA karanI cAhie -~-jo zaMkA ke sthAna haiM, vahAM nizzaMka rahate haiM / isI prakAra jo rakSA ke sthAna hai bahA~ bhayAtura hokara zaMkita rahate haiM aura jo bandhana ke sthAna hai unake prati zaMkArahita hote haiM / ajJAna janita bhaya athavA ajJAna aura rahe che. rakSAnA sthAnane zaMkAspada samaje che ane bandhananAM sthAnene zaMkA rahita samaje che ajJAnane kAraNe utpanna thayelA bhayane kAraNe teo gabharATathI yukta thaIne banzanayukta sthAnamA 44 5 cha- isa ya. // 17 // - artha - A bane gAthAne artha saraLa che. chatAM ahIM tenuM saMkSipta vivecana karavAmAM Ave che, rakSAvihIna ane vegavAna mRga jyAM zaMkA na karavI joIe tyAM zaMkA kare che, ane jyAM zaMkA karavI joIe je zaMkAnAM sthAno che. tyAM niHzaMka rahe che. te bhayAkuLa thaIne rakSAnA sthAnane samajI zakatuM nathI, tethI rakSAnAM sAcAM sthAne pratye te zaMkAnI najare jove che ane bandhananAM sthAna pratye nizaMka dRSTithI jove che. ajJAna janita bhaya athavA ajJAna ane bhayane kAraNe tenuM citta udvigna rahe che. tenuM pariNAma e Ave che ke rakSAnAM sthAnamAM javAne zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 sUtrakRtAGgasUtro yAyinaH rakSAyuktamapi syAdvAdasiddhAntaM zaGkamAnAstaM parityajya anarthakaramekAntavAdamakamAnAstamAzrayantaH punastatraiva bhayasaMkule saMsAre patantIti / / ayamAzayaH-atasmin tatbuddhi mithyAjJAnam / tAdRzamithyAjJAnena parihatasamyagjJAnAH yathA kartavyA'kartavyeSu vivecanamakurvantaH anarthajAlamevA''vizanti tathA-ekAntazAstrAdhyayane bodhavikalAH vastutaH mokSajanakamapi anekAnta zAstramanAdRtya mokSajanakamapi svazAstraM mokSajanakamiti jAnantaH punarapi anartha jAlaM saMsAramevA''vizanti, ato na kadAcidapi teSAM saMsArabhayAnivRttirjAyate midhyAjJAnasyedaM mAhAtmyamiti // 6 // 7 // bhaya ke kAraNa unakA citta udvigna rahatA hai / pariNAma yaha hotA hai ki ve ulTe bandhana ke sthAna meM hI jAte haiN| isI prakAra anya darzanoM ke anuyAyI rakSaNa ke sthAna syAdvAda sthAna ke prati zaMkAyukta hokara usakA pari tyAga karake anartha kArI ekAntavAda ke prati niHzaMkita citta ho usI kA Azraya lete haiM / ve bhayAkula saMsAra meM par3ate haiN|| abhiprAya yaha hai---jo vastu jaisI nahIM hai use vaisI samajha lenA mithyAjJAna hai| mithyAjJAna ke dvArA samyagjJAna kA parityAga karane vAle jaise kartavya aura akartavya kA bheda samajhane meM akuzala hokara anarthoM ko prApta hote haiM usI prakAra ekAntavAdI mithyA zAstroM kA adhyayana karake, bodha se rahita hokara mokSa janaka arthAt satya mokSamArga kA prarUpaNa karane vAle anekAnta zAstra ko asvikAra karake mokSa ke ajanaka apane hI zAstroM ko mokSajanaka samajha kara punaH anarthoM se bhare saMsAra meM paribhramaNa karate badale te bandhananA sthAnamAM jaIne phasAI jAya che. e ja pramANe anya darzananA anuyAyIo rakSaNanA sthAna rUpa syAdvAda sthAna pratye zaMkAyukata thaIne teno parityAga kare che, ane anartha kArI ekAMtavAda pratye niHzaMka bhAvathI jove che tethI teo temane Azraya le che tenuM pariNAma e Ave che ke temane bhayAkula saMsAramAM ja jakaDAvuM paDe che. teo saMsAramAM ja athaDAyA kare che, temane traNa sthAna rUpa mekSanI kadI prApti thatI nathI. A dRSTAntanuM tAtparya e che ke je vastu jevI nathI,evI tene samajavI-vastunA yathArtha svarUpane nahIM jANavuM paNa tenAthI viparIta svarUpane ja yathArtha svarUpa mAnavuM tenuM nAma ja mithyAjJAna che samya jJAna nI prApti karyA vinA mithyAjJAnane ja Azraya lenAra mANasa kartavya ane akartavyane bheda samajavAne asamartha hoya che ane te kAraNe anarthone prApta kare che evA ajJAnI loke ekAntavAdI mithyAzAstronuM adhyayana karIne abudha ja rahe che. teo satya mArganI (mekSa mArganI) prarUpaNuM karanArA anekAnta zAstrIne parityAga karIne mokSamArgane ajanaka evAM pitAnAM ja zAstrone mekSajanaka mAnIne, te zAstronA upadeza anusAra AcaraNa karIne zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 ajJAnavAdimatanirUpaNe mRgadRSTAntaH 283 pUrvopadarzitameva dRSTAntaM punarapi sUtrakAra Avartayati"aha taM' mityAdi gAthayA -mUlam aha taM pavejja bajhaM. ahe vajjhassa vA ve| 9 8 10 11 12 13 14 bhuccejja paya pAsAo, taM tu maMde Na dehae // 8 // -chAyAatha taM plaveta badhyamadhovadhyasya vA vrajet muktyeta padapAzAttattu mando na pazyati // 8 // - anvayArtha:(aha) atha anantaraM sa mRgaH (taM bajhaM) taM badhyaMbandhanayogyaM sthAnaM jAlamityarthaH, (paveja) plaveta ullaGghata / athavA (bajjJassa) badhyasya haiM / isa kAraNa ve saMsAra ke bhaya se kabhI chUTa nahIM sakate haiN| yaha mithyA jJAna kA hI mAhAtmya hai // 6-7 // sUtrakAra pUrvokta udAharaNa ko punaH spaSTa karate haiM "aha taM" ityAdi / zabdArtha-'aha-atha' uparokta prakArase jAla meM phasa jAne ke bAda 'taM bajhaM-taM vadhyaM' usa bandhanako 'paveja-plaveta' lAMghaleveM 'vA-vA' athavA 'vajjhassa-vadhyasya' bandhanake 'ahe-adhaH' nIce se 'vae-vrajet ' nikalajAyato 'payapAsAo-padapAzAt ' caraNa ke bandhana se 'mucceja-mucyeta' chUTa sakatA hai 'tu-tu' paraMtu 'taM-tat' use 'maMde-mandaH' maMda buddhivAlA vaha mRga 'Na dehae-na pazyati' nahIM dekhatA hai // 8 // anarthothI bharelA A saMsAramAM paribhramaNa karyA kare che. te kAraNe teo saMsAranA bhayamAMthI kadI chUTI zakatA nathI. mithyAjJAnane pariNAme ja temanI evI dazA thAya che. 6-chA sUtrA2 pUjita hA2nu 15 25STI4293 42 cha. "ahe ta" tyAha zamhAtha---'aha-artha' 52 dyA pramANe mAM sAyA pachI ta bajjha-taM dhya' se madhana ne 'paveja-plaveta' ne 'vAcA' athavA 'vajassa-vadhyasya' madhananI 'ahe-adhaH' nAyathA 'vae-vrajeta' nIjI naya to payapAsAo-padapAzAt' panAmadhanathI 'mucceja-mucyeta' chUTI zo cha 'tu-tu' paraMtu 'ta-tat' tene 'made-madaH' ma muddhi vANe / savA te bhRgaNa dehae-na pazyati' hebhI / nathI. 1 // 8 // zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre bandhanayogyasya (ahe) adhaH = adhodeze (vae) vrajet = gacchet tadA ( payapAsAo) padapAzAt padabandhanAt (mucce jja) mucyeta - mukto bhavet parantu (maMdaH mandaH= viveka - vikalo mRgaH ( na dehae) na pazyati evaM na vijAnAtItyarthaH // 8 // 24 TIkA - bhAvagamyA, sa bhAvazvAyam - sa mRgo yadi bandhanamutplutya tadbandhanaM laMghayeta athavA bandhakapAzAdibhyo'dhodezena niHsaret, tadApi pAda pAzAt pRthagra bhavituM zaknuyAt kintu jJAnarahito mUrkho mRga evaM na jAnati atastasmAbdandhanAnnAtikrAnto bhavatIti bhAvaH / bandhanAkAratayA vyavasthitamapi pAzAdikaM yuktyA utplaveta pAzA'ghodezena vA gamanAdikaM kuryAt tadA pAzajanitatADanamAraNAdikaM na prApnuyAt na tu sa tathA karoti pratyuta viparyayeNa -- anvayArtha --- kadAcit vaha mRga usa bandhana ke sthAna ko arthAt jAla ko lAMgha jAya athavA usa jAla ke nIce se nikala jAve to caraNa ke bandha se baca jAe / parantu vaha ajJAnI yaha bAta nahIM jAnatA hai ||8|| - TIkArtha--- bhAva yaha hai agara vaha mRga uchala kara bandhana (jAla) ko lAMgha jAya athavA bandhanarUpa pAza ke nIce hokara nikala jAe to usake paira bandhana meM phasane se baca jAe / kintu jJAnarahita ajJAnI mRga yaha samajhatA nahIM / isa kAraNa bandhana se baca nahIM pAtA hai / tAtparya yaha hai ki bandhana ke rUpameM rahe hue pAza Adi ko yukti se ullaMghana kara jAe yA usake nIce -:manvayArthaH kadAca te mRga te andhananA sthAnane ( jALane ) ulladhI jAya athavA te jALanI nIcethI nIkaLI jAya, teA, paganA bandhanamAM thI khacI jAya. parantu te ajJAnI mRgane evI samajaNa ja heAtI nathI. 58aaaa -TIartha upayu kata kathanano bhavA echeke jo te mRga kUdIne bandhana (jALa) mAthI bahAra nIkaLI jAya,teA tenA paga andhanamA phasAtA bacI jAya che. parantu te jJAnarahita ajJAnI mRga te vAtane samajatuM nathI. tekAraNe te banyamAMthI mukata thaI zakatu nathI, tApa` e che ke bandhananA rUpamAM rahelA pAza AdimAMthI yuti pUrvaka ahAra nIkaLI jAya, te pAzajanita mRtyu Adi pIDA mAMthI ugarI jAya che. parantu te evu karatu nathI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.a. a. 1 pAzabaddhamRgAvasthAnirUpaNam 285 anyathAbhAvaM gato vAraM vAraM tatra nipatya duHkhameva prApnoti, na kadAcidapi tato vimucyate api tu tatraiva paripacyate iti saMkSepaH // 8 // kUTapAzAdikamajAnana mRgo yAdRzImavasthAmanubhavati, tAdRzImavasthAM darzayitumAha- 'ahi appA' ityAdi / ahiappAhiyapaNNANe, vismNtnnuvaage| sa baddhe payapAseNaM tattha ghAyaM niyacchai // 9 // chAyA- ahitAtmA'hitaprajJAno vissmaaNtenopaagtH| sa baddhaH padapAzena tatra ghAtaM niyacchati // 9 // se nikala jAe to pAzajanita tADanA mRtyu Adi ke kaSTa ko prApta na ho, parantu vaha aisA karatA nahIM hai, balki isake viparIta anyathAbhAva ko prApta hokara usa bandhana meM paDakara vAra vAra duHkha prApta karatA hai vaha duHkha se chuTakArA nahIM pAtA hai| vahIM pacatA rahatA hai // 8 // kUTapAza ko na jAnane vAle mRga kaisI dazA kA anubhava karatA hai, use dikhalAne ke lie sUtrakAra kahate haiM-"ahi appA" ityAdi / zabdArtha-'ahiappA-ahitAtmA' Atmahitako nahIM jAnane vAle 'ahiyapaNNANeahitaprajJAna:' samyak jJAna se rahita'visamaMteNuvAgae-viSamAntenopAgataH kUTapAzAdiyukta viSama pradezameM prApta hokara 'sa-saH' vaha mRga 'payapAseNaM-pAdapAzena' padabandhake dvArA 'baddha-baddhaH' vaddhahokara 'tattha-tatra' usa kUTapAzamehI 'ghAyaM ghAtam' vinAzako 'niyacchai-niyacchati, prApta hotA hai arthAt mRtyuparyata vahAMse nikalasakatAnahIM hai // 9 // ulaTa te gabharATane kAraNe evuM viparIta vartana kare che ke tenuM bandana vadhArene vadhAre pragADha banatuM jAya che. te kAraNe te temAMthI mukta thaI zakatuM nathI, paraMtu temAM ja paDayuM rahe che ane Akhare matane bheTe che. 8 phUTa pAzane na jANanArUM mRga kevI dazAne anubhava kare che, te sUtrakAra have prakaTa kare che "ahi appA tyA sAtha-'ahiappA ahitAtmA' mAtmAhatane na naa2| 'ahiyapaNNANe-ahitaprajJAna' sabhya jJAna vinAnA 'visamateNuvAgae-viSamAntenopAgataH' TUTa pAthI yukta viSaya pradezamA prApta thAne tasa-saH' te bhRga 'payapAseNa-pAdapAzena' 56 dhana thI 'badhdhe baddhaH' thaIne 'tattha-tatra' se chUTa pAzamA 4 'ghAya ghAtam' vinAza ne 'viyacchai-niya chati' prAsa thAya che. 2marthAt bharaNa paryanta tyAMcI chUTarI za.4tA natha11811 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 sUtrakRtAGgasUtre anvayArtha:(ahiappA) ahitAtmA AtmahitamapyajAnAnaH (ahiyapaNNANe) ahitaprajJAnaH ahitakarajJAnavAn samyagjJAnarahitaH, (visamaMteNuvAgae) viSamA ntenopAgataH, viSamaH antaH pradezo yasya sa viSamAntaH kUTapAzaH, tena upAgataH= yuktaH kUTapAzaprAptaH (sa) sa mRgaH / (pAyapAseNaM) pAdapAzena-kUTapAzena (baddha) baddhaH san (tattha) tatra kUTapAze eva (ghAyaM) ghAtam-vinAzaM (niyacchai) niyacchati-prAmoti na tato nissatuM zaknotIti bhAvaH // 9 // ___TIkA-'ahiappA' advitAtmA-svasyApi hitamajAnAnaH 'ahiyapaNNANe' ahitaprajJAnaH, ahitam-asamyak prajJAnaM-jJAnaM yasya sa tathAvidho mRgaH 'visamaMteNa' viSamAntena kUTapAzAdinA 'uvAgae' upAgataH / athavA 'visamaMte' viSamAnte kUTapAzAdike 'aNuvAyae' anupAtayet svAtmAnam, 'sa' sa mRgaH 'payapAseNaM' padapAzena jAlena 'baddhe'baddhaH san , tAdRzabandhane tattha tatra-padapAzakUTapAzAdike 'ghAyaM ghAtaM-mRtyuM 'niyacchai niyacchati prApnoti / vivekavikalA'pahatamanAH sa pAzamanupatan vinazyati, na tatastrANaM bhavati kadAcidapi mRgasyeti bhAvaH // 9 // -anvayArthaapane hita ko bhI na jAnane vAlA tathA ahitakara buddhi vAlA arthAt samyagjJAna se rahita vaha mRga viSama pradeza arthAt kUTapAza ko prApta hokara usase baddha ho jAtA hai aura vahIM ghAta ko prApta ho jAtA hai-vaha usa pAza se nikala nahIM pAtA hai // 9 // -TIkArthaapane hita ko bhI nahIM jAnatA huA tathA ahitakArI (asamIcIna) jJAna vAlA mRga kUTapAza Adi ko prApta karake apane Apako usI meM girA - anvayArtha - pitAnA hitane nahIM samajanArUM tathA pitAnuM ja ahitakarAvanArI buddhivALuM eTale ke samyajJAnathI rahita evuM te mRga viSama pradezamAM (kUTapAzamAM - jALamAM) AvI paDIne temAM baMdhAI, phasAI jAya che. temAMthI te nIkaLI zakatuM nathI, te kAraNe tene mATe maraNane leTavAnI prasa upasthita thAya che // 6 // -ttiite mRga eTaluM paNa jANatuM nathI ke pitAnuM hita zemAM che? AvA ahitakara (pitAnuM ja akalyANa karanArA) jJAnavALuM te mRga jALane ja hitakArI samajIne temAM jaI paDe che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zra. a. 1 u. 2 asampajJAnaphalanirUpaNam 287 pUrvoktagAthAtrayeNa dRSTAntaM pradaya dArTInitake'pi asamyagra jJAnasya phalaM darzayitumAha-'evaM tu samaNA' ityAdi / mUlam evaM tu samaNA ege, micchadiTThI annaariyaa| asaMkiyAI saMkati, saMkiyAI asaMkiNA // 10 // chAyAevaM tu zramaNA eke mithyAdRSTayo'nAryAH / azaGkitAni zaGkante zaGkitAni azaGkinaH // 10 // anvayArtha:(evaM tu) evaM tu-anena prakAreNa (ege) eke kecana (micchadiTThI) mithyA dRSTayaH ataeva (aNAriyA) anAyo:-heyadharmAdUrIbhUtA AryAH na AryA anAryAH letA hai phasA letA hai / vaha aise pAza jAla meM baddha hokara mRtyu ko prApta hotA hai / kisI prakAra bhI usakI rakSA nahIM hotI hai // 9 // pUrvokta tIna gAthAoM meM dRSTanta dikhalAkara dAntika meM bhI mithyA jJAna kA phala dikhalAte haiM-'evaM tu samagA' ityAdi / zabdArtha-'evaM tu-evaM tu' isIprakAra 'ege-eke' koI 'micchadihImithyAdRSTayaH mithyAiSTi vAle 'aNAriyA-anAryAH' anArya 'samaNA-zramaNAH' zramaNa 'asaMkiyAI-azaGkitAni' zaMkA rahita aise anuSThAnoM meM 'saMkaMti-zaGkante' zaMkA karate haiM tathA 'saMkiyAI zaGkitAni' zaMkA karane yogya anuSThAnoM meM 'asaMkiNoazakinaH' zaMkA nahIM karate haiM // 10 // te bicAruM ajJAnI mRga te jALanA pAzamAM evuM te sapaDAI jAya che ke temAMthI mukta thaI zakatuM nathI A prakAre jALamAM bandhana dazAyukta baneluM te mRga Akhare mRtyu pAme cha. 11 pUrvokta traNa gAthAmAM dRSTAnta prakaTa karavAmAM AvyuM. have sUtrakAra rASTrantikamAM 55 mithyAzAnanu 30 matAve che. "evaM tu samaNA" tyA zahA-'evaM tu-evaM' ke pramANe 'ege-eke' 'micchadiTTI-mithyAvaSTayaH' mithyASTivANA 'agAriyA-anAryAH' manArya 'samaNA-zramaNAH' zrama 'asaM kiyAI-azaGkitAni' za vinAnA me| anuSThAnamA 'saMkati--zaGkAne' za 42 cha. tathA 'saMkiyAi--zaGkitAni' / / 42vA yA manuSThAnamA 'asaMkiNo-azaGkina' / 42tA nathI // 10 // zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre dharmaprasaktAH ( samaNA) zramaNAH = sAdhvAbhAsAH (asaMkiyAI) azaGkitAni - mokSa prApaNe zaGkArahitAni anuSThAnAni ( saMkiyAI) zaGkitAni 'anena mokSaprApti bhavati na vA 'ityevaM zaGkAyuktAni anuSTAnAni prati (asaMkiNo ) azaGkinaH - zaGkAvarjitAH, zaGkArahitaM vastu sAzaGkakatayA pazyanti, zaGkAyuktaM ca azaGkitaM yathA bhavet tathA pazyanti / mithyAmatimohitatvAt // 10 // TIkA 288 ' evaM tu' evaMtu = atra tu zabdo'vadhAraNArthaH, yathA mRgA ajJAnAvRtAH aneka zo'narthajAlamAvizanti / evameva tathaiva 'ege' eke= kecana, na tu sarve 'samaNA' zramaNAH- sAdhvAbhAsAH pAkhaNDinaH / kiMbhUtAste zramaNAstatrAha - 'micchaddiTThI ' -anvayArtha isI prakAra midhyAdRSTi anArya --- heya kAryoM meM Asakta zramaNa sAdhvAbhAsa sAdhuveSadhArI 'asaMkiyAI' zAkyAdi mokSa prApta karAne meM asaMdigdha anuSThAnoM meM zaMkA karate haiM aura jo zaMkA karane yogya anuSThAna haiM unake prati zaMkA nahIM karate haiM / Azaya yaha hai ki mithyAdRSTi hone ke kAraNa jina anuSThAnoM meM zaMkA nahIM karanI cAhie unameM zaMkA karate haiM aura jinameM zaMkA karanI cAhie unameM niHzaMka hokara pravRtti karate haiM // 10 // - TIkA / 'evaM tu' yahAM 'tu' zabda avadhAraNa ke artha meM hai / jaise ajJAna se ghire hue mRga aneka anarthoM ko prApta hote haiM usI prakAra koI koI zramaNa sAdhvAbhAsa pAkhaNDI jo mithyA arthAta viparIta dRSTi vAle haiM aura anArya - anvayArtha eja pramANe mithyAdaSTi anAmAM heya kAryamAM Asakata sAdhu veSadhArI zAkayAdi zramaNApaNa mekSa prApta karAvanArA asaMdigdha anuSThAnA pratye zakti rahe che, ane za MkA karavA yeAgya anuSThAnA pratye niHzaMka rahe che.A kathananu tAtparya e che ke mithyASTi jIvA (mANase ) je anuSThAno karavA yAgya che, te anuSThAnA pratye zaMkA bhAva rAkhIne evAM anuSThAnAnuM sevana karatA nathI, parantu je anuSThAno pratye zaMkAbhAva rAkhavA jevA hAya che. anuSThAnonuM Ayara azvAmAM pravRtta thatA hoya che, // 10 // - TIartha - eva tu" ahIM " tu" pada avadhAraNanA arthamAM prayukata thayu gherAyeluM mRga aneka AphtAne nAtare che, eja pramANe koi koi mithyAdRSTivALA, ane anAya zramaNA pazu vAraMvAra anatha kArI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 che jevI rIte ajJAnathI sAdhuveSadhArI, pAkhaDI, dazAnI prApti kahe che; Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 asamyajJAnaphalanirUpaNam 289 mithyAdRSTayaH mithyA viparItA atasmin tatprakArikA dRSTi buddhi vidyate yeSAM te mithyaadRssttyH| punazca 'aNAriyA anAryA:-ArAt dUraM sarvebhyo heyadharmebhyo ye te ityAryAH na AryAH anAryAH ajJAnAndhakAre majantaH azAstravihita karmakAriNaH snti| ajJAnatamasi kathaM teSAM nimajjanamiti sUtrakAraHsvayameva darzayati-'asaMkiyAI' ityAdi, 'asaMkiyAI azaGkitAni zaGkArahitAni sarvajJazAstrapratipAditAni samyam jJAnAdIni 'saMkaMti' zaGkate-sAzakatayA pazyanti, 'saMkiyAI zaGkitAni zaGkAyuktAnica anuSThAnAni ekAntavAdAzritAni prati 'asaMkiNo' azaGkinaH zaGkA rahitAH santi tAni zaGkArahitatayA pshyntiityrthH| yathA rajatatvA'bhAvavati zuktikAdau rajatatvaprakArakaM jJAnaM na yathArtha, tathA zaGkAyukte-azaGkitatvabuddhiH azaGkAyukte zaGkitatvabuddhimithyAbuddhireva / tathA ca mithyAbuddhimAhAtmyAt haiM jo samasta tyAjya kAryoM se dUra rahate haiM ve Arya kahalAte haiM aura jo Arya na ho ve anArya hai arthAt ajJAna ke andhakAra meM DUbe hue aura zAstra meM vidhAna nahIM kiye gaye karma karane vAle haiM / ve kaise ajJAnAndhakAra meM DUbe haiM, yaha svayaM sUtrakAra dikhalAte haiM-zaMkA se rahita sarvajJapraNIta zAstra meM pratipAdita samyagjJAna Adi ko zaMkA kI dRSTi se dekhate haiM, aura ekAntavAda para Azrita zaMkAyukta anuSThAnoM para zaMkA nahIM karate haiM / jaise jo rajata (cAMdI) nahIM haiM aisI sIpa Adi ko rajata samajha lenA yathArtha jJAna nahIM hai, usI prakAra jo zaMkanIya nahIM hai usa para zaMkAmaya buddhi rakhanA aura jo zaMkanIya hai use aMzakanIya mAnanA bhI mithyAjJAna hI hai| isa prakAra mithyA jJAna ke mAhAtmya se koI koI zramaNa viparIta dekhate hue mRgoM ke samAna - te lokamAM samyaga jJAnane abhAva hovAthI temane mithyASTi kahyA che. je leke samasta tyAjayakarmothI dUra rahe che, temane Arya kahe che. paraMtu ajJAna rUpa aMdhakAramAM DUbelAM, ane zAstromAM jeno niSedha karavAmAM AvyuM hoya tevAM kAryo karanArA lekane anArya kahe che. teo kevA ajJAnAndhakAramAM DUbelA che, te sUtrakAra pote ja have prakaTa kare che -teo sarvarapraNIta zAstro pratye zaMkAnI najare juve che. sarvajJa praNIta zAstromAM zaMkA rAkhavA jevuM kazuM nathI, chatAM paNa te zAstromAM pratipAdita samyagRjJAna Adipratye teo zaMkA bhAva seve che. je zAstro pratye zaMkAbhAva rAkhavA jevo che. te zAstrI pratye zaMkAbhAva rAkhavAne badale zraddhAbhAva rAkhe che. eTale ke ekAMtavAda dvArA pratipAdita anuSThAna pratye zaMkArAkhavAne badale zraddhA rAkhe che. jema chIpa Adine rajata (cAMdI) mAnavI, tene yathArtha jJAna kahI zakAya nahIM, eja pramANe je zaMkanIya che tevA pratye niHzaMkabhAva rAkhavo ane je zaMkAnIya nathI tenA pratye zaMkAbhAva rakho, tene samyakajJAna kahI zakAya nahIM tene mithyAjJAna ja sU. 37 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 sUtrakRtAGgasUtre viparItaM pazyanto mRgA ivA'nekazo'narthajAtameva prAmunti kecana zramaNAH sarvajJa zAstre'vizvAsasya mithyAzAstre'ndhavizvAsasya ca phalametaditi bhAvaH // 10 // zaGkitA'zaGkitadharmayoH parasparaM pArthakyaM darzayati sUtrakAraH-'dhamma' ityaadi| mUlamdhammapaNNavaNA jo sA taM tu zaMkaMti mUDhagA / AraMbhAI na saMketi, aviyattA akoviyA // 11 // chAyA dharmaprajJApanA yA sA, tAM tu zaGkante mUDhakAH / ArambhaM naiva zakante avyaktA akovidAH // 11 // anvayArtha:(jA sA) yA sA (dhammapaNNavaNA) dharmaprajJApanA-dharmasya-kSAntyAdidazavidhasya prajJApanA-arUpaNA dharmaprajJApanA'sti (taM tu) tAM tu dharmaprajJApanAm ( saMkaMti ) vAra vAra anarthoM ko hI prApta hote haiM sarvajJa praNIta zAstra para avizvAsa aura mithyAzAstroM para andhavizvAsa karane kA hI yaha phala hai // 10 // aba sUtrakAra zaMkita dharma aura azaMkita dharma kI bhinnatA dikhalAte haiM ---'dhamma' ityAdi / zabdArtha-'jA sA-yA sA' jo vaha 'dhammapaNNavaNA-dharmaprajJApanA' dharmakI prajJApanA yAne prarUpaNA hai 'taM tu-tAM tu' usameM to 'saMkaMti-zaGkante' zaMkA karate haiM 'mUDhagA-mRDhakAH' atIva mUrkha 'aviyattA-avyaktAH' vivekarahita 'akoviyA-akovidA: sacchAstrake jJAnase rahita AraMbhAI-ArambhAn' AraMbhoMmeM 'na saMkaMti-na zaGkante' zaMkA nahIM karate haiM // 11 / / kahevAya. e prakAranAM mithyAjJAnane pariNAme kaI kaI zramaNa Adi, viparIta bhAvasaMpanna pUkta mRganI jema, vAraM vAra A saMsAramAM paribhramaNa karavArUpaanarthane prApta kare che sarvajJa praNIta zAstra pratye avizvAsa ane mithyAzA pratye vizvAsa rAkhavAnuM evuM ja phaLa maLe che. 10 have sUtrakAra zaMtidharma ane azakti dharmane bheda samajAve che dhamama ityAdi zahAtha-'jA sA-yA sA' se 'dhammapaNNavaNA-dharma prajJApanA' dhamanI prazAyanA yAne a35'tatu-tAM tu' tamAMto 'saMkati-zaGkante' / / re . 'mUDhagA--mUDhakAH' atyaMta bhUma praviyattA--avyaktAH' vivevinAnA 'akoviyA-akovidAH' sAva nA jJAnavinAnA 'AraMbhArambhAni--a' sAlamA 'na saMti-na zaGkante' / / 42tA nathI // 11 // zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarthabodha TIkA pra. zru a. 1. u. 2 zaGkitAzAGkitadharmayoH pArthakyam 291 zaGkante - asaddhArmaprarUpaNeti zaGkAdRSTayA pazyanti / ke itthaMbhUtAH tatrAha - ( mUDhagA) mRDhakA: atizayena mUrkhAH / (aviyattA) avyaktAH = svAbhAvikavivekavikalA : ( akoviyA) akovidAH - apaNDitAH, sacchAstrajanitajJAnavikalAH / (AraMbhAI) ArambhAn = SaTkAyopamardanarUpAn (na saMkaMti ) na zaGkante tatra zaGkAM na kurvantItyarthaH / yA sarvato vizuddhA sarvadoSarahitA ca vItarAgadharmaprarUpaNA, tAM tu zaGkate / yA ca hiMsA bahulA yAgAdirUpA kriyA tAM na zaGkante iti mahAzcaryamiti bhAvaH // 11 // TIkA - anvayArthagamyA // 11 // ajJAnAvRtAH pumAMso yAn padArthAn nApnuvanti tAn padArthAn sUtrakAro darzayati- 'savappa ' ityAdi - ---anvayArtha --- yaha jo dharmaprajJApanA haiM arthAt kSamA Adi dasaprakAra ke dharmoM kI prarUpaNA hai use ve asaddharma prarUpaNA kI dRSTi se dekhate haiM usameM adharma kI AzaMkA karate haiM / aisA karane vAle kauna haiM ? jo atyanta mUDha ( ajJAnI) haiM svAbhAvika viveka se vikala haiM aura 'akoviyA' samIcIna zAstroM se utpanna hone vAle bodha se bhI rahita haiM, ve SaTrakAya ke upamardanarUpa AraMbha meM zaMkA nahIM karate haiM aura jo pUrNarUpa se zuddha aura samasta doSoM se rahita vItarAga kI dharmaprarUpaNA hai, usameM zaMkA karate haiM / hiMsA kI bahulatA vAlI jo yajJa Adi kriyAe~ haiM unake viSaya meM zaMkA nahIM karate / yaha mahAn Azcarya kI bAta hai // 11 // anvayArtha se hI TIkA samaja lenA cAhie // 11 // anvayA--je A dha prajJApanA che, eTaleke kSamA Adi dasa prakAranA mAnI prarUpaNA che' tene teo asaddhanI prarUNAnIdRSTie dekhe che. temAM adhanI Aza MkA 42 che. mevu aNu ure che? teno bhavAma mA pramANe che-bhego atyanta bhUDha (ajJAnI) che, jee svAbhAvika vivekathI paNa vihIna che. ane yathA zAstromAMthI prApta thanArA dhanI paNa jemaNe prApti karI nathI, evA te leAke chakAyanA jIvAnA upamana rUpa AraMbhamAM zaMkA karatA nathI, parantu saMpUrNa zuddha ane samasta doSothI rahita vItarAganI je dhama prarUpaNA che, tenA pratye te zaMkAnI dRSTie jove che, parantu hiMsAnI jemA adhikatA hAya che evI yajJAdi kriyAo pratye teo za`kAnI najare jotAM nathI, e paNa keTaluM Azcarya janaka che?5115 anvayA saraLa heAvAthI vadhu vivecana karavAnI jarUra nathI // 11 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 sUtrakRtAGgasUtre savvappagaM viukasaM, savvaM NUmaM vihUNiyA appattiyaM akammaMse, eyamaDhe mige cae // 12 // chAyAsarvAtmakaM vyutkarSa, sI mAyAM vidhUya / apratyayikamakamIzaH etamartha mRgastyajet // 12 // sAnvayArthaTIkA-'savvappaga' sarvAtmakaM sarvatra AtmasvarUpaM yasya sa sarvA smakaH sarvAntaHkaraNavartI lobhaH, tam / 'viukkasaM' vyutkarSa vividhaH utkarSaH= garyo vyutkarSaH mAnaHtam tathA 'zUma' iti mAyAm / appattiyaM' apratyayikam ajJAnI puruSa jina padArthoM ko prApta nahIM kara pAte haiM, sUtrakAra unhe dikhalAte hai "sabappagaM" ityAdi / zabdArtha-'savvappagaM-sarvAtmakaM' sarvAtmaka lobha ko 'viukkasaM--vyutkarSa' aneka prakArake utkRrSarUpa-mAnako tathA "yumaM-mAyAM mAyAko 'appattiyaMapratyayikA' krodhako 'vihUNiyA-vidhUya' tyAgakara 'akammaMse-akarmAMzaH' jIva kamAMza rahita hotAhai 'eyamaDhe-etamartha' isa arthako 'mige mRgaH' mRgake samAna ajJAnI jIva 'cae-tyajet' tyAgadetA hai // 12 // have sUtrakAra e prakaTa kare che ke ajJAnI puruSa kayA kyA padArthonI prApti karI zatA nathI- "sadhyappaga' tyA Awar-'sadhyappaga--sarvAtmaka' srvaatm--soln| "viukta-vyutkarSa' mane prabhAranA 4135--bhAnane tathA 'NUma--mAyAM bhAyAne 'appattiya--aprAyakama' lodhn| 'vihUNiyA-vidhUya' tyA parIne 'akamma se- akarmA zaH' 25 za 2hita thAya che. 'eyama-etamartha' mA artha ne| 'bhige--mRgaH' bhRkSAvA ajJAnI 1 'cae-tyajeta' tyAga 42 che. // 12 // - 2manvayArtha ane TI2 - saune antaHkaraNamAM jene vAsa hoya che, evA kAne sarvAtmaka kahe che. vyutkarSa eTale bhAna. ma' seTako mAyA, bhane "pattiya" seToca. mA dhimAna, mAyA bhane sAmathI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha yodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 ajJAnipusAM aprApya padArtha nirUpaNam 293 krodham' lomAnamAyAkrodhAn 'vihUNiyA 'vidhUya parityajya / lobhAdayo hi kaSAyAH, eteSAM parityAgena mohanIyakarmaNaH parityAgo hi pratipAdito bhavati / mohanIyakarmaNaH parityAgena ca sakalakarmaNAM parityAgaH pratipAdito bhavati / uktaMca "jaha matthayamaIe, hayAe hammae talo / taha kammANi hammaMti, mohaNijja khayaM gae // 9 // chAyA--yathA mastake sUcyAM hatAyAM hanyate talaH / tathA karmANi hanyante, mohanIye kSayaM gate // 9 // iti // tena jIvaH 'akammaMse' iti akamAMza:---- na vidyate karmaNAm aMzaH yasya sa. akarmIMzaH kamarahito bhavati / karmaNAM vinAzazca samyag jJAnAt jAyate, na tu mithyAjJAnAt / etadeva darzayati--'eyamamu etamartha kamAMzA'bhAvasvarUpam 'mie' anvayArtha aura TIkA sabhI ke antaHkaraNa meM jisakA vAsa hai, aise lobha ko sarvAtmaka kahate haiM / vyutkarSa kA artha mAna hai zUma arthAt mAyA aura appattiyaM kA matalaba hai krodha / isa prakAra lobha, mAna, mAyA aura krodha se sampUrNa mohanIya karmakA grahaNa ho jAtA hai aura mohanIya karma se samasta karmoM kA grahaNa samajha lenA cAhiye / isa prakAra lobhAdi kaSAyoM ke tyAga se samasta mohanIya karma kA tyAga samajanA cAhiye mohanIya karma ke tyAga se sabhI karmoM ke tyAga koM samajanA cAhie / kahA bhI hai "jaha matthayamaIe" ityAdi / jaise tADavRkSa ke mastaka me sUI kA AghAta hone para tAlavRkSa sUkha jAtA hai, usI prakAra mohanIya karma kA kSaya hone para samasta karmoM kA ghAta ho jAtA hai // 1 // karmoM ke kSaya se jIva 'akarmA' karmoM se rahita ho jAtA hai| karmoM kA kSaya samyagjJAna se hotA hai, mithyAjJAna se nahIM / ajJAnI jIva isa artha ko tyAga detA hai arthAt karmakSaya rUpa artha se bhraSTa ho jAtA hai / saMpUrNa mohanIya karmanuM grahaNa thaI jAya che, ane mehanIya karma vaDe samasta karmonuM grahaNa thAya che, ema samajavuM, ane mehanIya karmanA tyAgathI samasta kamene tyAga samaje naye 4r2yA 54 cha "jaha matthayasUIe" tyAha jevI rIte tADavRkSanA marataka (Taca) para saMya bheMkI devAthI tADavRkSa sUkAI jaya che, eja pramANe mehanIya karmone kSaya thaI javAthI samasta karmono kSaya thaI jAya che karmono kSaya thaI javAthI jIva' akarmA" (karmothI rahita) thaI jAya che. karmone kSaya samyagU jJAnathI ja thAya che, mithyAjJAnathI thato nathI. ajJAnI jIva A padArthane tyAga kare che zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 sUtrakRtAGgasUtre mRgaH mRga iva mRgo'jJAnI jIvaH 'cae' tyajet = parijahyAt / etasmAdarthAt ajJAnI jIvaH paribhraSTo bhavatIti / ajJAnI jIvaH etamartha kamAMzA'bhAvalakSaNam artha parityajati / etAvatA jJAnAbhAvena jIvaH svamArgAt mokSalakSaNAt paribhrazyan saMsAralakSaNAm adhogatimeva punaH punarAmotIti // 12 // punarapi --ajJAnavatAM doSamAvedayati sUtrakAraH - 'je eya' ityAdi / mUlam - 3 je evaM nAbhijANaMti micchadiTThI aNArayA / 9 6 11 12 10 migAvA pAsabaddhA te ghAyame sati taso // 13 // chAyA- ye etannA'bhijAnanti mithyAdRSTayosnAryAH / mRgA iva pAzabaddhAste ghAtameSyanyanantazaH // 13 // pariNAma yaha hotA hai ki samyagjJAna ke abhAva se jIva mokSamArga se cyuta hokara caturgati saMsAra svarUpa adhogati ko bAra bAra prApta hotA hai || 12 || sUtrakAra punaH ajJAniyoM ko hone vAle doSa prakaTa karate haiM - " je eyaM ityAdi / zabdArtha - 'jo micchadidvi-ye mithyAdRSTayaH' jo mithyAdRSTi 'aNAriyAanAryAH' anArya puruSa 'eyaM etam' isa arthako 'nAbhijANaMti - naiva jAnanti ' nahIM jAnate haiM 'te - te ' ve loga 'pAsavaddhA - pAzapAzitAH pAzame baddha 'migA va - mRgAiva ' mRgake samAna 'Nataso - anaMtazaH' anantavAra 'ghAyaM - ghAtaM vinAzako 'esaMti - eSyanti prApta kareMge // 13 // eTale ke ka kSaya rUpa athathI bhraSTa thai jAya che ka kSaya karI zakatA nathI. samyag jJAnanA abhAvane kAraNe jIva meAkSanA mA` para prayANa karavAne badale te mAnI bahAra ja rahe che eTale ke cAra gativALA saMsAra rUpa dhAtimAM ja vAraMvAra bhramaNa karyA kare che. 5 125 sUtrAra Duve me bAta aTa ure che se ajJAnI vone zuM nusAna thAya che "je eya" ItyAdi zabdArtha jo micchaddiTThI- ye mithyAddaSTayaH' ne mithyAdRSTi vANAo 'aNAriyA- anAryAH' anArya 3So 'payam-- patam' mA arthane 'nAbhijANati--naiva jAnanti' bhagutA nathI. 'te - te' se boDI 'pAsabaddhA pAzapAzitAH pAzamAM maMdhAyelA 'migAva--mRgAiva' bhRganI prema 'Na'taso--: --anaMtazaH' anaMtavAra 'ghAya- ghAtam' vinAzane 'esa' tipayanti' prApta 42. 111311 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhino TokA pra. zru. a. 1 u. azAninAM doSanirUpaNam 295 anvayArtha:-- (je micchadihI) ye mithyAdRSTayaH, mithyA-viparItA dRSTiH--darzanaM yeSAM te mithyAdRSTayaH (aNAriyA) anAryAH-- zAstravihitakarmaNaH sakAzAt atidaratAMgatAH pravacanabAhyA ityarthaH (eyaM) etam artha (nAbhijANaMti) naiva jAnanti / (te te mithyAdRSTayAdayaH (pAsabaddhA) pAzapAzitAH (migA vA) mRgAiva, (gaMtaso) anantazaH, anantavAram (ghAya) ghAtaM--vinAzam (esaMti) eSyanti-prAmuvanti vinaSTA bhavantItyarthaH // 13 // -TIkA - TIkA bhAvagamyA, bhAvazvAyam-yathA pAzabaddhA mRgA anekazaHtADanamAraNAdikamaniSTamanubhavanti, tathA'jJAnapAzaparivRtAstAdRzA jIvA api muharmuhuH saMsAre janmamaraNAdikameva prAmavanti / mithyAtvagrahagrastAH kuzAstravihitakarmaNAmAcaraNena narakanigodAdipradhAnakaM saMsAramevA''vizanti, na tataH kadAcidapi teSAM trANaM bhavatItyajJAninAmayaM doSaH // 13 // anvayArtha jo mithyAddaSTi aura zAstravihita anuSThAna se atyanta dUra rahane vAle arthAta Ahata pravacana se bAhya puruSa isa bAta ko na jAnate ve jAla meM phase mRgoM ke jaise anantabAra ghAta ko prApta hote haiM // 13 // __-TIkAabhiprAya yaha hai ki jaise bandhana meM paDe hue mRga aneka prakAra ke tAGana mAraNa Adi aniSToM ko prApta hote haiM usI prakAra ajJAna ke bandhana meM paDe hue ajJAnI jIva bhI bAra bAra janmamaraNa ko prApta hote haiM / jinako mithyAtva rUpI graha ne grasta kara rakkhA hai ve mithyAzAstroM meM vidhAna - anvayArtha - je mithyAdraSTi ane zAstrokata anuSThAnothI atyanta dUra rahenArA eTale ke AIpravaca nathI dUra rahenArA (jina prarUpita dharmanuM zaraNa nahIM lenArA) puruSo A vAta samajatA nathI teo jALamAM phasAyelA mRganI jema vAraM vAra aniSTanI prApti karyA kare che 113 - 11 - jevI rIte jALamAM paDeluM haraNa aneka prakAranA tADana, mAraNa Adi rUpa apattio sahana kare che, e ja pramANe ajJAnanA badhanamAM paDelA ajJAnI che paNa vAraMvAra janma, jarA, maraNa adi Apattione anubhava karatA rahe che. jemane mithyAtva rUpI graha grasta karI lIdhA che, evA te che mithyA zAstro dvArA jemanuM pratipAdana karAyuM che evAM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 sUtrakRtAGgasUtre itaHparamajJAnavAdinAM mataM nirasituM teSAM matAni darzayati-' mAhaNA' ityAdi mUlam -- mAhaNA samaNoM ege, sabve nANaM sarya ve| sabaloge vi je pANA na te jANaMti kiMcaNa // 14 // -chAyAbrAhmaNAH zramaNA eke sarve jJAnaM svakaM vadanti / sarvaloke'pi ye prANA, na te jAnanti kiJcana // 14 // -anvayArtha(ege) eke 'mAhaNA' brAhmaNAH (samA) zramaNAH-zAkyAdayaH (savve) sarve'pi 'sayaM' svakIyam (nANaM) jJAnam (vayaMti) vadanti-jJAnapratipAdanaM kiye hue karmoM kA AcaraNa karake narakanigoda Adi durgatiyoM me hI praveza karate haiN| unakA una durgatiyoM se trANa (rakSaNa) nahIM ho sakatA / yaha ajJAniyoM kA doSa hai // 13 // isake pazcAt ajJAnavAdiyoM ke matakA nirAkaraNa karane ke lie unakA mata pradarzita karate haiM "mAhaNA" ityAdi / / zabdArtha-'ege-eke' koI 'mAhaNA-brAhmaNAH' brAhmaNa 'samaNA-zramaNAH' zramaNa 'savve-sarve saba 'sayaM-svayaM' apanA 'nANaM-jJAnam' jJAna 'vayaMti-vadanti' batAte haiM 'tu-tu' paraMtu 'sabaloge vi-sarvasminnapi loke, saba loka me 'je pANAye prANinaH' jo prANI 'te-te' ve 'kiMcaNa kizcana' kuchabhI 'na jANaMti-na jAnanti' nahIM jAnate haiM // 14 // karmonuM AcaraNa karIne narakanida Adi durgatiomAM ja praveza kare che te darzatiomAMthI temanuM trANa (rakSaNa) thaI zakyuM nathI ajJAnIone potAnA doSane kAraNe ja naraka nige danA duHkhe vAraM vAra bhegavavA paDe che. 13 . - have ajJAnavAdIonA matanuM khaMDana karavA mATe temanA matane prakaTa karavAmAM Ave cha " mAhaNA" tyAta zahAtha-page-eke' 5 'mAhaNA-brAhmaNAH' zrAjhAra 'samaNA zramaNAH' zramaNa 'savve-so' mA 'sayaM-svaya' potArnu 'nANa-jJAnam' jJAna 'vayaMti-vadanti' matAye che. 'tu-tu' paraMtu 'sabaloge vi-sarvasminnapi loke yAtAmA 'je pANA--ye prANinaH're prAliyAcha 'te-te teyAciNa-kiJcana' 4'na jAgati-na jAnantitA nathI // 14 // zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha yodhinI TokA pra. zru a. 1 u. 2 ajJAnavAdinAM matanirasanam 297 kurvanti / parantu (saba loge vi) sarvasminnapi loke (je pANA) ye pANinaH brAhmaNAdayaH (te) te (kiMcaNa) kizcana-kimapi (na jANaMti) na jAnanti // 14 // TIkA spaSTA / ayaM bhAvaH-sarve'pi brAhmaNAH zAkyAdayazca heyopAdeyArthabodhakaM jJAnaM prarUpayanti sva sva shaastre| anena rUpeNa etAdRzArthA'nuSThAne kRte sati svargAdikaM bhaviSyati, mokSazca bhaviSyati parantu teSAM nedaM jJAnam, api tu ajJAnameva / tatra kAraNaM parasparavirUddhArthAnAM pratipAdanameva / parasparaviruddhArthapratipAdanAt jJAyate na teSAM jJAnam , kintu pratipAdyamAnaM tat , ajJAnameva // 14 // anvayArtha koI koI brAhmaNa aura zramaNa sabhI apane apane jJAnakA bakhAna karate haiM, kintu sampUrNa loka meM jo prANI haiM ve kucha bhI nahIM jAnate haiM // 14 // -TIkArthaTIkA spaSTa hai / abhiprAya yaha hai ki sabhI brAhmaNa aura zAkya Adi zramaNa heya upAdeya padArthoM kA bodhaka jJAna apane apane zAstra meM nirUpaNa karate haiM kahate haiM isa prakAra se yaha anuSThAna karane para svarga Adi kI prApti hogI aura mokSa kI prApti hogI, parantu unakA vaha jJAna jJAna nahIM, ajJAna hI hai / isakA kAraNa yaha hai ki ve paraspara virodhI prarUpaNA karate hai / paraspara viruddha prarUpaNA karane se pratIta hotA hai ki unhe vAstavika jJAna nahIM hai, pratyuta ve saba ajJAna ke andhakAra me hI bhaTaka rahe haiM // 14 // - anvayArtha - kaI kaI brAhmaNe ane zramaNa (bauddha sAdhuo) pita pitAnA jJAnanA vakhANa kare che 52ntu bha yo cha, tes| zujAtA nathI. // 14 // - TItha - saghaLA brAhmaNa ane zAkyAdi zramaNe upAdeya padArthono badha karAvanAra jJAnanuM pota pitAnA zAstramAM nirUpaNa kare che, ane kahe che ke A prakAre A anuSThAna karavAthI svarga AdinI prApti thaze, ane mokSanI prApti thaze; paraMtu temanuM te jJAna yathArtha rUpe te jJAna ja nathI, ajJAna ja che. tenuM kAraNa e che ke teo paraspara virodhI prarUpaNa kare che A prakAranI temanI paraspara virodhI hoya evI prarUpaNuM dvArA evI pratIti thAya che ke tema nAMmAM vAstavika jJAnano abhAva che. kharI rIte te teo ajJAna rUpI aMdhakAramAM ja maTA rahA cha / 14 // sU 38 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 sUtrakRtAGgasUtre atha tanmatadarzanAya dRSTAntaM darzayati sUtrakAraH- milakkhU' ityAdi / - mUlam - milakkhU amilakkhUssa, jahA vuttANubhAsae / Na heuM se vijANAi, bhAsiyaM tANubhAsae // 15 // - chAyA - mleccho 'lecchasya ythoktaanubhaasskH| na hetuM sa vijAnAti, bhAsitaM tadanu bhASate // 15 // -anvayArtha:(jahA) yathA (milakkhU ) mlecchaH (amilakkhussa) amlecchasya-AryapuruSasya (vuttANubhAsae) uktAnubhASakaH-utArthasyA'nubhASakaH yathA kazcidanAryaH AryabhASitasyA'nuvAdako bhavati 'se' mlecchaH 'he' kAraNam / (Na) na% naiva (vijANAi) vijAnAti kintu (bhAsiyaM) bhASitam Ayaryad bhASitaM (taM) tat (aNubhAsae) anubhASate tasyAnuvAdamAnaM karoti // 15 // aba unake mata ko dikhalAne ke lie sUtrakAra dRSTAnta kA prayoga karate hai- milakkhU " ityAdi / zabdArtha-'jahA-yathA' jaise 'milakkhU-mleccha:' mleccha puruSa 'amilakkhUssaamlecchasya' Arya puruSake 'vunANubhAsae-uktAnubhASaka:' kathanakA anuvAdakarate hai 'se-saH' vaha mleccha 'heu-hetuM' kAraNako 'Na vijANAi- na vijAnAti' nahIM jAnatA hai 'bhAsiyaM-bhASitam' usake kathanakA 'aNubhAsae-anubhASate, anuvAdamAtra karatA hai // 15 // ___ - anvayArtha - jaise koI mleccha Arya puruSa ke kathana ko doharA detA hai magara usa kathana ke artha ko nahIM samajhatA, sirpha Arya puruSa ke kathana ko tote ke jaisA doharA detA hai // 15 // havatabhanI mata matAvAne bhATe sUtra42 me dRSTAnta praTa re cha"milakkha" tyAta zahAtha-'jahA-yathA' ma 'milakkhU-mlecchAH ' 27535 'amilakakhussa--amleyasya' mA 53panA 'buttANubhAsae--raktAnubhASakaH' thnn| manuvA4 42 cha, 'se-sa' taba 'he-hetu' 24 naNa vijANAi-na vijAnAti' tA nathI. 'bhAsiyaM-- -bhASitam tenA thana mA 'aNubhAsae--anubhASate' manuvA // 42 cha. // 15 // jema keIsleccha Arya puruSanuM kaI kathana sAMbhaLI jAya che tene artha to te jANatA nathI paraMtu chatAM paNa te vAraMvAra pipaTanI jema te kathananuM uccAraNa karyA kare che. 1pa -anvayAtha zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra.zru. a. 1 u. 2 tanmatakhaMDane mlecchadRSTAntaH dAntika 299 ttiikaa-nigdsiddhaa| ayamabhiprAyaH-yathA kazcidanAryaH viziSTa svamanISayA Aryasya kasyacid bhASasyA'nuvAdameva karoti / kintu AryabhASaNasyA'bhiprAyaM vA tAdRzabhASaNe kAraNaM vA na kathamapi- kenA'bhiprAyeNAyaM vadati, kena hetunA vA vadati' ityAdikaM kimapi nA'vagacchati, kintu zukavat kevalamanuvadatyeveti // 15 // pUrva dRSTAntaM darzayitvA sAmprataM dArTAntikamAha-' evamannANiyA' ityAdi / - mlam - eva mannANiyA nANaM, vayaMtA vi sayaM sayaM / nicchayatthaM na jANaMti, milakkhuvva abohiyA // 16 // - chAyA - evamajJAnikA jJAnaM vadanto'pi svakaM svakam / nizcayArtha na jAnanti mlecchA iva abodhikaaH||16|| -TIkArthaTIkA sarala hI hai| Azaya yaha hai ki jaise anArya puruSa kisI Arya puruSa ke kathana ko sunakara use jyoM kA tyoM bola detA hai, magara vaha yaha nahIM samajhatA ki isa kathana kA abhiprAya kyA hai, aura kisa kAraNa se yaha bhASaNa kiyA gayA hai, vaha to tote ke jaise use mAtra doharA detA hai||15|| dRSTAnta dikhalAkara aba dArTAntika kahate haiM-"eva mannANiyA" ityAdi / zabdArtha-evaM-evam' isI prakAra 'anANiyA-ajJAnikAH' jJAnarahita zramaNa aura brAhmaNa 'sayaM-sayaM svakaM svakaM, apane apane 'nANaM' jJAna--jJAnako - - artha spaSTa che. keIsleccha (anAryakaI Aryane meDhethI bolAyelAM cheDA zabdo sAMbhaLI jAya che. tyAra bAda te pleccha te zabdonuM eja svarUpe -temAM saheja paNa pheraphAra karyA vinA popaTanI jema vAraMvAra UccAraNa karyA kare che. te kathanano bhAvArtha te jANate nathI zA mATe te Arya dvArA evA vacananuM uccAraNa thayuM che, te paNa te jANatA nathI. te te mAtra popaTanI jema tenuM uccAraNa karavAnuM ja zIkhe che. 1pa uparyukata daSTAnta dvArA je vAtanuM sUtrakAra pratipAdana karavA mAge che, te vAta hATantithI ve matAvAmA ma cha"evamannANiyA" tyAha zahAtha-- 'evaM --evam' ke pramANe 'anANiyA-abAnikA jJAna vinAnA zrabhara mane prANu 'saya-saya-svakaM svaka' pAta poiott 'NANa--zAnam zAna ne 'vayaM tAdhi zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 anvayArtha : ( evaM ) evam = ukta prakAreNa ( amnnANiyA) ajJAnikAH jJAnarahitA brahmaNAH zramaNAca ( sayaM sayaM) svakaM svakaM (nANaM) jJAnaM ( vayaMtAvi) vadanto'pi (micchatthaM) nizcayArtha ( na jAnaMti) naivajAnanti / kathaM na jAnanti ? ityAha-(milakkhun) mlecchA iva pUrvapradarzitamlecchA iva (avohiyA) avodhikAH vodharahitA santi, aara te nizcayArthe na jAnantIti bhAvaH / yathA mlecchA AryapuruSasyA'bhiprAyaM paramArthato'jAnAnA eva kevalaM - AryabhASitamevAnubhASante tathA samyagjJAnarahitAH kecana brAhmaNA zramaNAca svakIyaM svakIyaM jJAnaM vadanto'pi, na nizcitArthasya jJAtAraH, parasparaviruddhArthapratipAdakatvAditi bhAvaH || 16 || sUtrakRtAGgasUtre 'vayaM tAva - vadanto'pi' kahate huye bhI 'nicchayatthaM niyArtha' nizcita arthako, na ' jANaMti na jAnanti' nahIM jAnate haiM 'milakkhubva- mlecchA iva' pUrvokta mleccha ke tulya 'avohiyA - abodhikAH' bodhazUnyahI hai || 16 || ---anvAyArtha--- zramaNa apane apane jJAna kA jAnate haiN| kyoMki ye saba 1 hue isI prakAra ye ajJAnI brAhmaNa aura bakhAna karate hue bhI nizcita artha ko nahIM pUrvokta mleccha ke samAna abohiyA, abodha haiM / jaise mleccha Arya puruSa ke abhiprAya ko vAstavika rUpa se nahIM jAnate kevala Arya puruSa ke bhASaNa kA anukaraNa hI karate haiM samajhate kucha nahIM sirpha jyoM ke tyoM zabda ugala dete haiM, usI prakAra jJAna hIna ye brAhmaNa aura zramaNa apane apane jJAna kA pratipAdana karate hue bhI nizcita artha ke jJAtA nahIM haiM / jJAtA hote to eka dUsare se virUddha prarUpaNA kyoM karate ? ||16|| -danto'pi' uvA chatAM pazu 'nicchayattha - nizcayArtha" nizcita arthAne 'na jANati--na jonanti' latA nathI. 'milakkhuNva - mlecchAina' paDesAM uhesA secchonI prema 'abodina abodhikAH' modha vinAnAka che. // 16 // -anvayArtha - . zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 eja pramANe ajJAnI brAhmaNA ane zAyAdizramaNA peta petAnA jJAnanA vakhANu karavA chatAM paNa nizcita arthAthI anabhijJa ja hoyache, kAraNa ke tee pUrNAMkata mlecchanA jevA amedha che. jevI rIte A puruSanA vacaneAnA bhAvA nahIM samajavA chatA paNapUvA kata mleccha temaNe (A puruSa) uccArelA vacanonu vAra vAra uccAraNa karatA hatA eja pramANe jJAnahIna mA brAhmaNeA ane zAkayAdi zramaNe tee dhama tatvanA yathArtha svarUpathI ajJAta ja hAma che. jo teo jJAtA hoya, te paraspara virodhI prarUpaNA zA mATe karata? // 16 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u.2 tanmatavaDaje mlecchadRSTAntaH dAntikazca 301 TIkA'bhiprAya gamyA, so'bhiprAyazcAyam-tehi brAhmaNAH svakIya zAstrasya upadeSTAraM sarvajJamitimatvA tadupadiSTAkriyAsu pravarseran kintu ayamupadeSTA sarvajJa iti alpajJaiH puruSai nirNetuM na zaktheta, nA'sarvajJaHsarva jAmAtIti nyAyAt / anyatrA'pyuktam sarvajJo'sA viti hyetat , tattatkAle bubhutsubhiH / tajjJAnajJeyavijJAnarahitai yite katham // 1 // iti / kiMca parakIya jJAnAnAmapratyakSatvAd upadeSTuH puruSasya vivakSApi naiva ---TIkArtha--- TIkA abhiprAyagamya hai / vaha abhiprAya yaha hai ve brAhmaNa aura zramaNa apane zAstra ke mUla upadezaka ko sarvajJa mAnakara usake dvArA upadiSTa kriyAoM meM pravRti karate haiM parantu vaha upadezaka sarvajJa thA, isa bAta kA nirNaya alpajJa puruSoM dvArA kiyA nahIM jA sakatA / jo svayaM asarvajJa hai vaha sarvajJa ko nahIM jAna sakatA aisA nyAya hai / dUsare sthala para kahA hai---"sarvajJo' sAviti tat,, ityAdi / 'jisa kAla meM tathAkathita sarvajJa thA, usa kAla meM bhI agara koI use sarvajJa ke rUpameM jAnane kI icchA karate to usake jJAna ke dvArA jAnane yogya padArthoM ke jJAna se rahita hone ke kAraNa ve use sarvajJa ke rUpa meM kaise jAna sakate the ? arthAta jaba taka sarvajJa ke dvArA jAne hue padArthoM ko koI svayaM na jAna le taba taka use sarvajJa ke rUpa meM nahIM jAnA jA sakatA / jise sarvajJa kahA jAtA hai vaha sabhI padArthoM ko jAnatA hai aura vAstavika rUpa se jAnatA hai, yaha bAta alpajJa manuSya nahIM jAna sakatA / __ -ttiiarthuparyukata gAthAno bhAvArtha nIce pramANe che brAhmaNe pite pitAnAzAstranA mULaupadezaka sArvajJane mAnIne temanA dvArA upadiSTa kriyAomAM pravRtti karatA rahe che. paraMtu te upadezaka kharekhara sarvajJa hatA ke nahIM, tene nirNaya apajJa puruSo dvArA karI zakAtuM nathI. je pote ja asarvajJa hoya, tenA dvArA sarvasane jANI zakAtA nathI, e niyama che. kahyuM paNa che ke "savajJA'mAviti hotA tyAta 2 ANe sarvatra vidhabhAna DAya cha, te je 55 jo ke temane sarvajJa rUpe jANavAnI IcchA kare che te paNa temane sarvajJa rUpe jANI zakvAne samartha thatuM nathI, kAraNa ke tenuM pitAnuM jJAna ja eTaluM parimita hoya che, ke pitAnA te jJAna dvArA te sarvane sarvajJa rUpe jANuM zakato nathI. eTale ke jyAM sudhI sarvajJanA dvArA jANavAmAM AvelA padArthane koI vyakita pote ja jANuM na le, tyAM sudhI te vyakti temane sarvajJa rUpe oLakhI zakatI nathI. jene sarvajJa kahevAmAM Ave che, teo trikALavattI padArthone jANatA hoya che, ane te padArthone yathArtha rUpe teo jANatA hoya che. paraMtu A zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 sUtrakatAmasUtre vijJAtuM zakyate, iti, upadeSTurabhiprAyasyA'parijJAnAtte brAhmaNAdayaH AnAryabat kevalaM svopadeSTurvacanAnAmanuvAdakA eva na tu tadbhAvajJAtAra iti // 16 // ___etAvatA prabandhena ajJAninAM matamupanyastam itaHparaM tanmate dUSaNamAha --'anANiyANaM' ityAdi / 'annANiyANaM' vImaMso aNNo NeNa viniycchd| appaNo ya paraM nAlaM, kao annANusAsiuM // 17 // chAyAajJAnikAnAM vimarzaH ajJAnena viniyacchati / Atmanazca paraM nAlaM kuto'nyAnanuzAsitum // 17 // abhiprAya yaha hai ki sarvajJa ke samakAlIna alpajJa puruSa bhI sarvajJa kI sarvajJatA ko nahIM samajhate the to bAda ke loga to samajha hI kaise sakate haiM ? isake atirikta dUsare ke jJAna pratyakSa nahIM hote haiM, ataeva upadeSTA puruSa kI vivakSA (kathana karane kI icchA) bhI nahIM jAnI jA sktii| isa prakAra upadeSTA puruSa ke abhiprAya ko na samajha sakane ke kAraNa ve brAhmaNa Adi ajJAnavAdI pUrvokta anArya ke samAna apane upadezaka ke vacanoM kA anuvAda mAtra karate haiM arthAt usake zabdoM ko tote kI taraha doharA dete hai, usake abhiprAya ko nahIM jAnate haiM // 16 // yahAM taka ajJAnavAdiyoM ke mata kA ullekha kiyA, aba unake mata meM doSa kahate hai---"annANiyANaM" ityAdi / vAta alpajJa manuSya jANu zakti nathI. A kathanane saMkSipta bhAvArtha e che kesarvajJa samakAlIna alpajJa puruSe paNa sarvazanI sarvajJatAne samajI zaktA na hatA, te tyAra bAda utpanna thayelA mANaso te tene kevI rIte samajI zake? vaLI anyanuM jJAna pratyakSa anubhavane viSaya paNa banI zakatuM nathI. upade puruSanI vivakSA (kathana karavA pAchaLano Azaya paNa jANuM zakAtI nathI. A prakAre upadeNA puruSanA kathanane Azaya nahI samajI zakavAne kAraNe te brAhmaNa Adi dvArA pUkata anArya (pleccha)nI jema, pitAnA upadezakanA vacanene anuvAda mAtra ja karavAmAMAve che-eTale ke temanA kathanano bhAvArtha samajyA vinA teo popaTanI jema teuccAraNa ja karatA hoya che. sUtrakAre A gAthA sudhInI gAthAomAM ajJAnavAdIonA matane ullekha karyo che, ve tamanA matamA 2sA hoSo matAvAmA Ave che"anANiyANa" tyAdi zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyabodhinI TokA pra. a. a. 1 u. 2 ajJAnavAdimate dUSaNapradarzanam 303 anvayArthaH ( annANiyANaM) ajJAninAm, na vidyate jJAnaM yasyA'sau ajJAnI, na jJAnamajJAnam / atra virodho naJarthaH tathA ca jJAnavirodhI viparItajJAnavAnityarthaH / teSAmajJAninAM (vImaMsA ) vizeSeNa mImAMsA vicAraH / (appaNe) AtmIyapakSe ajJAnapakSe iti yAvat / ( na viniyaccha3) na mukto bhavati / ( appaNI) saH ajJAnavAdI svAtmAnamapi (aNusAsiuM) anuzAsitum (nAlam ) na alaM paryAptaH ( annANu sAsiuM) anyAn svetarAn anuzAsituM kuto'lam kutaH paryAptaH syAt / zabdArtha- 'annANiyANa-ajJAninAm ajJAnavAdiyoMkA, 'vimaMsA-vimarzaH ' paryAlocanAtmaka vicAra 'apNANe - ajJAne' ajJAnapakSameM 'na viniyacchaina viniyacchati' mukta nahIM hosakatA hai 'appaNI ya - Atmanazca' apane ko bhI 'aNusAsiuM anuzAsituM' zikSA denekeliye 'nAlam-na alam' paryApta nahIM hote punaH ve 'aNNAnusAsiDa - anyAnuzAsitum' dusareko zikSA dene meM kaise samartha ho sakatA hai ? | 17| - anvayArtha --- jise jJAna na ho vaha ajJAnI kahalAtA hai aura jJAna nahIM so ajJAna / yahAM nav samAsa virodha ke artha meM hai / aara ajJAnI kA artha huA jJAna virodhI viparIta jJAna vAlA / ajJAniyoM kA vizeSa kathana yaha hai--ajJAna hI zreSTha aura zreyaskara hai, aisA vicAra ajJAna pakSa meM saMgata nahIM hai / ajJAnI apane ko bhI anuzAsita karane meM samartha nahIM hai to dUsaroM ko anuzAsita karane meM kaise samartha ho sakatA hai ? arthAt jo apane ko hI nahIM samajha zabdArtha -'annANiyANaM- ajJAninAm' ajJAna vAhiyAMnA 'vimaMsA-vimarza:' paryAyIanAtma vicAra 'appANe--ajJAne' ajJAna pakSathI 'na viniyacchaha-na viniyacchati' bhukta thardha zatA nathI. 'appaNovi -Atmanazca' potAne pazu 'aNusAsiu' - anuzAsitu' zikSA 42vA bhATe 'nAlam-na alam' paryApta thatA nathI. irIthI tethe 'aNNAnusAsiu -- bhamyAnuzAsituM' zrImane devI rIte zikSA yAyI zata ||17| -manvayArtha - jenAmAM jJAna na hoya tene ajJAnI kahe che. "jJAnanA abhAva eTale. ajJAna" ajJAna padmamAM nag samAsivarAdhanA athamA che. tethI ajJAnI eTale jJAnathI virodhI evA. viparIta jJAnavALA." ajJAna ja zreSTha ane zreyaskara che," evI mAnyatA ajJAna pakSe saMgata nathI. ajJAnI mANasA peAtAne anuzAsita karavAne samartha hAtA nathI,teA anyane anuzAsita zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 sUtrakRvAGgasUtro arthAt yaH svAtmAnamapi zAsituM na prabhavati, sa anyAn kathamiva zAsane samarthaH syAt / svayamasiddhaH kathaM parAn sAdhayiSyatItinyAyAt / TIkA'annANiyANaM' ajJAnikAnAm-samyaga jJAnarahitAnAm yo'yam-'vImasA' vimarzaH vicAraH paryAlocanarUpaH saH 'annANe' ajJAne ajJAnaviSaye 'na niyacchai' 'na niyacchati-nizcayena na yacchati nA'vatarati na yujyate iti bhAvaH yataH yo'yaM evambhUtasteSAM vicAraH yathA-jJAnaM satyatA asatyam , iti ? tathA ajJAnameva zreyaH yathA yathA jJAnA'tizayaH, tathA tathA ca doSA'tirekaH itica / etAdRzo vicAraH teSAM na yuktaH evaMbhUtasya vicArasyA'pi jJAnarUpatvAt ajJAnavAde tAdRza vicArasyA'vatArayitumazakyatvAt / apica-ete ajJAnavAdinaH 'appaNo ya Atmanazca Atmano'pi svAnapi 'paraM' param-jJAnAtparam ajJAnamityarthaH, tad sakatA vaha dUsaroM ko kaise samajhA sakatA hai ? jo svayaM asiddha hai vaha dUsaroM ko siddha nahIM kara sakatA. aisA nyAya hai // 17 // ---TIkArtha--- samyagjJAna se rahita ajJAnavAdiyoM kA yaha jo vicAra hai so ajJAna vAda meM ucita nahIM hai| unakA vicAra isa prakAra hai ki-jJAna satya hai yA asatya ? ajJAna hI zreyaskara hai / jyoM jyoM jJAna baDhatA hai tyoM tyoM doSa baDhate hai / unakA yaha vicAra yuktiyukta nahIM hai, kyoMki yaha vicAra bhI to jJAnasvarUpa hI hai aura ajJAnavAda meM isa prakAra ke vicAra kI koI saMgati nahIM ho sakatI / isake atirikta ye ajJAnavAdI apane ko bhI ajJAnavAda kA karavAne samartha to kevI rIte hoI zake eTale ke je pote ja samajI zakavAne asamartha hoya, teo anyane kevI rIte samajAvI zake je pote ja asiddha hoya che, te anyane siddha karI zakatA nathI, e niyama che, 1chA __-artha samyaga jJAnathI rahita ajJAnavAdIone je A vicAra che, teajJAnavAda sAthe saMgata lAgata nathI. temane vicAra (mAnyatA)A prakArano che "jJAna satya che, ke asatya ! ajJAna ja zreyaskara che. jema jema jJAna vadhatuM jAya che, tema tema deSa paNa vadhato ja jAya che." temanI A mAnyatA yuktiyukta nathI, kAraNa ke A prakArano vicAra paNa jJAnasvarUpa ja che. vaLI ajJAnavAdamAM A prakAranI mAnyatA kaI paNa rIte saMgata lAgatI nathI. vaLI A prakAranI temanI mAnyatA hovAne kAraNe te ajJAnavAdIo potAnA anuyAyIone paNa zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u.2 ajJAnavAdimate dRSaNanirUpaNam 305 ajJAnavAdam 'aNusAsiuM' anuzAsitum=upadeSTuM 'nAlaM' nAlam na samarthAH santi, ajJAnapakSasvIkAreNa teSAmajJatvAt tarhi te svayamajJAH santaH 'anne' anyAnziSyatvena svasamIpasamAgatAn anuzAsitum 'kao nAlaM' kuto'lam kathaM samarthAbhaveyuriti / ye'jJAnapakSaM svasminnapi sthApayituM na samarthAste'nyebhyaH kathamajJAnavAdaM zikSayituM samarthA bhavantIti bhAvaH / tathA ca-ime'jJAnavAdinaH yathA svayameva ajJAnina stadA tatsamIpe ye samAgatA upadeza grahaNAya, tAMste kathamivopadekSyanti, svasyaivA'jJAnitvAt / upadezo jJAnasAdhyaH, iti niyamAt / jJAnaviraheca kathaM svaM paraM vA bodhayituM te samarthAH syuH| yadapyuktam- "paracetovRttInAM jJAtumazakyatvAda ajJAnavAdaH zreyAn" iti, tadapi na samyak / yato'jJAnavAdibhiH paraceto vRttayo'pi jJAyante, iti svIkArAt / kathamanyathA ajJAnigurusamIpe yadA ziSyAH samAgacchanti, tadA taiH kathaM jhAyeta ime matpArzva upadeza nahIM kara sakate, kyoki ajJAnavAda ko svIkAra karane ke kAraNa ve svayaM ajJAnI haiM to ziSya ke rUpa meM samIpa Aye hue dUsaroM ko upadeza dene meM kaise samartha ho sakate haiM? jo apane Apa meM bhI ajJAnapakSa ko sthApita nahIM kara sakate, ve dUsaroM kA ajJAnavAda kI zikSA kisa prakAra de sakeMge ? upadeza jJAna se diyA jAtA haiM / jJAna ke abhAva meM vai stra athavA para ko samajhane meM kaise samartha ho sakate hai ? para kI cittavRttiyAM jAnanA zakya nahIM haiM, ataeva ajJAna hI zreyaskara hai, yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki ajJAnavAdiyoM ne parakIya cittavRttiyoM kA jJAna bhI svIkAra kiyA hai / anyathA ajJAnI guru ke samIpa aba ziSya Ate haiM to vaha kaise jAneMge ki yaha mujhase kucha jAnane ke lie ajJAnavAdane upadeza ApI zake nahIM, kAraNa ke ajJAnavAdane svIkAra karavAne kAraNe teo pite ja ajJAnI che, evI parIsthitimAM temanI samIpe AvelA ziSyone athavA temanA anuyAyIone upadeza ApavAnuM sAmarthya ja temanAmAM kyAMthI saMbhavI zake ? jeo pitAnA aMtaHkaraNamAM ja ajJAnapakSane sthApita karavAne samartha na hoya, teo anyane ajJAnavAdane upadeza kevI rIte ApI zake ? jJAna hoya to ja upadeza ApI zakAya che jJAnane abhAva ja hoya che teo pote kevI rIte samajI zake ane anyane samajAvI zakavAne samartha paNa kevI rIte hoI zake! anyanI cittavRttio (manebhA)ne jANavAnu. zakya hotuM nathI, tethI ajJAna ja hitakara che," A prakAranI mAnyatA paNa ucita nathI, kAraNa ke ajJAnavAdIoe parakIya manebhAne jANavAnuM jJAna paNa saMpAdita karyuM hoya che. je evuM na hoya, to ajJAnI gurunI samakSa kaI ziSya keI vAta jANavAne mATe Ave, tyAre tene kevI rIte te vAtanI khabara zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 sUtrakRtAGgalo kimapi jJAtuM samAgatA iti, ajJAte ca kathamupadezaH syAt iti upadezAnyathA' nupapattyA siddhayati / yat ajJAnI mururjAnAtyeva ziSyasya praznaviSayiNImicchAm / anumAnena ceSTAdinA ca jJAyate eva paraceto vRttiH, taduktam "akArai rijitairgatyA, ceSTayA bhASaNena ca / natravaRvikAraizca, jJAyate'ntargataM manaH // 9 // " iti / kathaM jJAnamantareNa jJAyate tasmAt na te svasyAjJAnapakSaM sAdhayituM samarthA iti siddham / ataH ajJAnapakSasteSAM na yukta iti // 17 // yathA ca ime varAkA ajJAnavAdinaH svAtmAnaM paraMca bodhayituM na samarthAH tathA dRSTAntadvAreNa pradarzayitumAha-'vaNe mUDhe' ityAdi mUlam vaNe mUDhe jahA jaMtU mUDhe NeyANugAmie / dovi ee akoviyA, tivvaM soyaM niyacchai // 18 // Ae haiM / agara nahIM jAnate to unheM upadeza kaise deMge ? isa prakAra padeza kI anyathAnupapatti se yaha siddha hotA hai ki ajJAnI guru ziSya kI praznaviSayaka icchA ko jAnatA hI hai| ___anumAna se aura ceSTA Adi se parAyI cittavRtti jJAna ho hI jAtI hai / kahA bhI hai---"AkArairiGgitargatyA " ityAdi / AkAra se iMgita se gati se, ceSTA seM bolane se aura netra tathA mukha ke vikAroM se mana kI bAta mAlUma ho jAtI hai ? yaha jJAna ke vinA kaise jAnA jA sakatA hai ? ataeva ajJAnavAdI apane ajJAna pakSa ko siddha karana meM samartha nahIM ho sakate / isa prakAra unakA ajJAna pakSa saMgata nahIM hai yaha siddha huA // 17 // paDi jAya che ke A ziSya kaMika jANavAne mATe mArI pAse Ave che. je eTaluM paNa jANe nahIM, te tene upadeza kevI rIte Ape ? A prakAre upadezanI anyathA nupapatti vaDe e vAta siddha thAya che ke ajJAnI guru paNa ziSyanI prazna viSayaka IcchA jANatA ja hoya che. anumAna ane ceSTA Adi dvArA parakIya cittavRtti jJAta thaI jatI ja hoya che. muthu 55 cha "AkArairiGgitairgatyA" tyAdi / AkAra dvArA iMgita dvArA, gatidvArA, vANI dvArA ane netra tathA mukhanA vikAre dvArA anyanA manobhAva jANI zakAya che" jJAna vinA tene kevI rIte jANI zakAya che! A rIte ajJAnavAdIo pitAnA ajJAnapakSane siddha karI zakavAne samartha nathI. tethI siddha thAya che ke temano ajJAnavAda saMgata nathI. 17 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA samathArthabodhinI TIkApra.zru.a.1u.2 ajJAnavAdinAM svaM paraM ca bodhane asAmarthya tvam 307 chAyAvane mUDho yathA jantu ma'daM netaarmnugaamikH| dvAvapyetAvakovidau tIvaM zokaM niyacchataH // 18 // anvayArtha(jahA) yathA (vaNe) vane (mUDhe) mUDhaH dizAmUDhaH (jaMtU) jantUH= prANI (mUDhe NeyANugAmie) mUDhanetAramanugAmikA=diGmUDhaM netAramanugAmI (ee dovi) etau dvAvapi-gantA gamayitA ca (akoviyA) akovidau-mArgajJAne ubhAvapi samAnAveva diGamohena viparyastabuddhitvAt, atastau (tivvaM soyaM) tInaM zokam atyanta duHkham (niyacchai) niyacchatA prAmutaH // 18 // bhAvagamyA, bhAvazcAyam-yathA atiniviDe vyAghrAdi samAkule vane bhraman yaha becAre ajJAnavAdI na apane ko samajJA sakate haiM aura na dUsaroMko yaha tathya dRSTAnta dvArA dikhalAne ke lie kahate hai-"vaNe muDho "ityAdi zabdArtha-'jahA-yathA' jaise 'vaNe-vane vanameM 'mUDhe-mUDhaH' dizAmUDha 'jaMtU--jantuH' prANI 'mUDheNeyANugAmie--mUDha netAramanugAmikaH' dizAmUDha netAke pIche calatA hai to 'ee dovi-etau dvAvapi' ve donoM hI 'akoviyA--ako-- vidau' mArga nahIM jAnane vAle haiM, isalie ve 'tivvaM soyaM--tInaM zokama' atyanta duHkhako 'niyacchai-niyacchataH' prApta hote hai // 18 // --anvayArtha-- jaise vanameM dizAmUDha prANI,jo dizAmUDha patha pradarzaka ke pIche pIche cala rahA ho ye donoM mArga nahIM jaante| donoM ulaTI buddhivAle haiN| donoM hI tIvaduHkhako prApta hote haiM // 18 // ___ --TIkArtha:-- TIkA bhAvagamya hai aura bhAva yaha hai-jaise vyAghra Adi se yukta saghana vnbicArA te ajJAnavAdIo pote samajI zakatA nathI ane bIjAne samajAvI paNa zaktA nathI, mI vAtane dRSTAnta dvArA sUtrasa2 25STa 42 cha "vaNe mUDho" tyAhi / zahAtha-'jahA-yathA' ma 'vaNe-cane' vanamA 'muDhe-mUDhaH 6||bhuud 'jatU-jantuH' prANI 'mUDhe geyANugAmie-mUDhanetAramanugAmikaH' hazAbhUda netAnI pAyole tA 'ee do vi-etau dvAvapi sanna 'akoviyA-akovido bhAgathA mata hAvAthI 'tivva soya-tIvra zoka' matyata zAne 'niyacchai-niyacchataH' prApta thAya che. // 18 // sa-kyAtha dizAmUDha ( dizA bhUlele mArgathI ajANa) keI patha pradarzaka hoya tenI pAchaLa kaI dizAmUDha anya puruSa cAlI nIkaLe to ane mArganA jANakAra nahIM hovAne kAraNe- viparIta buddhivALA hovAne kAraNe vanamAM tIvra duHkha anubhave che. 18 -TI - daSTAntane bhAvArtha samajI zakAya eve che. vAdha Adi hiMsaka pazuothI yukta kaI ghADa zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wider A 308 ___sUtrakRtAGgasUtra kazcidiGmohavimUDhaH pathikaH svasmai svayamapi diparicchedaM kartumasamarthaH, anya mUDhAntarameva netAramanugacchati, tadA dvAvapi viparIta-jJAmavacAt itastataH paryaTantau tatpAramapArayantau tInaM duHkhamanubhavataH tatraiva vinaSTau bhavataH / ubhayorapi ajJAnapAzapAzitatvAt / tathA'yamapi ajJAnI ajJAnA''vRtatvAt, AtmIyaM darzanazobhanamiti manyamAnaH parakIyaM zAstraM na samyagiti nizcinvan kamapi mUrkhaziSyaM svAyattIkRtya tamapi tathaiva prajJApayan svayaM bhavakUpe prapatan tamapi pAtayatIti bhAvaH // 18 // etasmin prakrAntaviSaye dRSTAntAramapi darzayati-'aMdho aMdha' ityAdi mUlamaMdho aMdhaM pahaM Nito dUramaddhANugacchai / 10 9 8 11 12 13 Avaje uppahaM jaMtU aduvA paMthANugAmieH // 19 // meM dhUmatA huA koi pathika dizA bhUlajAe aura svayaM apane lie hI dizAko samajhane meM asamartha ho jAe aura phira kisI dUsare dizAmUDha manuSya ke pIche pIche calane lage to donoM asamyak jJAnavAle honese idhara udhara bhaTakate haiN| vanako pAra karane meM samartha nahIM hote haiM aura vahIM vinaSTa ho jAte haiM usI prakAra yaha ajJAnavAdI ajJAna se ghirA honeke kAraNa, apane darzana ko samIcIna samajhatA huA aura dUsaroM ke darzana ko galata nizcita karatA huA, mUrkhaziSya ko apane vazIbhUta karake use bhI yahI samajhAtA huA svayaM bhI saMsAra kUpameM giratA hai aura use bhI girAtA hai // 18 // vanamAM bhramaNa karate kaI pathika bhUle paDe che- kaI dizAmAM pite jaI rahyo che ane kaI dizAmAM pitAne javAnuM che. te samajavAne asamartha banI jAya che. tevAmAM tene koI bIje dizA mUDha dizA bhUlela mArga bhUlele) mANasa tenI najare paDe che, ane te mANasanI pAchaLa pAchaLa te cAlI nIkaLe che. A baMne vyaktione rastAnuM sAcuM jJAna na hovAne kAraNe teo te vanamAM aTavAI jAya che teo vanane oLaMgavAne zaktimAna thatAM nathI ane aneka tIvra duHkha veThIne Akhare teo te vanamAM ja metane bheTe che. e ja pramANe ajJAnavAdIo paNa ajJAnamAM DUbelAM hoya teo potAnA darzanane ja satya darzanarUpa mAne che. ane anyanAM darzanane mithyA mAne che. te kAraNe asatya darzanane ja satya darzana rUpe pratipAdita karatA te ajJAnI leke pite te saMsAra kUpamAM paDe che eTaluM ja nahIM paNa anyane paNa saMsAra phapamAM pADe che. eTale ke ajJAnavAdIo pite te saMsAra kAnanamAM paribhramaNa karIne anekane anubhava kare che, ane bIjAne paNa saMsAra kAnanamAM paribhramaNa karAve che. 18 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAya bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 apraviSaye andhadraSTAntaH 309 chAyA andho'ndhaM panthAnaM nayana daramadhvAnamanugacchati / Apadyeta utpathaM jantu rathavA panthAnamanugAmikaH // 19 // anvayArtha:yathA (aMdho) andhaH (aMdha)anyamandhapuruSaM (paha) panthAnam-mArgam (ziMto) nayan (daramaddha)dUramadhvAnaM-dUraM bhavikarUpaM mArgam (aNugacchai) anugacchati-prApnoti tathA etAdRzaH (jaMtU) jantuHprANI (uppaha) utpatham AbhinivezikAbhigrahikamithyAtvarUpaM mArgam (Avajje) Apadyeta-prApnuyAt (aduvA) athavA-panthAnam anyapanthAnam iSTamArgAdatirikta mokSamArgAdbhinaM mArga prati (aNugAmie) anugAmikA anugantA bhavatIti // 19 // isI viSaya meM dUsarA bhI dRSTAnta kahate haiM-"aMdho aMdha " ityAdi / zabdArtha-'aMdho-andha:' aMdhApuruSa 'aMdha-andham' aMdhe mamuSyako 'pahaM-- panthAnam' mArgameM 'Nito--nayan' le jAtA huA 'dUramaddhaM-dUramavAnam' dUrake mArgameM 'aNu gacchai--anugacchati' calAjAtA hai vaisehI 'jaMtU--jantuH' prANI uppahaM-utpatham' utpathamArgameM 'Avajje--Apadyeta, calAjAtA hai 'aduvA--athavA 'paMthANugAmie-- pandhAnamanugAmikaH' anyamArgameM calAjAtA hai // 19 // -anvayArtha aura TIkArthaH'jaise eka andhA dUsare andhe puruSako mArga meM lejAe~ to dUrI vAle lambe mArgapara lejAtA hai athavA vaha utpatha kharAba rAha para le jAtA hai / / 19 / / A viSayanuM pratipAdana karavA mATe sUtrakAra bIjuM eka daSTAnta Ape che "aMdho aMdha" tyA zahAtha-'aMgho-andhaH' sAMdhaNI bhAzusa 'aMdha-andhama' mI mAMdhA mANasane 'paha-panthAnam' bhAgamA 'Nito-nayan' vAmAM Aveto 'dUramaddha-dUramadhvAnam' inA bhAbhA aNugacchA-anugacchati' horI taya che. te pramANe jaMtU-jantuH prANI 'upaha-utpatham' ava bhAgamA 'Avajje-Apadheta' ya che. 'aduvA-athavA' atha paMthANugAmie-panthAnugAmika' mIotor bhAbhA yAyo laya che. 1el - anvayAtha mane TI - keI eka AMdhaLe mANasa bIjA AMdhaLAne mArga batAvate AgaLa vadhe to te tene TUMkA mArgane badale lAMbA mArga para ja laI jAya che athavA saraLa mArgane badale kharAba khADA khaDiyA vALA mAge ja laI jAya che eTale ke ISTa mArgane badale aniSTa para ja dorI jAya che n19 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 sUtrakRtAGgasane evaM dRSTAntaM pradaya dAntikaM pradarzayati sUtrakAraH-'evamege' ityAdi mUlam evamege NiyAgaTTho dhammamArAhagA vayaM / aduvA ahammamAvajje Na te savvajjuyaM vae // 20 // chAyAevameke miyAgArthino dharmamArAdhakA vyam / athavA'dharmamAporan na te sarvarjukaM vrajeyuH // 20 // anvayArtha:(evam) uktaprakAreNa (ege) eke kecit-ajJAnavAdiprabhRtayaH (niyAgahI) mokSArthinaH- mokSagamanAbhilASiNaH kathayanti (vayaM) vayam (dhammamArAhagA) dharmArAdhakAHsma iti khyApayanti (aduvA) athavA-parantu te (ahamma) adharmameva (Avajje) Apadheran kintu (te) niyAgArthinaH (savvajjayaM) sarva kam-sarvataH dRSTAntabatAkara sUtrakAra dArTAntika kahate haiM-" eva mege " ityAdi / zabdArtha-evaM-evam ' isa prakAra 'ege-eko' koI 'niyAgaTThI-niyAgArthinaH' mokSArthI-mokSameM jAnekI icchAvAle 'vayaM'-vayam ' hama 'dhammamArAhagA-dharmArAdhakAH' dhameke ArAdhakahaiM aisA kahate haiM 'aduvA-athayA' paraMtu 'ahamma-adharmam' adharma kohI 'Avajje-Apadheran / prAptakarate haiM 'tete / ve mokSArthI 'savvajjuyaM-sarbarjukam ' saba prakArase sarala mArgako 'na ghae-na vrajeyuH / prApta nahIM karate haiM // 20 // --anvayArthaisI prakAra koI koI ajJAnavAdI Adi mokSa ke abhilASI hokara kahate haiM- 'hama dharmake AdhAraka hai ' 'kintu ve adharma ko hI prApta hote haiN| - have sUtrakAra Inika daSTAnta dvArA je viSayanuM pratipAdana karavAnuM che te viSaya 58 42 cha "evamege" chatyAdi zArtha -evaM-evam' 208 pramANe 'ege-eke' 5 'niyAgaTThI-niyAgArthinaH' mAthI-bhAkSama pAnI chAvaNa 'vaya-vayam' mame 'dhammamArAhagA-dharmamArAdhaka: dhabhanA mArA chIsa tema 4DI chIme. 'aduvA-athavA' paraMtu 'ahamma-adharmam' madhabhane 14 'Avaje-Apadyaran' prAta 43rI se chInye 'te-te te bhAkSAthi / 'sabajjayaM-sarvaju kam' dhIre sa20 bhAgane 'navaye-na brajeyuH prAta 42 24tA nathI.120 anvayArtha eja pramANe kaI kaI ajJAnavAdIo mokSanA abhilASI banIne evuM kahe che ke ame dharmanA ArAdhako chIe paraMtu kharI rIte te teo adharmanuM ja AcaraNa karatA hoya che. teo saMyamanA mArge cAlI zaktA nathI eTale ke pitAne dharmanA ArAdhake zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u. 2 dAntika nirUpaNam 311 samayAtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 saralaM mArgam (na vae) na vrajeyuH - na prApnuvanti / vayaM dharmArAdhakA iti vadanto' pi te mokSaM dharmamapi vA na prApnuvanti, pratyutA'dharmameva prApnuvanti tathA te ati saralaM saMyamAdikaM na prApnuvantIti bhAvaH // 20 // TIkA( evaM ) evam - uparyuktarUpeNa prarUpakAH 'ege' eke = ajJAnavAdi-prabhRtayaH NiyAgaTThI' niyAgArthinaH - niyAgo - mokSaH saddharmo vA tamarthayamAnAH 'vayaM' vayam 'dhammamArahagA' dharmArAdhakAH "vayaM saddharmAcaraNasaMpannAH " iti kathayanti 'aduvA' athaca = svasva dharmadIkSAM ' ahammaM' adharmam SaTkAyopamardanarUpamAdAyA' pi, kintu 'te' te ' savvajjuyaM sarvarjuka - sarvaprakAreNa saralaM mokSadAyakatvAdanavadyatvAcca saralaM saMyamaM 'na Avajje' na Apadyeran - na prApnuyuH ||20|| punarapi ajJAnavAdimate doSaM pradarzayitumAha- 'evamege' ityAdi " mUlam 4 6 1 2 7 eva mege viyakAhi, no annaM pajjuvAsiyA / 8 9 12 13 11 3 apaNo ya vikAhiM aya maMjU graha dummaI // 21 // ve sabase sarala mArga (saMyama) ko prApta nahIM kara pAte arthAt hama dharma ke ArAdhaka hai, isa prakAra kahate hue bhI ve mokSa athavA dharma ko prApta nahIM karate haiM, balki adharma ko hI prApta karate haiN| ve saMyama Adi ko bhI nahIM pAte haiM // 20 // TIkArtha uparyukta rUpa se prarUpaNA karanevAle ajJAnavAdI vagairaha mokSa yA sad dharma kI icchA karate hue ' hama dharmArAdhaka hai, dharmAcaraNa se sampanna hai ' aisA dAvA karate haiM, ve SaTkAya jIvoM kI hiMsAkArI dIkSA aMgIkAra karake bhI mokSaprada aura niravadya hone ke kAraNa sarala saMyama ko prApta nahIM kara pAte haiM // 20 // mAnatA te ajJAnIo dharmanI pravRttine badale adhamanI ja pravRtti karatA hoya che tethI teo mekSanI prApti karI zakatA nathI. sayamanI prApti vinA meAkSanI kayAMthI prApti thAya' 1rUmA TIkA - viprIta rUpe prarUpaNA karanArA ajJAnavAdIo meAkSa athavA saddharmanI ja IcchA karatA thakA evA dAvA kare che ke" ane dharmArAdhaka chIe- dharmAcaraNathI saMpanna chIe" evA te ajJAnavAdIo niravadya ane saraLa sayamane aMgIkAra karI zakatA nathI, parantu kAyanA jIvAnI hiMsA thAya evI dIkSA (adha nA mAga) aMgIkAra kare che evAM ajJAnavAdIe peAte saMsAra sAgarane tarI zakatA nathI ane bIjAne tArI zakatA nathI 520nA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 sUtrakRtArane chAyAevamanye vitarkAbhinoM anya paryupAsate / Atmanazca vitarkAbhi rayamRjurhi durmatayaH // 21 // anvayArtha:(evaM) evam-anena prakAreNa (ege) eke-kecit (dummai) durmatayaH= viparitabuddhayaH (viyakkAhiM) vitarkAbhiH virUddhavicArarUpatarkaNAbhiH (anaM) anya-jJAnavAdinaM na (pajjuvAsiyA) na paryupAsate' jJAninaH sevAM na kurvanti / tathA (appaNo ya viyakkAhi) Atmanazca vitarkAbhiH= svakIyavitaH (hi) hi-nizcayena (ayaM) ayam ajJAnavAda eva (aMjU) RjuH=zreyAn iti mnynte||21|| TIkAbhAvagamyA, tathAhi-eke vAdinaH svasya vitaH bA'nya paramahita matA'nu yAyinaM samupAsate / sarvajJazAstrapari zIlanajanitabuddhiprakarSayantamAcArya ajJAnavAdiyoM ke mata meM punaH doSa dikhalAne ke lie kahate haiM" evamege " ityaadi| zabdArtha-evaM--evam' isIprakArase 'ege--eko koI 'dummai--durmatayaH' durbudIvAlA 'viyakAti--vitarkAbhiH' vitarkoMse 'anna--abhyam' dUsare jJAnavAdIko 'na pajjuvAsiyA-na paryupAsate' sevA nahIM karate haiM 'hi-hi' nizcaya ve 'appaNo ya vipakkAhi-AtmanazcaktirkAbhiH' apane vitarkoM se 'ayaM--ayam' yaha ajJAnavAdahI ajU-RjuH' zreSTha haiM aisA mAnate haiM // 21 // -anvayArthaisa prakAra koI viparIta buddhivAle khoTI tarkamAe~ karake dUsare jJAnavAdI kI upAsanA nahIM karate aura apane kutoM ke kAraNa aisA mAnate hai // 21 // ajJAnavAhIyAnA matabhA 2Dayo hoSa sUtrA2 mA sUtramA pa Ta 42cha "evamege" zahAtha-evaM-evam' mA pramANe 'ege-eke' a 'bummaI-turmatayA dubhuddhivANA 'viyakAhi-vitarkArmiH' vitathA 'anna-anyam' bhI zAnadIyAne 'na pajjuvAsiyA-na paryupAsakA' sevA 42tA nathI 'hi-hi' nizcaya teyo 'appaNoya viyakAhi-A. smanazcavitarkAbhiH' pAtAnA tithI 'aya-ayam' 240 ajJAnavA 14 'aMjU juH' che tema mAne che. 21n. - sankyAtha - A prakAre kaI viparIta buddhivALA leke khoTA tarko karIne anya jJAnavAdInI upAsanA karatA nathI teo potAnA avaLA vicArone kAraNe evuM mAne che ke amAre A ajJAnavAda ja zreyaskara che 21 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAvArtha bodhino TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 azAnibAdimate doSanirUpaNam 313 naiva pRcchanti / tadupadezena dharmakArya naiva saMpAdayanti / punaH svakIyavitta: mokSajanakasaMyamapAlanaM ca naiva kurvanti / yasmAdime durmatayaH, ataH paramahitasevanaM na kurvanti, sevAyA abhAvAt saMyamAdikaM nA'pnuvanti / gurUNAM sevayaiva jJAnAdikamavANyate, ebhirguroH sevA na kriyate tadabhAve kathaM teSAM jJAnam, tadabhAve ca kathamiva saMyamAdikam, tadabhAve ca kathamiva mokSasaMbhavaH, tadabhAvAdeva teSAmanantasaMsArasAgare eva paribhramaNa-maharnizaM bhavatIti bhAvaH // 21 // TIkArthaTIkA bhAvagamya hai| koI koI vAdI apane kutarkoM ke kAraNa parama hitakara matake anuyAyI kI upAsanA nahIM karatehaiM arthAt sarvajJa praNIta zAkhoM ke parizIlana se prakarSa ko prAptabuddhivAle AcAryako nahIM pUchate hai aura unhIM ke upadeza ke anusAra dharmakArya nahIM karate haiN| tathA kutarka karake mokSaprada saMyama kA pAlana nahIM karate haiM aise loga durbuddhi hai ataH paramahita ko sevatA nahIM aura sevA ke abhAva meM saMyamAdika ko prApta nahIM kara pAte hai| guru kI sevA se hI jJAnAdika kI prApti hotI hai| ye loga gurukI sevA nahIM karate to vimA sevA kiye unhe jJAna kaise prApta ho sakatA hai ? usake amAva meM saMyama Adi kI prApti bhI nahIM hotI aura saMyama ke abhAva meM mokSakA saMbhava nahIM hosktaa| mokSa nahIM prApta hotA to unhe rAta dina ananta saMsAra meM hI paribhramaNa karanA paDatA hai // 21 // A gAthAno bhAvArtha saraLa che keTalAka matavAdIo pitAnA kutarkane kAraNe, parama hitakara matanA anuyAyInI upAsanA karatA nathI. eTale ke sarvajJapraNIta zAstronA parizIlana dvArA utkRSTa buddhi jemaNe prApta karI che, evA AcAryane pUchatA nathI, temanA upadezane anusarIne dharmAcaraNa karatA nathI. tathA teo kutarka karIne mikSaprada saMyamanuM pAlana karatA nathI. evA leke dabuddhi hevAne kAraNe parama hitakara AcArya AdinI sevA karatA nathI, ane sevAne abhAve saMcamadine prApta karI zaktA nathI gurunI sevA karavAthI ja sAnAdikanI prApti thAya che A leke gurunI sevA karatA nathI, te sevA karyA vinA temane jJAnanI prApti kevI rIte thaI zake ? tene abhAve temane saMcama AdinI prApti paNa thatI nathI ane saMyamanA abhAvane lIdhe mokSanI prApti paNa saMbhavatI nathI. temane A anaMta saMsAramAM anaMta kALa sudhI paribhramaNa karavuM paDe che 21 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 sUtrakRtAstra jJAnavAdI ajJAnavAdinAmanartha darzayati- 'evaM takAi, ityAdi / 3 mUlam 1011 evaM takAI sAhitA, dhammAdhamme akoviyA / dukkha tenAi tuTuMti, sauNI paMjaraM jahA // 22 // chAyA-. evaM taH sAdhayantaH dharmAdharmayorakovidAH / dukhaM tenA'ti troTayanti zakuniH paMjaraM yathA // 22 // anvayArtha:(evaM) evam-uktaprakAreNa (takkAI) tarkayA-tarkeNa (sAhitA) sAdhayantaH svakIyaM matam-"ajJAnavAda eva zreyAn" ityAkarakaM pratipAdayanto'jJAninaH (dhammAdhamme) dharmAdharmayoH (akoviyA) akovidAH ajJAtAraH (te) te-ajJAnavA jJAnavAdI ajJAnavAdiyoM ko hone vAlA anartha dikhalAte haiM-'evaM takkAI, ityAdi / ___ zabdArtha-evaM-evam' isIprakAra 'takkAI-tarkayA' toMse 'sAhitA-sAdhayantaH' apane matako mokSapradasiddhakarate hue 'dhammAdhamme-dharmAdharmayo' dharma evaM adhama meM 'akoviyA--akovidAH' najAnane vAle 'te-te' ajJAnavAdI 'dukkhaM duHkham' duHkhako 'nAi tu{ti-nA'ti troTayanti' atyaMta nahIM toDasakate haiM 'jahA--yathA' jaise 'sauNI-zakunI' pakSI 'paMjaraM--paJjaraM pIjaDeko nahIM toDasakate haiM // 22 // -anvayArthaukta prakAra se tarka ke dvArA 'ajJAna hI zreyaskara haiM apane ina mata kA samarthana karate hue ajJAnavAdI dharmaaura adharma ke viSaya meM nAsamajha haiM ajJAnavAdIone kyA kayAM aniSTone anubhava karavuM paDe che, te have sUtrakAra ghaTa 42 cha- "evaM takAI" tyAta zahAtha-evaM-evam' me pramANe 'takAI-tarkayA' tathA 'sAhitA-sAdhayantaH' potAnA bhatane mokSa pra siMdva2tAyA 'dha dhamme-dharmAdharmayA' dharma me abhI 'akoviyA-akovidA nA pAyA 'te-te' mazAnavA 'dukkha-dukkham' humane 'nAituti-nAti troTayanti' atyata zate to zatA nathI. 'jahA-yathAbha 'sauNI -zakunI' pakSI 'paMjara pajaram' 5irAne toDI tA nathI tema. // 22 // .. -a-kyaathpUrvokta tarka dvArA "ajJAna ja zreyaskara che." A prakAranA pitAnA matanuM samarthana karatA te ajJAnavAdIo dharma ane adharmanA kharA svarUpane jANatA nathI. tenuM zuM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TIkA pra. bhu. a. 1 ajJAnavAdinAmanartha nirUpaNam 315 dina: (dukhaM duHkhaM svakIyaM (nAituti) nA'ti troTayanti na dUrIkarttuM zaknuvantIsvartha:, ( jahA ) yathA (sauNI) zakuni=pakSI zukAdiH (paMjaraM ) paJjaraM na troTayantItyanvayaH // 22 // " bhAvArtha: TIkA - bhAvArthagamyA tathAhi --yathA zukAdayaH pakSiNo'jJAnA'vRtatvAt, mokSaNajJAnAbhAvena paMjaramatikrAntuM samarthA na bhavanti pratyuta paMjarabaddhAH santo duHkhamevAnubhavanti tathA ime kuvAdino jJAnAbhAvAt kutarkamukharitAssaar: ajJAnavAda eva zreyAniti pralapantaH, dharmAdharmayorvivekavikalAH adharma dharmatayA parigRhya saMsArabandhanasya vinAze akRtamatayo bandhanameva samAzrayanti, na bandhanamucchetuM samarthAH bhavanti tarkasyA'pratiSThatvAt tarkeNa kasyA'pyarthasya jaise pakSI pIMjare ko nahIM tor3a pAtA usI prakAra ve ajJAnI apane duHkha ko naSTa nahIM kara sakate haiM / / 22 / - TIkArtha TIkA bhAvArthagamya hai / vaha isa prakAra -- jaise totA Adi pakSI ajJAnI hone se chuTakAre ke jJAnakA abhAva hone se pIMjare kA atikramaNa nahIM kara sakate, varan pIMjare meM paDe hue duHkhakA anubhava karate haiM usI prakAra se kuvAdI jJAna ke abhAva se, kutarka se bar3abar3Ate hue kahate haiM ajJAnavAda hI zreyaskara hai / ye dharma adharma ke viveka se vikala haiM, adharma ko dharma rUpameM grahaNa karake saMsArabandhana ko naSTa karanekA vicAra nahIM karate ulaTA bandhana kA hI Azraya lete haiM / ve bandhana ko tor3ane meM samartha nahIM hote haiM, pariNAma Ave che? jevI rIte pakSI pAMjarAne tADI zakatu nathI, eja pramANe te ajJAnavAdIo peAtAnA duHkhane naSTa karI zakatA nathI. rA - TIartha - A dRSTAntanA bhAvArtha samajI zakAya evA che. pepaTa Adi pakSIe ajJAnI hAya che. pAMjarAmAMthI kevI rIte mukta thaI zakAya, tenuM jJAna na heAvAne kAraNe teo pAMjarAmAMthI chuTakAro meLavI zakatA nathI, parantu pAMjarAmAM ja parAdhIna dazAmAM paDayAM rahe che ane aneka yAtanAo sahana karyA kare che, e ja pramANe kuvAdIo paNa jJAnane abhAve ajJAnavAdane ja kalyANakAraka mAne che. teo dharma-adharmanA vivekathI vihIna hAya che. tethI teo adharmIne ja dharUpa mAnI laine adharmamAM ja pravRtta rahe che. tenuM pariNAma e Ave che ke tee saMsAra andhananA nAza karavAnA vicAra ja karatA nathI, ulaTA ka nA anya mAMdhatAM ja rahevAne kAraNe temanA saMsAra vadhatA ja jAya che tee saMsAra andhanane teADavAne samartha banatA nathI, kAraNa ke te tenA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - 78 9 10 316 siddhaghasaMbhavAt / take mUlaka evaM eteSAM vivAdo yat dharmamati nirmalamapi paritya jyA'dharmaniratA bhavanti / adharmA''caraNena ca kutaH teSAM bandhayaH, api tu bandhasyaiva prApti bhavatIti bhAvaH // 22 // saMprati sAmAnyataH ekAntavAdimate kSaNamudbhAvayitumAha-'saya sayaM ityAdi / mUlam1 2 3 sayaM sayaM pasaMsaMtA, garahaMtA paraM vayaM / 12 1 13 je u tattha viussaMti, saMsAraM te viussiyA // 23 // chAyAsvakaM svakaM prazaMsantaH garhayantaH paraM vacaH / ye tu tatra vidvasyante saMsAraM te vyucchritA // 23 // kyoMki svayaM apratiSTita hai / tarka se kisI bhI artha kI siddhi honA asaMbhava hai / unake vivAda kA mUla tarka hI hai jisase ki ve atyanta nirmala dharmakA parityAga karake adharma meM nirata hote haiM / adharma kA AcaraNa karane se unake bandhakA kSaya kaise ho sakatA hai ? usase to ulaTe bandha kI hI prApti hotI hai // 22 // aba sAmAnya rUpa se sabhI ekAntavAdiyoM ke mata meM doSa dikhalAte haiM "sayaM sayaM" ityAdi / zabdArtha-'saMyaM sayaM--svakaM svakaM' apane apane matakI 'pasaMsatA-prazaMsantaH' prazaMsA karate hue 'paraM-paraM' dUsare ke vacanakI 'garahaMtA--gahantaH' niMdA karate hue 'je u-ye tu, jo loga 'tattha--tatra' isa viSayameM 'viussaMti vidvasthamte' upAyathI ja anabhijJa hoya che. teo takamAM ja racyA pacyA rahe che. tarka dvArA koI paNa vastunI siddhi thavI asaMbhavita che. temanA vivAdanuM mULa taka ja che. te tarkamAM ja racyA pacyA rahevAne kAraNe teo dharmane tyAga karIne adharmamAM nirata rahe che. adharmanuM AcaraNa karavAthI temanA karmabandhane nAza kevI rIte thaI zake ? UlaTA karmabandha baMdhAto ja rahevAthI temane saMsAramAM bhramaNa karavuM ja paDe che. rAjya have sUtrakAra saghaLA ekAntavAdIonI mAnyatAmAM rahelA dezenuM sAmAnya rUpe ni35 42 cha-" sayaM sayaM" tyAdi zahAtha-'saya saya-svaka straka' pAta potAnA bhatanI pasaMtA-prazaMsantaH' prazasA 42tA thA 'para-para' mInA kyananI 'garahatA-gahantaH' nihA 42tA thA je u-yetu' / 'tatya-tatra' mA viSayamA viussati-vidvasyante' potAnI 4sals zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa samayAvadhitI TokA pra zru a. 1. u. 2 ekAntavAdImate dUSaNanirUpaNam 317 anvayArtha:-- (sayaM sayaM) svakaM svakaM svakIya svakIyaM matam (pasaMsaMtA) prazaMsantaH= sva svamatasya prazaMsAM kurvantaH, "madIyaM matamIdRzaM sarvataH zreSThatamam / mama matAzrayaNe va mokSo bhavatItyAdikaM pratipAdayantaH (paraM) paraM parakIyaM (vayaM) vacaH-vacanaM ca (garahaMtA) garhantaH nindAM kurvantaH (je u) ye tu (tattha) tatra viSaye (viussaMti) vidvasyante vidvAMsa ivAcaranti-svakIyaM pANDityaM prakAzayantI tyarthaH (te) te tu (saMsAraM) saMsAraM (viussiyA) vyucchritA:-vizeSeNa baddhavantaH santi TIkA-bhAvagamyA, bhAvazcAyam te'jJAnavAdinaH svA'bhyupagatasvamatasya prazaMsAM kurvANAH paramatAni nindanti, tathAhi--- apanA pAMDitya prakaTa karate haiM 'te-te ' ve 'saMsAra--saMsAram' saMsArameM 'viu ssiyA-vyucchritAH' atyaMta dRDharUpameM baMdhe hue haiM // 23 // -anvayArthaekAntavAdI 'merA hI mata sarvazreSTha hai' mere mata kA Azraya lene se hI mokSa prApta hotA hai isa prakAra apane apane mata kI prazaMsA karate hue aura dUsaroM ke vacana kI nindA karate hue apanA pANDitya prakaTa karate haiM ve vAstava meM saMsAra se janma maraNa se baddha haiM // 23 // TIkArtha TIkA bhAvagamya hai aura bhAva yaha hai-ve ajJAnavAdI ekAntavAdI apane apane mAne mata ko prazaMsA karate hue dUsare matoM kI nindA karate haiM, yathAmatA cha 'te-te' to saMsAram-saMsAram' saMsAramA viussiyA-nyujitAH' atyaMta majabUtAIthI baMdhAyelA che. paravA -m-kyaathmAre ja mata zreSTha che, mArA matane Azraya levAthI mokSanI prApti thAya che." A prakAre ekAntavAdIo pota potAnA matanI prazaMsA kare che ane bIjAnA matanI nindA karIne potAnuM pAMDitya prakaTa kare che. te leko saMsAranA bandhathI - janma maraNathI baddha che. 23. --TIsAtha uparyukta kathanano bhAvArtha A pramANe che. pUrvokta ajJAnavAdIo ekAntavAdI che. teo pita pitAnA matanI prazaMsA kare che ane anyanA matanI niMdA kare che. jema ke.. naiyAyike asatkAryavAdI che. teo sakAryavAdI sAMkhyamatanuM khaMDana zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre naiyAyikossatkAryavAdI sarva kAryamutpatteH prAk asanneveti vyavasthApaya mAnaH yadi kArye utpatteH prAgapi sat tadA kAraNavyApAro nirarthakatAmadhi gacchatIti vadan satkAryavAdinaM sAMkhyadarzanaM pratikSipati svamataM ca prazaMsati / sAMkhyazca yadi kAryamasat bhavetadA tilebhya eva tailaM na sikatAbhya iti niyamo na syAt / evaM yadi asatkArya tadA sarva sarvasmAdbhavediti nA'satkAryavAdapakSaH zreyAniti kintu asatkAryavAdaH azobhanaH iti paramataM dUSayati, prazaMsati ca svamatam / ityevaM kurvANAH stra sva viSaye AtmAnaM paNDitaM manyamAnAH te te vAdinaH saMsAraM caturgatibhedabhinnamevA'nuvarttamAnA bhavanti, na kadAcidapi 318 naiyAyika asatkAryavAdI hai / vaha satkAryavAdI sAMkhya ke mata kA khaNDana karatA hai aura apane matakI prazaMsA karatA hai / kahatA hai- utpatti se pahale hI kArya kI sattA hai to kAraNoM kA vyApAra nirarthaka ho jAegA / arthAt ghaTa Adi apanI utpatti se pUrva hI maujUda hai to kuMbhakAra, daMDa, cAka Adi kA vyapAra vRthA hai / sAMkhya kahatA hai-yadi asat kArya kI utpatti mAnI jAya to tiloM meM se tela nikalatA hai, bAlU se nahIM aisA niyama nahIM honA cAhie | jaise tiloM meM tela asat hai usI prakAra bAlU meM bhI / tiloM meM se tela nikala sakatA hai to bAlU meM se bhI nikalanA cAhie, isa prakAra asat kArya kI utpatti mAnane para sabhI se sabhI kucha utpanna hone laganA cAhie / ataeva asatkAryavAda ThIka nahIM hai / isa prakAra vaha asatkAryavAda ko azobhana kaha kara usakI nindA karatA hai aura apana mata kI prazaMsA karatA hai / aisA karate hue ve ekAntavAdI apane viSaya meM apane ko paNDita mAnate hue caturgatika saMsAra meM hI bhramaNa karate haiM, usase mukti nahIM pAte / kare che ane peAtAnA matanI prazaMsA kare che. te matavAdIe evuM kahe che ke "jo utpatti pahelAM ja kAryAMnI sattA (vidyamAnatA) hoya, teA kAraNeAnA vyApAra niraka banI jaze. eTale ke ghaTADhi temanI utpattinA pahelAM ja meAjUda hAya, teA kuMbhAra, IMDa, cAka AptinI pravRtti ja vRthA banI jAya." sAMkhyamatavAdIe evu kahe che ke "jo asat kAyanI utpattinA svIkAra karvAmAM Ave, teA talamAMthI ja tela nIkaLI zake ane retImAMthI na nIkaLI zake, evA niyama hAvA joie nahIM. jema talamAM tela asat che, eja pramANe retImAM paNa asat che. chatAM paNa talamAMthI jo tela nIkaLI zake che, te retImAMthI paNa nIkaLavu ja joIe. A prakAre asat kAya nI utpattine mAnavAmAM Ave, teA badhI vastuomAMthI adhu utpanna thavuM joie! paNa evu' saMbhavI zakatu nathI tethI asatkArya vAdmanI mAnyatA khoTI che. A prakAre teo asakAya vAdane vRthA kahIne tenI niMdA kare che ane peAtAnA matanI prazaMsA kare che. A prakAranI mAnyatA dharAvanArA te ekAntavAdIe peAta peAtAnA viSayamAM peAtAne paMDita mAne che. A viparIta mAnyatAne kAraNe teo cAra gativALA saMsAramAM zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samapArtha yo cino TIkA 1 bhAvA'nava pra. a. a. 1 u.2 kriyAvAdimatanirUpaNam 319 saMsArAdvimokSyante te / mokSA'bhAve kAraNam ajJAnaM paradveSazca / jainairapi paradveSaH kriyate eveti teSAmapi saMsArAnna mokSaH syAditi na vAcyam, bodhAt / tathAhi ime vAdinaH ekAntena paraM mataM pradRSya svamataM khyApayanti / jainAstu tattannayA'nusAreNa tattatpadArthasya sthApanaM nayabhedena ca taditarasya nirAkaraNaM karoti, ato na jainamate kazciddoSa iti saMkSepaH // 23 // athAjJAnavAdimataM nirAkRtya kriyAvAdimataM nirAkartumAha 'ahAvaraM ' ityAdi / mUlam - 1 2 3 ahAvaraM purakkhAyaM, kiriyAvAidarisaNaM / 6 kammaciMtA paNadvANaM saMsArassa pavaNaM ||24|| mukti na pAne kA kAraNa unakA ajJAna aura para ke prati dveSa hai| kadAcit koI kahe ki aisA dveSa jaina bhI karate haiM to unakA bhI saMsAra se mokSa nahIM honA cAhie kintu aisA kahane vAle ne Azaya ko samajhA nahIM hai, ye bAdI ekAntarUpa se anyAnya matoM meM dUSaNa dikhalA kara apane hI mata ko samIcIna kahate haiM / jaina bhinna nayoM ke anusAra amuka amuka vastu kI sthApanA aura anya kA niSedha karate haiN| udAharaNArtha anekAntavAda meM dravyArthakanaya kI apekSA se sat kArya kI utpatti aura paryAyArthika naya kI apekSA asatkArya kI utpatti svIkAra kI gaI hai / isa prakAra anekAntavAda meM madhyasthabhAva kI pradhAnatA hai / ataeva jainamata meM koI doSa nahIM hai, yaha saMkSepa meM bhAva hai || 23 // bhramaNa karyAM kare che, temAMthI mukata thaI zakatA nathI. temanA ajJAnane kAraNe tathA anyanA dveSa karavAne kAraNe evu bane che. kadAca evI dalIla karavAmAM Ave ke evA dveSa te jainA paNa kare che, te temane paNa saMsAramAMthI chuTakArA rUpa mokSanI prApti thavI joie nahIM, parantu evI dalIla karanAra leAko amArA Azaya samajayA vinA, A pramANe dalIla karatA heAya che. pUrvAMta matavAdIe ekAnta rUpe anya matAmA doSa atAvIne peAtAnA ja matane kharA kahe che. jenA bhinna bhinna nayAnA Azraya laIne amuka amuka vastunI sthApanA kare che. ane amuka dRSTie anyanA niSedha kare che, jema ke anekAntavAdamAM dravyAthika nayanI apekSAe sakAya nI utpattinA ane paryAyArthi ka nayanI apekSAe asat kAryanI utpattinA svIkAra karavAmAM AvyeA che. A prakAre anekAntavAdamAM madhyastha bhAvanI pradhAnatA che. tethI jainamatamAM koI doSa nathI. A gAthAnA saMkSipta bhAvAtha ahIM prakaTa karavAmAM AvyeA che. 23 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 chAyA Aldo athA'paraM purAkhyAte kriyAvAdidarzanam / karmacitA pramaSTAnAM saMsArasya pravardhanam ||24|| anvayArthaH- sUtrakRtAGgasUtre ( aha ) atha = anantaram (avaram) aparam (purakhAyaM ) purA khyAtam pUrva - pratipAditam / (kiriyAvA idarisaNaM) kriyAvAdidarzanam / tat 'saMsArassa pavaDaNaM' saMsArasya pravardhanam = saMsAravRddhikArakamasti ? kepAm ? ityAha- 'kammaciMtApaNA, karmacintApranaSTAnAM karmacintA rahitAnA saMsAravardhakaM bhavatItyanvayaH ||24|| aba ajJAnavAdI ke mata kA nirAkaraNa karake kriyAvAdI ke mata kA nirAkaraNa karane ke lie kahate haiM- "ahAvaraM" ityAdi / zabdArtha -- 'aha- - atha' isake pazcAt 'avaraM - aparam ' dUsarA 'purakkhAyaM purAkhyAtam' pUrvokta 'kiriyAvA idarisaNa - kriyAvAdidarzanam' kriyAvAdiyoMkA darzana 'saMsArassa paDhaNaM-- saMsArasya pravardhanam' saMsArako baDhAne vAlA hai 'kamma ciMtA paNaTTANakarmaciMtA praNaSTAnAm karmakI ciMtAse rahita unakriyAvAdiyoM kA darzana saMsArako baDhAna bAlA hai ||24|| -anvayArtha isa ke anantara dUsarA pahale kahA huA kriyAvAdiyoM kA darzana karma kI cintA se rahita vAdiyoM ke saMsAra ko baDhAnevAlA hai // 24 // ajJAnavAdIonA matanuM nirAkaraNa karIne have kriyAvAdIonA matanuM nirAkaraNa vAmAM Ave che. "ahAvaraM " tyAhi. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 zabdArtha -'aha-artha' te pachI 'aparaM- aparam' jIna 'purakakhAya'- purANyAtam' pUrvosta 'kiriyAvAidarisaNa - kriyAdi darzanam' DiyAvAhiyAna darzana che, te 'saMsA rassa phAiDhaNaM - saMsArasya pravardhanam' saMsArane padhAranAra che, 'kammaci tApaNA-karmavistApranaSTAnAm' armanI ciMtA vinAnA te DiyAvAhinu darzana saMsArane vadhAravA vANuM che. // 24 // - - anvayArtha - pahelAM je kriyAvAddhionI vAta karavAmAM AvI che, te kriyAvAdIonI mAnyatA tA kamanI cintAthI rahita evA kriyAvAdIonAM saMsArane vadhAranAra che. ra4 // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAtha bodhinI TIkA pra.zru. a.1 u.2 kriyAvAdimatanirUpaNam 321 TIkA'aha' atha anantaram / AnantaryArthako'thazabdaH, na tu prAraMbhArthakaH / tathAca ajJAnavAdimatAnantaram 'purakkhAyaM, purA''khyAtam purA-pUrvam, AkhyAtam=kathitam / ki punaH pUrvakathitamityata Aha 'kiriyAvAi darisaNaM' kriyA vAdidarzanaM kriyAvAdimatam , kriyaiva pradhAnatayA mokSasya kAraNamityevaM vadituM zIlaM yeSAM te kriyAvAdinaH, teSAM kriyAvAdinAM darzanam matam iti kriyAvAdi darzanam / 'saMsArassa' saMsArasya caturgatikarUpasya 'pavaDDhaNaM' pravardhanaM vRddhikAraka bhavati / keSAm ? ityAha--'kammacitA' ityAdi / 'kammacitApaNahANaM' karma cintApraNaSTAnAm karmaNAM jJAnAvaraNIyAdInAM cintA-sukhaduHkhajanakAdivicAraNA iti karmacintA / tAdRzI karmacintA pranaSTA prakarSeNa naSTAH nazaM prAptA yeSAM te karmacintApraNaSTAH teSAM karmacintApraNaSTAnAm / yato bauddha bhikSavaH ajJA __-TIkArtha'atha' zabda yahAM anantara ke artha meM hai, prAraMbha artha meM nhiiN| abhiprAya yaha huA ki ajJAnavAdiyoM ke mata ke anantara pUrvakathita kriyAkAdiyoM kA darzana caturgatika saMsAra kI vRddhi karane vAlA hai| kriyAhI pradhAna rUpase mokSakA kAraNa hai, aisA kahanevAle kriyAvAdi kahalAte haiM / kinake saMsAra kI vRddhi karane vAlA hai ? isa prazna kA uttara yaha hai ki jo karma kI cintA se rahita haiM jJAnAvaraNIya Adi karma sukha duHkha Adi ke janaka hote haiM aisI vicAraNA ko karmacintA kahate haiM / yaha karmacintA jinakI atyanta naSTa ho gaI haiM, unake saMsAra ko baDhAne vAlA hai / - -- "artha" zabda ahIM anantaranA arthamAM vaparAya che. prAraMbhanA arthamAM vaparAya nathI. eTale ke ajJAnavAdIonA matane prakaTa karatAM pahelAM kiyAvAdIonA ja matane A granthamAM prakaTa karavAmAM AvyuM che, te kiyAvAdIonuM darzana cAra gativALA saMsAranI vRddhi karanAruM che. kriyA ja pradhAna rUpe (mukhyatve) mokSanuM kAraNa che, A prakAranI mAnyatA dharAvanArane kiyAvAdI kahe che. - A darzana konA saMsAranI vRddhi karanAruM che? A praznano uttara e che ke jeo karmanI cintAthI rahita che, temanA saMsAranI vRddhi karanAruM che. jJAnAvaraNIya Adi. ATha prakAranAM karmo sukha duHkha AdinA janaka che, evI vicAraNane karmacintA kahe che. jemanI A karmacintA atyanta naSTa thaI gaI che, temanA saMsAranI vRddhi thAya che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 sUtrakRtAGgasUtre nAdi saMpAditaM caturvidhamapi karmabandhakArakaM na bhavatIti manyante, ataste karma - cintA pranaSTA iti kathyante / ayaM bhAvaH yathA tathA kRtaM karma svalpamadhikaM vA, phalaM zubhamazubhaM vA dadAtyeva, na tu bandhajanakatvA'bhAvaH kadApi karmaNAM bhavati / karmaNAM bandhakatvAbhAvaiti vadatAM tad, vastutaH saMsArasyaiva janakaM bhavatIti // 24 // kriyAvAdino yathA karmacintA rahitAH santi tathA pradarzayitumAha'jANaM' ityAdi / mUlam - 3 5 6 9 102-8 4 jANaM kANaNAkuTTI, abuho jaM ca hiMsaha / 11 13 12 15 16 14 puTTo saMveei paraM, aviyattaM khu sAvajjaM // 25 // chAyA jAnan kAyenA'nAkuTTI, abudho yaca hinasti / spRSTaH saMvedayati param, avyaktaM khalu (eva) sAvadham ||25|| bauddha bhikSu, ajJAna Adi se sampAdita cAra prakAra ke karma ko bandhajanaka nahIM mAnate haiM / ataeva ve karma cintApraNaSTa arthAt karmacintA se rahita kahalAte hai / Azaya yaha hai- kisI bhI rUpa meM kiyA gayA karma, cAhe vaha svalpa ho yA adhika, zubha yA azubha phala pradAna karatA hI hai / aisA kadApi nahIM ho sakatA ki karma bandhajanaka na ho / jo loga karma ko bandhajanaka nahIM kahate, unakA kathana vAstava meM saMsAra kA hI janaka hotA hai / / 24 / / kriyAvAdI jisa prakAra karmacintA se rahita haiM vaha dikhalAne ke lie kahate haiM- " jANaM" ityAdi / auddha bhikSuo ajJAna Adi dvArA sa`pAti cAra prakAranA karmIne banyajanaka mAnatA nathI. tethI temane kamacintApraNaSTa (karma cintAthI rahita) mAnavAmAM Ave che. A kathananA bhASA e che ke koi paNa prakAre karAyeluM ka, pachI bhale te svapa hAya ke adhika hAya, parantu zubha azubha phaLa avazya Ape ja che. evuM kadI saMbhavI zakatuM nathI ke karma banyajanaka na heAya. je loko kamane anyajanaka kahetA nathI, temanu kathana kharI rIte saMsAranuM ja janaka hAya che. 5 ra4 5 kriyAvAdI kayA prakAre cintAthI rahita che, te have sUtrakAra prakaTa kare che- " jANaM" ityAhi zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArtha bodhinI TIkA pra. a. a. 1 u. 2 kriyAvAdinAM karma cintArAhityam 323 anvayArthaH ( jaMca ) yacca (jANa) jAnan = manasA (hiMsai) hinasti = prANihiMsA karoti kintu (arer) kAyena zarIreNa ( agAkuTTI) anAkuTTI = ahiMsako'sti (jaMca) yacca (abuho) abudhaH bodhazUnyaH manovyApArarahitaH san ( hiMsai) hinasti = jIvahiMsAM karoti sa ( puDho) spRSTaH = pApasparzamAtravAneva (paraM) param = tAdRzakarmaphalaM (saMvees) saMvedayati = anubhavati sparzamAtreNaiva phalaM bhunaktItyarthaH, tat sAvajjaM sAvadhaM = pApam (aviyattaMkhu) avyaktameva = aparisphuTameva bhavati, na tasya pApasya spaSTavipAko bhavatIti bhAvaH ||25|| zabdArtha - 'jaM ca - yaca' jo 'jANaM jAnan ' manase jAnatA huA 'hiMsa hinasti' prANi hiMsA karatA hai paraMtu -- kAraNa --' kAyena' zarIra se 'aNAkuTTIanAkuTTI nahIM karatA hai 'jaM ca yacca' aura jo 'abuho--abudhaH' nahIM jAnA huA 'hiMsaH -- hinasti' jIvahiMsA karatA hai 'puTTho spRSTaH ' kevala sparzamAtra se 'paraM param' vaise karma ke phala ko 'saMveei saMvedayati' bhogatA hai 'sAvajjaM sAvadham' vaha pApakarma 'aviyattaM kha- avyaktaM khalu' aspaSTa hI hai ||25|| - anvayArtha - jo mana se prANI kI hiMsA karatA hai kintu kAya se ahiMsaka hai, aura jo ajJAna mana ke vyApAra ke vinA hI jIvahiMsA karatA hai, vaha pApakarma se sirpha spRSTa hotA hai / vaha usa karma ke phala ko sparza mAtra se hI bhogatA hai / usakA vaha pApa avyakta hotA hai arthAt usa pApa kA phala spaSTa nahIM hotA ||25|| zabdArtha -'jaM ca yazca' ne 'jANaM jAnan' bhanathI lagIne 'hiM saha- hinasti' prANi hiMsA mere che. paraMtu 'kAyeNa - kAyena' zarIrathI 'aNAkuTTI - anAkuTTI' hiMsA uratA nathI. 'jaMca - yacca' bhane bheo| 'abuDo - abudhaH' laeyA vagara 'hiM saha- hinasti' hiMsA pure che, 'puTTho spRSTaH' Devala sparza' bhAtrathI 'para' - param' sevA nA 3 ne 'saveha - sa vedayati' logave che, 'sAvaja' - sAvadyam' te pApambha' 'aviyantaM khu-avyaktaM khalu spaSTa che. // 25 // anvayAtha je vyakita manathI jIvahiMsA kare che paNa kAyA vaDe hiMsA karatI nathI, te vyakita pApa kathI mAtra sRSTa ja thAya che eja pramANe je ajJAnI jIva mananA vyApAra vinA ja jIvahiMsA kare che, te jIva paNa pApakamathI mAtra sRSTa ja thAya che te jIva te kamanA phaLane sparza mAtra rUpe ja bhAgave che tenu te pApa avyakata hAya che eTale ke te phaLa spaSTa hota nathI. // 25 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAnapatre TIkAyaH puruSaH (jaM ca) yacca yadi 'jANaM' jAnan manasetyarthaH 'hiMsai' hinasti= prANihiMsAM karoti kintu 'kAeNa' kAyena zarIreNa 'aNAkuTTI' anAkuTTI kuTa cchedane, AG pUrvapadena AsamantAt kuTTanam AkuTTaH= chedanabhedanAdikaM, sa vidyate yasya sa AkuTTI, na AkuTTI anAkuTTI ahiMsakaH, manovyApAramAtreNaiva prANivadha kArakaH natu kAyayogena prANino'vayavAnAM chedana bhedanaM karoti, ata stasya tatkarma na bandhajanakaM bhavati / iti parijJopacitanAmakaH prathamo bhedaH 1 // tathA (ca) yacca yat yadi 'abuho' abudhaH ajAnAnaH manovyApArarahitaH san 'hisai' hinasti kAyacyApAramAtreNa na tu manasA prANino hiMsAM karoti tasyApi manovyApArAbhAvAna karmopacayo bhavatItiavijhopacitanAmako dvitIyo bhedaH 2 / yat 'caturvidhaM karma nopacIyate' iti bhikSusamaye (boddhasiddhAnte) proktaM tatra parijJopacitAvijJopacitrUpaM bhedadvayaM -TIkArthaHjo purupa jAnakara mana se hiMsA karatA hai kintu zarIra se hiMsA nahiM karatA arthAt sirpha manoyoga se prANI kA vadha karatA hai, kAya se prANI ke avayavoM kA chedana bhedana nahIM karatA, usakA kArya bandhajanaka nahIM hotA yaha parijJopacitta nAmaka pahalA bheda hai| (1) aura jo ajJAnI jana mana ke vyApAra ke vinA arthAt anajAna meM kAya ke vyApAra mAtra se hiMsA karatA hai, usako bhI mana kA vyApAra na hone se hiMsAjaniA kama kA vadha nahIM hotaa| yaha abijJopacita nAmaka dusarA bheda hai| [2] - bauddha siddhAnta meM kahAgayA hai ki cAra prakAra se karma kA baMdha nahIM hotA hai, unameM se parijJopacitta aura avijJopacita nAmaka do bheda sUtrakAra TItha - je mANasa jANI joIne manathI hiMsA kare che eTale ke zarIra vaDe hiMsA karato nathI mAtra manoyoga dvArA ja prANInA vadhano vicAra mAtra ja kare che paraMtu zarIra dvArA prANInA avayanuM chedana bhedana karatuM nathI, tenuM kArya babdhajanaka hotuM nathI, A paricitta naabhne| pasaleha cha. // 1 // ane je ajJAnI manuSya mananA vyApAra vinA ja eTale ke ajANatA ja kAmanA vyApAra mAtra dvArA ja hiMsA kare che tenA dvArA paNuM mane vyApAra cAlatuM na hovAne kAraNe tenuM te kArya badhajanaka hotuM nathI A "avipacita" nAmano bIje bheda che (2) baddha siddhAntamAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke cAra prakAranA kAryathI karmane bandha thatA nathI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TokA pra. zru a. 1 u. 2 kriyAvAdinAMkarma cintArAhi tyam 325 sUtrakRtaiva gAthApUrvArddhana sAkSAdeva pratipAditam / zeSam IryApatha-- svapnA ntikarUpaM bhedadvayaM 'ca' zabdena saMgrahItam / tathAhi- IraNam Iya= gamanam tatsambandhopanthA IryApathaH / pathigacchato'nAbhogena yat prANyupamardanaM bhavati tena karmApacayo na bhavati / tatra 'enaM hanmi' 'ityAkAraka mAnasikavyApArasyAbhAvAta, itIryApathanAmaka stRtIyo bhedaH / tathA svapnAntikama-svapne prANino yat chedanabhedanAdikaM kriyate tadapi na karmavandhAya bhavati, tatra kAyikavyApArasyAbhAvAt / yathA kazcit svame bhojanaM kurvanapi na vastuta stRptimAsAdayati tathA svapne kRtaM hiMsAdikaM karma na bandhajanakaM bhavati / zarIravyApArasyAbhAvAdeva nahi svamaprAptarAjyabhikSAbhyAM bhavati ko'pi lAbho ne gAthA ke pUrvArddha meM sAkSAt kaha diye haiM / zeSa do prakAra IryApatha aura svapnAntika 'ca' zabda se saMgRhIta kiye gaye haiN| iraNa kA artha hai gamana gamana ke patha ko IryApatha kahate haiN| patha para calate upayoga ke binA hI prANiyoM kI jo hiMsA hotI hai usasebhI karmakA upacaya nahIM hotA hai kAyoMkI vahA~ 'isa prANI kA ghAtakarU~ / aise mAnasikavyApAra kA abhAva hai yaha IryApatha nAmaka tIsarA bheda hai| [3] cauthA hai svapnAntika / isakA artha yaha hai ki svapna meM prANI kA jo chedana bhedanakiyA jAtA hai usase bhI kamakA bandha nahIM hotA kyoMki vahAM kAyikavyApAra kA abhAva hai| jaise svapna meM bhojana karane vAlA tRpti prAsa nahIM karatA hai-dhApatA nahIM hai, usI prakAra svama meM kiyA huA hiMsA Adi kama bandhana kA kAraNa nahIM hotA hai kyoMki vahAM kAyA ke vyApAra kA abhAva hotA hai| svama meM rAjya milane se yA mikSA milane se koI paripacita ane avipacita nAmanA be prakAre te sUtrakAre gAthAnA pUrvArdhamAM prakaTa karI dIdhAM che bAkInA be prakAra IryApatha ane svapnAntika "ca" patra dvArAM grahaNa karAyA che. 'IraNa' mA phne| matha gamana thAya che. 2stA 52 yAsatI va upayoga vinA ja jIvenI je hiMsA thaI jAya che, tenA dvArA paNa kamane upacaya thatuM nathI, kAraNa ke A jIvane vadha karuM A prakAranA manoyogane tyAM abhAva rahe che A IryApatha " nAmane trIjo prakAra che (3) have svapnAntika nAmane cethA bhedanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che svamamAM jIvenuM je chedana bhedana karavAmAM Ave che tenA dvArA paNa kamane banya thatuM nathI, kAraNa ke tyAM kAyika vyApArano abhAva rahe che jevI rIte svamamAM bhajana karanAra tRpti pAmI zakatA nathI tenuM peTa te khAlI ja rahe che eja pramANe svamamAM karAyela hiMsA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 sUtrakRtAGgasUtro hAnirvA / iti svamAntikanAmakazcaturthoM bhedaH / 4 / yadhetat karmacaSTayaM bandha janakaM na bhavet, kathaM tarhi bhikSaNAM mate karmopacayo bhavati ? tatrAha- yadi hanyamAnaH ko'pi jIvo bhaveta, hananakartuzca "ayaM prANI" itijJAnaM bhavet tathA mArayituH "ahamenaM hanmi" ityAkArikA buddhiH taceSTA, prANaviyogazca bhavet / etasmin sarvasmin sati kAyikaceSTA pravartate, tatazca yadhasau prANI vyApAdyate, tadA sA hiMsA, tayA ca hiMsayA karmopacayobhavati / eSAM hetUnAmanyatamasyA' pyabhAve, na hiMsA, na vA tatra karmopacayo bhavatIti / atra santi paJca kAraNAni, taduktam"-prANI 1, prANijJAnam 2, ghAtaka cittaM 3, ca, tadgatA ceSTA4, prANaizca viprayogaH5, paJcabhirApAdyate hiMsA // 1 // iti / hAni lAbha nahIM hai| yaha svamAntika nAmaka cauthA bheda hai / (4) ___yadi ina cAra prakAroM se karmabandha nahIM ho to bauddhoM ke matAnusAra kisaprakAra karmabandha hotA hai ? isa praznakA uttara yaha hai-sarvaprathama to hanana kiyA jAne vAlA koI prANI ho, phira hanana karanevAle ko 'yaha prANI haiM aisA jJAna ho, mArane vAle kI ' maiM ' ise mArUM yA mAratA hU~ ' aisI buddhi ho mArane kI ceSTA ho aura phira usaprANI ke prANoM kA viyoga ho jAe ina saba cIjoM ke hone para hI hiMsA hotI hai aura usI se karma kA bandha hotA hai| isa prakAra yahAM pAMcavAMkAraNa haiN| kahA bhI hai-"prANI prANijJAnam " ityAdi / (1) prANI (2) prANI kA jJAna (3) ghAtaka kA citta (4) ghAtaka Adi kRtya karmabandhanA janaka hatA nathI kAraNa ke te prakAranAM kAryomAM kAyanA vyApArane abhAva hoya che svamamAM rAjyanI prApti thAya ke bhikSAnI prApti thAya te vyaktine vAstavika rIte te kaI lAbha ke hAni thatI nathI A svaprAntika nAmane ce bheda samaja (4) bauddho ema mAne che ke pUrvokata cAra kAraNone lIdhe karmabandha thato nathI te temanI mAnyatA anusAra karmabandha kayA prakAre thAya che ? A praznano uttara nIce pramANe che. nIcenA pAMca kAraNene sadbhAva hoya tyAre ja karmabandha thAya che (1) jenuM hanana (hiMsA) karavAnuM che evA keI prANIne saddabhAva hoya, (2) hanana karanArane evuM bhAna hoya ke A prANa hanana karavA yogya che (3)hanana karanArane hu A prANIne mAru" evI IcchA thAya, (4) te vyakti te prANane mAravAnI ceSTA kare ane (5) te prANInA prANane nAza thaI jAya, A pAMca cIjone sadbhAva hoya, tyAre ja hiMsA thAya che, enA dvArA ja bhano manya thAya che 4thu 54 cha / -"prANIprANijJAnam" tyAdi zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 kriyAvAdinAM karma cintArAhityam 327 " nanu tarhi - parijJopacitAdinA sarvathaiva karmabandho kiM na jAyate" ityAzaGkAyAmAha - bhavati karmabandhaH, kintu - atyalpam / ityetadeva darzayitumAha - puTTho" iti / kevalaM mano vyApArarUpaparijJopacitaM karma tathAzarIrakriyAmAtreNa utpannamavijJopacitam gamanakriyA saMjAtam - IrSyApathaM svapnasaMjAtaM svapnAntikam | etatkarma catuSTayena puTTho' spRSTaH puruSaH tAdRzakarmA'sau naraH 'paraM param = tAdRza karmaNaH phalaM kicideva 'saMveNDa' saMvedayati- anu bhavati natvadhikaM phalamanubhavati / 9 yathA- kuDaye prakSiptA sikatAmuSTiH tadaiva vizIrNA bhavati tadvat etatkarma catuSTayaM tadaiva vinazyati, etAvanmAtreNa bandhajanakatvA'bhAvaH kathyate / na punaratyantA'bhAvarUpeNa / evaM ca tatkarma kI ceSTA aura [5] prANo kA viyoga, ina pAMca kAraNoM hI hiMsA hotI haiM // 1 // - hone para prazna - kyA parijJopacita Adi se karma kA bandhana sarvathA hI nahIM hotA ? uttara - hotA to hai, parantu atyanta alpa / isI ko kahane ke lie ' puDho' isa zabda kA prayoga kiyA hai isakA Azaya yaha hai ki kevala manake vyApAra rUpa parijJA se, zarIra kI kriyA mAtra se, calane phirane se aura svapna dekhane se, ina cAra prakAro se puruSa karma se spRSTa mAtra hotA hai ( baddha nahIM hotA hai / ) aise karma kA thoDA sA hI phala hotA hai, adhika phala nahIM bhoganA paDatA / jaise dIvAra para reta kI muTTho pheMkI jAya to vaha dIvAra se chUkara hI nIce gira jAtI hai usase cipakatI nahIM hai, usI prakAra pUrvokta cAra prakAroM se karma spRSTa mAtra hotA hai, baddha nahIM hotA / vaha karma usI samaya (1) AegI (2) ANInu jJAna, (3) dhAunu thitta, (4) dhAtanI yeSTA mane (4) Azono viyeAga, A pAMca kAraNeAnA sadbhAva hAya tyAre ja hiMsA thAya che // 1 // prazna -- zu` parijJopacitta Adi kAraNeA dvArA karmanA anya bilakula thatA nathI? zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 uttara-thAya teA che ja, parantu atyanta alpa eja vAtane spaSTa karavA mATe puDDo A padanA prayAga karavAmAM AvyA che eTale ke kevaLa manAvyApAra rUpa parijJA vaDe, zarIranI kriyAmAtra vaDe, cAlavA vaDe ane svama dekhavA vaDe A cAra prakAre tA manuSya karma vaDe mAtra spaSTa ja thAya cheddha thatA nathI. evAM karmAMtu thADu phaLa ja bhAgavavuM paDe che adhika phaLa lAgavavu paDatu nathI. jevI rIte dIvAla para eka muThThI bharIne retI pheMkavAmAM Ave, tA te retI dIvAlanA mAtra sparzI karIne nIce paDI jAya che dIvAla sAthe cAMTI jatI nathI, eja pramANe pUrvAM Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 sUtrakRtAGgasUtre 'aviyattaM khalu' avyaktameva apari sphuTameva bhavati / atra-"khu" zabdo'vadhAraNe, tenA'nyaktameva spaSTa vipAkasyA'bhAvAt / ataH parijJopacitAdikakarmacatuSTayam, avyaktarUpeNa' sAvajja' sAvadhaM pApamiti // 25 // "nanu yadi anantarapUrvoktaM karmacatuSTayaM bandhAya na bhavati tarhi kathaM teSAM mate karmopacayo bhavatItyAzaGkAyAmAha-"saMti me "ityAdi / saMti me tau AyANA, jehiM kIrai paavgN-| 8 9 10 11 12 / abhikammA ya pesA ya, maNasA annujaanniyaa-||26|| chAyAsantImAni trINyAdAnAni yaiH kriyate pApakam / abhikramya preSyaca, manasA'nujJAya- // 26 naSTa ho jAtA hai| isI kAraNa yahAM bandha kA janaka nahIM hotA, aisA kahA gayA hai, vaha spRSTa bhI na hotA ho, aisA nahIM hai| isa prakAra vahakarma avyakta hI hotA hai| yahAM ' khu ' zabda avadhArama ke artha meM hai, isa kAraNa Azaya yaha nikalA ki vaha karma avyakta hI hai, kyoMki usakA phala spaSTa nahIM hotaa| isa prakAra parijJopacitta Adi cAra prakAra kA ukta karma avyakta rUpa se sApadya hai // 25 // yadi pUrvokta cAra prakAra kA karmabandha kA kAraNa nahIM hai to unake mata meM karma kA bandha kisa prakAra hotA hai ? aisI AzaMkA karake uttara dete haiM-"saMti meM" ityAdi / kata cAra prakAre karma mAtra prura ja thAya che baddha thatuM nathI te karma eja samaye naSTa thaI jAya che e ja kAraNe tene banthanuM janaka kazuM nathI evuM banatuM nathI ke te pRSTha paNa thatuM na hoya A prakAre te karma avyakta ja hoya che ahIM khu A 50 avadhAraNanA arthamAM vaparAyuM che tethI e artha phalita thAya che ke karma avyakata ja hoya che, kAraNa ke tenuM phaLa spaSTa hetuM nathI A prakAre parijJopacita Adi cAra prakAranAM pUrvokta kama avyakata rUpe sAvadya che D 25 n je pUrvokta cAra prakAranA karmo karmabandhanA kAraNabhUta thatA nathI, te bauddhonA mata anu sAra kayA prakAre karmano bandha thAya che? A praznano uttara A sUtramAM ApavAmAM sAvyA cha. 'saMti meM pratyAhi zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha yodhino TIkA pra. zru. a. 1 u.2 prakArAntareNa kamabandhanirUpaNam 329 anvayArtha:(ime) imAni vakSyamANAni (tau) trINi / (ANA) AdAnAni karmabandhakAraNAni (saMti) santi vidyante / (jehiM) yaiH (pAvagaM) pApakaM--pApakarma (kIrai) kriyate / tAnyevAha-(abhikammAya) abhikramya kamapi prANinaM mArayituM tadupari AkramaNaM kRtvA yat hiMsanaM kriyate tat prathamamAdAnam 1 / (ca) (tathA pesAya) preSya bhRtyAdikaM prANighAtAya preSya hiMsanamiti-dvitIyamAdAnam // 2 // prathama kAraNena sAkSAt-hananakriyAyAM katRtvaM pratipAditam / dvitIyena tu prayojakakatRttvaM pradarzitam / (ca) tathA (magasA aNujAgiyA) manasA anujJAya Aha zabdArtha-'ime-imAni ye 'tau-trINi' tIna AyANA-AdAnAni' karmabandhake kAraNa 'sati-santi' haiM 'jehi-yaH' jinase 'pAvagaM-pApaka' pApakarma 'kIrai-kriyate' kiyAjAtA hai 'abhikammAya-abhikramya kisI prANiko mArane ke lie AkramaNa karake 'pesAya-preSya' bhratyAdikako prANiko mArane ke liye bhejakara 'maNasA aNujANiyA-manasA anujJAya' manase AjJAdekara // 26 // __anvayArtha aura TIkArthaAge kahe jAne vAle yaha tIna AdAna karmabandha ke kAraNa haiM jinake dvArA pApakarma kiyA jAtA hai / ve yaha hai (1) kisI prANI kA ghAta karane ke lie usa para AkramaNa karake hiMsA karanA yaha pahalA AdAna hai / (2) kisI naukara Adi ko prANI kA ghAta karana ke lie bheja kara usakA ghAta karAnA, yahAM prathama AdAna meM hanana kriyA ke prati sAkSAt katatva pratipAdana kiyA gayA hai aura dUsare meM prayojaka kartRtva (dUsare se karavAnA) Aaj -'ime-imAni' se 'tau-trINiNe AyANA-AdAnAni' bha dhanA aarnne| 'saMti-santi' cha. 'jehi-yaiH' nAthI 'pAvaga-pApaka' 55 bhakIrai-kigate' 42vAmAM Ave che. 'abhikammAya abhikramya' prAthIne mAravA mATe mAmaya 4rI ne 'pesAya-preSya' nA42 vigere ne pIne bhA2vA mATe modI ne 'maNa nA jAti yA-manasA anuzAya' bhanathA mAjJA sAthIne // 26 // sUtrArtha ane TIkAtha jemanA dvArA pApakarma karAya che evA, traNa AdAnane kamabandhanA kAraNabhUta mAnavAmAM Ave che. te traNa AdAna nIce pramANe che (1) kaI paNa prANIne vadha karavAne mATe tenA upara AkramaNa karIne hiMsA karavI, te paheluM AdAna che. (2) ke nokara Adine prANIne ghAta karavA mATe mekalIne prANune vadha karAva, te bIju AdAna che. ahIM pahelA AdAnamAM kriyA karavAmAM sAkSAt katRtva pratipAdita karavAmAM AvyuM che. ane bIjA AdAnamAM prayojaka katRtva (bIjA pAse karAvavAnuM pratipAdita karAyuM che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 10 11 sUtrakRtAGgasUtre nanaM kurvantam anyaM manasA anumodya yad hiMsanaM kriyate tat hiMsakasyAnumodanamiti tRtIyamAdAnam, / parijJopacitAt-asya tRtIyAdAnasyA'yaM bhedaH, tatra parijJopacite kevalaM manasA'nucintanam / iha tu pareNa kriyamANahiMsAyAmanumodanam / tathA ca svayaM kartRtvam pareNa kArakatvam anumodanaM cetyetAni trINi AdAnAni bhavanti / ebhikhibhirAdAnaiH karmabandho bhavatIti bauddha bhikSaNAM matamiti / / 26 // punastadeva spaSTayati-"ete u" ityAdi / mUlam--- "ete u tau AyANA jehiM kirai pAvagaM / evaM bhAvavisohIe nivvANamabhigacchai // 27 // chAyA-- etAni tu trINyAdAnAni yaiH kriyate pApakam / evaM bhAvavizuddhayA nirvANamadhigacchati // 27 // dikhalAyA gayA hai / (3) ghAta karate hue dUsare kA manasA anumodana karake hiMsA karanA arthAt hiMsA kA anumodana karanA / yaha tIsarA AdAna haiM / parijJopacita karma se tIsare AdAna meM yaha antara hai parijJopacita meM kevala mana se vicAra kiyA jAtA hai yahAM dUsare ke dvArA kI jAne vAlI kriyA kA anumodana kiyA jAtA hai / isa prakAra svayaM karanA, dUsare se karavAnA aura anumodanA karanA, yaha tIna AdAna karmabandha ke kAraNa hote haiM / bauddha bhikSuoM kA mata hai ki inhIM tIna karaNoM se karmabandha hotA hai isI kA punaH spaSTIkaraNa karate haiM--"ete u" ityAdi / (3) ghAta karanAra kaI mANasane manathI anumodana ApIne hiMsAnI anumodanA karavI A trIjuM AdAna che. paricita karma karatAM trIjA AdAnamAM ATalu antara che paricitamAM mAtra manathI vicAra karavAmAM Ave che, paraMtu trIjA prakAranA AdAnamAM te anyanA dvArA karAtI kriyAnI anumodanA karavAmAM Ave che. A prakAre svayaM karavuM, bIjA pAse karAvavuM ane karanAranI anumodanA karavI, A traNa AdAna karmabandhamAM kAraNabhUta bane che. bauddha bhikSuonI evI mAnyatA che ke A traNa kAraNone lIdhe ja jIva karmane bandha kare che pAran pUrvota trANa ||2||nu vadhu 254241 42vAmAM Ave che. 'ete u' tyAhi. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 prakArAntareNa kamabandhanirUpaNam 331 anvayArtha:yathA (ete u) etAni tu, etAnyeva atra tu zabdo'vadhAraNe / (tau) trINi, (AyANA) AdAnAni santi / (jehiM) yaiH hiMsAkAraNabhUtai rAdAnaiH (pAvagaM) pApaM karma (kirai) kriyate / ayaM bhAvaH-etAnyeva pUrvagAthoktAni trINi AdAnAni hiMsAkAraNAni, santi yaiH kAraNabhUtaiH AdAnairduSTA'dhyavasAyasahakRtaiya'staissamastairvA pApaM karmopacIyate ? 'evamiti evaM-tathaiva tainaiva prakAreNa (bhAvavisohIe) bhAvavizuddhayA vizuddhAntaHkaraNena araktadvipariNAmena pravarttamAnasya puruSasya kevalena manasA kevalena vA kAyena mano'bhisaMdhirahitena ubhayena vA satyapi prANighAte karmaNAmupacayo na bhavati / karmopacayA'bhAvAJca (nivvANaM) nirvANaM sarvadvandvopa zabdArtha-'eteu-etAni tu' ye 'tau-trINi' tIna 'AyANA AdAnAni' karmabaMdhake kAraNa haiM 'jehiM-yaiH' jinase 'pAvagaM-pApakam' pApakarma 'kIrai-- kriyate' kiyA jAtA hai 'evaM-evam' isI prakAra 'bhAvavisohie-bhAvavizuddhayA' bhAvakI vizuddhise 'nivvANaM-nirvANaM' mokSako 'abhigacchai-abhigacchati' prAptakaratAhai anvayArtha aura TIkAthai __ yahI tIna kAraNa haiM jina ke dvArA pApakarma kiyA jAtA hai / abhiprAya yaha hai ki pUrvagAthA meM kahe hue yahI tIna AdAna haiM jo duSTa adhyavasAya kI sahAyatA se, alaga alaga yA milakara karmabandha ke kAraNa hote haiN| ___isI kAraNa bhAvavizuddhi se arthAt rAga dveSa se rahita pariNAma se pravRtti karane vAle puruSa ko kevala mana se yA kevala kAya se yA mAnasika saMkalpa se rahita donoM ke dvArA prANI kA ghAta ho jAne para bhI karma kA upacaya nahIM hotA hai| karma ke upacaya kA abhAva hone se nirvANa kI zahAtha-'ete u-etAni tu' / 'tau-trINi trANe 'AyANA-AdAnAni' mama dhanA 41294 cha, 'jehi-yaiH' nAtha. 'pAvaga-pApakam' 554 'kIraI-kriyate' 42vAmAM Ave cha. 'evaM evam' me08 pramANe 'bhAvavisohie-bhAvavizuddhayA' mA vizuddhithI 'nivvANanirvANa' mokSane, 'abhigacchai-abhigacchati' pAsa 42 che. // 27 // anvayArthI ane TIkAthI pUvokta traNa kAraNone lIdheja pApakarma karAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke AgalI gAthAmAM darzAvavAmAM AvelA traNa AdAno che teo duSTa athavasAyanI sahAyatAthI alaga alaga athavA traNe maLIne karmabandhamAM kAraNabhUta bane che. eja kAraNe bhAvavizuddhithI eTale ke rAgadveSathI rahita pariNAma vaDe pravRtti karanAra puruSa dvArA mAtra manathI, athavA mAtra zarIrathI, athavA mAnasika saMkalpathI rahita bane dvArA prANIne ghAta thai javA chatAM paNa te puruSa karmane upacaya karatuM nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sUtrakRtAGgasUtra rati svabhAvaM niratizayasukharUpaM mokSam (abhigacchai) abhigacchati prAmoti, evaMvidhaH pumAn mokSam labhata eveti bhAvaH // 27 // TIkA nigada siddhA // 27 // evaM bhAvavizuddhayA zuddhAntaHkaraNena pravarttamAnasya puruSasya pApA''caraNemA'pi karmabandho na jAyate, etadarthe--pitRputraddaSTAntamAha--sUtrakAraH"puttaM piyA" ityAdi / mUlam-- puttaM piyA samArambha AhAreja asNje-| bhujamANo ya mehAvI kammaNA novalippai // 28 // chAyA-- putraM pitA samArabhyA hared asaMyataH / bhuMjAnazca medhAvI, karmaNA nopalipyate. // 28 // prApti hotI hai / jisameM samasta dvandva (zArIrika, mAnAsika kleza) dUra ho jAte haiM aura jo sarvotkRSTa sukhasvarUpa hai / tAtparya yaha hai ki isa prakAra kA puruSa mokSa ko prApta karatA hai // 27 // koI matavAlA isa se kahatA hai ki bhAvazuddhi se zuddha antaH karaNavAle puruSa ko pApAcaraNa karane para bhI karmavandha nahIM hotA hai isalie pitA putra kA dRSTAnta dete haiM - "puttaM piyA,, ityAdi / zabdArtha--'asaMjae-apayataH' saMyamase rahita 'piyA-pitA' pitA 'puttaputram' apane putra ko 'samArama-samArabhya' mArakara 'Ahareja-Aharet' khAle ve to 'bhuMjamANo ya-bhuJjAno'pi' khAtAhuvAbhI vaha pitA 'kammaNA-karmaNA' pApakarma karmanA upacayane abhAva thaI javAthI tene nirvANanI prApti thAya che. eTale ke te samasta koLI (zArIrika ane mAnasika kalezethI) rahita thaI jAya che ane saMskRSTa sukhanI prApti kare che. A kathanane bhAvArtha e che ke A prakArane puruSa mekSa prApta kare che. parachA kaI kaI matavALAe avuM kahe che ke bhAvazuddhinI apekSAe jenuM aMta:karaNa zuddha hoya che, evA puruSane pApAcaraNa karavA chatAM paNa karmabandha thatuM nathI A vAtanuM samarthana 421 // bhATe pitAputranu dRSTAnta mAyAmAM Ave cha 'puttaM piyA' chatyAdi. hAtha--'asaMjae-asaM yataH' saMyama vinAnA 'piyA-pitA' pitA 'putta-putram' ghAtAnA putrane 'samArabbha samArabhya' bhArIne 'Ahareja-Aharet' mAseto 'bhujamANo ya zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokA pra. zru. a. 1 u. 2 karmabandhe pitRputradazantaH 333 anvayArtha: ( asaMjae) asaMyataH = saMyamavarjitaH (piyA) pitA (puttaM ) putraM svAtmajam / ( samArambha) samArabhya mArayitvA / ( Aharejja) Aharet AhAraM kuryAt / (bhuMjamANoya) bhuJjAno'pi pitA / (kammaNA) karmaNA pApakarmaNA / ( novalippara) nopalipyate / pApalipto na bhavati evaM (mehAvI ) medhAvI sAdhurapi karmaNA nopalipyate // ayaM bhAvaH - bauddhabhikSavaH evaM kathayanti yatta Apadi samApatita staduddharaNArtham araktadviSTho'saMyato gRhasthaH pitA, putraM vyApAdya tanmAMsa bhakSayannapi azubhakarmaNA nopalipto bhavati / tathA mevAvI, api saMyato'pi tadevaM gRhastho se 'novalippai - nopalipyate' upaliptanahIM hotA hai usI prakAra 'mehAvI - medhAvI ' sAdhubhI karma se upalipta nahIM hotA hai || 28 // - anvayArtha aura TIkArtha koI asaMyamI pitA apane putra kA ghAta karake usa kA AhAra kare to vaha khAtA huA bhI pApa karma se lipta nahIM hotA isI prakAra medhAvI sAdhu bhI karma se lipta nahIM hotA / Azaya yaha hai bauddha bhikSuoM kA kathana hai ki Apatti meM par3A huA koI gRhastha usa Apatti se pAra hone ke lie rAgadveSa se rahita hokara apane putra ko mAra kara usakA mAMsabhakSaNa kare to bhI vaha pApakarma se lipta nahIM hotA / isI prakAra saMyata ( bhikSu) bhI pApa se lipta nahIM hotaa| isa prakAra gRhastha yA sAdhu zuddha antaHkaraNa vAlA hokara mAMsabhakSaNa karatA huA bhuJjAno'pi jAto va te pitA 'kammaNA-karmaNA' pApa urbhathI 'novalippai-nopalipyate' upalipta thatA nathI. bher pramANe 'mehASI - medhAvI' sAdhu pazu ubhathI upalipta thatA nathI // 28 // sUtrA` ane TIkA koi asaMcamI pitA peAtAnA putrane ghAta karIne tenA mAMsane AhAra kare che, chatAM paNa zuddhabhAve karAyeluM A kArya karanAra te pitA pApakamathI lipta thatA nathI. eja prakAre medhAvI sAdhu paNa kathI lipta thatA nathI. A kathananu tAtparyaM nIce pramANe che. bauddha bhikSuo evu kahe che ke ApattimAM AvI paDelA koi puruSa te Apattine pAra karavAne mATe, rAgadveSathI rahita thaIne peAtAnA putrane mArIne tenA mAMsanu bhakSaNa kare, to paNa te pApakarmathI lipta thatA nathI. eja pramANe sayata (bhikSu) paNa pApathI lipta thatA nathI. A rIte ahIM evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 sUtrakRtAGgasUtre vA bhikSurvA, zuddhAntaHkaraNaH mAMsaM bhakSayitvA'pi pApena karmaNA nopalipto bhavati / yathA'raktadviSTamanasaH pituH putravadhe kRte'pi na pApakarmasamudayaH / tathA'nyasyA'pyaraktadviSTamanaso jIvavadhe kRte'pi karmabandho na bhavatIti // 28 // sAmpratameta dUSaNamabhidhAtumAhatamatamAha-sUtrakAraH-"maNasA je" ityAdi maNasA je paussaMti, cittaM tesi Na viji-| 9 10 8 13 11 12 aNavajamatahaM tesiM Na te saMvvuDacAriNo // 29 // chAyAmanasA ye pradviSanti cittaM teSAM na vidyate / anavadyamatathyaM teSAM na te saMvRtacAriNaH // 29 / / bhI pApakarma se lipta nahIM hotA hai / jaise rAgadveSa se rahita pitA ko putra kA vadha karane para bhI pApa karma nahIM lagatA usI prakAra dUsare bhI rAgadveSa se rahita manuSya ko jIvavadha karane para bhI karmabandha nahIM hotA // 28 // aba isa mata ko dRSita karane ke lie sUtrakAra Aheta mata kA kathana karate haiM-'maNasA je' ityAdi / zabdArtha-'je-ye' jo manuSya 'maNasA-manasA mana se 'paussaMti-pradviSanti' dveSakaratA hai 'tesiM-teSAM' unakA 'citta-cittam' citta 'Na vijjai--na vidyate' nirmala nahIM hai, 'tesiM-teSAM' manase dveSakarane vAle kA 'aNavajja-anavadyam' anavadya kathana 'atahaM--atathaM mithyA hai 'te--te saMbuDacAriNo-saMvRtacAriNaH, saMvarayukta 'na--na' nahIM hai // 29 // gRhastha athavA sAdhu zuddha aMta:karaNavALA thaIne mAMsa bhakSaNa kare te paNa pApakarmathI lipta thatA nathI. jevI rIte rAgadveSathI rahita manebhAvapUrvaka putrane vadha karanAra pitAne pApa lAgatuM nathI, eTale ke te karmane bandha karatuM nathI, eja pramANe rAga dveSathI rahita heya evA keI paNa manuSya dvArA jIvane vadha thaI jAya, to tene paNa kamane bandha thatuM nathI. eTale ke tenuM te karma karmane upacaya karavAmAM sahAyabhUta thatuM nathI. ra8n. have bauddhonA A matanuM khaMDana karavA nimitta sUtrakAra AhaMtamatanuM kathana kare cha. "maNasA je" tyAha zahAtha----'je-ye 2 bhAsa 'maNasA-manamA' bhanathI 'pauslati-pradviSanti' de 42 che. 'tesi-teSAM tebhanu 'citta-cittam' citta 'Na vijai-na vidyate' nirmala nathI. 'tesi-teSAm bhanthI dveSa 42vA vANAnu 'aNavaja-anavadyam' manavadha 4thana 'ataha-anatham' mithyA cha 'te-te' te 'saMvuDacAriNo-saMvRtacAriNaH' sava2 yukta 'na-na' nathI. // 28 // zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ masAyarthabodhinI TIkA pra. zru. a.1 u. 2 karmabandhe AhetamatamanirUpaNam 335 ____ anvayArtha:(je) ye, manuSyAH (maNasA) manasA (paussaMti) pradviSanti kamapi jIvaM prati pradvaSaM kurvanti. / (tesiM-teSAM.) (cittaM) cittam manaH / (Na vijjai) na vidyate na nirmalaM bhavitu marhati ataH (tesiM) teSAm manasA pradveSakariNAM (aNavajjaM) anavadyam-anavadyakathanam (ataha) atathaM mithyA, ataH (te) te evaM vAdinaH (saMvuDacAriNo) saMvRtacAriNo na na saMvarayuktAH santi / manaso' zuddhatvAt iti / ____ ayaM bhAvaH-ye puruSA kimapi nimittamAsAdya manasA pradveSa kurvanti teSAM jIvAnAM mano naiva vizuddhaM bhavati / tathA tai bhikSubhiH yadabhihitaM pUrva paJcaviM zatigAthAyAM kathitaM parijJopacitA-'vijJopaciteryApatha-svamAntikAkhyaM karmacatuSTayaM pApAya na bhavati, tatra prathamaH parijJopacitaH pakSo, yat-kevalamanasA pradveSakaraNe'pi na karmopacayo bhavati,, kAyavyApArAbhAvAt iti tannaiva zobhanam / manasa eva pApakAraNatvAt / anvayArtha aura TIkArthajo manuSya kisI jIva ke upara mana se bhI dvaSa karate haiM, unakA mana nirmala nahIM ho sakatA / ataeva unake mana ko niSpApa kahanA mithyA hai| aisA kahane vAle saMvara yukta nahIM ho sakate, kyoMki unakA mana azuddha hai| Azaya yaha hai-jo puruSa kisI bhI nimitta se mana ke dvArA dveSa karate haiM unakA mana vizuddha nahIM ho sakatA hai / tathA una bhikSuoMne pahale paccIsavIM gAthA meM jo kahA hai ki parijJopacita, avijJopacita, IryApatha aura svamAntika nAmaka cAra prakArake pApa, karmabaMdha ke kAraNa nahIM hote haiN| unameM pahalA pakSa parijJopacita hai jisakA artha yaha hai ki kevala mana se dveSa karane para sUtrArtha ane TIkAI je mANasa keI jIva pratye manamAM paNa dveSabhAva rAkhe che, tenuM mana nirmaLa hoI zakatuM nathI. tethI tenA manane niSpApa kahevuM te mithyA che. evuM kahenAra saMvarayukta hoI zakatA nathI, kAraNa ke temanuM mana azuddha hoya che. A kathanane bhAvArtha e che ke je mANase kaI paNa nimitte mana dvArA TheSa kare che, temanuM mana vizuddha haI zakatuM nathI. tathA AgaLa 25mI gAthAmAM bauddha bhikSuonI je mAnyatA prakaTa karavAmAM AvI che, te paNa mithyA che, tyAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke paricita, avijJopacita, IryApatha ane svapnAntika nAmanA cAra prakAranA, pApakarmo karmabandhamAM kAraNabhUta banatAM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 sUtrakRtAGgasUtre tathA - karmaNAmupacaye mana eva prAdhAnyena kAraNaM bhavati / manorahita kevalakAyikavyApAreNa karmopacayA'bhAvasya bhikSubhireva svIkRtatvAt / tatazca yasya satve sattvaM yadabhAve'bhAvaH tasya taM prati kAraNatvAvadhAraNAt / yadyapi kAyavyApArarahitasya manaso na janakatvaM tathApi " evaM bhAvavisohIe nivvANamahigaccha" evaM bhAvavizuddhayA nirvANamadhigacchati, (gA. 27) iti vadatA bhavataiva kevalaM manasaH prAdhAnyasya svIkRtatvAt / ' tathA coktam' - cittameva hi saMsAro rAgAdi klezavAsitam / tadaiva tairvinirmuktaM bhAvAnna iti kathyate // 1 // " " mana eva manuSyANAM kAraNaM bandha mokSayoH " / bhI karma kA upacaya nahIM hotA, kyoMki vahA~ kAya kA vyApAra nahIM hai, unakA yaha kahanA samIcana (satya) nahIM hai vAstava meM mana hI pApa kA kAraNa hai / karmoM ke upacaya meM mukhyarUpa se mana hI kAraNa hotA hai / kyoMki manovyApAra ke abhAva meM kevala kAya ke vyApAra se karma kA upacaya na honA bhikSuoM ne svayaM svIkAra kiyA hai / jisake hone para jo ho aura jisake na hone para jo na ho, vahI usake prati kAraNa samajhA jAtA hai / yadyapi Apa kahate haiM ki kAya ke vyApAra se rahita mana pApa janaka nahIM hotA, phira bhI Apane isa prakAra bhAva kI vizuddhi se nirvANa prApta hotA hai, aisA kaha kara mana kI pradhAnatA strIkAra kI hai / kahA bhI hai"cittameva hi saMsAro" ityAdi / rAga Adi klezoM se dUSita citta hI saMsAra haiM aura rAgAdi se rahita ast citta bhavAnta (mokSa) kahalAtA haiM // 1 // nathI. temAM piropacita nAmanA pahelA bheda e vAta prakaTa kare che ke mana vaDe dveSa karavA chatAM paNa karmInA upacaya thatA nathI. kAraNa ke tyAM kAyanA vyApAranA abhAva hAya che. temanuM A kathana satya nathI. kharI rIte te mana ja pApanu kAraNa che. karmInA upacayamAM mukhyatve manaja kAraNabhUta bane che, kAraNa ke manAvyApAranA abhAva hAya evI paristhitimAM mAtra zarIranI pravRtti dvArA ja karmInA upacaya na thavAnI vAtanA teA bauddha bhikSuoe peAte ja svIkAra karele che jenA sadbhAvamAM je thAya ane jenA abhAve je na thAya, tene ja tenu' kAraNa gaNavAmAM Ave che. jo ke Apa evu kaheA che ke zarIranA vyApArathI rahita mana pApajanaka hAtu nathI, chatAM Ape ja evuM pratipAdana karyuM che ke " A prakAre bhAvanI vizuddhithI nirvANa prApta thAya che." A prakAranA kathana dvArA bhananI pradhAnatAnA na Aye strIara cheu cheu-" cittamevahi saMsAro" ityAdi "rAga Adi klezAthI dUSita citta ja saMsAra che. ane rAgAdithI rahita eja citta lavAnta (mokSa) 35 che." zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArtha bodhinI TIkA pra. zru a. 1. u. 2 karmabandhe Aheta matanirUpaNam 337 iti "mativibhava namaste yatsamatve'pi pusAm pariNamasi zubhAMzaiH kalmaSAM - zaistvameva // naraka nagaravartmaprasthitAH kaSTameke upacitazubha zaktyA sUrya saM bhedino'nye // 1 // evam -- iryApathe'pi yadi upayogamantareNa gacchet, tadA tatrApi cittakaluSatAyAH sadbhAvena karmabandho bhavatyeva / svamadhyespi, azuddhacittasadabhAvAt yatkiJcit karmavatyeva / sa ca bhikSubhirapi svIkRta eva / " avyaktaM tatsAvadyam" ityAdineti / avyaktaM svamAdau saMjAtamiti // aura bhI kahA hai-- 'mana eva manuSyANAm, ityAdi / manuSyoM ko mana hI bandhana aura mokSa kA kAraNa hai / phira bhI kahA hai....' mativibhavanamaste, ityAdi / he mativibhava ( mana ) ! tumhe namaskAra ho ! saba manuSya sarIkhe haiM magara tuma puNyarUpa se aura pApa rUpa se pariNata hote ho isI pariNamana ke kAraNa koI koI manuSya narakarUpI nagara kI rAha para cale gaye aura kaI prApta puNya kI zakti se sUrya ko bhedane vAle bana gae arthAt sUrya se bhI Upara ke loka meM cale gaye / isI prakAra IryApatha meM bhI yadi Upayoga ke vinA gamana kare to vahAM cittakI kaluSatA ( malinatA) vidyamAna hone se karmabandha hotA hI hai / svapna meM bhI cita azuddha hone ke kAraNa kucha na kucha karmabandha hotA hI hai aura bhikSuoM ne bhI Use svIkAra kiyA hI hai kyoMki ve Use avyakta pApa kahate haiM / avyakta kA artha hai--svapna Adi meM hone vAlA / 66 vaLI evuM paNa kahyuM che ke - mana eva manuSyANAm ityAdi -- manuSyAnuM mana ja anyana ane meAkSanu kAraNa che." vajI mevu pazu che e - " mativibhavanamaste " ityAdi - huM mativibhava (mana) ? tane namaskAra heA? badhAM manuSyA sarakhAM che, paNa tu puNya rUpe ane pApa rUpe pariNata thAya che. eja pariNamanane kAraNe koi koI mANasA naraka rUpI nagarane panthe cAlyA gayA che, ane koi koi mANasA prApta puNyanA prabhAvathI sUrya ne bhedanArA anI gayA che - eTale ke sUrya karatAM paNa U ce AvelA sva leAkamAM paheAMcI gayA che. eja pramANe iryApathamAM (gamanamAM) paNa upayAga (sAvadhAnatA vinA gamana karavAmAM Ave te tyAM paNa cittanI kaluSatA ( malinatA vidyamAna hAvAne lIdhe kama bandha thAya che ja svamamAM paNa citta azuddha hAvAne kAraNe vadhu Ache ka anya thAya ja che, ane bhikSuoe paNa tenA svIkAra karyAM che, kAraNa ke temaNe tene avyakta pApa kahyuM che. avyakta eTale svax AdinI avasthAmAM thatu zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 "" Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 sUtrakRtAGgasUtre putraM pite-tyAdi yaduktaM tadapi na samyak' yato mArayAmItyAkArakaM cittaM yAvanna pariNamettAvat na kenApi mArayituM zakyate / evaMbhUtacittapariNAme sati kathamakliSTatA cittasya saMbhavet / cittasaMkleze ca vidyamAne karmabandhasyAvazyameva sadbhAvAt. / ayaM bhAvaH--yAvat paryantaM manasi vikAro nA''gacchet tAvanmAraNavyApAre kAyavyApAro naiva kathamapi saMbhavati, vikRte eva manasi vyApAdanavyApArasaMbhavAta. vikRtamanovyApArapUrvakakriyAsu pravartanAdbhavatyeva tatra sarvatrA'pi karmabandha iti. / kiM bahunA-anyatrA'pi vyApAdanaviSaye hiMsakatvavyapadezo dRzyate / tathAhi--"anumantA vizasitA nihantA krayavikrayI / saMskarttAcopahartA ca khAdakazceti ghAtakAH // 1 // ityAdi pitA putra ko mAra kara khA jAya, ityAdi kahanA bhI ThIka nahIM hai / jabataka 'maiM ise mArU~' aisA malina vicAra na ho taba taka koI kisI ko mAra nahIM sakatA aura jaba isa prakAra kA vicAra hogA to citta akliSTakleza rahita kaise ho sakatA hai ? citta meM kleza hone para karmabandha avazya hotA hI hai / arthAt cittameM malinatA hone para karmavandha avazya hotAhI hai / Azaya yaha hai-jaba taka mana meM vikAra na Ave taba taka mAra ne meM kAyakA vyApAra kisI bhI prakAra nahIM ho sakatA / mana meM vikAra Ane para hI mAra ne kI kriyAkA saMbhava hotA hai aura vikRta mana ke vyApAra pUrvaka kriyAoM meM pravRtti karane se sarvatra hI karmavandha hotA hai / Adhika kyA kahA jAya, anyatra bhI mAra ne vAle ko hiMsaka kahA hai-"anumaMtA vizasitA" ityAdi pitA putrane mArIne khAI jAya, ItyAdi na paNa ucita nathI." huM ane mArI nAkhuM" A prakArane malina vicAra uddabhavyA vinA kaI paNa mANasa kaI paNa jIvane ghAta karI zakato nathI. ane je A prakArane vicAra udbhavatA hoya te citta akilaSa (kaleza rahita) kevI rIte hoI zake ? cittamAM kalezane sadUbhAva hoya, tyAre karmabandha avazya thAya che ja. eTale ke cittamAM malinatA hoya, te karmane bandha avazya thAya che A kathananuM tAtparya e che ke jyAM sudhI manamAM vikAra na Ave, tyAM sudhI zarIra dvArA, mAravAne vyApAra keI paNa prakAre saMbhavI zakatuM nathI manamAM vikRta bhAva utpanna thAya tyAre ja mAravAnI kriyA saMbhavI zake che, ane vikRta mananA vyApAra pUrvaka kriyAomAM pravRtti karavAthI sarvatra karmabandha thAya che ja A bAbatamAM adhika zuM kahI zakAya ? anya zasImA 5 bhA2nArane sa4 4 che" anumaMtA vizasitA" tyAhi zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 kriyAvAdinAmana paramparAnirUpaNam 339 tasiddha mAraNaM sarvatra manovyApArapUrvakameva / tAdRza karmaNaH sakAzAd bhavatyeva karmopacayaH iti // 29 // sAmprataM kriyAvAdinAmeteSAmanarthaparamparAM darzayitumAha / "icceyAhi" ityAdi / 23 mUlam-- icceyAhi ya diTThIhi soyAgAravaNissiyA / saraNaM ti mannamANA, sevaMti pAvagaM jnnaa-||30|| chAyA"ityetAbhizca dRSTibhiH sAtagauravanizritAH / zaraNamiti manyamAnAH sevante pApakaM janAH // 30 // ___ anumodana karane vAlA, mAMsako sApha karane vAlA, hanana karane vAlA, kraya vikraya karane vAlA, pakAne vAlA, parosane vAlA aura khAne vAlA' ye sabhI ghAtaka kahalAte haiM / isa prakAra siddha huA ki mAranA sarvatra manovyApAra pUrvaka hI hotA hai aura aise karmase karma kA bandha avazya hotA hai // 29 // aba ina kriyAvAdiyoM ko hone vAlI anartha paramparA ko batalAte haiM"icceyAhiM" ityAdi / zabdArtha---'icceyAhiM--ityetAbhiH' pUrvokta ina 'diTTIhi-dRSTibhiH' darzanoM se 'sAyAgArabaNissiyA-sAtagauravanizritAH' mukhopabhogameM Asakta paratIrthika jana 'saraNaM ti mannamAnA-zaraNamiti manyamAnAH' apane darzanako apanA zaraNa mAna te huve 'pAvagaM sevaMti--pApakaM sevante' pApakarma kA sevana karatA hai // 30 // anudana karanArA mAMsane sApha kasvavALA hanana (hatyA) karanAra, kavikraya karanArA, rAMdhanArA pIrasanArA ane khAnarA, A saune ghAtaka ja kahevAmAM Ave che. A prakAre e vAta siddha thAya che ke mAravAnI kriyA sarvatra mane vyApAra pUrvaka ja thAya che, ane evuM kRtya karavAthI karmane bandha avazya thAya che. ra9 A kriyAvAdione kaI kaI anartha paraMparAne anubhava kare paDe che. te sUtrakAra prakaTa are cha.." icceyAhi "tyAdi. zahA--'icceyAhiM ityetAbhiH' pUrvAta 24. 'diTThIhi-dRSTibhiH zanAthI 'sAyA gAravaNissiyA--sAtAgauravanizritAH' supAgamA mAsata paratAya 304- 'saraNaMtimanamAnA-zaraNamitimanyamAnAH' pAtAnA zanane pAtAnu za2 bhAnatA 'pAvarga sevati-pAvaka sevante 5|54mnu sevana 42 cha. // 30 // zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 sUtrakRtAGgasUtro anvayArtha:---- (icceyAhi) ityetAbhiH pUrvoktAbhiH (diTThIhiM) dRSTibhiH ? (sAyAgAravaNissiyA) sAtagauravanizritAH sukhabhogAdau prasaktAH paratIthikAH ? (saraNaM ti mannamANA) zaraNamitimanyamAnAH svakIyadarzanam , svasya zaraNamitimanyamAnAH / (pAvagaM sevaMti) pApakaM sevante pApaM karma sevante ! ayamarthaH---caturvidhaM karma pApAya na bhavatItyevaM darzanamAzritAH paratIthikAH sukhabhogAdAvAsaktA yatkiMcana kAriNaH AmaryAditabhojanAca "saMsAra sAgarAduddhAre samarthamasmadarzana" miti manyamAnA viparItA'nuSThAnakAraNena sAvadyameva karmopArjayanti / evaM vatino'pi dIkSAgrahaNAdinA sAdhusArUpyaM prAptA api na te sAdhavaH, kintu prAkRtapuruSasadRzA eSa te pApakaraNe eva __ anvayArtha aura TIkAryaina pUrvapratipAdita dRSTiyoM se sukhabhoga Adi meM Asakta, ye paratIrthika apane darzana ko apane lie zaraNabhUta mAnate hue pApa kA sevana karate haiN| Azaya yaha hai parijJopacita, avijJopacita, IryApatha aura svamAntika ye cAra prakAra kA kArya pApajanaka nahIM hotA, isa prakAra ke mata kA Azraya karake ye paratIrthika sukhabhoga Adi meM Asakta hote haiM, jo mana meM AtA hai vahI karate haiM, maryAdA hona khAna pAna karate haiM aura hamArA darzana saMsAra sAgara se uddhAra karane meM samartha hai 'aisA mAnate hue viparIta kriyAe~ karake pApa karmoM ko upArjana karate haiM / isI prakAra unameM jo vratI haiM, ve dIkSA dhAraNa karake sAdhujaise bana jAte haiM / parantu ve vAstava meM sAdhu nahIM haiM / - sUtrA bhane TI -- pUrvokta vicAraNane AdhAre sukhabhega AdimAM Asakta rahenAra te paratIthike pitAnA darzanazAstrane pitAne mATe zaraNabhUta mAnIne pApakarmonuM sevana kare che. A kathanane bhAvArtha e che ke paricita, avipacita, IryApatha ane svAprAntika A cAra prakAranAM kAryo pApajanaka hotAM nathI. A prakAranA matane Azraya laIne paratIrthike sukhabhaga AdimAM Asakta rahe che. teo temanI IcchA pramANe AcaraNa kare che- teo maryAdahIna khAna pAna kare che. amAruM darzana saMsArasAgarane pAra karAvavAne samartha che" evuM mAnIne viparIta kiyAo karIne pApakarmonuM upArjana kare che eja pramANe temanAmAM jeo vatI che too dIkSA laIne sAdhu banI jAya che paraMtu teo vAstavika rUpe sAdhu ja hotA nathI teo sAmAnya lokonI jema pApakarmamAM pravRtta rahetA hoya che zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samathArtha bodhinI TIkApra.a.a.13.2 kriyAvAdinAmanartha pradarzane naukAdRSTAntaH 341 pravRttAH / yathA-prAkRtapuruSAH ajJAnapradhAnatayA sAvadhakarmaNyeva pravRttAH bhavanti, tahadime'pi tina iti. // 30 // etasyaivArthasya poSakaM dRSTAntaM darzayati sUtrakAraH-"jahA" ityAdi ! mUlam-- jahA assAviNi pNAvaM jAiaMdho durUhiyA icchaI pAramAgaMtu aMtarA ya visIyai // 31 // chAyA--- "yathA AsrAviNIM nAvaM jAtyandho dUrUhya / icchati pAramAgantum antarAca viSIdati. // 31 // anvayArtha:--- (jahA) yathA, yena prakAreNa / (jAi adho) jAtyandhaH ! svabhAvAdevave sAmAnyajanoMke samAna hI pApakarma meM hI pravRtta rahate haiN| jaise sAmAnya loga ajJAna kI pradhAnatA ke kAraNa sAvadhakAryoM meM hI pravRtti karate rahate haiM, usI prakAra ye vratI bhI sAvadha karma karate haiM // 30 // isI kathana ko puSTa karane vAlA dRSTAnta sUtrakAra dikhalAte haiM "-jahA "ityaadi| zabdArtha--'jahA-yathA' jaise 'jAiaMdho-jAtyandhaH' janmAndha 'assAviNiM AkhAviNi' chidravAlI 'NAvaM-nAvam' naukApara 'duruhiyA-dUrUhyA baiThakara 'pAra mAgaMtuM--pAramAgantum' pAra pahoMcanekeliye 'icchai-icchati' icchArakhatA hai paraMtu 'aMtarA ya--antarA ca' bIcameMhI 'visIyai--viSIdati DUbajAtA hai // 31 // anvayArtha jaise koi janmAndha puruSa chedoM vAlI naukA para ArUDha hokara jevI rIte sAmAnya loko AjJAnane kAraNe sAvadha kAryo karyA kare che, e ja pramANe te vratI (bhikSuo) paNa sAvadya kAryo karatA hoya che. 30 se 4thananu samarthana 42vAbhATe sUtra nAyenu dRSTAnta sApe cha.- "jahA" tyAha zahA -'jahA-yathA' ma 'jAha maMdho-jAtyandhaH' mathI sAMdhaNI 'assAviNiMAsrASiNI chidravI 'NAva-nAyam' 52 'duruhiyA-duruhya' sIne 'pAramAgaMtu-pAramAgantum' sAme nAre paDAyavA mATe 'icchA-icchati' 42ch| rAmeche paraMtu 'aMtarAya antarA ca' kyamA 'visIyaha-viSIdati' bhI taya che. // 31 // __ -:suutraarth:jevI rIte koI janmAnta puruSa chidrovALI naukAmAM besIne kaI nadI athavA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 sUtrakRtAkasUtre rUpapradarzaka cakSuvikalaH puruSaH (assAvidhi) AkhAviNIM sacchidrAM (NAvaM) nAvaM = naukAm / (durUhiyA) duruhya Aruhya ( pAramAgaMtu ) pAramAgantum = pAraM prAptum (iccha3) icchati, parantu (antarA ya) antarA va madhye eva / visIyaI, viSIdati = jalamagno bhavati yathA svabhAvAdeva rUpadarzana vikalaH puruSaH sacchidrAM nAvam adhiruhya nadyAH pAraM gantu micchan naukAyAH sacchidratayA jalapUraNAt jalamadhye eva viSIdan prANAntikaM kaSTamanubhavati / prakRte'pi paratIrthikAnAM gatiriti bhAvaH // 31 // tathA samprati dRSTAntaM dASTantike yojayati sUtrakAraH ' evaM tu' ityAdi / mUlam -- 1 2 6 3 evaM tu samaNA ege micchadiTTI aNAriyA / 6 7 saMsArapArakakhI te saMsAraM aNupariyaDaMti // 32 // chayA--- " evaM tu zramaNA eke mithyAdRyosnAryAH saMsArapArakAMkSiNaste saMsAramanuparyaTanti ||32|| " pAra pAne kI icchA karatA hai, kintu vaha bIca meM hI viSAda ko pApta hotA haipAnI meM DUba jAtA haiM ||31|| - TIkArtha arthAt janma se hI netrahIna andhA puruSa cheda vAlI nAva para caDha kara nadI ke pAra pahu~canA cAhatA hai' parantu cheda hone ke kAraNa naukA jala se bharajAtI hai aura DUba jAtI hai / taba jala ke madhya meM hI vaha andhA prANAntika kaSTa kA anubhava karatA haiM / ina paratIthikoM kI bhI aisI hI gati hotI hai ||31|| sAgarane pAra karavAnI icchA kare che, parantu vacceja tenI naukA DUbavAthI te viSAdayukta thAya che-- mIjAya che 5315 TIartha - eTale ke janmathI ja AMdhaLA heAya evA koi puruSa nadI athavA samudrane pAra karavAnI icchAthI koI chidrovALI naukAmAM caDI bese che. parantu naukAmAM chidro dvArA pANI bharAi javAthI te naukA DUbI jAya che. tyAre jaLamAM DUbatA te mANasa prANAntika kaSTanA anubhava kare che. A paratIthikAnI paNa evI ja dazA thAya che // 31 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAvartha bodhinI TIkA pra. zu. a. 1 u. 2 dRSTAntassa siddhAnte nidarzanam 343 anvayArtha:--- (evaMtu) evaMtu= anena prakAreNa (ege) eke kecit (micchadiThI) mithyA dRssttyH| (aNAriyA) anAryAH (samaNA) zramaNAH (sasArapArakaMkhIte) saMsArapArakAMkSiNaste (saMsAra) saMsArameva (aNupariyaDaMti) anuparyaTanti saMsAre eSaparyaTanaM kurvanti / yathA'nyaH sacchidrAM nAvamadhiruhya pAraM gantumicchan pAramanAsAdya nadyAmeva vidhUNito bhavati tathA jAtyandhasadRzA ime dRSTimanto' aba sUtrakAra dRSTAnta ko dAntika se jor3ate haiM- "evaM tu smnnaaege"ityaadi| zabdArtha--'evaMtu-- evaMtu' isa prakAra 'ege-eke' koI 'micchaviTThI--mithyA draSTayaH' mithyAdRSTivAle 'aNAriyA-anAryAH' anArya 'samaNA-zramaNAH' zramaNa saMsArapArakaMkhite-saMsArapArakAMkSiNaste' saMsAra se pAra pahoMcane kI cAhanA' karateM haiM paraMtu ve 'saMsAra--saMsAram' saMsArameM 'aNupariyaTaMti-anuparyaTanti' phirate rahate haiM // 32 // anvayArthaisI prakAra koI koI mithyAdRSTi aura anArya zramaNa, saMsAra se pAra hone kI icchA karate hai, kintu ve saMsAra meM hI paryaTana karate haiN| Azaya yaha hai ki jaise andhA AdamI sachidra naukA para ArUDha hokara pAra pahuMcanA cAhatA hai. magara pAra taka na pahu~ca kara bIca meM hI vipatti ko prApta ho jAtA hai, usI prakAra janmAndha ke samAna ye mithyAdRSTivAle anArya zramaNa have sUtrakAra uparyukta dRSTAntane dArjInika sAthe joDIne, je artha phalita thAya cha, te 58 42 cha.-" evaM tu samaNA ege" tyA -- zahArtha - 'evata-evaM tu' mA pramANe 'ege-eke' | 'micchaTTiI -mithyAdRSTayaH' mithyA TivANAsa 'amAriyA anAryAH' anArya 'samaNA-zramaNAH' zramaNa saMsAra pArakhi te-saMsArapArakAMkSiNaste' saMsArathI pAra paDAyavAnI yAnA 42 cha 52tu tesA 'saMsAra-saMsAram' saMsAramA 'aNupariyati anuparya yaTanti' 32tA 2 cha. // 32 // anvayArtha - eja pramANe kaI kaI mithyAdRSTi ane anArya zramaNo paNa saMsArasAgarane pAra karavAnI IcchA kare che, paraMtu temanI te IcchA saphaLa thavAne badale teo saMsAramAM ja paribhramaNa karyA kare che. jevI rIte AMdhaLo mANasa chidrovALI naukAmAM besIne nadI athavA sAgarane pAra javAnI IcchA kare che. paraMtu tene pAra pahoMcI zakavAne badale vacceja vipattimAM phasAI jAya che-DUbI jAya che. e ja prakAre te janmAdhanA jevAM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 sUtrakRtAGgasUtra nAryAH zramaNAH svakIyadarzanarUpAM naukAmAruhya mokSAbhilASavantaH, caturvidha karmaNAmupacayo na bhavatIti mithyAzikSayA saMsArameva caturgatisaMsaraNa rUpamanuparyaTanti. / vAraM vAraM tatraiva saMsAre janmamaraNajarAvyAdhyAdi klezamanubhavanto'nantakAlaM paribhramanti, na tu kadAcidapi mokSasukhamApravanti / kAraNA'nurUpaM kAryam bhavatIti niyamAd mokSagamane zAstraM sadupadeza pradAnena kAraNaM bhavati. // 32 // -TIkAyat zAstraM sarvajJapraNItaM tattu nirduSTatayA, nirdoSAn padArthAn pratipAda yan prANAtipAtaviramaNAdimArge puruSaM pravartayan mokSAya paryApta bhavati ! yasmin zAstretu hiMsAkarmaNAmevopadezo vidyate, tAdRzazAstreNa kathaM mokSasaMbhAvanA'pi saMbhavet / apane darzana rUpI naukA para ArUDha hokara mokSa kI abhilASA karate haiM, magara 'cAra prakAra ke kAryoM se karmakA upacaya nahIM hotA, isa khoTI sIkha ke kAraNa cAragati rUpa saMsAra meM hI paribhramaNa karate haiM arthAt saMsAra meM hI bAra bAra janma jarA maraNa vyAdhi Adi ke klezoM ko anubhava karate hue anantakAla taka bhaTakate rahate haiN| ve kabhI mokSasukha ko prApta nahIM karate haiM / kArya, kAraNa ke anurUpa hI hotA hai, isI niyama ke anusAra zAkha sadupadeza dene meM kAraNa hotA hai // 32 // TIkArtha jo zAstra sarvajJa dvArA praNIta hotA hai, vaha samasta doSoM se rahita hone ke kAraNa, padArthoM kI satya prarUpaNA karatA hai aura puruSa ko hiMsA virati mithyANi anArya zramaNe paNa pitAnA darzanarUpI naukAmAM besIne saMsArasAgarane pAra karavAnI-mekSa prApta karavAnI IcchA kare che. paraMtu cAra prakAranA kAryothI karmane upacaya thato nathI, evI beTI mAnyatAne kAraNe cAra gati rUpa saMsAramAM paribhramaNa karyA kare che. eTale ke saMsAramAMja vAraMvAra janma, jarA, maraNa, vyAdhi Adi janya kalezone anubhava karatA thakA anantakALa sudhI bhaTaktA rahe che. teo kadI paNa mekSa rUpa parama sukhanI prApti karI zaktA nathI. kArya, kAraNane anurUpa ja heya che. A niyama anusAra zAstra sadupadeza devAmAM ja kAraNabhUta thavuM joIe. rAsA - atha - je zAstra sarvajJa dvArA praNIta hoya che. te samasta doSathI rahita hovAne kAraNe padArthonI satya prarUpaNuM kare che, ane puruSa ne ahiMsA AdinA mArge pravRtta kare che, zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhino TIkA pra. . a. 1 u. 2 dRSTAntasya sidhdhAnte nidarzanam 345 bauddhAdi zAstraM hiMsAdibahulaM karma upadizati tAdRzazAstrA'nurAgeNa kathamiva teSAM mokSaH apitu saMsAraparyaTanamevA'bhUt bhavati bhaviSyati na | kadApi teSAM saMsArabandhanAnna mokSa iti // 32 // itizrI vizvavikhyAta -- jagadvallabha-- prasiddhavAcaka- paJcadazabhASAkalita--lalitakalApAlApaka vizuddha gadyapadyanaikagranthanirmApaka vAdimAnamardaka- zrI zAhachatrapati kolhApurarAjapradatta 'jainAcArya, padabhUSita kolhApura rAjaguru bAlabrahmacAri - jainAcArya -- jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAla ti viracitAyAM sUtrakRtAGgasUtrasya - samayArthabodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM samayanAmaka-prathamAdhyayane dvitIyodezakaH samAptaH 1--2 (ahiMsA) Adi ke mArga meM pravRtta karatA hai / isa kAraNa vaha mokSa pradAna karane meM samartha hotA hai / magara jisa zAstra meM hiMsA kA upadeza vidyamAna ho, usa zAstra se mokSa prApta hone kI saMbhAvanA bhI kaise kI jA sakatI hai ? bauddha Adi kA zAstra hiMsA bahula karmakA upadeza karatA hai / aise zAstrameM anurAga hone se unheM mokSa kaise prApta ho sakatA hai ? aise zAstra se to bhavabhramaNa hI huA hai hotA hai aura bhaviSya meM hogA / ataeva unakA saMsArabandhana se kabhI chuTakArA nahIM ho sakatA ||32|| // samaya nAmaka prathamAdhyayana kA dvitIyadezaka samApta || te kAraNe te meAkSa pradAna karavAne samartha hoyache. parantu je zAstramAM hiMsAnA ja upadeza vidyamAna hAya, te zAstrane AdhAre mekSa prApta karavAnuM kevI rIte sa MbhavI zake ? auddha Adi paratIthikAnAM zAstra hiMsA pradhAna karmonA upadeza Ape che. evA zAstromAM anurAga rAkhanArane meAkSa kevI rIte prApta thaI zake ? evAM zastronA Azraya lenAra mANasA bhUtakALamAM paNa bhavabhramaNa karatA hatA va mAnamAM kare che. ane bhaviSya mAM paNa karaze A prakAre te kadI paNa sa MsAra baMdhanamAMthI chuTakAro meLavI zakatA nathI. // samaya nAmanA pahelA adhyayananA bIjo uddezaka samAsa 5 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 sUtrakRtAGgasUtre atha tRtIyodezakaH prArabhyate ukta dvitayoddezaH atha tRtIyoddeza Arabhyate, asya pUrveNa sahAyamabhisambandhaH - pUrvam uddezadvaye svasamayapara samayaprarUpaNA kRtA, saivAtrAbhidhIyate / athavA pUrva kudRSTInAM doSAH pradazitAH, atrApi teSAmAcAradoSA evaM pradaiti sambandhena saMprAptasyAsyodezakasyedamAdisUtramAha - 'jaMkici u' ityAdi mUlam - 2 3 4 5 6 jaM kiMci u pUikaDaM, saDDhI mAgaM tu mIhiya 8 10 11 12 sahassaMtariyaM bhuMje, dupakkha caiva sevaha // 1 // chAyA yatkiJcit pUtikRtaM, zraddhAvatA''gantukebhya Ihitam / sahasrAntaritaM bhuJjIta, dvipakSaM caiva sevate // 1 // tIsare uddezekA prAraMbha dvitIya uddeza kahA jA cukA / aba tIsarA AraMbha kiyA jAtA hai / tIsare uddeza kA pahale ke sAtha yaha saMbandha hai so nirUpaNa karate haiM- pahale do uddezako meM svasamayaparasamaya kI prarUpaNA kI gaI hai / vahI yahAM bhI kahI jAegI / athavA pahale mithyAdRSTiyoM ke doSa pradarzita kiye gaye haiM / yahA~ bhI unake AcAra saMbandhI doSa hI dikhalAe jAe~ge yahI dUsare aura tIsare uddeza kA saMbaMdha hai isa saMbaMdha se prApta isa tIsare uddeza kA yaha pahalA " jaM kiMci " ityAdi / sUtra u trIjA uddezAne prAraMbha- bIjo uddezaka pUrA thayA have trIjA uddezakano AraMbha thAya che bIjA uddezaka sAthe tenA saMbaMdha A prakAranA che pahelA udezakamAM svasamaya (jaina siddhAMta ) ane parasamaya ( jaina sivAyanA siddhAMtA) nI prarUpaNA karavAmAM AvI che A uddezakamAM paNa eja viSayanu nirUpaNa cAlU che. khIjA uddezakamAM mithyAdRSTienA doSaprakaTa karavAmAM AvyA A uddezakamAM paNa temanA AcAranA doSo batAvavAmAM Avaze bIjA uddezaka sAthe trIjA uddezakanA A prakAranA saMbaMdha samajavA A trIjA uddezakanu pahela sUtra A pramANe che 6 jaM kiMci u' ityAdi zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. . a. 1 u. 3 mithyASTinAmAcAradoSanirUpaNam 347 anvayArthaH'jaM kiMci u' yatkizcittu svalpamapi na tu pracuraM, tat pUikaDaM pUtika tam AdhAkarmAdyAhArasikthenApi saMmizraM na tu sAkSAdAdhAkarma tadapi na svakRtam api tu saDDhImAgaMtu mIhiyaM zraddhAvatA Agantukebhya Ihitam, zraddhA vatA munibhikSAdAnazraddhAyuktena kenApi zrAvakeNa Agantukebhyo munibhyaH Agacchan muninimittam IhitaM ceSTitaM sampAditamityarthaH, tacca tAdRzamAhArajAtaM yadi sahassaMtariyaM sahasrAntaritam-AgantukamuninimittamAzritya niSpAditasyAdhAkarmAhArasya sikthena anyAnyasaMmilanena sahasatamamAhArajAtaM samizritaM ___zabdArtha-'ja kici u-yat kiMcittu' thoDAsAbhI 'puikaDaM-pUtikRtam' AdhAkarmAdi kaNase mizrita AhAra azuddha hai 'saDDhI-zraddhAvatA' zraddhAvAn puruSane 'AgaMtumIhiyaM-Agantukebhya Ihitam' AnevAle muniyoM ke liye banAyA hai aisA AhArako 'sahassaMtariyaM-sahastAntaritam' hajAra gharakA antaradekara bhI 'bhuMje-bhuJjIta' khAtAhai to vaha 'dupakkhaM ceva-dvipakSaM caiva' gRhastha aura sAdhu donoM pakSakA 'sevai--sevate' sevana karatA hai // 1 // -anvayArthajo atyanta alpa bhI AhAra pUtikRta hai arthAt AdhAkarmI ahAra ke eka sItha se bhI mizrita hai-jo sAkSAt AdhAkarmI nahIM hai aura jo muni ko bhikSA dene kI zraddhA vAle kisI gRhastha ne dUsare Agantuka muniyo ke nimitta batAyA hai, aisA AhAra kI eka sIthabhI yadi sahanAntarita ho arthAt eka se dUsare ke pAsa, dUsare se tIsare ke pAsa arthAt hajAra gharoM ke andara calA gayA ho, phira bhI muni yadi usakA upabhoga karatA hai tovaha zahAtha-ja kiMci u-yat kiMcittu' thoDa 554 'puIkaDa pUtikRtam' AdhA bhahi mADA2nI sIthathI 54 mizra DAya tevo bhADA2 21zuddha che. 'saTThI-zraddhAvatA' zraddhAvAn puruSane 'AgaMtumIhiya-Agantukebhya Ihitam' mAvA va bhuniyAne bhATa manAvesa DAya sevA mADA2nu 'sahassaMtariya-sahasrAntaritam' u012 52numata2 thayuDAya to pay 'bhuje-bhuJjita' mAya cha, t| te 'dupakkha ceva-dvipakSa caiva' sthI mane sAdhu manne pakSanu sevaI-sevate' sevana 42 cha. // 1 // -manvayArtha - je AhArane alpamAM a95 bhAga paNa pUtikRta hoya - eTale ke AdhAkarma Adi doSayukta AhAranA eka kaNathI paNa mizrita hoya, je AhAra sAkSat AdhAMkamI na hoya ane je AhAra ke anya munione nimitte ke zraddhALu gRhastha vaDe taiyAra karAvavAmAM Avyo hoya, evA AhAra nIsImAtra paNa sahasrAntarita heya (eka gherathI bIjA ghare. bIjAthI trIjA ghare ema hajAramAM ghare cAlyo gayo hoya) chatAM paNa kaI muni je tene zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre 348 bhavettadapi yadi muniH (bhuMje) bhuJjIta tadA saH dupakkhaMceva dvipakSacaiva sAdhu pakSaM gRhasthapakSaM ca sevai sevate - sa etAdRzAhAropabhoktA muniH sAdhupakSajanitasya gRhasthapakSajanitasya ca doSasya bhAgI bhavatIti bhAvaH // sU0 1 // TIkA- etAvatA etat phalitaM ya AhAraH zraddhAlubhiH zrAvakairAgantuka munibhyaH sampAditaH tasya kiJcidAdhAkarmaviziSTatvAt sahasragRhAntaritasyApi tasyAhArasyaikakaNayuktasyApi AhArasya bhakSaNe yadA zramaNasya sAdhugrahastharUpadvipakSasevanajanitadoSo bhavati tadA kimuta vaktavyaM svayameva sampUrNAhAraM svArtha nirmAya bhakSayataH zAkya bhikSuprabhRtisAdhuvargasya te khalu zAkyabhikSuprabhRti sAdhavaH sutarAmeva tathAvidhAhArasevino dvipakSAzritadoSabhAjo bhavantIti bhAvaH donoM pakSoM kA arthAt sAdhu aura gRhastha pakSa kA sevana karatA hai vaha sAdhu hotA huA bhI gRhastha ke samAna hai / arthAt vaha sAdhupakSa janita aura gRhasthapakSa janita doSa kA bhAgI hotA hai // 1 // - TIkArtha tAtparya yaha hai ki jisa AhAra ko zraddhAlu gRhastha zrAvaka ne sAdhuoM ke nimitta banAyA hai usa AhAra ke eka bhI kaNa se yukta AhAra ko hajAra ghara vyavadhAna dekara bhI khAne vAle muni ko jaba sAdhu gRhastha dono pakSAzrita doSa lagatA hai taba dUsare sAdhu kI to bAta hI kyA hai jo ki apane lie hI svayaM banAkara khAne vAle hote haiM // 1 // upabheAga kare teA te banne pakSonu sevana kare che, eTale ke sAdhu ane gRhastha pakSanuM sevana kare che. te sAdhu hAvA chatAM paNa gRhasthanI samAnaja eTale ke te sAdhupakSa janata ane gRhastha pakSa janita doSanA bhAgI bane che. TIkA A kathananA bhAvArtha e che ke je AhAra koI zraddhALu zrAvake sAdhuone nimite banAvyeA hAya evA AhAranA eka kaNa paNu je AhAramAM bhaLele hAya eve AhAra sahasrAntarita hajAra ghera lai javAyeA hoya te paNa evA AhAranA upabheAga karanAra sAdhune paNa jo sAdhu ane gRhastha, A banne pakSAzrita doSa lAge che, te je sAdhuo peAtAne mATe peAtAnI jAte ja AhAra banAvIne khAya che, temanI teA vAta zrI ravI ! // 1 // 1 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. a. 1 u. 3 AdhAkarmAdyAhArabhojane matsyadRSTAntaH 349 AdhArmikAhArabhojinAM kIdRzaM karmaphalaM bhavatIti pratipAdanAya prathamamanurUpaM dRSTAntaM gAthAdvayena pradarzayati-tameva, ityAdi 'udagassa' ityAdi' mUlam-- tameva aviyANaMtA' visamaMsi akoviyA / macchA vesAliyA ceva.udagassA'bhiyAgame // 2 // udagassa pabhAveNa sukaM NiddhaM tarmiti u / ThaMkehi ya kaMkehi ya amisayahiM te duhI // 3 // chAyA-- tameva avijAnanto viSame akovidAH / / matsyA vaizAlikAzcaiva, udakasyAbhyAgame // 2 // udakasya prabhAveNa zuSkaM snigdhaM tametya tu / Dhakaizca kakaizcaivA''miSArthibhiste duHkhinaH // 3 // ___ AdhArmika AhAra kA sevana karane vAloM ko kaisA phala bhoganA par3atA hai, yaha kahane ke lie prathama do gAthAoM se dRSTAnta dikhalAte haiM" udagassa" ityaadi| zabdArtha-'tameva-tameva' usa AdhAkamika Aharake doSoM ko 'aviyANaMtA -avijAnantaH' nahIM jAnate hue 'visamaMsi akoviyA-viSame akovidAH' aSTavidha karmake jJAnameM athavA saMsAra ke jJAna meM anipuNa puruSa 'duhI-dukhinaH' duHkhI hote haiM 'vesAliyA macchA-vaizAlikA matsyAH' vaizAlijAti ke matsya 'udagassAbhiyAgame-udakasyAbhyAgame' jalakI rela (bADha) Anepara 'udagassapabhAveNa-udakasya prabhAveNa' jalake prabhAvase 'mukaM-zuSkaM, suke huve tathA 'NiddhaM AdhAkarma deSayukata AhAra nI sImAtranuM sevana karanAra sAdhuone kevuM phaLa bhegavavuM paDe che, te havenI be gAthAomAM dRSTAnta daIne samajAvavAmAM Ave che "udgassa" tyAha zahAtha-'tameva-tameva' se mApAni mADAranA hoSAne 'aviyANa tA-avijAmantaH' nahIM patA 'visamaMsi akoviyA-viSame akovidAH' aSTavidha bhana jJAnamA mathavA sAranA jJAnamA manipuNa 535 'duhI-duHkhina:' pahuMdubhI thAya che. 'vesAliyAmaNchA-baizAlikAH matsyAH' vaizAlI natAnA matsya 'udagassAbhiyAgame-udakasyAbhyAgame pAnI 28 (2) mAvAnA samaye 'udgassa pabhAveNa-udakasya prabhAveNa' zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 sUtrakRtAGgastUne anvayArtha:---- (tameva) tameva---adhAkamikAhArasya dopameva (aviyANaMtA) avijAnantaH (visamaMsi akoviyA) viSame aSTavidhakarmabandhe caturgatikasaMsAre vA akovidAH apaNDitAH munayaH (duhI) duHkhino bhavanti / ke iva ityAha---yathA 'vesAliyA macchA' vaizAlikA vaizAlikajAtIyA matsyAH (uda gassA'bhiyAgame) udakasyAbhyAgame (udagassa pabhAveNaM) jalapravAhasya prabhAveNa (sukkaM) zuSkaM tathA (NiddhaM) snigdhaM klinaMca (taM) tatsthAnaM (iMti) yAnti prAmu vanti tatra (te) (AmisatthehiM) AmiSArthibhiH---mAMsArthibhiH (DhaMkehi ya kaMkehi ya) DhaGkaHkakaizca pakSibhiH khAdyamAnAH (duhI) duHkhino bhavanti tathaiva AdhAkarma sevinaH sAdhavo'pi duHkhino bhavantIti bhAvaH // 2--3 // TIkA--- AdhAkAhArasevanajanyadoSAnabhijJAH jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmabandhanajJAnA pravINAH kathamayaM karmabandho bhavati kathaM vA na bhavati ? kathaM vA'yaM saMsArasvigdha gile 'ta--tam' usa sthAnako 'iMti--yAnti' prApta karate haiM ki 'Amisatthe' hi--AmiSArthibhiH' mAMsArthI 'DhaMkehi ya--kehi ya' DhaGkaH kadaizca, DhaGka aura kaMka pakSi dvArA 'duhI--duHkhinaH' duHkhI hote haiM usI prakAra AdhAkarma AhAra sevana karane vAle duHkhI hote haiM // 2-3 // __ -anvayArthaAdhAkamika AhAra ke doSa ko hI na jAnate hue ATha prakAra ke karmabandhana ke viSaya meM athavA caturgatikasaMsAra ke viSayameM akuzala muni vizAla-nAmaka matsya ke samAna duHkhI hote haiM ? // 2 // __-TIkArthajaise vizAlanAma matsya vizeSa samudra ke taraGga ke prabhAva se pravAhita pAnA prabhArathI 'sukka-zuSka' suAye tathA Niddha-snigdha' pakSaNesA 'ta-tam' te tenA ne 'iMti-yAnti' prAta 42 cha tyo 'Amisatthehi-AmiSArthibhiH' mAMsAhArI 'Dha kehi ya ka kehiya-DhakaiH kakaizca' 4 bhane 44 pakSI dvArA duho-dukhinaH' bhI thAya che. tevIja rIte AdhAkarma AhAranI eka sImAtranuM sevana karavAvALA duHkhI thAya che. 2 3 sUtrArtha- je akuzala muni AdhAkarma doSayukta AhAranA doSane jANatA nathI, te ATha prakAranA karmabandhanA viSayamAM athavA cAra gativALA saMsAranA viSayamAM vizAla nAmanA mAchalAnA samAna duHkhI thAya che. 2 __ - TI - jevI rIte vizAla nAmane matsya samudranA mojAo vaDe dhakelAIne kviArA paranA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArtha bodhinI TIkA pra. zru a. 1 u. 3 AdhAkarmAdyAhAra bhojane matsyAntaH 351 sAgaraH samuttIryate ityAdi viSayakajJAnAkuzalAH puruSAH karmapAzabaddhAH santastasminneva saMsArasAgare nimagnAH santo duHkhamanubhavanti yathA vizAlanAmaka matsyajAtivizeSAH samudrataraGgAndolitAH santaH zuSkaM sthalaM kardamamayaM sthAnaM vA samAsAdya DhaGkakaGkanAmakamAMsabhakSaNazIlaiH pakSivizeSai bhakSyamANAH duHkhamAsAdayanti matsyavandhAdibhi rvA dhIvarAdibhirjIvanta eva gRhyamANAH poDyante tathaiva AdhAkarmAhAra sevinaH sAdhavo'pi tadAhArabhakSaNajanyapApaiH klezamanubhavanti // 2---3 // pada dAntika mAha --- ' evaM tu samaNA ege ityAdi / mUlam--- 1 2 5 4 3 evaM tu samaNA ege vaTTamANasuhe siNA 6 8 10 9 macchA vesAlIyA ceva ghAyamessaMtI NaMtaso // 4 // chAyA--- evaM tu zramaNA eke vartamAna sukhaiSiNaH / matsyA vaizAlikA iva ghAtameSyantyanantazaH || 4 // ster kinAre para sUkhe yA kIcar3amayasthAna para le jAyA jAkara DhaGka kaGka nAma mAMsArthI pakSiyoM dvArA khAyA jAtA huA duHkhI hotA hai vaise hI kahAra kA sevana janya pApa se kleza ko prApta karate haiM || 2 || 3 // dRSTAnta dikhalAkara dASTantika kahate haiM- " evaM tu samaNA " ityAdi / zabdArtha - ' evaM tu evaMtu' isa prakAra 'vaTTamANasuhesiNA - vartamAnamukheSiNaH' vartamAna sukha kI icchA karane vAle 'ege samaNA - eke zramaNAH' koi zAkyAdizramaNa ' vesAliyA macchA ceva--vaizAlikAH matsyA iva' vaizAlika sUkA athavA kIcaDa yukta sthAna para laI javAya che, ane tyAM DhoMka, kake Adi mAMsAhArI pakSIo tenA zarIramAMthI mAMsa TholI khAya che ane te kAraNe te matsya atyanta vedanAnA anubhava kare che, eja pramANe AdhAkama AhAranI sItha mAtra zuddha AhAra sAthe sevana karanAra sAdhune paNa saMsAramAM bhramaNa karavuM paDe che ane atyanta kalezanAM anubhava khopaDe che, // 2 // 3 // uparyu ktadRSTAnta dvArA je vAta phalita thAya che. tenuM A dAntika sUtramAM nirUpaNa vAmAM Ave che "patra tu sapaNA" ityAdi zabdArtha - ' evaM 'tu evaM tu' A rIte 'baTTamANasuhesiNA vartamAna sukhaiSiNaH ' vartamAna sumanIcchA uravAvAjA 'eMge samaNA eke zramaNAH ardha zAkSya zramAyu 'vesA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 sUtrakRtAGgasUtra anvayArthaH-- (evaMtu) evaM tu anena prakAreNa (vaTTamANasuhesiNo) vartamAnasukhaiSiNaH vartamAnasukham AdhAkarmAdhAhAropabhogajanitameva sukham eSTuM gaveSitu zIla yeSAM te vartamAnasukhaiSiNaH vartamAnakAlikasukhamAtramevAbhilapantaH (ege samaNA) eke zramaNAH zAkyAdayaH AdhAkarmAdisevinaH svayUthikAzca (macchAvesaliyAceva) vaizAlikA matsyA iva vaizAlikajAtIyamatsyA iva (NaMtaso) anantazaH anantavAram (ghAyamessati) ghAtameSyanti ghAtaM vinAzam eSyanti--- prApsyanti / tAdRzaM duHkhaM na ekavAramevA'nubhUya tato duHkhaughAt nivRttAH bhaviSyanti kintu anekavAraM ghaTIyantranyAyena bhUyo bhUyaH saMsAramahodadhau nima jantaH saMsArasAgarapAragAmino na bhaviSyantIti bhAvaH // 4 // syaSTArthatvAt TIkA na kRtA // 4 // jAtI ke matsya ke samAna 'NaMtaso-anantazaH' anantavAra 'ghAyamessaMti-ghAtame Syanti ? ghAtako prApta kareMge // 4 // -anvayArthaisaprakAra vartamAnakAlIna sukha ke abhi- lASI arthAt jo bhaviSyat kI cintA na karake vartamAnakAlIka sukha ke hI abhilASI haiM aise 'ege samaNA' zAkyAdi zramaNa aura AdhAkarmAdikA sevana karane vAle svayUthika vaizAlikajAti ke macchoM ke jaisAanantavAra ghAtako prApta hoNge| ve usa duHkha ko eka vAra hI bhogakara nahIM chUTa jAe~ge kintu arahaTa ke nyAya se vAraMvAra saMsArasAgara meM DUbeMge, saMsArasAgara se pAra nahIM hoNge| TIkA spaSTa hai // 4 // liyA macchAceva-vaizAlikAH masyAiva' vaizAma tana matsyo-bhAvAmAnI ma 'Nato-anantazaH' manAta pAra ghAyamessati-ghAtameSyanti' vinAza prApta 42ze // 4 // sUtrArtha - eja pramANe bhaviSyanI cintA, na karanArA ane vartamAna kAlika sukhanI ja abhilASAvALA zakyAdi bauddha bhikSuo, ane AdhAkarmAdi doSayukta ADAra nIsIthImAtranuM sevana karanArA svayUthike (jaina sAdhue zAlika jAtanA manI jema saMsAramAM aneka yAtAnA e sahana kare che. ane te duHkhane eka ja vAra bhegavIne teo temAMthI chuTakAro pAmatA nathI, parantu raheMTanI jema teo vAraM vAra saMsAra sAgaramAM DUbatA raheze teo saMsAra sAgarane tarI zakaze nahIM. artha spaSTa hovAthI TIkArtha Apyo nathI man zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApa ghodhinI TokA pra. zru. a. 1 u. 3 jagadutpativiSaye matAntaranirUpaNam 353. AdhAkarmAdyAhArabhojinAM doSaM pradarya sAmprataM jagadutpattiviSaye matA ntaramAha---"iNa mannaM tu" ityAdi / / mUlam-- iNa mannaM tu aNNANaM iha megesimAhiyaM 7 8 11 12 10 deva utte ayaM loe baMbha utteti yAvare // 5 // chAyAidamanyattu ajJAnamiha ekeSAmAkhyAtam / devopto'yaM lokaH brahmopta iti cApare // 5 // anvayArtha:--- (iha) asminloke (egesiM) ekeSAM keSAMcit mate (iNa) idam agre AdhArmika Adi AhAra kA sevana karane vAloM ko doSa dikhAkara aba jagat kI utpatti ke viSaya meM matAntara dikhalAte haiM-" iNamana tu" ityAdi / zabdArtha-iha-asmin' isalokameM 'egesi-ekeSAM' koI koI ke matameM 'iNaM-idam' yaha AgekahejAnevAlA 'anaMtu-anyatta' anyahI annANaM--ajJA nam' ajJAna hai aisA 'AhiyaM-AkhyAtam' kahA hai ayaM-ayam' yaha 'loelokaH' saMsAra 'devautte-devoptaH' kisI devake dvArA utpanna kiyA gayA hai / 5 / -anvayArthaisa loka meM kinhIM ke matameM yaha-Age kahA jAnevAlA ajJAna kahA AdhAkarma Adi doSayukta AhAranA sevana karavAnA doSa ane tene kAraNe prApta thatA phaLanI prarUpaNuM karIne have sUtrakAra jaganI utpatti viSe judA judA je mate cale cha te 48 42 che iNamannatu" tyAdi ___wtha-ha-aspin' 20 bho 'egesi-ekeyAM' 5 nA matamA Namidam' 2 mA vAmAM AvanA2 'anna-anya-tu' malay or annANa ajJAnam ajJAna cha sayu 'Ahiya-AkhyAtam' hesa. 'aya-ayam' mA 'loe-loka' saMsAra 'devau-te-devoptaH' hevana dvArA utpanna 42 cha. // 5 // _ - sUtrAthaH - A lekanI utpattinA viSayamAM keTalAka ajJAnIo evI mAnyatA dharAve che ke jaDa zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtra vakSyamANam / (annatu) anyattu anyadeva (annANaM) ajJAnama, mohaviz2ambhaNam (AhiyaM) AkhyAtam kathitam , kiM punasteSAM mate kathitam ? tatrAha (ayaM) ayaM pratyakSA'pratyakSaH tiryaGnarAmaranArakarUpaH (loe) lokaH saMsAraH / (devautte) devoptaH devena upta niSpAditaH iti devoptaH yathA kazcitkRSakaH bIjaM kSetra uptvA dhAnyAdikamutpAdayati tathA-kenaciddevenA'yaM saMsAra utpAditaH (ya) ca-punaH ( avare ) apare anye- vAdino vadanti ayaM lokaH (baMbhautte) brhmoptH| brahmaNA uptaH nirmita iti / apare evaM pratipAdayanti-ayaM loko brahmaNA niSpAdita, iti / TIkAayamabhiprAyasteSAm-- jagataH sRSTeH pUrva brahmavAsIt, nAnyat tadvyatiritaM kiMcidabhavat / sa ca sarvAneva lokAnasRjat / prathama-mAkAzAdInAM gayA haiM yaha jaDa cetana kA samUha rUpa loka deva ke dvArA utpanna kiyA gayA hai| jaise koI kisAna khata meM bIja bokara dhAnya Adi utpanna karatA hai usI prakAra kisI devane isa- saMsAra ko utpanna kiyA hai| vAdI kahate haiM yaha loka brahmA ke dvArA racAgayA hai // 5 // -TIkA--- unakA abhiprAya yaha hai ki jagat kI sRSTi hone se pUrva brahmA hI thaa| usake sivAya anya kucha bhI nahIM thaa| usIne saba lokoM kA nirmANa kiyA pahale to AkAza AdikI racanA kI, phira manuSya paryanta sabhI anya padArtha bnaaye| kahA bhI hai-"tataHsvayambhUbhegavAn" ityAdi "pahale hiNyagarma arthAt brahmA hI thA" tathA "usane dekhA' evaM ' usane teja kI sRSTi kii|' ityAdi / brahmA se sampUrNa jagat utpanna huA, aisA kinhIM kA mata hai // 5 // cetananA samUha rUpa A lekanI utpatti kaI deva dvArA karavAmAM AvI che jevI rIte kheDUta pitAne khetaramAM dhAnyAdi utpanna kare che, eja rIte ke deve A sRSTinI utpatti karI che keI keI leke evuM mAne che ke brahmAe A sRSTinuM sarjana karyuM che. paNa -ttiiathkeTalAka matavAdIo evuM mAne che ke sRSTinI utpatti thayA pahelAM mAtra brahmAnuM ja astitva hatuM. temaNe sRSTinuM sarjana karyuM, pahelAM AkAza AdinI racanA karI, tyA2 mA manuSya paya tanA sadhA pArthA panAvyA. yuM paNa che 3-- "tataH svayaMmbhU bhagavAna" tyAdi ___"paDasA (29yAla (brahmA) / utai." tathA "tebhaNe yu" bhane "tabhaNe tenI sRSTi karI ItyAdi A rIte brahmAe ja AkhA jagatanuM sarjana karyuM che, evI mAnyatA DeTA sA gharAve che. // 5 // zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TokA pra. zru a. 1 u. 3 jagadutpativiSaye matAntaranirUpaNam 355 sRSTiH, tadanantaraM kramazaH sarve'pi manuSyAntAH padArthAH samutpabhAH / tathA coktam-"tataH svayambhUbhagavAn simakSurvividhAH prajAH / apa eva sasarjAdau, tAsu bIjamavAsRjat // 1 // "hiraNyagarbhaH samavartatA" "sa aikSata, "tattejo'mRjat / ityAdi / brahmaNaH sakAzAt sarva jagadutpannamiti ekeSAM matam. // 5 // punaranyeSAM mataM darzayati sUtrakAraH"IsareNa', ityAdi mUlamIsareNa kaDe loe pahANAi tahA vere. / jIvAjIvasamAutte suhaduksvasamanie- // 6 // chAyAIzvareNa kRto lokaH pradhAnAdinA tathA pare / jIvAjIvasamAyuktaH sukhaduHkhasamanvitaH // 6 // anvayArtha:(jIvAjIvasamAutte) jIvAjIvasamAyuktaH jIvAjIvAbhyAM yuktaH / sUtrakAra phira dUsaroM kA mata dikhalAte haiM-" IsareNa" ityaadi| zabdArtha-'jIvAjIvasamAuro-jIvAjIvasamAyuktaH' jIva aura ajIva se yukta tathA 'muhadukkhasamannie-sukhaduHkhasamanvitaH' sukha aura duHkhase yukta 'loe--lokaH' yaha loka 'IsareNa kaDe--IzvareNa kRtaH' izvara kRta hai aisA koI kahate haiM 'tahA-tathA' aura 'avare--apare' dUsare koI 'pahANAI-pradhAnAdiH' pradhAnAdikRta hai arthAt prakRtise hI utpanna hotA hai aisA kahate haiM // 6 // anvayArtha jIva aura ajIva se yukta tathA sukha duHkha se yukta yaha loka Izvara have sRSTinI utpattinA vikRyamAM keTalAka lekenI je bIjI mAnyatA che te sUtrakAra pragaTa recha- "IsareNa" chatyAhi -'jIvAjIvasamAu-te-jIvAjIvasamAyuktaH' 71 bhane 2501 thIyuta tathA 'suhRduHkhasamannie-sukhadukhasamanvitaH' supa bhane huthI yukta 'loe-lokaH' 20o (sasA2) 'IsareNa kaDe-IzvareNa kRtaH 752 ta che ye 5 cha, 'tahA-tathA' tathA 'avare-apare' ilon at 'pahANAI-pradhAnAdiH' pradhAna vigaire ta cha, arthAta prakRtithIja utpanna thAya che evuM kahe che. dA sUtrArtha-jIva ane ajIvathI ane sukhaduHkhathI yukta evA A lekane Izvare zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 356 sUtrakRtAGgasUtro tathA (: suhadukkhasamabhie ) sukhaduHkhasamanvitaH (loe ) ayaM lokaH / (IsareNa kaDe) IzvareNa kRtaH IzvareNotpAdita ityeke vadanti / ( tahA) tathA ( avare ) apare, anyavAdinaH kathayanti / ( pahANAi ) =pradhAnAdinA kRta ityAnuvartanIyaH tathA ca-pradhAnAdinA kRto'yaM loka iti cA'pare vadantIti / / 6 / / TIkA"IsareNa kaDe loe" ityAdi / ayaM jIvAjIvayuktaH sukhaduHkhAdi sahitaH svarganarakAdigatisahitaH janmajarAmaraNavyAdhyAdipAzapAzito loka IzvareNa kRtaH, paramezvaraprayatnenotpAditaH / anena vedAntinaiyAyika matayorupadarzanaM kRtam / ___"vedAntina Izvarasyaiva jagata upAdAnakAraNatvaM nimittakAraNatvaM ca pratipAdayanti / yato vA imAni bhUtAni jAyante yena jAtAni jIvanti yatprayantyabhisaMvizanti" "etadAtmyamidaM sarvam" "saccatyaccA'bhavat" saditipRthiyo na jAMsi pratyakSarUpANi, tyaditi--bAbAkAzau apratyakSarUpo, ne utpanna kiyA hai, aisA koI kahate haiN| dUsare vAdiyoM kA kathana hai ki pradhAna (prakRti) Adi ke dvArA racA gayA hai| unake matAnusAra yaha loka prakRti Adi ke dvArA racita hai / / 6 / / -TIkArthayaha jIva aura ajIva se yukta tathA sukha duHkhamaya saMsAra svarga-naraka Adi gatiyoM se yukta, janmajarAmaraNa vyAdhi Adi ke bandhanoM se Abaddha loka Izvara ke dvArA utpanna kiyA gayA hai| isa kathana se naiyAyika aura vedAntiyoM kA mata pradarzita kiyA gayA hai| vedAntI Izvara ko hI jagat kA upAdAna kAraNa aura nimitta kAraNa mAnate haiN| ' yato vA imAni bhUtAni jAyante, yena jAtAni jIvanti ytprutpanna karyA che, evuM keTalAka leke mAne che. tyAre keTalAka loko evuM mAne che ke prakRti Adi dvArA A lekanI racanA thaI che 6 | ___-arthjIva ane ajIvathI yukta, sukha ane duHkhamaya, svarga, naraka Adi gatiethI yukta, janma, jarA, maraNa, vyAdhi AdinA banyathI yukta evA A lekanI Izvara dvArA utpatti karavAmAM AvI che A kathana dvArA taiyAya ane vedAntIonI mAnyatA pragaTa karavAmAM AvI che. vedAntIo Izvarane ja jagatanuM upAdAna kAraNa ane nimitte kAraNe mAne che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAya bodhinI TIkA pra. zru. a.1 u. 3 jagadutpativiSaye matAntaranirUpaNam 357 ityAdi zrutibhiH, " janmAdyasya yataH" ityAdi brahmasUtrai mAyA saMvalitacetanarUpasya paramezvarasya jagata upAdAnakAraNatAM kathayanti / tathA-"tadekSata" "tatsRSTvA tadevAnuprAvizat" "eko'haM bahusyAM prajAyeya" ityAdi zrutyA, Izvaro jagataH kartA, cetanatvAt kulAlavaditi tarkeNa ca paramezvarasya jaga-- dutpattau kartRkAraNatvaM kathayanti vedAntinaH / naiyAyikAstu-- jagato girisamudrAnerupAdAnakAraNaM samavAyikAraNA'para paryAyaM paramANuM vadanti / asamavAyikAraNaM tu paramANUnAM saMyogaH nimittakAraNapadRSTadezakAlaparamezvarAdayaH / tatra samavAyikAraNaM paramANum , asamavAyikAraNaM paramANusaMyogaM, nimittakAraNaM jIvA'dRSTAdikaM cAdAya ' cetanatvAt kartRtvaM svasminnAsAdya sarva jagat paramezvaraH sRjati, jagadutpattau paramezvarasya cetanatvAt kartRtvameva na tu samavAyikAraNatvam / tathAtve samavAyikAraNe yantyabhisaMvizanti ' 'etadAtmyamidaM sarvam' ' saccatyaccA'bhavat ' ityAdi zrutivAkyoM se tathA "janmAdhAsya yataH" ityAdi brahmasUtroM ke anusAra ye Izvara ko jagat kA upAdAna kAraNa mAnate haiM ina vAkyoM kA Azaya yaha hai ki Izvara ke dvArA hI bhUtoM kI utpattihotI hai, utpanna hue bhUta jIvita rahate haiM aura usake kAraNa abhi saMveza karate haiM / yahA~ jo kucha bhI hai, saba vahI Izvara brahma hI hai / pRthvI, jala aura teja jo pratyakSa haiM aura vAyu tathA akAza jo apratyakSa haiM ve saba usI ke banAye hue haiN| mAyAyukta cetanasvarUpa Izvara jagat kA upAdAna hai| tathA 'tadakSata * tatsRSTvA tadevAnu prAvizat ' ' eko'haM bahusyAM prajAye ya' ityAdi zrutiyoM ke pramANa se bhI yahI siddha hotA hai, tathA Izvara jagat kA kartA hai, kyoMki vaha cetana hai, jo cetana hotA hai vaha karttA hotA hai jaise kuMbhAra isa tarka se bhI vedAntI Izvara ko jagat kI utpatti meM kartArUpa kAraNa kahate haiN| "yato yA imAni bhUtAni jAyante, yena jAtoni jIvanti yatprayantyabhisa vizanti" "etadAtmyamidaM sarvam," saccatyaccA'bhavat chatyA zrutivAcyA vaDe, tathA "janmAghasya yataH" tyA brahmasUtro anusAra te zvarane tanu jAhAna 1291 bhAna cha, A vAkyane bhAvArtha nIce pramANe che- IzvaranA dvArAja bhUtanI utpatti thAya che, utpanna thayelA bhUta jIvita rahe che, ane tene kAraNe abhisaMveza kare che. ahIM je kaMI paNa che te eja brahmarUpa athavA IzvararUpa che, pRthvI, jaLa ane tejapa pratyakSa tA. ane vAyu AkAzarUpa apratyakSa tane sarjaka eja Izvara che. mAyAyukata cetanasvarUpa 432 gatanu na ||29ch. tathA "tadaikSata, tatsRSTravA tadevAnu prAvizata, eko'ha bahusyAM prajAyeya" tyAhi zrutiyAnA prabhAe 43 551 me04 pAta siddha thAya che. tathA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 sUtrakRtAsUtre vartamAnA guNAH svasamAnajAtIyaM guNAntaraM kArye utpAdayanti' itiniyamAt / yadi paramezvaro jagataH samavAyikAraNaM bhavet , tadA paramezvare vartamAnaM jJAnamapi jagati saMbhavet na tu jagati cetanA dRzyate, tasmAdIzvaro na jagataH samavAyikAraNam kintu kulAlAdivannimittakAraNameva / tatrA'pi saptabhedabhinnasya kata-karma-karaNa-sampradAnA--'pAdAna-sambandhA-'dhikaraNarUpasya nimittakAraNasya madhyAt kartRkAraNameva paramezvaro jagatAM bhavati / tatra paramezvarasya jagatkartRtve' pramANa udAharati / tathAhi--kSityaGkurAdikam, kartRjanyam, kAryatvAt, ghaTavat / yadyatkArya tattatkartRjanyam, yathA ghaTaH, kSityakurAdikamapi kArya meva, sAvayavatvAt, ata: kartRjanyamevedamapi bhavati / naiyAyika pavarta samudra Adi rUpa jagat kA upAdAnakAraNa jisakA dUsarA nAma samavAyikAraNa hai, paramANu ko mAnate haiN| unakI mAnyatA ke anusAra paramANuoM kA saMyoga asamavAbikAraNa haiM aura adRSTa, deza kAla, paramezvara Adi nimitta kAraNa haiN| samavAyikAraNa paramANu, asamavAyikAraNa paramANu saMyoga aura nimitta kAraNa jIva ke adRSTa Adi ko lekara tathA cetana hone ke kAraNa apane ApameM kartRtva dhAraNa karake Izvara sampUrNa jagat kI racanA karatA hai| Izvara cetanasvarUpa hone ke kAraNa jagat kA kartA hI hai, para upAdAna kAraNa nahIM hai| samavAyi kAraNa meM jo guNa vidyamAna hote haiM, ve apane samAnajAtIya dUsare guNa ko kArya meM utpanna karate haiM, aisA Izvara jagatano kartA che, kAraNa ke te cetana che, je cetana hoya che te kartA hoya che, jema ke kuMbhAra A tarkane AdhAre paNa vedAntIo Izvarane jaganI utpattimAM kartArUpa kAraNuM mAne che. naiyAyika parvata, samudra Adi rUpa jagatanuM upAdAna kAraNa (jenuM bIju nAma samavAyikAraNa che) paramANune mAne che temanI mAnyatA pramANe paramANuMene saMga asamavAya kAraNa che, ane adaSTa, deza, kALa, paramezvara Adi nimitta kAraNe che. samavAya kAraNa paramANuM, jIvana adaSTa Adine laIne tathA cetana hovAne kAraNe piteja tRtva dhAraNa karIne Izvara saMpUrNa sRSTinI racanA kare che. Izvara cetana svarUpa hovAne kAraNe jagane kartA ja che, paNa upAdAna kAraNa nathI. samAyi kAraNamAM je guNo mejUda hoya che, te potAnA samAna jAtIya bIjA guNane kAryamAM utpanna kare che, e niyama che, A niyama pramANe je Izvara jagatanA samavAyikAraNa rUpa hota, te IzvaramAM vidyamAna jJAna guNone paNa jagamAM sadbhAva hota. parantu jagamAM cetanA te dekhAtI nathI. tethI Izvara jagatanA samavAya kAraNarUpa nathI, paraMtu te zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mantra bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 3 jagadutpattiviSaye matAntaranirUpaNam 359 itthaMca yathokta paramezvarAt yathoktarUpasya jagataH utpatti bhavatIti, naiyAyikAH kathayantIti / apare sAMkhkArAstu--nezvara: sRSTau hetuH / apitu kArya zabdAdiprapaMcaH, sukhaduHkhamohasamanvitaH iti tasya prapaJcasya sukhaduHkhamohAtmakena sAmAnyena bhAvyamiti kAryasamAnaM pradhAnaM prakRtyaparanAmakaM sattvarajastamasAM sAmyAvasthA rUpameva jagata upAdAnakAraNaM bhavati / tasmAt prakRtyaparanAmakAtpradhAnAnmahadAdikrameNa AkAzAdiprapaMcasyotpatti rbhavati / taduktamIzvarakRSNena-- "prakRte mahAMstato'haMkAra stasmAdgaNazca SoDazakaH / niyama hai / isa niyama ke anusAra yadi Izvara jagat kA samavAyikAraNa hotA to Izvara meM vidyamAna jJAnaguNa bhI jagata meM hotA / magara jagat meM cetanA to dIkhatI nahIM hai / ataeva Izvara jagat kA samavAyikAraNa nahIM hai / vaha kuMbhakAra Adi ke samAna nimittakAraNa hI hai / nimittakAraNa sAta prakAra kA hotA hai [1] [2] karma [3] karaNa [4] sampradAna [ 5 ] apAdAna [6] sambandha aura (7) adhikaraNa / inameM se Izvara jagat kA kartA rUpa kAraNa hai / Izvara ke jagatkartRtva meM anumAna pramANa kA pratipAdana kiyA jAtA haipRthvI tathA aMkura Adi karttA dvArA janya haiM, kyoMki ve kArya haiM, jo kArya hote haiM ve saba kartRjanya hote haiM jaise ghaTa pRthvI aMkuraAdi AdikArya, kyoMki vaha sAvayava haiN| isa prakAra pRthvI Adi sAvayava hone se kArya haiM aura kArya hone ke kAraNa kartA ke dvArA utpanna hone yogya haiM / isa prakAra naiyAyikoM kA kathana hai ki yathokta paramAtmA se yathokta rUpa jagat kI utpatti hotI hai / kuMbhAra AdinI jema nimitta kAraNa ja che. nimittakAraNa sAta prakAranu hAya che~~ (1) urttA (2) arbha, (3) 42, (4) saMpradAna, ( 4 ) apAhAna, ( 1 ) saMbaMdha ane (7) adhikaraNa. A sAtamAMthI izvara jagatanA kartArUpa kAraNa che. IzvaranA jagata katRttvamAM anumAna pramANanuM pratipAdana karavAmAM Ave che-- pRthvI tathA aMkura Adi kartA dvArA janya che, kAraNa ke teo kArUpa che. eve niyama che ke je kAryo hAya che, te katujanya hAya che. jevI rIte ghaDA, aMkura Adi kAryAM che, kAraNa ke te sAvayava che, eja pramANe pRthvI Adi paNa sAvayava hAvAthI kArUpa che. ane te kArUpa hovAne kAraNe kartA dvArA utpanna thavA ceAgya che. A prakAre naiyAyikAnuM evuM kathana che ke yatheAkata (AgaLa jenu jevu svarUpa prakaTa karyuM che. evA ) paramAtmA dvArA yatheAkata svarUpavALA jagatanI utpatti karAI che, zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni" iti / " pradhAnaM mUlakaNam, tato mahattattvaM samutpadyate, tAdRzamahataH sakAzAt ahaMkArasya jani:, ahaMkArA dekAdazendriyANi paJca tanmAtrANi bhUtasUkSmarUpANi jAyante / tebhyaH sUkSmebhyaH paJcamahAbhUtAnAm AkAzavAyu tejojalapRthivInAM samutpattiH / pRthavIbhya oSadhivanaspatyAdInAM saMbhavo jAyate / puruSastu kevala mudAsIno bhoktA ca tadevaM sarvamapi kArya pradhAnAdeva sAkSAtparaM parayA jAyate iti / sUtrakRtAGgasUtre aba sUtrakAra sAMkhyoM kA kathana karate haiM / unakA kahanA hai ki Izvara jagat kA kAraNa nahIM hai / unakA tarka yaha hai ki zabdAdi jo prapaMca (phelAvabistAra ) hai vaha sukha duHkha aura moha Adi se yukta hai ataeva isa prapaMcakA kAraNabhI sukha duHkha moha Adise yukta hI honA cAhie / pradhAna yA prakRti kArya ke samAna hI hai, ataeva vahI jagat kA upAdAna kAraNa hai / satoguNa, rajoguNa aura tamoguNa kI samAna avasthA ko pradhAna yA prakRti kahate haiM / isa prakRti se mahat (buddhi) Adi ke kramase AkAza Adi prapaMca kI utpatti hotI hai / Izvara kRSNa ne kahA hai 'prakRti se mahattatva kI, mahat se tatvoM kI aura una solaha meM ke pA~ca utpatti hotI hai / ahaMkAra kI, ahaMkAra se solaha tanmAtrAoM se pA~ca bhUtoM kI tAtparya yaha hai ki pradhAna mUla kAraNa hai / pradhAna se mahat arthAt buddhi utpanna hotI hai / mahat se ahaMkAra kA prAdurbhAva hotA hai / ahaMkAra se gyAraha indriyA~ (pA~ca jJAnendriyA~, pA~ca karmendriyA~ aura mana) aura pAMca tanmAtrA have sUtrakAra sAMkhyAneA mata prakaTa kare che- sAMkhyAnI evI mAnyatA che ke Izvara jaganuM kAraNa nathI--- izvare jagatnI racanA karI nathI. temanA evA taka che ke zabdAdi je prapaMca (vistAra ) che, te sukhadu:kha ane mehathI yukta che, tethI A prapaMcanu kAraNa paNa sukhaduHkha, meha AdithI yukta hAvu joie pradhAna athavA prakRti kAryanA samAnaja che, tethI tene ja (prakRtineja) jagatttu upAdAnakAraNu mAnavu joie. satvaguNu, rajoguNa, ane tameguNanI samAna avasthAne pradhAna athavA prakRti kahe che. A prakRti dvArA mahat (buddhi) AdinA krame AkAza Adi prapaMcanI utpatti thAya che. zvarakRSNe evuM kahyuM ke- "prakRti vaDe mahatttattvanI, mahetu paDe ahaMkAranI, ahaMkAra vaDe soLa tattvonI ane e sALamAMnA pAMca tanmAtrAe vaDe pAMca bhUtAnI utpatti thAya che. A kathananA bhAvArtha e che ke pradhAna (prakRti) mULa kAraNa che. prakRti dvArA mahat ( buddhi) utpanna thAya che, mahat vaDe ahukAranA prAdurbhAva ( prakaTa thavAnI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha vodhino TIkA pra. zu. a. 9 u. 3 jagadutpativiSaye matAntara nirUpaNam 361 "pahANAI' pradhAnAdi, akSAdipadena kAlasvabhAvaniyativAdinAM grahaNa bhavati / tathA ca kAlavAdinaH kAlAdeva jIvAjIvAdisaMyuktaH sukhaduHkhasamanvitaH sarvo'pi saMbhavati / ___ ata eva janimatAM bhavati, amukaH padArtho'mukakAle bhavati nAnyasmin kI utpatti hotI hai / yaha pAMca tanmAtrA bhUtoM ke sUkSma rUpa haiM aura nAma haiMrUpa, rasa, gaMdha, sparza aura zabda / ina pAMca tanmAtrAA~ se AkAza, vAyu, teja, jala aura pRthivI nAmaka pAMca mahAbhUtoM kI utpatti hotI hai / pRthvI se auSadhi vanaspati Adi paidA hotI haiN| puruSa kevala udAsIna aura bhoktA hai isa prakAra sabhI kArya sAkSat yA paramparA rUpa se prakRti se hI utpanna hote haiN| gAthA meM 'pahANAI' pada meM prayukta 'Adi' zabda se kAlavAdI svabhAvavAdI Adi kA grahaNa kiyA gayA hai / kAlavAdI ke matAnusAra isa jIva ajIvamaya aura sukhaduHkhamaya saMsAra kA kAraNa kAla hI hai / ve kahate haiM- amuka padArtha amuka hI kAla meM utpanna hotA hai, anyakAla meM nhiiN| kahA haikAla hI bhUtoM ko utpanna karatA hai, kAla hI prajA kA saMhAra karatA hai / jaba hama saba so jAte haiM taba bhI kAla jAgatA rahatA hai / kAla duratikrama hai usake sAmarthya ko ullaMghana nahIM kiyA jA sakatA / / kriyA) thAya che. ahaMkAra vaDe 11 Indriyo (pAMca jJAnendriya, pAMca karmendrio ane mana) ane pAMca tanmAtrAnI utpatti thAya che. A prAMca tanmAtrA bhUtanA sUphama rUpa che ane nAma che--- rUpa, rasa, gaMdha, sparza ane zabda. A pAMca tanmAtrA vaDe AkAza, vAyu, teja, jaLa ane pRthvI nAmanA pAMca mahAbhUtanI utpatti thAya che. pRthvImAMthI auSadhi, vanaspati Adi pedA thAya che. puruSa (AtmA) kevaLa udAsIna ane bhaktA che. A prakAre saghaLAM kAryonI sAkSAt athavA paraMparA rUpe prakRti 43 14 utpatti thAya che. yAma " pahANAI" 54mA prayuta thayeTA " Adi" pada vaDe kALavAdI, svabhAvavAhI, niyativAdI Adine grahaNa karavAmAM Avela che. kALavAdIonI mAnyatA anusAra A jIvaajIvamaya tathA sukhaduHkha maya saMsAranuM kAraNa kALa ja che teo kahe che ke amuka padArtha amuka kALe ja utpanna thAya che, anya kALe utpanna thatuM nathI kahyuM paNa che ke -', kALa ja bhUtone utpanna kare che ane kALa ja prajAne saMhAra kare che. jyAre ApaNe UMdhI jaIe chIe, tyAre paNa kALa jAgRta ja rahe che. kALa duratikramya che tenA AgaLa keInuM kaMI cAlatuM nathI, zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 kAle / taduktam-kAlaH sRjati bhUtAni kAlaH saMharate prajAH / kAlaH supteSu jAgartti, kAlo hi duratikramaH " iti / svabhAvavAdinastu svabhAvena sarvo'pi lokaH saMjAtaH iti / niyativAdinastu niyatyaiva sarva prastUyate / tadevaM te te - vAdinaH sva matAnusAreNA'yaM loko jAyate iti vadanti // 6 // " jagata utpattau tato'paramapi mataM pradarzayati sUtrakAraH - " sayaMbhuNA" ityAdi / mUlam - 1 3 2 10 12 sayaMbhuNA kaDe, loe, iti vRttaM mahesiNA / 4 6 7 8 mAreNa saMthuyA moyA, teNa loe asAsae - " chAyA svayambhuvA kRto lokaH ityuktaM hi maharSiNA / mAreNa saMstutA mAyA tena lokaH azAzvataH // 7 sUtrakRtAGgasUtre "" 110 svabhAvavAdI mAnatA hai-- samasta loka svabhAva se hI utpanna huA hai / niyativAdI ke matAnusAra sabhI kucha niyati ke dvArA hI utpanna hotA hai| isa prakAra bhinna bhinnavAdi apane apane mata ke anusAra loka kI utpatti kahate haiM // 6 // jagat kI utpatti ke viSaya meM sUtrakAra eka aura mata kA ullekha karate haiM- "sayaMbhuNA" ityAdi / zabdArtha - "saMbhruNA - svayambhuvA" viSNune "loe-lokaH' saMsAra 'kaDekRtaH ' kiyA hai 'mAreNa - yamarAjena' yamarAjAne 'mAyA - mAyA' mAyAzakti 'saMyA - saMstutA' racI hai 'teNa tena' isakAraNa 'loe - loka : ' saMsAra 'asAsae azAzvataH' anitya hai // 7 // svabhAvavAdIo evuM mAne che ke samasta leAka svAbhAvika rIte ja utpanna thAyeA che. niyativAdIe evu kahe che ke saghaLA padArthA niyati dvArA ja utpanna thAya che. A prakAre leAkanI utpattinA viSayamAM judA judA matavAdIonI judI judI mAnyataamo che. // 5 // jagatanI utpattinA viSayamAM vadhu eka mAnyatAne sUtrakAra have prakaTa kare che " - " ityAdi zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 'saya bhuNA zArtha' - 'sabhuNA-svayambhuvA' viSNuye 'koSa-loka:' saMsAra 'kaDe mRtaH rela che 'mAreNa - yamarAjena' yabharAlaye 'mAyA mAyA' bhAyAzakti 'saMthuyA - saMstutA' syesa che. 'teNa tena' mA aro 'lopa- lokaH' saMsAra 'asAsapa- azAzvataH' anitya che. // 7 // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 3 jagadutpattiviSaye matAntara nirUpaNam 363 anvayArtha:(sayaMbhuNA ) svayambhuvA= vissnnunaa| (loe) lokH| (kaDe) kRtaH)= rcitH| (mAreNa) mAreNa yamarAjena / (mAyA) mArakazakti AyA / (saMthuyA) saMstutA-racitA / (teNa) tena kAraNena / (loe) lokaH (asAsae) azAzvato' nityaH (iti) iti evam (mahesiNA) maharSiNA (vRttaM) uktaM kathitamiti / ____ kazcidanyatIrthI evaM kathayati-yadayaM loko viSNunotpAdita iti maharSiNA kthitH| tathA tenaiva viSNunA lokAnAM vyavasthAyai yamarAja utpAditaH, tena yamena loko mAryate / tasmAlloko jaDAjaDAtmako mriyate, maraNAdanityae / utpattivinAzavatAmanityatvaM prasiddhameveti bhaavH| anvayArthayaha loka svayaMbhU (viSNu) ne racA hai| mAra (yamarAja) ne mAyA (mArakazakti) racI hai| isa kAraNa se loka anitya hai| aisA maharSi ne kahA hai| koI anyatIrthika (paurANika) kahate haiM ki-maharpine aisA kahA hai ki isa loka kI racanA viSNu ne kI hai, loka kI vyavasthA ke lie viSNu ne hI yamarAja ko utpanna kiyA hai jo logoMko mAratA hai / isa yamarAja ke kAraNa hI sacetana aura acetana kI mRtyu hotI hai / mRtyu hone ke kAraNa loka azAzvata hai / jinakI utpatti ho aura vinAza bhI ho, unakI anityatA prasiddha hI hai // 7 // - sUtrAya - 21 sonI svayaMbhU (vipazu bhagavAn ) vaDe syAnA 42vAma mAvI cha. bhA2 (yabharAne) dvArA mAyA (mAraka zakti) nI racanA karavAmAM AvI che. te kAraNe loka anitya cha," the bhAvi che. kaI kaI anyatIthike pirANike evuM kahe che ke maharSie evuM kahyuM che ke A lekanI racanA viSNue karI che. lekanI vyavasthAne mATe viSNue yamarAjane utpanna karyA che, je lekene saMhAra kare che. te yamarAjane kAraNe ja sacetananuM mRtyu thAya che ane acetanane nAza thAya che mRtyune sadbhAva hovAne kAraNe leka azAzvata che. jemanI utpatti thatI hoya ane nAza paNa thatuM hoya, evI vastuone anitya athavA azAzvata mAnavAmAM bhAva cha. // 6 // zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtro Ramanandamanna TIkA kiMca jagata utpattiviSaye naiyAyikAdyatirikto'paraH kazcidvAdi evaM pratipAdayati-"sayaMbhuNA" ityAdi / syayaM bhavati, svavyatiriktA'napekSayaivA' bhivyakto bhavati yaH sa svayambhUH% viSNuH, anyovA brahmA kamalayoniH, sa ca eka eva sarva prathamato'bhUt / sa ca svAtiriktaM kamapyapazyan sAdhanAbhAvAdAnandaM na labdhavAn / tathA ca zrutiH- "tasmAdekAkI na ramate" iti| tataH sa Ananda kAraNaM svAtiriktamabhilaSitavAn / tasyaivaM cintayato dvitIyA zaktirabhUt, tato lokonAM sthAvarajaMgamAnAM sRSTi rjaataa| evaM prakAreNa mama maharSiNA= pUrvAcAryeNa kathitam / TIkArtha-- jagat utpatti ke viSaya meM naiyAyika Adi darzanoM ke atirikta dUsarA koI vAdI kahatA hai-- 'jo svayaM hotA hai yA apane se bhinna anya kI apekSA na rakhatA huA prakaTa ho jAtA hai, vaha 'svayambhU' kahalAtA hai / aisA svayambhU viSNu hai yA kamalayoni brahmA hai / sRSTi se pahale vaha akelA hI thA / kisI dUsare ko na dekhakara, Ananda ke sAdhana kA abhAva hone se use Ananda nahIM milA / zruti meM bhI kahA hai-usa akele kA mana nahIM lagA / taba usane aise kisI dUsare kI kAmanA kI jisase Ananda lAbha ho sake / usake vicAra karane para 'zakti ' dUsarI utpanna ho gaI / tatpazcAt sthAvaroM aura jaMgamoM kI sRSTi paidA huI-aisA hamAre pUrvAcArya maharSi ne kahA hai - TI -- naiyAyika Adi matavAdIo sivAyanA keTalAka anya matavAdIo jagatanI utpattinA viSayamAM A prakAranI mAnyatA dharAve che " je svayaM prakaTa thAya che pitAnAthI bhinna evA keI paNa anya padArthanI apekSA rAkhyA vinA je prakaTa thaI jAya che, tene svayaMbhU kahe che viSNune athavA kamalayeni brahmAne evAM svayaMbhU kahe che sRSTinuM sarjana thayA pahelAM, ekalA svayaMbhUne ja saddabhAva hato ke anya vastune nahIM dekhavAthI, AnaMdanA sAdhananA abhAvane lIdhe svayaMbhUne AnaMda prApta thatuM nahIM kRtimAM paNa kahyuM che ke "temane ekalA gothu nahIM" tethI temaNe evI kaI anya vastunI kAmanA karI ke jenA dvArA AnaMda maLI zake A prakArane vicAra karyo tyAre je bIjI vastu utpanna thaI tenuM nAma "zakti" hatuM tyAra bAda sthAvara ane jaMgamenI sRSTinuM sarjana thayuM, A prakArane amArA pUrvAcArya maharSiene mata che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samathArtha bodhinI TIkA pra. zru a. 1. u. 3 jagadutpattiviSaye matAntara nirUpaNam 365 tathA ca zrutiH-'iti zuNuma dhIrANAM ye naH tadvicacakSire" pUrvAcAryANAmeva vacanaM vayaM zruNumaH yat- ye pUrvAcAryA naH asmabhyaM vicacakSire kathitavantaH iti / anena prakAreNa svayambhUvAdino lokasya sthAvarajaMgamasya kartAraM svIkurvanti svayambhUvam / api ca sa svymbhuuvissnnulokaanutpaady tadbhAreNa bhItaH san , athavA lokavyavasthAyai mAraM yamarAjam utpAditavAn / tena-yamarAjena mAyA racitA tAM mAyAM puraskRtya sa yamo lokAn mArayati / "taduktaM zrutyA" "yasya brahmaca kSatraMca ubhe bhavata odanaH / mRtyu yesyopasecanaM kaitthA vedayatrasaH " / yasya yamarAjasya brAhmaNAdikam odano bhavati mRtyuzca upasecana zAkasthAnIyaM bhavati--itthambhUtaM svayambhuvaM ko jAnAti yatra sa sthitaH ityAdi svayaMbhUvAdimatam // 7 / / / zruti meM kahA hai--hama pUrvAcAryoM kA aisA vacana sunate haiM jinhoMne hameM aisA kahA hai| isa prakAra svayaMbhUvAdI sthAvara jaMgamarUpa jagat kA kartA svayaMbhU ko svIkAra karate hai / aura vaha svayaMbhU (viSNu) lokoM ko utpanna karake jaba unake bhAra se bhayabhIta huA to usane loka vyavasthA ke lie yamarAja ko janma diyA / yamarAja ne mAyA racI, usa mAyA ko Age karake yamarAja lokoM kA saMhAra karatA hai / zruti meM bhI kahA hai-"yasya brahma ca kSatraM ca "ityAdi / brAhmaNa aura kSatriya Adi jisa ke bhojana haiM aura mRtyu jisa ke lie zAka bhAjI ke samAna hai, aise syayaMbhU ko kauna nahIM jAnatA, jahAM vaha sthita hai / ityAdi svayaMbhUvAdiyoM kA mata hai // 7 / / kRtimAM kahyuM che ke ame pUrvAcAryonI evI vAta sAMbhaLIe chIe temaNe ja amane evuM kahyuM che A prakAre svayaMbhUvAdIo sthAvara jaMgama rUpa A saMsAranA kartA svayaMbhUne mAne che, ane lokone utpanna karyA bAda jyAre temanA bhArathI te svayaMbhU (brahmA) bhayabhIta thaI gayA, tyAre temaNe lekavyavasthAne mATe yamarAjane utpanna karyA. yamarAje mAyA racI. te mAyAne AgaLa karIne yamarAja lokene saMhAra kare che. zrutimAM paNa kahyuM che ke " yasya brahma ca kSatraM ca" tyAha- brAhmaNa ane kSatriya Adi jemanuM bhejana che, ane mRtyu jemanI AgaLa zAkabhAjInA samAna (tuccha) che, evA svayaMbhUne keNu nathI jANatuM ? ityAdi svayaMbhUvAdIene mata che. chA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtro "jagatsRSTiviSaye tato'nyeSAM mataM darzayati sUtrakAraH-"mAhaNA samaNA" ityaadi| mUlam mAhaNo samaNA ege Aha aMDakaDe jage aso tattamakAsIya ayANaMtA musaM vde-||8 chAyAbAhmaNAH zramaNA eke, AhuraNDakRtaM jagat / asau tattvamakArSIcA jAnanto mRSA vadet -8 anyavArtha:(ege) eke kecit / (mAhaNA) brAhmaNAH =vedvaadinH| tathA-(samaNA) zramaNAH triDaNDiprabhRtayaH paurANikAdayazca / (jage) jagat, sthAvarajaMgamAtmako jagat kI racanA ke viSaya meM sUtrakAra anya matoM kA ullekha karate haiM-- 'mAhaNA samaNA,' ityAdi / zabdArtha-ege-eke' koI 'mAhaNA-brAhmaNa brAhmaNAH tathA 'samaNA zramaNAH' zramaNajana 'jage-jagat' yaha loka 'aMDakaDe-aMDakRtam' aMDAse banAhuvA 'Aha -AhuH' kahate haiM 'aso-asau' yaha brahmAne ttattaM-tattvam' padArthasamUhako akAsI akArSIt' banAyA hai 'ayANatA-ajAnantaH' vastutatvako na jAnane vAle ve brAhmaNAdi 'musaM-mRSA' jhUThA 'vade-vadanti' kahate haiM // 8 // anvayArthakoI koI brAhmaNa arthAt vedavAdI aura zramaNa tridaNDI paurANika Adi kahate haiM ki jagat aMDe se banA hai aura brahmA ne padArtha samUha kI racanA kI hai| jaganI racanAnA viSayamAM je anya mate cAle che temane nirdeza karIne sUtrakAra mA mAnyatAmAne mithyA 4 cha-" mAhaNA samaNA" tyAha zahA--'ege-eke' 5 'mAhaNA-brAhmagAH prAhmaNa tathA 'samaNA-zramaNAH' zramazAna 'jage-jagat' 20 (sasA2) 'aMDakaDe-aMDakRtam' mAthI bhanera 'Aha-AhuH' 4 che. 'alo asauM' 2 // brahmAye tata-tattvam' hA samUDane 'akAsI-akAt'i nAvesa che. 'AyaNatA-ajAnantaH' vastutatvane na vAvA te brAhmaNa vagere 'musa-mRSA' mA 'vade-vadanti' 4 cha. // 8 // anvyaarthkaI kaI brAhmaNa (vedavAdIo) zramaNa tridaMDIo ane paurANika kahe che ke jagata IDAmAMthI banyuM che, ane brahmAe padArtha samUhanI racanA karI che. A pramANe zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru a. 1 u.3 jagadutpativiSaye matAntara nirUpaNam 367 lokaH / (aMDa kaDe) aNDakRtamiti / (Aha) AhuH kathayanti / punazca (aso) asau brahmA (tat) tatvam =padArthasamUham / akArSIta-racitavAn iti / (ayANaMtA) ajAnantaH / vastu-tattvamajAnAnAste brAhmaNAdayaH (musa) mRSA / (vade) vadanti-kathayanti / itthaM padArthajAtAnAm utpattirbhavatIti mRSaiva te pratipAdayanti / mithyAprarUpaNe teSAmajJAnameva kAraNaM bhavatIti // 8 // TIkA___apica (mAhaNA) brahmaNAH vedavidaH (samaNA) zramaNAH tridaNDiprabhRtayaH, 'ege' eke paurANikaH smRtyanuyAyinazca / eke, na tu sarve-(Aha) AhuH= kathayanti / kiM kathayanti tatrAha- (aMDakaDe jage=) aNDakRtaM jagat jAyate= utpadyate iti jagata, pratyakSanirdiSTam sthAvarajaMgamAtmakam / aNDena kRtam, aNDAjAtamityarthaH / tathAhi-sRSTeH pUrva na kimapi vastujAta-mAsIt, padArtharahitaM jagadAsIt tato viSNo nAbhikamalAdutpanno brahmA aNDaM nirmitavAn / taduktam-"tadaNDamabhavaddhamaM sahasrAMzusamaprabham / iti sahastrAMzusamaprabhamiti, sUryasadRzaM tadaNDamutpAditavAnityarthaH tato'NDadvidhAkRtaM brahmaNA, teno'idho vibhAgo jAtaH / aisA kahane vAle brAhmaNa Adi tattva ko na jAnate hue mithyA kathana karate haiM / arthAta padArthoM kI utpatti ke viSaya meM unakA kathana mithyA haiM aura mithyA kathana kA kAraNa unakA ajJAna hai // 8 // TIkAthakoI koI brAhmaNa, zramaNa aura paurANika kahate haiM ki yaha jagat aMDe se utpanna huA hai / unakI mAnyatA yaha hai ki-sRSTi se pahale koI bhI vastu nahIM thii| taba viSNu ke nAbhikamala se brahmA kA janma huA aura brahmA ne aMDA banAyA / kahA bhI hai - vaha aMDA sUrya ke samAna prabhA vAlA haimavarNa thA / 'brahmAne usa aMDe ke do TukaDe kara die / aisA kahane se kahenArA brAhmaNo Adi tattvane nahI jANavAne kAraNe mithyA kathana kare che. padArthonI utpatti viSenI temanI mAnyatA mithyA che. teo ajJAnane kAraNe ja AvuM mithyA 4thana 3re cha. // 8 // TAtha kaI kaI brAhmaNa, zramaNa ene paurANika kahe che ke A jagat IDAmAMthI utpanna thayuM che temanI mAnyatA evI che ke sRSTinuM sarjana thayA pahelAM viSNu sivAya kaI paNa vastu na hatI tyAra bAda viSagunA nAbhikamalamAMthI brahmA pragaTa thayA. ane brahmAe IDAnI racanA karI kahyuM paNa cheke - "te IDu sUryanA samAna prabhAvALu ane sonerIvarNana hatuM brahmAe te IDAnA be TukaDA karI nAkhyA. A rIte IDAnA be vibhAga paDI zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 sUtrakRtAGgasUtre madhyeca-bhU1 rbhuvaH2, svaH3, mahaH4, janaH5, tapaH6, satyaH7, ityevaM rUpANAM saptAnAmUrdhvalokAnAm / evam-atala 1 vitala2 sutala3 talAtala4 pAtAla5 mahApAtAla6 rasAtala7 rUpANAM ca saptAnAmadholokAnAM ceti caturdazabhuvanAnAmutpattirabhUt / evaM pRthivIjalatejovAyugaganasarit samudraparvatAdInAM sarveSAmutpattirabhUt / taduktam-"AsIdidaM tamobhUtamaprajJAtamalakSaNam / __ aprataya'mavijJeyaM, prasuptamiva sa taH" // 1 // iti / / evaM krameNa 'aso' asau brahmA 'tattaM' tattvaM sarvapadArthajAtaM tadaNDakramaparamparayA 'akAsI' akArSIt kRtavAn / te ca brAhmaNazramaNapaurANikasmRdo vibhAga ho gae Urdhva bhAga aura adhobhAga / madhya meM (1) bhU (2) bhurvaH (6) svaH (4) maha (5) jana (6) tapa aura (7) satya, ina sAta lokoM kI tathA (1) atala (2) vitala (3) sutala ( 4 ) talAtala (5) pAtAla (6) mahApAtAla aura (7) rasAtala nAmaka sAta adho lokoM kI utpatti huii| isa prakAra caudaha loka bana gae / isI prakAra pRthivI, jala, teja, vAyu, gagana, nadI, samudra aura parvata Adi sabhI kI utpatti huI / kahA bhI haiM- yaha saba andhakAra jaisA thA, sarvathA ajJAta thA, isakA koI lakSaNa nahIM thA, isake viSaya meM tarka se bhI kucha nahIM jAnA jA sakatA thA, ajJeya thA, sabhI aura sarvathA supta zUnya jaisA thA / brahmA ne isa prakAra aMDe se AraMbha karake anukrama se saba padArthoM kI racanA kI / parantu ve brAhmaNa, zramaNa, paurANika evaM smRti anuyAyI ayA (1) 1, (2) adholaa| madhyama (1) bhU, (2) bhuvaH (3) 21H, (4) ; (5) na, (6) ta5 ane (7) satya, 2 sAta khAnI tathA (1) satata, (2) vita (3) sutA, (4) tAtaa, (5) pAtAsa, (6) mahApAta ane(7) 2sAtata nAmanA sAta adhe lekanI utpatti thaI A prakAre 14 lekanI utpatti thaI gaI eja pramANe pRthvI, jaLa, teja vAyu, AkAza, samudra ane parvata Adi badhAM padArthonI utpatti thaI gaI kahyuM paNa che ke - "sakaLa vizva pahelAM aMdhakAramaya hatuM, sarvathA ajJAna hatuM, tenuM keI lakSaNa na hatuM tarka dvArA paNa tene viSe kaMI jANI zakAtu nahIM, aya hatuM ane cAre tarapha sarvathA sUsa zunya jevuM hatuM. brahmAe A prakAre IDAthI zarUAta karIne kama krame saghaLA padArthonI racanA karI paraMtu te brAhmaNa, zramaNo, paurANika ane smRttinA anuyAyIo vAstavika zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAyArthabodhinI TIkA pra. zra.a. 1 u. 3 devakRtajagaditivAdinAM matanirAkaraNam 369 tyanuyAyinaH 'ayANatA' amAnantaH vAstavikatatvamajAnAnAH santaH 'musaM' mRva 'vae' vadanti / anyathA sthitaM tasvamanyathaiva pratipAdayantIti bhAvaH // 8 // devoptAdijagadvAdinAM mataM nirAkatamAha-"saehi" ityAdi saehiM pariyAehi loyaM bUyA karettiya / tattaM te Na jiANaMti Na viNAsI kathA iti // 9 -chAyA"svakaiH paryAyai lokamabruvan kRtamiti ca / tattvaM te na vijAnanti na vinAzI kadApi hi // 9 anvayArtha (saehi) svakaiH (pariyAehi) paryAyaiH abhipraayvishessaiH| (loyaM) (lokaM), vAstavika tattva ko nahIM jAnate hue mithyA hI kathana karate haiM / vastu svarUpa kucha aura hai kintu ve aura hI taraha kA kahate haiM // 8 // aba devakRta jagatvAdiyoM ke mata kA nirAkaraNa karane ke lie sUtrakAra kahate haiM- "sarahiM "ityAdi / zabdArtha-'saehi-svakaiH' apane pariyAehiM-paryAyaiH' abhiprAya se 'loyaM-lokaM' loka ko 'kaDettiya-kRtamiti' kiyAhuA 'bUyA-abruvan ' kahate haiM 'te-te' ye 'tattaM-tattvaM' vastu svarUpako 'Na viyANati-na vijAnanti' nahIM jAnate hai yaha loka 'kayAivi-kadAcidapi' kabhI bhI 'Na viNAsI-na vinAzI' vinAzazIla nahIM hai // 9 // anvayArthavAdI apane apane abhiprAya ke anusAra jagat ko brahmA Adi ke tatvathI ajJAta hovAne kAraNe mithyA kathana ja kare che. vastasvarUpa judA ja prakAranuM che. paNa teo temanA ajJAnane kAraNe uparyukta mAnyatAne sAcI mAne che. 8 have jagatane devakRta mAnanArA lokenA matanuM khaMDana karavAmAM Ave che - "saehi " pratyAhi zahAtha--saehi-svakaiH' 5 'pariyApahi-paryAyaiH' abhiprAyathA 'lAya-loka' saMsArane kaDettiya-kRtamiti' 42bachetebha bUyA-adhuncha 'te-te' tegA tana-tatva' patu s135ne 'Na biyANati-na vimAnanti' tatA nathI. 2 'kayAivi-kadAcita dhyAre pA 'Na viNAsI-na vinAzI vinAzazIla nathI. Gu - sUtrArtha - te anya matavAdIo pitApitAnA mata pramANe jagatane brahmA Adi dvArA racita zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 sUtrakRtAGgasUtre bhUrAdikam / (karettiya) kRtaM brahmAdinA iti (ghUyA) abruvan / (te) te vAdinaH / (tattaM) tattvaM vastusvarUpam / (Na vijAgati) na vijAnanti naiva kathamapi jAnanti / kintu ayaM lokaH (kayAivi) kadAcidapi / (Na viNAsI) na vinAzI vinAzazIlo nAsti / ___ayaM bhAvaH-te vAdinaH svasvAbhiprAyavizeSairdevAdibhiH kRto'yaM loka iti bruvantaH, tattvaM pAramArthikaM naiva vijAnanti / yato'yaM lokaH kadAcidapi-niranvayato na vinazyati paryAyarUpeNa pratikSaNamanyathAbhAve'pi avasthitaH / dravya rUpeNA'vinAzAt , iti / TIkApUrvapradarzitA vAdinaH svasvAbhiprAyavizeSaiH paridRzyamAno lokaH devena kenacit , brahmaNA paramezvareNa pradhAnasvamAvakAlaniyatyAdibhirvA saMpAdita dvArA kiyA kahate haiN| unhe vAstavikatA kA jJAna nahIM hai / vAstavikatA yaha hai ki loka vinAzazIla kadApi nahIM hai| abhiprAya yaha hai-pUrvoktavAdI apane apane abhiprAya ke anusAra yaha loka devAdi ke dvArA racita hai aisA kahate haiM, parantu unheM vAstavika tattva kA jJAna nahIM hai / kyoMki isa loka kA kabhI bhI niranvaya arthAta samala vinAza nahIM hotA / paryAyarUpa se kSaNa kSaNa meM palaTate rahane para bhI dravyarUpa se vaha kabhI vinaSTa nahIM hotA, sadA kAyama rahatA hai / 9 TIkArtha pUrvoktavAdI apanI apanI icchA ke anusAra isa dikhAI dene vAle mAne che. temane vAstaviktAnuM jJAna nathI. vAstavika paristhiti te e che ke leka vinAzazIla nathI paraMtu nitya ja che. A sthAnane bhAvArtha e che ke keI A lene deva dvArA racita kahe che, kaI Izvara dvArA racita kahe che. ItyAdi aneka mAnyatAo cAle che. paraMtu A prakAranI mAnyatA dharAvanAra loke vAstavika paristhitithI anabhijJa che. temane vAstavika tatvanuM jJAna nathI. kAraNa ke A lekano niranvaya (samULa) vinAza kadI paNa thatuM nathI, paryAya rUpe kSaNe kSaNe parivartana pAmavA chatAM paNa dravya rUpe te tene kadI nAza thata nathI. eTale ke lekanuM astitva kAyama TakI rahe che. arthpUrvokta anya tIthika jagatanI utpattinA viSayamAM pita pitAnI IcchA anusAra zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhino TIkA pra. zru. a. 1 u.2 prakArAntareNa karmabandhanirUpaNam 371 iti varNayanti tathA svayambhuvA nirmitaH, tanirmitamAyayA mriyate ca tatavANDasamudbhavo loka ityAdi svakIyayuktibhiH pratipAdayanti mayA yaducyatetadeva satyaM nA'nyaditi / itthaM pratipAdayantaH sarve'pi vAdinaH tatvaM vAsta vikArtha lokasvabhAvaM na vijAnanti / dravyarUpeNa kadAcidapi niranvayatayA na vinazyati / evaM sthitau sarvathA vinazyantIti vadantaste paramArtha na jAnanti / 9 1 atItakAle'yaM lokaH AsIt, idAnImapi vidyate anAgatakAle ca bhaviSyatyeva, dravyArthikanayena kAlatraye'pi sadbhAvAt / pratikSaNaM paryAyarUpeNa loka ko kisI brahmA ne, paramezvara ne prakRti ne, svabhAva, kAla athavA niyati ne, utpanna kiyA hai, aisA kahate haiM / kisI kA kahanA hai ki ise svayaMbhU ne banAyA hai aura usI ke dvArA nirmita mAyA ke dvArA maratA hai aura aNDe se loka kI utpatti huI hai / ve saba apanI yuktiyoM se aisA pratipAdana karate haiM meM jo kahatA hU~ vahI satya hai, anya nahIM / kintu isa prakAra pratipAdana karake hue sabhI vAdI vAstavika vastu svarUpa ko nahIM jAnate haiM / yaha loka dravyarUpa se kabhI bhI sarvathA naSTa nahIM hotA aisA zAstrakAra kahate haiM / aisI sthiti meM usakA sarvathA vinAza kahane vAle paramArtha ke jJAtA nahIM haiM / yaha loka bhUtakAla meM thA, vartamAna meM bhI haiM aura rahegA dravyArthika naya se yaha tInoM kAloM meM vidyamAna bhaviSya meM bhI rahatA hai / yadyapi mAnyatAo prakaTa kare che. koI ema mAne che. ke A leAka brahmAe banAvyA che. koI kahe che ke paramezvare tenI utpatti karI che, eja pramANe kALa, svabhAva, niyati Aphri dvArA paNa A leAkanI utpatti thayAnu mAne che. tyAre koI koI lAko evu paNa kahe che ke svayaMbhUe A sRSTinI racanA karI che ane svayaMbhU dvArA nirmita yamarAja pAtAnI mAyA dvArA lokonA sahAra kare che. koi kahe che ke brahmAe IMDAmAMthI A leAkathI upatti zrI che. A dareka matavAdIe yuktie dvArA evu pratipAdana kare che ke peAtAnA mataja sAcA che. ane khIjAnA mata kheATA che parantu A prakAranuM pratipAdana karanArA te matavAdIe vAstavika vastusvarUpane jANatA nathI. A leAka drazyanI apekSAe kadI paNa sathA naSTa thatA nathI, evuM zAstrakArA kahe che. evI paristhitimAM tenA sarvathA vinAza mAnanArA lAke tenA yathArtha svarUpathI ajJAta ja hAvAne kAraNe tene azAzvata kahe che, A lAka bhUtakALamAM hatA, vamAnamAM che ane bhaviSyamAM paNa tenuM astitva rahevAnuM ja che. drabyArthi ka nayanI apekSAe tenuM astitva traNe kALamAM rahe che. jo ke zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre vinAze'pi dravyarUpeNa niranvayavinAzasyA'nabhyupagamAt / devoptaM jagaditi yaduktaM tatra samIcInam , tatra pramANA'bhAvAt / apramANavacasi kaH zraddhAM kuryAt / kiMcA'yaM devaH svayamutpanno lokaM mRjati, anutpanno vA-2 nA'ntimaH anutpannasya devasya gaganakusumasadRzatayA kAraNatvA'bhAvAt / na prathamaH pakSaH, vikalpA'sahatvAt / tathAhi sa devaH svata evotpano jagata mRjati, anyato vA-2 svata iti pakSe devavat lokasyApi svata evotpati bhavatu, ki devena / athA'nyata utpabho paryAyarUpa se pratikSaNa vinAza hotA rahatA hai phira bhI usakA niranvaya vinAza nahIM mAnA gayA hai / aisI sthiti meM loka ko devakRta Adi kahanA samIcIna nahIM hai / aisA kahane meM koI pramANa nahIM hai / apramANika vacana meM kauna zraddhA karegA ? isake atirikta yaha deva svayaM utpanna hokara loka ko utpanna karatA hai athavA svayaM utpanna hue vinA hI antima pakSa mAnya nahIM ho sakatA, kyoMki anutpanna deva AkAza kusuma ke samAna (asat ) hone ke kAraNa loka kA janaka nahIM ho sakatA / pahalA pakSa svIkAra karanA bhI saMgata nahIM hai / vaha vikalpoM ko sahana nahIM krtaa| ve vikalpa isa prakAra hai-vaha yadi utpanna hokara jagat kI racanA karatA hai to svataH hI utpanna hotA hai athavA anya se utpanna hotA hai ? agara deva svataH arthAt apane ApasehI utpanna hotA hai to loka bhI usake samAna svataH hI kyoM na utpanna ho jAe ? phira deva kI AvazyakatA paryAya rUpe tene pratikSaNa vinAza thatuM rahe che, paraMtu tene niranvaya (saMpUrNa vinAza thavAnI vAta mAnI zakAya tema nathI. evI sthitimAM lekane devakRta Adi kahe, te barAbara nathI. evuM kahevA pAchaLa kaI pramANa paNa vidyamAna nathI. apramANika vacanamAM BNuM zraddhA rAkhe? vaLI A mAnyatA dharAvanAra leke amArA A praznone javAba Ape. je leka devakRta hoya te zuM deva svayaM utpanna thaIne lekane utpanna kare che? ke utpanna thayA vinA lekane utpanna kare che ? anutpanna deva lekane utpanna karI zake che A vAta svIkArya nathI, kAraNake anutpanna deva AkAzapuSpanI jema asat (AvidyamAMna) hevAthI lekane janaka saMbhavI zake nahIM. "(deva svaya' utpanna thaIne lekane utpanna kare che. A pahele pakSa paNa svIkArI zakAya tema nathI, kAraNa ke, te mAnyatA svIkAravAmAM nIcenA vikalpa (prazno) uddabhave che, je A pakSane svIkAra karavamAM ADA Ave che. je te deva utpanna thaIne jagatanI racanA karate hoya, te te svataH (jAte ja) utpanna thAya che, ke anyanA dvArA utpanna thAya che? je deva pitAnI jAte ja utpanna thato hoya te leka paNa tenI jema jAte ja kema utpanna kema na thAya? tenI utpatti mATe devanI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malArtha bodhinI TIkA pra. a. a. 1 u. 2 karmabandhe ArhatamatanirUpaNam 373 devo lokaM sRjati, tadA - anavasthA, devAlloko jAtaH, devasyApi kutazcidutpattiH, tasyApi kutazcid iti vyavasthitA'navasthA / nAnAdirayaM deva iti bruyAt, tadA jagato'pi bhavatvanAditvam, tatra kaH pradveSo bhavataH / kicArya devo nityo'nityo vA - 2 nityazcet kramayoga padyAbhyAm arthakriyAM naiva sampAdayitumalam kramikakAryapakSe'navasthA, yaugapadyapakSe'nantarakSaNe nairarthakyamiti / nA'pyanitya iti pakSaH, yaH svayamanityaH sa kathamanyaM prati utpAdanAya cintAM kariSyati, utpAdAdanantaraM pUrve svasyaivA'bhAvAt / kyA hai ? agara kaho ki deva kisI dUsare se utpanna hokara loka ko utpanna karatA hai to anavasthA doSa AtA hai / arthAt jaise deva ko utpanna karane vAlA koI anya hai, usI prakAra usa anya kA utpAdaka bhI koI anya hai, usI prakAra usa anya kA utpAdaka bhI koI anya hI hogA / isa prakAra kI kalpanA kA kahIM anta nahIM AegA / kadAcit kaho ki vaha deva anAdi kAlIna hai to jagat bhI anAdi ho kyoM na mAnA jAya ? use anAdi mAnane meM Apako kyA dveSa hai ? aura, yaha deva free hai yA anitya hai ? agara nitya hai to krama se athavA eka sAtha arthakriyA nahIM kara sakatA / krama se arthAt eka ke bAda dUsarI arthakriyA karegA to anavasthA doSa AegA / yadi samasta arthakriyAe~ eka sAtha karanA mAno to dUsare kSaNa meM arthakriyA se ho jAegA / (arthakriyA) se jo zUnya hotA hai vaha AkAza kusuma kI taraha asat hotA hai / agara deva ko anitya mAno to vaha dUsare ko utpanna zUnya jarUra ja zI che ? jo te deva anya koInA dvArA utpanna thaIne leAkanI utpatti karatA hAya, te anavasthA doSanA prasaga upasthita thai jaze. eTale ke devane utpanna karanAra adha manya (vyakti) hoya, to te anya (vyakti) ne utpanna karanAra yAgu ardha anyano sAva hAvA ja joie. vaLI te anyanA utpAdaka paNa vaLI bIjo koI hAvA ja joIe. A prakAre kalpanAnA kadI antaja nahI Ave. jo Apa evI dalIla karatA hA ke te deva anAdikAlIna che, teA jagatane paNa anAdI mAnavamAM ze vAMdhA che? vaLI jagatane utpanna karanArA te deva nitya che ke anitya? jo te nitya hAya tA krame krame athavA eka sAthe akriyA karI zake nahI. krame krame eTale eka pachI eka akriyA kare tA anavasthA doSanA prasaMga prApta thaze. jo badhI kriyAo ekasAthe kare che evuM mAnI leA teA bIjI kSaNe te deva akriyAthI vihIna banI jaze. akriyAthI je zUnya heAya che, te AkAzapuSpanI jema asat heAya che. jo devane anitya mAnavamAM zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 sUtrakRtAgasUtre kicA'yaM devo'mR? muutovaa-1 amUrtatve na kathamapi jagataH kartAsaMbhavati, AkAzavat / yathA''kAzo'mUtatvAnnakasyacidapi kartA tathA'mUrtoM devo na kasyacidapi kartA-saMbhavet / mUrtatve'smadAdivadeva na sarvasya jagataH kartA, iti na devakatakaM jagat sambhavatItyanena devoptajagadvAdimataM nirAkRtam / tathAbrahmakRtaIzvarakRto'pi na lokaH / kintu anAdikAlapravRtto'yaM loko na kamapi kartAramapekSate, AtmA''kAzAdivat iti / yadapyuktaM-kSityakurAdikaM kartajanyam, kAryatvAt , ityanumAnena paramezvarasya jagatkartRtvamiti, tadapi na samyak / kara ne kI cintA hI kaise karegA ? utpatti ke pazcAt usakA svayaM kA hI abhAva ho jaaegaa| isake atirikta yaha deva amUrta hai yA mUrta ? agara amUrta hai to AkAza ke samAna kisI prakAra bhI jagat kA kartA nahIM ho sakatA / arthAt jaise amUrta hone ke kAraNa AkAza kisI kA kartA nahIM hai, usI prakAra amUrta deva bhI kisI kA kartA nahIM ho sakatA hai / aura yadi deva mUrta hai to hama logoM ke samAna hI sampUrNa jagat kA kartA nahIM hai / isa prakAra jagat devakRta nahIM ho sakatA hai / yaha devakRta jagat mAnane vAle ke mata kA nirAkaraNa huA / isI prakAra jagat brahmakRta aura IzvarakRta bhI nahIM ho sktaa| vAstava meM yaha jagat anAdi kAla se calA A rahA hai| AtmA aura AkAza Adi kI taraha isako kisI kartA kI apekSA nahIM hai| pRthvI aMkura Adi kartA ke dvArA janya hai, kyoMki ve kArya haiN| isa Ave, te e anitya deva anyane utpanna karavAnI ciMtAja zA mATe karekAraNake sRSTinI utpatti karyA bAda tene pitAne ja abhAva thaI javAne che. vaLI amAro evo prazna che ke te deva mUrta che, ke amUrta che. je te amUrta hoya te AkAzanI jema keI paNa prakAre jagatane kartA saMbhavI zake nahIM. eTale ke jevI rIte AkAza amUrta hevAne kAraNe koI paNa padArthanuM kartA nathI, eja pramANe amUrta deva paNa kaIne kartA hoya zake nahIM. je devane mUrNa mAnavAmAM Ave, te ApaNuM jeja hovAne kAraNe samasta lekane kartA hoI zake nahIM. A prakAranI dalIla dvArA e vAta siddha thAya che ke jagata devakRta hoI zake nahIM. A prakAre jagatane devakRta mAnanAra lokonA matanuM khaMDana thaI jAya che. e ja pramANe A jagatane brahmakRta athavA IzvarakRta paNa mAnI zakAya nahIM. A rIte te A jagata anAdI kALathI cAlyuM Ave che. AtmA ane akAza Adi ne jema ke kartAnI AvazyaktA rahetI nathI. eja pramANe A lokane paNa kaI kartAnI AvazyakatA ja nathI. pRthvI aMkura Adi kartA dvArA janya che, kAraNake teo kAryarUpa che," A anumAnane AdhAre Izvarane jagatane zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArthaM bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 2 prakArAntareNa kama bandhanirUpaNam 375 tathAhi IzvarasAdhakakAryatvahetormeghamAlAdau vyabhicArAt / tatra meghamAlAdau kAryatvamasti kintu tatra karttRjanyatvaM nAsti / tatrApi yadi kartRjanyatvaM svIkriyeta tadA-yathA ghaTasya kartA kulAlAdi dazyate, tathA tatrA'pi kazcitkartAdRzyeta, parantu na dRzyate ato nAsti kartA, ato meghamAlAdau kAryatvaM eg offertyeva / kiMca yaH karttA, sa avazyaM zarIraviziSTo bhavet / yathA kulAlAdi / IzvarasyApi jagatkartRtve-izvaro'pi zarIrI syAt / na tu zarIravAn paramezvarastvayA svIkriyate / tatsvIkAre svazAstravirodha eva bhavet / anumAna se Izvara ko jagatkarttA siddha karanA bhI samIcIna nahIM hai / kyoM ki Izvara ke kartRtva ke sAdhaka kAryatva hetu meM meghamAlA Adi se vyabhicAra AtA hai / meghamAlA Adi se kAryatva hetu rahatA hai magara ve kisI karttA ke banAye hue nahIM haiM / agara meghamAlA ko bhI kartR janya mAno to jaise ghaTa kA karttA kuMbhAra dikhAI detA hai, usI prakAra meghamAlA kA karttA bhI dikhAI denA cAhie | kintu karttA koI dikhAI nahIM detA / ataeva usakA koI karttA nahIM hai / ataH meghamAlA Adi meM kAryatva hetu vyabhicArI siddha hotA hai / isa ke atirikta jo bhI karttA hotA hai, vaha avazya hI sazarIra hotA hai, jaise ghaTa kA karttA kumbhakAra zarIra se yukta hotA hai / agara Izvara jagat kA karttA hai to vaha bhI zarIra yukta hI honA cAhie / agara Apa Izvara ko zarIrayukta mAna lete haiM to Apake hI zAstra se virodha AegA / Apa ke yahAM kahA hai kAM mAnavA, te paNa anucita ja che. kAraNake IzvaranA katRtva sAdhaka kAtva hetumAM meghamAlA Adine kAraNe asaMgatatAnA prasa'ga Ave che. meghamALA AdimAM kAryatva hetu rahe che, parantu te koI kartA dvArA banAvelA hAtA nathI, jo meghamALAne paNa katujanya mAnA tA jevI rIte ghaTanA kartA kuMbhAra dekhAya che, tema meghamALano kAM paNa dekhAvA joie. parantu kAI kAM dekhAtA nathI. tethI teno kAI kartAja nathI e siddha thAya che. tethI meghamAsa AdimAM kA . hetu vyabhicArI (asaMgata) siddha thAya che. vaLI evA niyama che ke je kAi kartA hAya che, te jemake ghaDAno kartA kuMbhAra zarIrathI yukata ja hoya che. hAya, te te paNu sazarIra (mUrta) ja hAya che. tethI jo izvara jagatano kartA zarIrathI yukta ja hAvA joie jo Apa izvarane zarIrayukta mAne, te te mAnyatA ApanA zAstrothI virUddhanI mAnyatA gaNAze ApanA zAstromAM kahyuM che ke zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAnasUtre taduktam-"na tasya kArya (zarIraM) karaNaM (indriyaM) ca vidyate, na tatsamacA'bhyadhikazca dRzyate / parAsya zakti vividhaiva zrUyate svAbhAvikI jJAnabalakriyA ca // ityAdinA paramezvare zarIrAdyabhAvasya pratipAdanAt / kiMca zarIraviziSTatvaM kartutvavyApakatayA kulAlAdau gRhItaM, tat zarIraM vaiziSTayaM paramezvarAd vyAvarttamAnaM kartRtvamapi vyAvartayati / ato na paramezvaro lokasya kartA sambhavati / api cezvarasya svIkAre tadIyaM zarIraM dRzyamadRzya vA syAt nAdyaH-tathA sati-dRzya-zarIraviziSTatayA Izvaro'pyasmadAdivadevopalabhyeta, nopalabhyate, tasmAnnAsti / na dvitIyaH, tAdRza zarIrasya pramANa___'Izvara ke na zarIra haiM aura na indriyAM hI hai / na koI dUsarA usake samAna hai, na koI usase baDhakara hai / usakI parA sarvotkRSTa aura vividha sunI jAtI hai / usa meM jo jJAna, bala aura kriyA hai, vaha svAbhAvika hai| 'ityAdi AgamoM meM Izvara ke zarIra Adi kA abhAva kahA gayA hai / zarIra viziSTatva kartRtva kA vyApaka hai| yaha niyama kuMbhakAra Adi meM siddha hai| agara paramezvara meM zarIra viziSTatA nahIM hai to kartRtva bhI nahIM honA cAhie / isa prakAra paramezvara loka kA kartA nahIM ho sakatA / yadi Izvara ko sazarIra mAnate ho to usakA zarIra dRzya hai yA adRzya hai / agara usakA zarIra dRzya hai to jaise hama logoM kA zarIra dikhAI detA hai aisehI izvarakA zarIrabhI dikhAnA caahie| magara dIkhAtA to hai nahIM, ataeva zarIra dRzya nahIM ho " Izvarane zarIra paNa nathI ane indriye paNa nathI IzvaranA samAna keI nathI ane IzvarathI mahAna paNa kaI ja nathIte sarva zaktimAna che tenI aMdara je jJAna, baLa ane kriyA che, te svAbhAvika che ityAdi kathana dvArA IzvaramAM zarIra Adine abhAva batAvyuM che zarIrayuktatA kartutvanA vyApaka rUpa hoya che A niyama kuMbhAra AdimAM siddha thAya che. je IzvaramAM zarIrayuktatAne abhAva che, te kartava paNa saMbhavI zake nahIM, A prakAre e vAta siddha thAya che ke Izvara paNa lekane kartA nathI, je Izvarane tame sazarIra mAnatA ho, to temanuM zarIra dRzya che ke adRzya je dazya hoya, te ApaNuM zarIranI jema IzvaranuM zarIra paNa dekhAvuM ja joIe parantu dekhAtuM te nathI ja tethI tenuM zarIra dazya hoI zake nahIM. temanA zarIrane adRzya, mAnavuM te zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru a. / u. 3 jagadutpattivigye matAntaranirUpaNam 37 tayA'nupalambhAt / yadi izvaraH kartA na syAt tadA kAryatvakatatvayovyAptiH ghaTAdau paridRzyamAnA kathamupapattipadavIM labheteti na vAcyam / etAvatA sakAraNakatvamAtrameva girisamudrAdau vyavasthitaM bhavati na tu IzvarakartRtvaM sambhavati / kAryasya kenacitkAraNena sAhacarya bhavati, na tu amukakAraNenaiveti niyamaH, tadihA'pi kAraNatvaM na vyabhicarati ___kAryasya ghaTAderanityatvadarzanAt , kAryatvasya girisamudrAdAvapi satvAt kathaM na girisamudrAderanityatvamiti na vAcyam / kathaMcidanityatvasyA'smAmipi svIkArAt / niranvayavinAzasyaivA'naGgIkArAt / paryAyarUpeNa sarve'nityAH drvysktaa| usake zarIra ko adRzya mAnanA bhI ucita nahIM hai kyoMki aisA zarIra pramANa se upalabdha nahIM hotA / __zaMkA-yadi Izvara kartA nahIM hogA to kAryatva aura kRrtRtva kI vyApti, jo ghaTAdi meM dRSTigocara hotI hai, kisa prakAra saMgata ho sakegI ? samAdhAna-aisA na kahIe kAryatva hetu se parvata samudra Adi meM sAmAnya rUpa se sakAraNatA siddha hotI hai, / arthAta parvata Adi kArya haiM to unakA koI kAraNa honA cAhie, itanA hI siddha hotA hai, usase yaha siddha nahIM hotA ki Izvara unakA kartA honA cAhie / kArya kI kisI kAraNa ke sAtha vyApti hotI hai, magara amuka kAraNa ke sAtha hI vyApti ho, aisA niyama nahIM hai| yahAM vaha sAmAnya kAraNatA vyabhicarita nahIM hai| ghaTa Adi kArya anitya dekhe jAte haiM, aura giri samudra Adi meM bhI kAryatva hai, ataH anityatva bhI honA cAhie' aisA kahanA ThIka nhiiN| hamane kathaMcit anityatAkA svIkAra kiyA hI hai| hAM, unakA niranvaya vinAza paNa ucita nathI, kAraNa ke evuM zarIra pramANu dvArA upalabdha thatuM nathI. zaMkA je izvara kartA na hoya, to kAryava ane kartava ane katRtvanI vyApti ke je ghaTAdimAM daSTigocara thAya che, te kevI rIte saMgata hoI zake ? samAdhAna-A zaMkA asthAne che, kArya hetu vaDe parvata, samudra AdimAM sAmAnya rUpe sakAraNutA siddha thAya che eTale ke parvata Adi kArya che, to temanuM kaI kAraNa hovuM joIe, eTaluM ja siddha thAya che. tenA dvArA e siddha thatuM nathI ke Izvara ja tenA kartA hovA joIe kAryanI kaI paNa kAraNanI sAthe vyApti hoya che. paraMtu amuka kAraNanI sAthe ja vyApti hovI joIe e niyama nathI ahIM te sAmAnya sakAraNutA vyabhicarita nathI. ghaTa Adi kArya anitya dekhAya che, ane giri, samudra AdimAM paNa kArya che, tethI anityatva paNa hovuM joIe, evuM kathana ucita nathI ame kathaMcit (amuka daSTie anityatAne svIkAra ja karyo che. paraMtu tene niranvaya (samULe) vinAza ame svIkAratA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsace rUpeNa ca sarve nityA eveti svIkArAta / taduktaM hemacandrAcArya: "AdIpamAvyomasamasvabhAvaM, syAdvAdamudrA nati bhedi vastu / tanityamevaikamanityamanyadititvadAjJAviSatAM pralApAH" iti // 1 // yadapyuktaM sAMkhyakAraiH prakRtyaparanAmakapradhAnakRto'yaM loka iti tadapi na yuktam / yataH pradhAnaM mUrtamamUrtamvA-2 amUrtatve tAdRzA'mUrtapradhAnAnnajagataH utpattisambhavaH, AkAzAdinat / AkAzenA'mUrtena yathA na kiMcidapi samutpAdyate, tathA pradhAnAdapi na kimapi utpAditaM syAt / yadi mUrta pradhAnam tadA tat kutaH samutpadyate-2 honA aMgIkAra nahIM kiyA hai| paryAya se saba padArtha anitya haiM aura dravya se nitya haiN| hemacandrAcArya ne kahA hai-'dIpaka se lekara AkAza paryanta saba vastue~ samAna svabhAva vAlI haiM arthAt kathaMcita nitya aura kathaMcita anitya haiM, kyoMki koI bhI vastu syAdvAda kI mudrA (chApa) ko ullaMghana nahIM karatI / aisI sthiti meM eka arthAt AkAza Adi nitya hI hai aura dIpaka Adi anitya hI haiM aisA kahanA, he jinendra ApakI AjJA (Agama) se dveSa rakhane vAloM kA pramAda mAtra hai| prakRti jisakA dUsarA nAma hai usa pradhAna ne loka ko utpanna kiyA hai, aisA kahanA bhI ThIka nahIM, kyoMki pradhAna mUrta hai yA amUrta hai ? agara amUrta mAno to amUrta pradhAna se jagat kI utpatti honA saMbhava nahIM hai / jaise amUrta AkAza se kisI bhI kArya kI utpatti nahIM hotI, usI prakAra pradhAna se koI kArya utpanna nahIM hogaa| aura pradhAna yadi mUrta hai to usakI utpattI kisase hotI hai ? agara pradhAna apane Apase hI utpanna ho nathI paryAyanI apekSAe saghaLA padArtho anitya che, parantu dravyanI apekSAe nitya che. hemacandrAcArye kahyuM che ke dIpaththI laIne AkAza paryAnI saghaLI vastuo samAna svabhAvavALI che eTale ke te vastuone ekAntataH nitya ke anitya mAnavAmAM AvI nathI, paraMtu amuka apekSAe nitya ane amuka apekSAe anitya mAnavAmAM Avela che, kAraNa ke kaI paNa vastu syAdvAdanI mudrA (chApa ) nuM ullaMghana karI zakatI nathI evI paristhitimAM AkAza Adi kaI kaI padArthone nitya kahevA ane dIpaka Adine anitya kahevA te he jinendra ApanI AjJAnA-AgamanA dveSa karanArano pralApa mAtra ja che! prakRti athavA pradhAne A lokane utpanna karyo che, A pramANe kahevuM te paNa yogya nathI je prakRtine rtA mAnavAmAM Ave, te amArA A praznonA javAba zA che? zuM prakRti mUrNa che ke amUrta ? je tene amUrta mAne te amUrta prakRti dvArA sRSTinI utpatti thavAnI vAta ja saMbhavI zake nahIM jevI rIte amUrta AkAza kaI paNa vastunuM kartA hetuM nathI. eja pramANe amUrta prakRti paNa kaI paNa vastunI kartA saMbhavI zake nahIM prakRti zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samamArtha podhinI TokA pra. zru a. 1 u. 3 jagadutpativiSaye matAntaranirUpaNam 379 na tAvat svata iti pakSaH / tathA sati lokasyA'pi tathotpattiprasaGgAt / nApyanyato'navasthApatteH, iti / yadi svato'nutpanatvaM pradhAnasya svIkriyate, tadA jagataH svato'nutpanatvameva kathaM na svIkriyate / / kiMca-pradhAna vikAri, avikAri vA-2 vikAritve-ghaTAdivadevA' pradhAnatvApattiH / akkiAritve tvanmatasiddha-prakRtermahAn , mahato'haGkAraH, AvArAtpazcatanmAtram ityAdInAmutpAdakatvaM na syAt / avikRtasyA''kAzAdeH kAryotpAdakatvA'darzanAt / ato na pradhAnAt jagataH samutpattiH sambhavati / kiMca acetanasya pradhAnasya (prakRteH) kathaM puruSArtha prati pravRttiH, yena jIvasya bhogAya sRSTiH syAt / jAtA hai to loka bhI pradhAna ke binA hI apane Apa utpanna ho jaaegaa| agara pradhAna kI utpatti kisI anya se mAno to anavasthA doSa AtA hai| isake atirikta pradhAna vikAravAn hai yA avikArI hai ? vaha vikAravAn hai to ghaTAdi ke samAna hone se pradhAna hI nahIM khlaaegaa| yadi avikArI kaho to vaha mahat Adi kA utpAdaka nahIM ho sktaa| magara Apake yahAM to aisA kahA hai ki pradhAna se mahata , mahata se ahaMkAra aura ahaMkAra se pAMca tanmAtra Adi utpanna hote haiN| AkAza Adi jo avikArI padArtha haiM ve kArya ke utpAdaka nahIM dekhe jAte / isa prakAra pradhAna se jagat kI utpatti nahIM ho sktii| aura-acetana prakRti kI puruSArtha ke lie pravRtti kaise ho sakatI hai ? jisa se jIva ke bhoga ke lie yaha sRSTi utpanna ho sake' mUrta hoya, te tenA kartA keI anya ja hovuM joIe ane te anyanA kartA paNa kaI anya ja have joIe A lpanAne anta ja na Ave pariNAme anavasthA doSano prasaMga upasthita thaI jAya vaLI prakRti pradhAna vikAravAnuM che ke avikArI che? je tevikAravAna heya, te te ghaTAdina samAna hovAne kAraNe tene pradhAna ja na kahI zakAya che tene avikArI kahetA hoya, to te mahatuM (buddhi) AdinI utpAdaka ja na hoI zake ApanA zAstromAM te evuM kahyuM che ke " pradhAna (prakRti) vaDe ahaMkAra, ahaMkAra vaDe pAMca tanmAtrA Adi utpanna thAya che AkAza Adi je avikArI padArtho che, temane kAyanA utpAdaka have jovAmAM AvatA nathI. A prakAre vAta siddha thAya che ke pradhAna (prakRti vaDe jagatanI utpatti thaI zakatI nathI. vaLI acetana prakRti, jIvanA bhegane mATe sRSTinI utpatti karavAnI pravRtti ja kevI rIte karI zake? tenI puruSArthane mATenI koI pravRtti ja saMbhavI zake nahIM. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgas svabhAvavAdasvIkAre svabhAvAdeva jagatprakriyA svIkaraNIyA, kiM pradhAnAdi kalpanayA | svabhAvaniyatyAdInAM kAraNatvaM kathaMcidasmAbhirapyaGgIkRtameveti na tatra vizeSacintA karaNIyeti, tadevaM suvyavasthita, yadayaM loko na mArAdivyavasthayA vyavasthApyate / apitu kathaJcidutpadyamAno'pi kathaMcidvinazyati, na tu sarvathA vinAzI syAdvAde sarvadoSANAM nirAkRtatvAt / ataH syAdvAdamatamevAnusaraNIyaM zreyaskAmairiti pUrvoktadevoptabrahmotazvezvarAdikRtajagaddhAdimatanirAkaraNam // 9 // 380 agara svabhAvavAda ko svIkAra karate ho arthAt prakRti kA aisA hI svabhAva mAnate ho ki vaha puruSArtha ke lie pravRtti karatI hai to svabhAva se hI jagat kI prakriyA svIkAra karanA cAhie / phira prakRti Adi kI kalpanA karane se kyA lAbha hai ? svabhAva, niyati Adi ko hama bhI apekSA vizeSa se kAraNa svIkAra karate haiM, ataeva unake viSaya meM vizeSa vicAra karane kI AvazyakatA hI nahIM hai / isa prakAra yaha siddha huA ki yaha loka mAra yama Adi kI vyavasthA para nirbhara nahIM hai / yaha to kisI paryAya rUpase utpanna hotA hai aura kisI paryAya se vinaSTa bhI hotA rahatA hai / yaha loka sarvathA vinAzazIla nahIM hai / syAdvAda meM koI bhI doSa honA asaMbhava hai / ataeva jo apanA kalyANa karanA cAhate haiM unheM syAdvAda mata kA hI anusaraNa karanA cAhie / isa prakAra devakRta, brahmakRta athavA IzvarAdi ke dvArA kRta loka hai, ina mantavyoM kA nirAkaraNa kiyA gayA hai / / 9 / / jo svabhAvavAdanA svIkAra karatA hA, eTale ke prakRtino evA ja svabhAva mAnatA hA ke te puruSArthane mATe pravRtti kare che, te svabhAva dvArA ja jagatanI prakriyA (utpatti) thayAnI vAta ja svIkAravI joie teA pachI prakRti AdinI lpanA karavAthI ze. lAbha che? svabhAva, niyati Adine ame (jaina) paNa amuka apekSAe jagatanI utpattinA kAraNa rUpe svIkArIe chIe, tethI temanA viSe vadhu vicAra karavAnI AvazyakatA ja nathI. A prakAre e vAta siddha thai jAya che ke A leAka mAra (yamarAja) AdinI vyavasthA para nirRra nathI. tetA koi paryAya rUpe utpanna thAya che. ane kai paryAyanI apekSAe vinaSTa paNa thatA rahe che. A leAka sarvathA vinAzazIla nathI. syAdvAdamAM koI paNa doSa heAvAnA saMbhava ja nathI. tethI jeo peAtAnuM zreya cAhatA hoya, temaNe syAdvAdane ja anusaravA joIe. A prakAre leAka devakRta, brahmakRta, izvarakRta Adi hAvAnI vAtanuM nirAkaraNa thaI jAya che. ! gAthA ! huM // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAvadhinI TIkA pra.zru. ma.1 u. 3 pUrvoktavAdinAM phalaprAptinirUpaNam 381 pUrvoktavAdinAM kIdRzaM phalaM bhavatItyAha-"amaNuSa" ityAdi mUlam "amaNunnasamuppAyaM, dukkhameva vijANiyA / samuppAyamajANatA kahaM nAyati saMvaraM // 10 // chAyA " amanojJasamutpAdaM duHkhameva vijAnIyAt / samutpAdamajAnaMtaH kathaM jJAsyanti saMvaram // 10 // anvayArtha (dukkhaM) duHkham caturgatiparibhramaNarUpam (amaNubhasamuppAyaM eva) amanojJasamutpAdameva-kumatasthApanAghazubhA'nuSThAnajanitameva bhavati, ityevam (vijANiyA) pUrvokta vAdiyoM ko kisa prakAra ke phala kI prApti hotI hai, so kahate haiM-amaNunna "ityAdi / zabdArtha-'dukkha-duHkham' duHkha 'amaNumasamuppAya-amamolasamutpAdam' azubhaanuSThAnase hI utpannahotA hai 'vijANiyA-bijAnIyAt' yaha jAnanA cAhiye 'samuppAyaM-samutpAdam' duHkha kI utpanIkA kAraNa 'ajANatA-ajAnanta' na jAnane vAle loga 'saMvara-saMvaram' duHkhake rokane kA upAya 'kaha-katham' kaise 'nAyati-jJAsyanti' jAna sakate haiM ? arthAt nahIM jAna sakate // 10 // anvayArthacAra gatiyoM meM bhramaNarUpa duHkha, mithyAmata kI sthApanA Adi azubha kAryoM se hI utpanna hotA hai aisA jAnanA caahie| duHkha kI utpatti - have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke pUrvokta matavAdione kayA prakAranA phaLanI prAti thAya cha - " amaNuna" tyAhi zahA--'dukkha-duHkham' / 'amaNunnasamuppAya-amanozasamutpAdam' azubha pravRtti thI. utpanna thAya che. 'vijANiyA-vijAnIyAt' mA na ye 'samuppAya samutpAdam' bhanI utpattInu 2 'ayANatA-ajAnantaH' na vA vA bhAsa 'saMghara-saMvaram humane pAnI pAya 'kaha-katham pI rIte 'mAya ti-zAsyanti' samajI zake che, arthAta nathI jANI zakatA 10 mithyAmatanI sthApanA Adi azubha kAryo karavAthI, cAra gatiomAM bhramaNa rU5 duHkha utpanna thAya che. ema samajavuM duHkhanI utpattinA A kAraNane nahIM jANanArA ajJAnI " sUtrAtha:- tanA sthApanA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 sUcazatAmo vijAnIyAta, (samupAyaM) samutpAda-duHkhakAraNam , pUrvoktakumatasthApanAdikam vartate ityevam (ajANatA) ajAnanta: anavabudhyamAnAH puruSAH, saMvaraM saMvaram duHkhanirodhopAyabhUtaM tapaHsaMyamalakSaNam (kaha) katham kena prakAreNa (nAyaMti) jJAsyanti, apitu naiva jJAsyantIti / ye puruSAH duHkhakAraNaM na jAnanti, te duHkhocchedakaM kAraNaM kathamiva jJAsyanti / naiva kathamapi jJAsyanti tasmAt duHkhakAraNa jJAnamAvazyakam / jJAte ca tasmin taducchedakopAyasyA'pi tathA kathaMcitparijJAnasambhavAditi bhAvaH // 10 // TIkA "amaNunnasamuppAya" ityAdi / manasA anukUla vedanIyatayA jJAyate yat , tanmanomaM sukham / tAdRzasukhasya kAraNamapi manojJam kAraNe kAryoMpacArAt / tathAca manojhaM zubhA'nuSThAnam , prANAnukampAdikam , na manojJamke isa kAraNa ko nahIM jAnate hue ajJAnI jana saMbara ko-duHkha nirodha ke kAraNabhUta tapa aura saMyama Adi ko kisa prakAra jAnege ? arthAta nahIM jAnasakate haiM / abhiprAya yaha hai ki jo duHkha ke kAraNa ko nahIM jAnatA vaha duHkhavinAza ke kAraNa ko kaise jAna sakatA hai ? nahIM jAna sktaa| duHkha ke kAraNa ko jAna lene para hI duHkha ke vinAza ke kAraNa ko jAnA jA sakatA hai // 10 // TIkArthajo mana ko anukUla lagatA hai vaha manojJa kahalAtA hai / isa prakAra manojJa kA artha mukha hai / kAraNa meM kArya kA upacAra karane se sukha kA kAraNa bhI 'manojJa' kahalAtA hai| yahAM manojJa kA tAtparya zubha anuSThAna hai mANase saMvarane-duHkhanidhanA kAraNarUpa tapa, saMyama Adine kevI rIte jANI zake? ajJAni tapa saMyama AdinuM mahattva te samajatA ja nathI. A kathananuM tAtparya e che ke jeo du:khanA kAraNane ja jANatA nathI, teo duHkhanA kAraNene te kevI rIte jANI zake? duHkhanA kAraNone jANI levAmAM Ave, te ja tenA vinAzane upAya karI zakAya che. to -ttiiathmanane je anukULa lAge che, tene maneNa kahevAmAM Ave che. A prakAre mane pada ahIM sukhanuM vAcaka che. kAraNamAM kAryane upacAra karavAthI sukhanA kAraNane paNa "mane jJa: kahevAya che. ahI zubha anuSThAna eTale ke cha pratyenI anukaMpA Adine "mane" zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhino TIkA pra. . a. 1 u. 3 pUrvoktavAdinAM phalaprAptinirUpaNam 383 amanojJam prANAtipAtAdikarmAnuSThAnam / tasmAdutpAdo bhavati yasya tad amanojJasamutpAdam = duHkham | a - eva zabdo'vadhAraNArthakaH / tathAca amanojJasamutpAdameva ' duHkhaM ' duHkham / ityevaM 'vijAgiyA' vijAnIyAt = avabudhyeta / ayaM bhAvaH - duHkhasya kAraNaM kuzAstra prarUpaNameva, na tu anyat kiJcit duHkhasya kAraNam / evaM sati kuzAstraprarUpaNarUpakarmA'nuSThAnatvena duHkhatvena kuzAkhaprarUpaNarUpakarmA'nuSThAnaduHkhayoH kAryakAraNabhAvasya vyavasthitatve'pi anantarodIritA vAdinaH kuzAstraprarUpaNaduHkhayoH kAryakAraNabhAvamajAnantaH paramezvarAdi rUpakAraNebhyo duHkhasya samutpattimicchantaH 'ka' kena prakAreNa ( saMvaraM) sambaraM duHkhocchedahetuM tapaHsaMyamAdikam "nAyaMti" jJAsyanti, naiva arthAt prANI kI anukampA Adi / aura jo manojJa na ho aisA prANAtipAta Adi asat anuSThAna 'amanojJa' kahalAtA hai / isa amanojJa se jisakI utpatti ho use arthAt duHkha ko 'amanojJa samutpAda' kahA gayA hai / yahA evaM' zabda nizcaya kA dyotaka hai| abhiprAya yaha hai ki amanojJa samutpAda ko hI duHkha jAnanA cAhie / abhiprAya yaha ha - khoTe zAstra kI prarUpaNA Adi asat anuSThAna hI duHkha kA kAraNa hai / duHkha kA anya koI kAraNa nahIM hai| isa prakAra kuzAstra kI prarUpaNA duHkharUSa hone se kuzAstra kI prarUpaNA aura duHkha meM kAryakAraNabhAva hai / isa prakAra kI vyavasthA hone para bhI pUrvokta vAdI isa kAryakAraNabhAva ko nahIM samajhate hue, paramezvara Adi kAraNoM se duHkha kI utpatti mAnate haiM / ve duHkhoM ke vinAza rUpa tapa saMyama Adi svarUpa vAle saMvara ko kaise jAna sakate haiM ? kisI prakAra bhI nahIM jAna sakate / kahevAmAM Avela che, ane prANAtipAta Adi asat anuSThAnane " amaneAna " kahevAmAM Avela che. A amane jJa dvArA jenI utpatti thAya che evA duHkhane " amanejJa sabhutyAha " uhevAmAM Ave che. ahIM " evaM " yaha nizcayArthe vaparAyuM che. tAtparya me che ke amaneAjJa samutpAdane ja duHkha mAnavu joIe. "" have A kathananA bhAvArtha spaSTa karavAmAM Ave che-- mithyA zAsranI prarUpaNA Adi asat anuSThAna ja duHkhanuM kAraNa bane che. duHkhanuM anya koi kAraNa nathI. A prakAre kuzAstranI prarUpaNA duHkha rUpa hAvAthI kuzAstranI prarUpaNA ane duHkhamAM kArya kAraNabhAva che. eprakAranI paristhiti heAvA chatAM paNa pUrvAMkata matavAdIo A kArya kAraNabhAvane samajyA vinA, paramezvara Adi kAraNeA vaDe duHkhanI utpatti thavAnI vAta mAne che, teo duHkhAnA vinAza rUpa tapa saMyama adi svarUpavALA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 sUtrakRtAkrsU kathamapIti bhAvaH / na ca kAraNAjJAne ko doSaH iti vAcyam / tadvinAzAbhAva eveti gRhANa | ayamartha:- yadi duHkhasya kAraNamavagacchet tadA tasyocchedAya prayatnaH sampAdito bhavet / tadajJAne tu kathaM tasya samucchedAya prayatnaM kariSyanti ke'pi / prayatamAnAH api naiva dukhocchedamavApsyanti apitu saMsArameva janmajarAmaraNeSTaviyogAdyanekaprakArakaduHkhasamudAyAtmakaM ghaTIyantranyAyena anantakAlaparyantaM paribhramiSyanti / kAraNA'bhAve kAryA'bhAvo bhavatIti sthitiH / yathA vahnayabhAve dhUmAbhAvaH tadvad idaM duHkhakAraNamiti paramArthato nirNaye jAte tAdRzakarmanAzake pravartamAno naraH kAraNAbhAvAd duHkhAbhAvamAsAdya kRtakRtyo bhaveta / yadi kAraNa ko na jAnane meM kyA hAni hai ? aisA kahanA ucita nahIM / isakA samAdhAna yahI hai ki jo duHkha ke kAraNa ko nahIM jAnegA vaha duHkha kA vinAza nahIM kara skegaa| tAtparya yaha hai yadi duHkha ke kAraNa kA jJAna ho jAya to usa ke vinAza ke lie prayatna kiyA jA sakatA hai / duHkha ke kAraNa kA hI jJAna na hogA to koI usake uccheda ke lie prayatna bhI kaise kareMge ? kadAcit prayatna kareMge bhI to bhI duHkha kA uccheda nahIM kara sakeMge / isake viparIta ve janma jarA maraNa iSTabiyoga Adi aneka prakAra ke duHkhoM ke samUha rUpa isa saMsAra meM hI ananta kAla taka arahara kI taraha paribhramaNa karate rheNge| kAraNa kA abhAva hone para kArya kA abhAva hotA hai / jaise agni ke abhAva meM dhUma kA abhAva hotA hai| isI prakAra duHkha ke kAraNa kA vAstavika nirNaya ho jAne para usa prakAra ke karma ko saMvarane kevI rIte samajI zake? koi paNa prakAre jANI zakatA nathI. " kAraNane na jANuvAmAM zI hAni che? A prakAranI dalIla paNa vyAjabI nathI. je mANasa duHkhanA kAraNane na jANI zake, te mANasa duHkhane vinAza karavAne samartha paNa na banI zake. jo duHkhanA kAraNanuM jJAna thaI jAya, teA tenA vinAzane mATe prayatna karI zakAya che. jo du:khanA kAraNanu ja jJAna na hAya, te koI tenAM ucchedane mATe prayatna paNa kevI rIte kare? kadAca vinA samaye prayatna kare, teA paNa duHkhanA uccheda karI zake nahI duHkhanA uccheda karavAne badale UlaTA tee janma, jarA, maraNu iSTaviyeAga Adi aneka prakAranA duHkhAnA samUha rUpa soMsAramAM ja anaMta kALa sudhI raheTanI jema paribhramaNa karatA raheze. kAraNanA abhAva heAya tyAre ja kArya nA abhAva hAya che, jevI rIte agnine abhAva hAya, te dhUmanA paNa abhAva ja rahe che, eja pramANe duHkhanA kAraNanA vasta zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TokA pra. zru. a. 1 u. 3 jagadutpativiSaye matAntara nirUpaNam 385 duHkhakAraNameva na jAnIyAt tadA prayatamAno'pi kAraNasyA'bhAvaM naiva prAntuyAt / atrApte hi tasmin duHkhAbhAvo na bhaviSyati, kintu sAMsArikaduHkhameva sadopasthitamiti, kathamapi na saMsArAnnivartteta iti duHkhakAraNajJAnamAvazyakam / ime pUrvoktavAdinastu jAnanti ataste sarvadaiva duHkhina eva bhaviSyantIti bhAvaH // 10 // "ataH paraM sUtrakAraH prakArAntareNa devoptAdikRtavAdimatameva pradarzayitumAha- " muddhe apAvae" ityAdi mUlam - 6 4 2 3 suddhe apAvae AyA. iha megesimAhiyaM / ra 10 11 puNo kiDDApadoseNaM, so tattha avarajjhaI - // 11 no chAyA zuddhospApaka AtmA ihaikeSAmAkhyAtam - 1 puna: krIDApradveSeNa sa tatra aparAdhyati // 11 kAraNa kA nirodha naSTa karane meM pravRtti karane vAlA puruSa, kAraNa ke abhAva ko prApta karake kRtakRtya ho sakatA hai / agara vaha duHkha ke kAraNa ko hI na jAnatA ho to prayatna karane para bhI usa nahIM kara sakegA aura duHkha ke kAraNa kA kA abhAva nahIM kiyA jA sakatA use to sadA banA rahegA / prakAra duHkha se nivRtta ataeva duHkha ke kAraNa ko samajha lenA Avazyaka hai Azaya yaha haiM ki pUrvokta vAdI aisA jAnate nahIM haiM, ataH ve sadaiva duHkhI bane raheMge ||10|| virodha hue vinA duHkha sAMsarika duHkha hI nahIM ho pAegA / vaha kisI bhI vika niNaeNya thaI gayA bAda, te prakAranA karmanA nAza karavAnI pravRtti karanAro puruSa, kAraNanA abhAva prApta karIne kRtakRtya thai zake che. parantu jo te duHkhanuM kAraNuja na jANutA hAya, teA prayatna karavA chatAM paNa te kAraNane dUra karI zakaze nahI . duHkhanA kAraNanA nAza thayA vinA te duHkhanA abhAva nahIM karI zake. tene pariNAme tene sadA sAMsArika duHkhAnu vedana ja karavuM paDaze. te koi paNa prakAre saMsAranA du:khAmAMthI chuTakAraiza meLavI zakaze nahIM tethI duHkhanA kAraNane samajI levAnuM Avazyaka banI jAya che. parantu pUrvokta matavAdIo A vAtathI ajJAta heAya che, tethI tee sadA duHkhI ja thavAnA che. ! gAthA 10 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 | naanggr anvayArtha:(iha) asmin jagati / (egesiM) ekeSAm (AhiyaM) AkhyAtam kathanaM vidyate / (AyA) AtmA / (suddhe) zuddhaH samastakalaGkarahitaH (apAvae) apApakaH, pApapaGkarahitaH zuddhaH vidyate / (puNo) punaH / (so) sa AtmA / (kiDDApadoseNaM) krIDApradveSeNa krIDA-rAgaH, pradvaSaH dveSaH tAbhyAm (tattha) tatra zuddhAvasthAyAmapi (avarajjhai) aparAdhyati karmarajasA zlipyate / asmin kRtavAdiprastAve gozAlakamatAnusAriNaH trairAzikAste itthaM pratipAdayantiyathA'yamAtmA zuddhaH manuSyabhave eva zuddhAcAro bhUtvA samastakalaGkarahito' isase Age sUtrakAra devakRta Adi matoM ko prakArAntara se dikhalAte hue kahate haiM-"suddhe apAvae "ityAdi zabdArtha-'iha-iha' isa jagat meM 'egesi-ekeSAm' kinhIkA 'AhiyaM -AkhyAtam' kathana hai ki 'AyA-AtmA' AtmA 'suddhe-zuddhaH' zuddha aura 'apAvae -apApakaH' pAparahita hai 'puNo-punaH' phira 'so-saH' vaha AtmA 'kiDDApadoseNaM -krIDApradveSeNa' rAgadveSake kAraNa 'tattha---tatra' vahIM 'avarajjhai-,-aparAdhyati' baMdha jAtA haiM // 11 // anvayArthaisa jagat meM kinhIM-kinhIM kA aisA kathana hai ki AtmA samasta kalaMkoM se rahita zuddha hai aura pApa ke paMka (kIcaDa) se, rahita hai, kintu vaha rAgadveSa ke kAraNa zuddha avasthA meM bhI karma raja se lipta ho jAtA hai / isa prasaMga meM gozAlaka mata ke anuyAyI trairAzika isa prakAra have sUtrakAra devakRta Adi matone anya prakAre prakaTa karatA thakA evuM kahe che ke "suddhe apAvae" tyAha zahA -'iha iha' - AtmA 'egesiM-ekeSAm' Aunu 'Ahiya-AkhyAtam' 4thana cha / 'AyA-AtmA' mAtmA 'suddha zuddhaH' zuddha ane, 'apAvae-apApakaH' pA5 Dita cha 'puNo-punaH' pachI 'so-sa' te mAtmA / kiDDApado peNa-kIDApradveSena' zASane pAraNe 'tattha-tatra' mA 4 'avarajjhai-aparAdhyati' ghAlaya che. // 11 // sUtrArtha A jagatumAM kaI kaI matavAdIo evuM pratipAdana kare che ke AtmA samasta kalaMkathI rahita-zuddha che ane pApanA paMkathI (kIcaDathI) rahita che, paraMtu rAgadveSane kAraNe te zuddha AtmA paNa karmara vaDe lipta (AcchAdita) thaI jAya che. A bAbatamAM gozAlaka matavAdio-rAzike evI prarUpaNuM kare che ke A zuddha AtmA manuSya zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAya bodhinI TIkA pra. zru. a.1 u. 3 pUrvoktavAdinAM phalaprAptinirUpaNam 387 pApo bhavati / ityekeSAM gozAlakamatAnusAriNAmAkhyAnaM kathanaM bhavati / punarapi asau AtmA zuddhatvA'zuddhatvAtmakarAzidvayAvastha eva rAgadveSAbhyAM mokSe vidyamAno'pi karmarajasA AzliSTo bhavati // 11 // TIkAayambhAvaH-teSAM mate svakIyazAsanasya ayamAtmA mahimAnaM dRSTvA parazAsanasya parAbhavaM ca dRSTvA Anandamanubhavati / tathA svazAsanasya tiraskAraM para zAsanasya ca prabhAvaM dRSTvA praduSamanubhavati / tatazca tAdRzarAgadveSAbhyA mAzliSyamANaH krameNa zuklapaTavadupayujyamAno rajasA malinI bhavati / itthaM karmagauravAtpunarapi AtmA saMsArasAgarameva prAmotIti / tRtIyo raashiH| pUrva saMsAre pazcAnmuktaH, punarapica baddha iti rAzitrayaM bhavatItyata ete trairAzikAH prarUpaNA karate haiM ki yaha zuddha AtmA manuSyabhava meM hI zuddhAcArI hokara samasta kalaMkoM se rahita niSpApa hotA hai| phira vaha AtmA zuddhatA aura azuddhatA ina donoM rAziyoM meM sthita hotA huA hI, rAgadveSa ke kAraNa, mokSa meM vidyamAna rahatA huA bhI karmaraja se lipta hotA hai / 11 TIkArthaAzaya yaha hai unake mata ke anusAra (mukta) AtmA apane dharmazAsana kI mahimA ko aura parazAsana ke parAbhava ko dekhakara Ananda kA anubhava karatA hai / isase viparIta apane dharmazAsana kA tiraskAra aura parazAsana kA prabhAva dekha kara pradveSa kA anubhava karatA hai / isa kAraNa AtmA rAgadveSa se yukta hokara usI prakAra malIna ho jAtA hai| jaise kAma meM lAe jAne se zveta vastra malIna ho jAtA hai| isa prakAra karmoM se guru (bhArI) ho jAne bhavamAM ja zuddhAcArI thaIne samasta kalaMkathI rahita (niSpApa) thaI jAya che. tyAra bAda te AtmA zuddhatA ane azuddhatA A banne rAziomAM sthita raheto thake, rAgadveSane kAraNe, mekSamAM vidyAmAna rahevA chatAM paNa karmara vaDe lipta thAya che. hAlanA - - trirAzinI evI mAnyatA che ke mukta AtmA pitAnA dharmazAsanane mahimA vadhate joIne ane parazAsanane parAbhava thato joIe AnaMdano anubhava kare che. tethI viparIta bane tyAre eTale pitAnA dharmazAsanano tiraskAra thAya ane pazAsanano prabhAva vadhe, tyAre praaSane anubhava kare che te kAraNe rAgadveSathI yukta bane te AtmA upayogamAM lIdhelA vetavastranA je malina thaI jAya che A prakAre karmo vaDe bhAre thaI javAne kAraNe AtmA pharI saMsAramAM AvI jAya zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 sUtrakRtAkho kadhyante / taduktam-"jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvA gacchanti bhayo'pi, bhvtiirthnikaartH| iti // 11 // athapuna stanmatameva pradarzayati- "ihasaMbuDe" ityAdi mUlam"iha saMvuDe muNIjAe, pacchA hoi apAvae / viyaDaMbujahI bhujo, nIrayaM sarayaM thaa-||12 chAyA "iha saMvRto munirjAtaH pazcAdbhavatyapApakaH / vikaTAMbu yathA bhUyo nIrajaskaM sarajaskaM tthaa-||12 ke kAraNa AtmA phira saMsArasAgara meM A jAtI hai / yaha tIsarI rAzi hai| AtmA pahale saMsArI thA, phira mukta ho gayA aura saMsArI (baddha) ho gyaa| ye trairAzika yaha tIna rAziyA~ mAnate haiM / una ke yahAM kahA hai- "jJAnino dharmatIrthasya" ityaadi| dharmatIrtha ke kartA jJAnI puruSa paramapada ko prApta hokara phira apane tIrtha kA parAbhava dekhakara punaH saMsAra meM AjAte haiM // 11 // phira unhIM kA mata dikhalAte haiM " iha saMvuDe" ityAdi / zabdArtha-- 'iha--iha' isa manuSya bhavameM jo jIva 'saMvuDe-saMvRtaH' saMya. mAdi meM rata 'muNI jAe--munirjAtaH' muni ho karake 'pacchA--pazcAt' pIche 'apAvae-apApakaH' karma rahita 'hoi-bhavati' hojAtA hai' 'jahA--yathA' jaisA 'nIrayaM-nIrajaskam' nirmala 'viyaDaMbu--vikaTAmbu' vistRtajala 'bhujo--bhUyaH' phira che. A trIjI rAzi che AtmA pahelAM saMsArI hatuM, tyAra bAda mukta thaI gayuM ane pharI saMsArI (baddha) thaI gaye. A prakAranI traNa rAziomAM te rAziko mAne che temanA dharmazAstramA se yuMcha - "jJAninA dharma tIrtha stha" tyAhi dharmatIrthanA kartA (sthApaka) jJAnI puruSe paramapada mekSa) prApta kare che. paraMtu pitAnA tIrthane parAbhava thato joIne teo pharI saMsAramAM AvI jAya che ? sUtra42 temanA 04 matanu vizeSa varNana 42 cha. "iha saMvuDe" tyAha zahAtha- 'iha-iha' 2 // manuSyamamA 271 'saMDe-saMvRtaH' saMyama vagerebhAM pravRtti 42nArA 'muNIjAe munitiH' muni ne 'pacchA pazca t' pA7 'apAkya-- ayApakaH' bhahita 'hAi-bhavati' 25 jaya che. 'jahA-yathA' vAzate 'niraya-- rajaskam ni 'viyADa bu-vikaTAmyu' vistRta pAel 'bhujo-bhUyaH' yA 'sarayaM-sarana. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhino TIkA pra. . a. 1 u. 3 pUrvoktavAdinAM phalaprAptinirUpaNam 389 __anvayArtha: pAya (iha) asmin manuSyabhave pUrva saMsArI kama malaviziSTo yaH jIvaH (saMvuDe) saMvRtaH saMyamAdau rtH| (muNIjAe) munirjAtaH san (pacchA) pazcAt (apAyae) apApaka karmarahitaH (hoi) bhavati / (jahA) yathA (nIrayaM) nIrajaskaM nirmalam (viyaDaMbu) bikaTAmbu= vistRtajalam / (bhujo) bhUyaH= punaH- (sarayaM) sarajaskaM malinaM bhavati tahA-tathA, nirmala AtmA puna malino bhavati / yathA nirmalamapi jalaM puna rvAtAdi kAraNakalApamAdAya samalaM bhavati tathaiva asmin se 'sarayaM--sarajaskam' malina ho jAtA hai 'tahA--tathA' vaisehI vaha nirmala AtmA phira malina ho jAtA hai // 12 // anvayArtha isa manuSyabhava meM karmamala se yukta koI jIva saMvRtta arthAt saMyama Adi meM nirata hokara muni ho jAtA hai aura kira karmahita bana jAtA hai| jaise nirmala jala punaH malina ho jAtA hai usI prakAra nirmala AtmA pumaH malina ho jAtA hai // 12 // abhiprAya yaha hai ki jaise nirmala jala bhI AMdhi Adi ke kAraNa malina ho jAtA hai, usI prakAra manuSyabhava ko prApta jIva pravrajyA aMgIkAra karake aura saMyama Adi meM rata hokara samasta baMdhanoMko naSTa karake mukti avasthA prApta karake svastha hojAtA hai / tatpazcAt apane zAsana kI mahimA aura skam'-nirbhara viyaubu-vikaTAmvu:'-vistRta pANI 'bhujjA'-bhUyaH' zathI 'maraya - sajaskam' jaDa 5 taya cha. 'tahA--tathA' tavI zate te ni pANInI mAramA pharI baMdhAI thaI jAya che. 1rA sUtrArtha A manuSya bhavamAM kamaLathI yukta evAM kaI kaI che saMvRtta thaI jAya che. eTale ke pravrajyA aMgIkAra karIne saMyama AdinI ArAdhanA kare che evo jIva karmarahita banI jAya che. paraMtu jevI rIte nirmaLa jaLa pharI malina thaI jAya che. e ja pramANe nirmaLa AtmA paNa pharI malina thaI jAya che, 1rA TIkAtha A kathanane bhAvArtha e che ke jevI rIte nirmaLa jaLa paNa vAvAjhoDA Adi kAraNone lIdhe malina thaI jAya che. e ja pramANe nirmaLa AtmA paNa rAgadveSane kAraNe malina thaI jAya che. manuSya bhava prApta karIne kaI kaI che pravajayA grahaNa karIne saMyama tapa AdimAM lIna thaI jaIne saMyama AdinI samyaka rIte ArAdhanA karIne karmono kSaya karI nAkhIne mikSapadanI prApti karIne svastha thaI jAya che. tyAra bAda potAnA zAsananI nindA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 sUtrakRtAGgasUtre bhave prApto jIvaH dIkSAmAdAya saMyamAdirataH apagata sakalabandhanaH san muttayavasthAyAM svastho bhUtvA punazca svazAsanasya mahimanindAdidarzanajanitarAgadveSodayAt karmamalamalino bhavati / evaM trairAzikAnAM mate rAzitrayAvastho bhavati jIvaH, sU0 12|| pUrva gAthAdvayena trairAzikamatamupapAdya tanmataM nirAkartumAha "yANu bIi" ityAdi / mUlam - eyANuvI mehAvI, baMbhacere Na te vase / puDho pAvAuyA savve, akkhAyAro sayaM sayaM / 13 chAyA ening vicintya medhAvi brahmacaryeNa te vaseyuH / pRthak prAvAdukAH sarve AkhyAtAraH svakaM svakam // 13 vAle rAgadveSa ke udaya se phira karmamala se prakAra trairAzikoM ke mata meM jIva kI tIna nindA hone se utpanna hone malIna bana jAtA hai / isa avasthAe~ hotI haiM ||12|| pichalI tIna gAthAoM meM hue trairAzika mata kA nirAkaraNa karane ke lie sUtrakAra kahate haiM- " eyANuvIi " ityAdi / zabdArtha - - 'mehAvI - medhAvI' buddhimAn puruSa 'eyA - etAn ' ina pUrvokta vAdiyoM ke viSaya meM 'aNuvII - anuvicintya' vicAra karake yaha nizcaya kare ki 'te - te' ve anyatIrthika 'baMbhavere - brahmacarye' brahmacarya meM 'Na vase- na vaseyuH ' sthita nahIM hai kintu 'savve pAvAuyA - sarve prAvAdukA H ' ve sabhI thavAthI temanA AtmA deSayukta bane che ane peAtAnA zAsananA mAhimA vadhavAthI temanA AtmAmAM AnaMda thAya che. A prakAre rAgadveSane udaya thavAne kAraNe temanA AtmA pharI kamaLathI milana thai jAya che. dhairAzikonA mata anusAra jIvanI A prakAranI traNa avasthAe hAya che. 12 // AgalI e gAthAomAM je airAzika matanuM nirUpaNa karavAmA Avyu che. tenu aMDena zvA bhATe sUtra he che - "eyANu vIra" tyAhi zahAtha - 'mahAvI- medhAvI' buddhimAna mANUsa 'payA-patAn' mA pUrvokta vAhiyAMnA viSayamA 'aNuI-- anuvicintya' vicAra urIne mA nizcaya re 'te te' teyo anya tIrtho 'bhare brahmacarye ' brahmayarthabhAM 'Na vase-- vaseyuH' sthita nathI paraMtu 'sabbepAvADayA sarve prAvAdukAH' teyo adhA artha vagaranA che. 'puDho--pRthakU' zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhisI TIkA pra zru a. 1. u. 3 rAzikamatanirAkaraNama 391 anvayArtha: (mehAvI) medhAvI-buddhimAn purussH| (eyA) etAn pUrvoktAna vAdinaH pUrvoktavAdiviSaye ityarthaH (aNuvIi) anuvicintya= paryAlocya itthaM nizcayaM kuryAt / yat (te) te vAdinaH (baMbhacere) brahmacarye (Na vase) na vaseyuH te bahmacarya na pAlayantIti bhAvaH / kintu (savve pAvAuyA) sarve prAvAdukAH te sarve nirarthakapranalpakAH santi / (puDho) pRthaka pRthak (sayaM sayaM svaka svakaM svakIyaM siddhAntam / (akakhAyAro) AkhyAtAraH zobhanatvena vaktAra eva te santi, natu vastutaH AcArAdi paripAlakA iti / TIkAayambhAvaH- medhAvI puruSaH pUrvoktavAdiviSaye vicArya itthaM nizcayaM kuryAt yadete vAdinaH saMsAraM tyaktvA'pi svabhAvato na bahmacarya ratAH na ca jnyaanaadi| nirarthaka prajalpaka hai 'puDho-pRthaka' alaga alaga 'sayaM sayaM-svakaM svakam' apane apane siddhAntako 'AkkhAyAro-AkhyAtAra' kahane vAle hai // 13 // -anvayArtha:buddhimAn puruSa ina pUrvokta vAdiyoM ke viSaya meM vicAra karake isa prakAra nizcaya kare ki ve vAdI brahmacarya meM vAsa nahIM karate ve saba nirarthaka pralApa karane vAle hai alaga alaga apane apane siddhAntoM kA pratipAdana hI karate haiM, vastutaH AcAra kA pAlana nahIM karate haiM // 13 / / TIkArtha bhAvArtha yaha hai buddhimAn puruSa pUrvoktavAdiyoM ke viSaya meM vicAra karake isa prakAra nizcaya kare ki ye vAdI saMsArakA tyAga karake bhI svabhAvataH brahmacarya meM rata nahIM haiN| aura na jJAna Adi pAMca AcAroM aba ma sarA saya-svaka svakam pAtapAtAnA siddhAntane AkkhAyAge-AkhyAtAraH' zubha kahenArAo che. 13 -suutraathbuddhizALI puruSoe pUrvokta matavAdIonA viSayamAM vicAra karIne A prakArane nizcaya kara joIe te matavAdIo brahmacaryanuM pAlana karatA nathI. teo sau nirarthaka pralApa karanArA ja che teo alaga alaga prakAranA pitA pitAnA matonuM pratipAdana ja karyA kare che. paraMtu AcArAnuM pAlana karatA nathI. -ttiibuddhimAna mANasa jAte ja vicAra karIne temanI mAnyatAonI nirarthakatA samajI zake ema che A matavAdIo saMsAra tyAga karavA chatA paNa saMsArI jevuM ja AcaraNa zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 paJcAcAre vasanti / yata steSAM mate muktAnAmapi svazAsanamahimanindAbhyAM rAgadveSau jAyete, tadA te kathaM kSINakarmANaH muktAstu stutinindAyAM samAnA bhavanti - na nindayA - udvijante, stutyA vA na prasannA bhavanti / yAvat paryantaM rAgadveSau sta na tAvatte karmarahitA bhavanti / evaM sati kathaM teSAM saMsArasya parityAgaH / yadyapi te kathaMcit dravyabrahmacarye sthitA api tathApi bhAvabrahmacarye na prAptAH / samyak jJAnAbhAvAnna te samyaganuSThAnabhAjaH apica sarve' cyete prAvAdukAH svasya svasya darzanasya prazaMsAkAriNaH santi ato viditatatkhaiH zreyaskAmaiH puruSai steSAM zAstreSu kathamapi Adaro na vidheyaH / api tu viSakumbhavat durato'pi tacchAstra parivarjanIyameveti / / 13 sUtrakRtAGgasUtre kA pAlana karate haiN| jaba unake mata meM mukta jIvoM ko bhI apane zAsana kI mahimA aura nidAse rAgadveSa utpanna ho jAtA hai to ye kSINakarmA ( karmoM kA kSaya kara cukane vAle ) kisa prakAra kahe jA sakate haiM ? mukta jIva stuti aura nindA meM samAna rahate haiM / na nindA se udvigna hote hai aura na stuti se prasanna hote haiM / jaba taka rAgadveSa bane hue taba taka ve karma rahita nahIM ho skte| aisI sthiti meM unake saMsAra kA parityAga kaise ho sakatA hai ? yadyapi ve kisI prakAra dravyabahmacarya meM sthita bhI hoM to bhI bhAvabrahmacarya unhe prApta nahIM huA hai / samyagjJAna kA abhAva hone se ve samyagra anuSThAnakartA nahIM hai / aura ye sabhI vAdI apane apane darzana kI prazaMsA karate haiM, ataeva jinhoMne tattva ko jAna liyA hai aura kare che teo brahmacaryanuM pAlana karatA nathI ane jJAnAdi pAMca AcAranuM paNa pAlana ratA nathI. vaLI teo evuM kahe che ke " mukata jIvAmAM paNa peAtAnA zAsananA maDimA thatA joi ne Anandva thAya che ane peAtAnA zAsananI nindA thatI joI ne dveSa thAya che" temanI A mAnyatAne kevI rIte svIkAra karI zakAya ? jo muktAtmAemAM paNa rAgadveSa utpanna thai jatA hoya, te temane kSINukAM ( karmonA kSaya karI nAkhanAra ) kevI rIte kahI zakAya ? mukta jIvA stuti ane ni MdAmAM samAna rahe che. nindA thavAthI udvigna paNa thatA nathI ane stuti thavAthI AnaMda paNa pAmatA nathI. jyAM sudhI rAgadveSanA sadbhAva hoya tyAM sudhI teo ka rahita thaI zaktA nathI. evI paristhitimAM tenA saMsAranA parityAga kevI rIte thai zake ? kadAca teo dravya brahmacarya mAM sthita paNa hAya, parantu temanAmAM bhAvabrahmacarya tenA saMbhavI zakatuM ja nathI. temanAmAM samyajJAnanA abhAva hAvAne kAraNe te samyag anuSThAnA paNa karI zakatA nathI. te saghaLA anya tIthikA peAta pAtAnA daCnanI prazaMsA kare che. A prakAranI paristhiti heAvAthI, jemaNe tattvane jANI lIdhela zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. thu. a. 1 u. 3 prakArAntareNa kRtavAdimatanirUpaNam 393 " punarapi kRtavAdimatameva prakArAntareNa- pradarzayituM sUtrakAraH prakramate - "saesae" ityAdi / mUlam - 1 2 3 5 4 6 7 sa sa uvANe, siddhimeva na annA / 8 10 11 aho he vasatI. savvakAmasamapie | 14 chAyA "svake svake upasthAne siddhimeva na cAnyathA / rasva vazavarttI sarvakAmasamarpitaH // 14 jo kalyANa ke abhilASI haiM, unhe unake zAstroMkA kisI bhI prakAra Adara nahIM karanA cAhie, balki unake zAstroM ko viSa ke ghaDe ke samAna samajha kara tyAga denA cAhie || 13 || sUtrakAra punaH kRtavAdiyoM kA mata prakArAntara se dikhalAne ke liye kahate haiM--" esae' ityAdi / kahate haiM kintu 'na annahA zabdArtha- 'sae sae-svake svake' apane apane 'uvADhaNe - upasthAne' anuSThAna meM hI 'siddhi-siddhim' siddhiko prApta karate haiM aisA ve nAnyathA' isa prakAra se siddhi prApta nahIM hotI 'aho - adhaH' mokSa prAptike pUrva 'iheva - ihaiva' isa lokameM athavA isa janmameM 'vasavattI - vazavartI' jitendriya stant 'savvakAma samapie - sarvakAmasamarpitaH ' sarva siddhi sampanna hotA hai // 14 // hai che ane jee kalyANanA abhilASI che, temaNe anya tIthikAnAM zAstronA koI paNa prakAre Adara karavA joI e nahI. parantu te zAstrone viSanA ghaDA samAna samajIne temanA parityAga vo le the. // 13 // sUtrakAra pharIthI kRtavAdIonA matane anya prakAre prakaTa karatA kahe ke ItyAdi zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 - "sapa sapa" , zabdArtha - 'sae sapa-svake svake' pota potAnA 'uvaTThANe - upasthAne' anuSThAnamAM 'siddhi-siddhim' siddhine Asa re che parantu 'na annahA- nAnyathA' anya jIla aArathI siddhi Apta thatI nathI. 'aho - adha:' bhokSa aminI pUrva (pahelA) 'iheva - ihaiva: ' bhA sAmbhAM athavA yA bhanbhamA 'vasavatI-vazavartI' nitendriya hoya me 4 'savvakAmasamapir - sarva kAma samarpitaH' aghI 4 siddhi yukta thAya che. // 14 // Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 sUtrakRtAGgasUtre anvayArtha: (sara sara ) svake svake= svakIye svakIye ( uvadvANe) upasthAne = anuSThAne eva vidyamAna puruSaH sva sva varNAzramAdyanukUlAnuSThAnakarttA eva / (siddhi) siddhiM muktim prApnoti kintu ( na annahA ) nAnyathA nacAnyathA siddheH saMbhAvanA / yaH kazcit ( aho ) adhaH mokSaprApteH pUrvam ( iheva ) ihaiva, asmin loke etasminneva dehe vA ( vasatI) vazavarttI jitendriyo bhavet sa eva ( sarvakAmasamarpitaH ) sarva siddhisampo bhavati / TIkA te kRtavAdinaH evaM pratipAdayanti yat asmadIyazAstrapratipAditA' nuSThAnAdeva siddhi rbhavati nAnyasmAditi / tatra zaivAH zaivazAstroktAnuSThAnAdeva siddhirjAyate iti / -anvayArtha apane apane anuSThAna meM vidyamAna arthAt apane apane varNa aura Azrama ke anukUla karttavya karane vAlA hI puruSa siddhi prApta karatA hai, anya prakAra se siddhi kI saMbhAvanA nahIM kI jA sktii| jo manuSya mokSa prApta karane se pUrva isa loka meM yA isI jIvanameM jitendriyA~ hotA hai, vahI saba siddhiyoM se sampanna hotA hai // 14 // - TIkArtha ve kRtavAdI isa prakAra kathana karate haiM - hamAre zAstra ke anusAra AcaraNa karane se hI siddhi prApta hotI hai, anya zAstroM ke anusAra kriyA karane se nhiiN| unameM se zaivoM kA kathana hai ki zaivazAstroM kA anuSThAna karanese hI - sUtrArtha - pota potAnAM anuSThAnamAM sthita eTale ke peAta peAtAnA varNa ane pAtapeAtAnA Azramane anukULa kartavya karanAra ja siddhi prApta kare che, anya prakAre siddhi saMbhavI zakatI nathI. je manuSya meAkSa prApta karyA pahelAM A leAkamAM athavA A manuSya jIvanamAM jitendriya hAya che, e mANasa ja saghaLI siddhio vaDe saMpanna thAya che. - TIartha - te kRtavAdie evuM kahe che ke - amArA zAstramAM kahyA pramANenuM AcaraNa karavAthI ja siddhi prApta thAya che anya zAstromAM kahyA pramANe AcaraNa karavAthI siddhi prApta thatI nathI. zaiva evu' kahe che ke zaivazAstromAM kahyA pramANenA anuSThAnA karavAthI ja siddhi 1 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 3 prakArAntareNa kRtavAdimAnarUpaNam 395 ekadaNDinaH sAMkhyA:- paJcaviMzatitattvapratipAdakakapilazAkhapratipAditA'nuSThAnavizeSAdeva siddhirjAyate, iti / yogA:-- yama-niyama-prANAyAma--pratyAhAra-dhAraNA--dhyAna-samAdhi-kurvatAmeva siddhi rjAyate, iti| vedAntina:-zravaNa-manana-nididhyAsanai rAtmasAkSAt kurvatAmeva siddhirbhavatIti / bauddhAH--"sarva kSaNikaM sarva heyaM sarva duHkha sarva zUnya" miti cintayata eva siddhi bhavatIti, vadanti / eva manye'pi sva sva zAstrAnusAreNa siddhiprAptimAmananti / azeSadvandvoparamalakSaNAyAH siddheH pUrva yAvat siddhirbhavati, tAvadasminneva janmani asminne va manuSyazarIre madIyadarzanA'nuSThAnaprabhAvAdaSTaprakArasiddhi hotI hai| kapila sAMkhya kahate haiM-paccIsa tatvoM ko pratipAdana karane vAle zAstra ke jJAna se hI mukti mila sakatI hai| yogamata ke anusAra yama, niyama, prANAyAma pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kA sevana karane vAle hI siddhi prApta karate haiN| vedAntI zravaNa, manana aura nididhyAsana se AtmA kA sAkSAtkAra karane vAloM ko hI siddhi prApta honA mAnate haiN| bauddha kahate haiM-' sabhI kucha kSaNika hai, sabhI kucha heya hai, saba duHkhamaya hai, saba zUnya hai' aisI bhAvanA karane vAloM ko hI siddhi prApta hotI hai| isI prakAra anya vAdI bhI apane apane zAstra ke anusAra siddhi kI prApti mAnate haiN| samasta dvaMdvoM kA dara ho jAnA rUpa siddhi se pahale isI janma meM isI manuSya zarIra ke rahate hue hamAre darzana ke anusAra vyavahAra karane se ATha prApta thAya che. kapila sAMkhya kahe che ke - 25 tattvanuM pratipAdana karanAra zAstranuM jJAna saMpAdana karavAthI ja mukti maLI zake che. yoga matAnusAra yama, niyama, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna ane samAdhinuM sevana karanAra manuSya ja siddhi prApta kare che. vedAntIo evuM kahe che ke-zravaNa, manana, ane nididhyAsana vaDe AtmAne sAkSAtkAra karanArane ja siddhi prApta thAya che. bauddho kahe che ke- "saghaLI vastuo kSaNika che, saghaLuM hoya che, saghaLuM dukhamaya cha, saghaNu zunya cha," prA2nI bhAvanA 42vAthI 4 siddhi prApta thAya che. eja pramANe anya matavAdIo paNa pita pitAnAM zAstronI AjJA anusAra AcaraNa karavAthI siddhi prApta thAya che, evuM mAne che. samasta dvanda (kaleze) dUra thaI javA rUpa siddhinI prApti karavI hoya te A manuSya janma dhAraNa karIne manuSya dehane prApta karIne amArA darzanakArAnI AjJAne zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre kaisajhAvo bhavatIti prayatnena vazavartI jitendriyo bhUtvA prAptASTavidhaguNaizvaryaH sAMsArikadoSa nA'bhibhUyate / asya sarve kAmAH saMpannA bhavanti / yAn padArthAn yadaivecchati, te padArthAH tasya tadaivopasthitA bhavanti / saMkalpamAtreNa sarvAn padArthAn sa prApnoti / evaM te sva sva zAstra prazaMsantIti // 14 // punarapi teSAM matamAha--'siddhA ya' ityAdi / mUlam-- siddhA ya te arogA ya ihamegesi maahithe| siddhimeva purokAu~ sAsae gaDhiyA nraa-||15 10 chAyA-- "siddhAzca te arogAzca iha ekeSAmAkhyAtam / siddhimeva puraskRtya svA''zaye grathitA narAH // 15 prakAra ke aizvarya kI prApti hotI hai| ataeva prayatnapUrvaka jitendriya hokara, ATha prakAra ke guNoM kA aizvarya prApta karake sAMsArika doSoM se abhibhUta nahIM hotA hai, aise puruSa kI sabhI vAsanAe~ pUrNa hotI haiN| vaha jaba jina padArthoM kI abhilASA karatA hai, usI samaya ve padArtha usake sAmane upasthita ho jAte haiM / vaha saba vastuoM ko saMkalpa mAtra se prApta karatA hai / isa prakAra vaha kahakara ve apane apane zAstroM kI prazaMsA karate haiM // 14 // phira unhIM kA mata kahate haiM-" siddhA ya" ityAdi / zabdArtha--'ihaM-iha' isa lokameM 'egesiM-ekeSAM' koI matavAlokA 'Ahiye-akhyAtam' kathana hai ki jo hamAre matAnuyAyI hai 'te-te ve anusare. ema karavAthI tame ATha prakAranA aizvaryanI prApti karaze. tethI prayatna pUrvaka jitendriya thaIne, ATha prakAranA guNo rUpa aizvarya prApta karIne, manuSya sAMsArika doSathI abhibhUta thatuM nathI. evA puruSanI saghaLI abhilASAo pUrNa thAya che. te je padArthanI abhilASA kare che, te padArtha e ja vakhate tenI sAme upasthita thaI jAya che. te saMlpa karavA mAtrathI ja saghaLI vastuo prApta karI zake che. A pramANe kahIne teo pita pitAnA zAstronI prazaMsA kare che. 14 tamanA / matanu sUtrA2 52 prazana 42 cha - siddhA ya" tyA zahAtha-'iha-iha' mA samai 'egeni-ekeSAM' AI matavAlAnu 'AhiyaAvazatam' 4thana cha sabhAmatAnuyAyiyo cha te-te' te 'siddhA ya--sikhAya' zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samathArtha bodhinI TIkA pra. a. a. 1 u. 3 rasezvagvAdimata nirUpam 397 anvayArthaH- (i) i = asmin loke ( egesi) ekeSA = rasezvaravAdinAm (AhiyaM ) AkhyAtaM=kathitaM=kathanaM bhavati yat ye'smanmatAnuyAyinaH santi (te) te (siddhA ya) siddhAzra ( arogA ya) arogA bhavantIti / kintu te ( narA) narAH = evaM vAdinaH puruSAH (siddhimeva ) siddhimeva svamatasiddhAM siddhimeva (purokAuM) puraskRtya anyebhyaH pradarzya ca (sAsae) svAzaye = svAgrahe (gaThiyA) grathitA: =adhyupapannAH santi / TIkA- rasezvaradarzanamatA'nuyAyina evaM kathayanti ye rasezvaradarzanamaGgIkurvanti, te siddhapAradasiddhimetya tatprabhAveNa vAtapittakaphavikArAtmakazarIra rogAn siddhA ya-siddhAzva' siddha aura 'arogA ya - arogAzca' nIroga hote haiM paraMtu ve ' narA - narA:' isa prakAra kahane vAle manuSya 'siddhimeva - siddhimeva' svamata se siddha aisI siddhiko hI 'puro kAuM- puraskRtyaH Age rakhakara 'sAsae - svAzaye ' apane apane darzana meM 'gaDhiyA - prathitAH ' Asakta bane hue haiM ||15|| -anvayArtha isa loka meM kinhIM kA arthAt rasezvaravAdiyoM (rasAyana zAstravAdiyoM) kA kathana hai ki jo hamAre mata ke anuyAyI haiM ve siddha aura niroga hote haiM / kintu aisA kahane vAle puruSa svamata siddha siddhi ko hI Age karake Ara dUsaroM ko dikhalA kara apane Azaya yA Agraha meM grastaho rahe haiM || 15 || TIkArtha rasezvara darzanamata ke anuyAyI aisA kahate haiM- jo rasezvara darzana ko svIkAra karate haiM ve siddhapArada siddhi ko prApta karake, usake prabhAva se vAta siddha bhane ' arogA ya-- arogAzca' nIrogI hoya che, paraMtu tebho 'narA-narAH prAre DevANA bhanuSya 'siddhimeva - siddhimeva' potAnA bhatathI siddha mevI siddhine 4 purokAu - puraskRtya bhAgaNa rAbhIne 'sAsae - svAzaye potapotAnA harzanamA 'gar3hiyAprathitAH' Asakta anesa che. // 15 // - sUtrArtha - A leAkamAM rasezvaravAdIe ( rasAyana zAstra vAdIe) evuM kahe che ke amArA matanA anuyAyio siddhine prApta karanAra ane nIregI heAya che. parantu evu kahenArA puruSA svamatasiddha siddhine ja AgaLa karIne, ane bIjAnI AgaLa tenu pradarzana karIne peAtAnA Azaya athavA AgrahamA ja grasta thai rahyA hAya che. TIkA rasezvara darzana matanA anuyAyIo evuM kahe che ke je rasezvara dana nA svIkAra kare che, teo siddhapArada siddhine prApta kare che. ane tenA prabhAvathI vAta, pitta ane kaphanA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtro nivArya nIrogA bhavanti / punazca rogAdipratibandhakA'bhAvena samAdhyAdi viziSTA'nuSThAna karaNAt zarIraM parityajya siddhAHazeSadvandvarahitA muktimetya nIrogAH bhavanti / zarIrA'bhAve tadAzritendriyamanasorabhAvAt sarvaduHkhAnAmantaM kurvanti / evamekeSAM rasezvaradarzanAnuyAyinAM kathanaM bhavati / te rasezvaramatavAdinaH-- siddhiM rasasiddhiM muktirUpAM siddhi cAGgIkRtya zAstrabodhavikalA api AtmAnaM paNDitaM manyamAnAH paramArthatatvamajAnantaH svA''grahasAdhikAH bahuzo yuktIH pratipAdayanti / kintu vastuta stattvaM naiva jAnanti / taduktam-"Agrahivat ninISati yuktiM, tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra tatra matireti nivezam" // 1 // iti pitta aura kapha ke vikAra se utpanna hone vAle rogoM kA nivAraNa karake niroga ho jAte haiN| tatpazcAt rogAdi kI rukAvaTa haTa jAne se samAdhi Adi viziSTa anuSThAna karake, zarIra ko tyAga kara siddha hote haiM aura samasta dvandvoM (klezoM) se rahita mukti prApta karake nIroga ho jAte haiM / zarIra kA abhAva hone para usake Azrita mana kA bhI abhAva ho jAne se ve samasta duHkhoM kA anta karate haiM / aisA rasezvara darzana (rasAyanazAstra matavAdiyoM kA) ke anuyAyiyoM kA kathana hai| ve rasezvara matavAdI rasa siddhi aura muktirUpa siddhi ko svIkAra karake zAstrajJAna se hIna hote hue bhI apane Apa ko paNDita mAnate haiN| paramArthatattva ko na samajhate hue apane Agraha ko siddha karane vAlI bahuterI yuktiyAM kahate haiM / kintu vAstava meM ve tattva ko nahIM jAnate / kahA bhI hai-Agrahivat "ityAdi / / prakepathI utpanna thanArA rogonuM nivAraNa karIne naregI thaI jAya che. A prakAre rAgAdi dUra thayA bAda teo samAdhi Adi viziSTa anuSThAna karIne, zarIrane tyAga karIne siddha thAya che, ane samasta dvando (kaleze)thI rahita mukti prApta karIne naregI thaI jAya che. zarIrane abhAva thaI javAthI, zarIrAzrita manane paNa abhAva thaI jAya che. manane abhAva thaI javAthI temanA samasta duHkhAne paNa anta AvI jAya che. A prakAranI rasezvaradarzananA anuyAyIonI mAnyatA che. rasasiddhi ane muktirUpa siddhine svIkAra karanAra te rasezvara matavAdIo zAstrajJAnathI ajJAta hovA chatAM paNa pitAne paMDita mAne che. paramArtha tatvane nahIM samajanAra te leke pitAnA matAgrahane siddha karavAne mATe aneka prakAranI yuktio (camatkAre) batAve che. paraMtu kharI vAta te eja che ke teo tatvane tatA nathI. 4thu 54 cha " bhAvahivat " tyAhi. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 3 pravektivAdinAmanartha pradaza nam 399 yat-svamatAgrahI puruSo yatra svasya matirniviSTA bhavet tatraiva sva yukti yathA kazcidapi pratipAdya svamataM sthApayati kintu niSpakSapuruSaH svabuddhi tatraiva sthApayati yatra tattvanirNAyikA yukti gacchatIti // 15 / / "samprati pUrvoktavAdinAmanartha pradarzayatrAha-sUtrakAra:-"asaMbuDA" ityaadi| asaMvuDA anAdIyaM, bhamihiti puNo puNo / kappakAlamuvajjati ThANo AsurakibvisiyA // 16 chAyAasaMvRtA anAdikaM bhramiSyanti punaHpunaH / kalpakAlamutpadyante sthAnA AsurakilviSikAH // 16 'AgrahI puruSa yukti ko vahIM ghasITa le jAnA cAhatA hai, jahA~ usakI buddhi (zraddhA) jamI huI hai, kintu jo pakSapAta rahita hotA hai vaha yukti ke anukUla zraddhA karatA hai // 1 // _ arthAt svamata kA Agraha rakhane vAlA puruSa apanI buddhi jahAM niviSTa hai arthAt jisa para vaha zraddhA rakhatA hai, usI ora jaise taise yukti ko ghasITa kara apane mata kI sthApanA karatA hai kintu niSpakSa manuSya apanI buddhi ko vahI sthApita karatA hai, jahAM tattva nirNAyaka yukti hotI hai // 15 // ___aba sUtrakAra pUrvoktavAdI ko doSa dikhalAte hue kahate haiM-"asaMvuDA" zabdArtha-ye 'asaMbuDA-asaMvRtAH' indriya jayase rahita arthAt indriyake vaza bane hue loka 'aNAdIya-anAdikam' Adi rahita isa ananta saMsArameM 'puNo-puNo-punaH punaH' bAra bAra 'bhamihiMti-bhramiSyanti' bhramaNa kareMge tathA " AgrahI puruSa yutine tANI kheMcIne tyAM ja laI javA mAge che ke jyAM tenI buddhi (zraddhA) jAmI hoya che. paraMtu je mANasa pakSapAtathI rahita hoya che. te yukitane anukULa zraddhA rAkhe che. 15 eTaleke potAnA ja matane Agraha rAkhanAra puruSa jemAM zraddhA dharAvato hoya che, te tarapha ja yuktine tANI kheMcIne potAnA ja matanuM pratipAdana karanArI vicitra dalIle karIne pitAnA matanI sthApanA kare che. paraMtu niSpakSa manuSya te pitAnI buddhi (zraddhA) nI tyAM ja sthApanA kare che, ke jyAM tatvanirNAyaka yuti hoya che. 15 have sUtrakAra pUrvokta matavAdIonA doSa pragaTa karIne temane kevuM phaLa prApta thAya che te matAve che 'asaMvuDA" tyAdi zahAtha-'asaMvuDA--asaMvRtA' dhandriya nyathI 2Dita mata chandriyanA manera al 'aNAdIya- anAdikam' mA vinAnA mA mananta sasAramA 'puNo-puNo-punaH punaH' zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre anvayArthaH indriyavaza ete (asaMbuDA) asaMvRtA indriyanoindriyajayarahitAH, vani iti bhAva: ( aNAdIyaM ) anAdikam Adirahitam anantaM saMsAram / (puNA puNo ) punaH punaH = vAram vAram bhamihiti bhramiSyanti saMsAre bhramaNa kariSyanti tathA - ( kaSpakAlaM) kalpakAlaM cirakAlam (ThANA) sthAnAH = narakAdisthAnotpannAH tathA (Asura kivvisiyA) AsurakilviSikAH anurasthAnotpannA nAgakumArAdayastatrApi kilviSikAH adhamAH preSyAH alparddhayo'lpabhoga / alpAyuSo'lpasAmarthyAdyupetAca bhUtvA ( uvajrjjati) utpadyante utpannA bhavanti / TIkA 400 pAkhaNDinaH mokSaprAye udyatA api indriyavazavarttitayA itthaM cintayantiFeespi me bhogaH paraloke'pi syAt, ityevaM svayaM bhogAdau pravarttamAnasya parA'kappakAla-kalpakAlam' cirakAla taka 'anurakivvasiyA ThANA-asurakilvizikA sthAnA: ' asurasthAnameM kilviSika' rUpase 'avajjati - utpadyante' utpanna hote haiM // 16 // anvayArtha ye asaMvRta arthAt indriyoM ko aura mana ko na jItane vAle vAdI vAra - vAra antarahita saMsAra meM paribhramaNa kareMge / tathA cirakAla taka narakAdi sthAnoM meM utpanna hokara tathA Asura sthAnoM meM utpanna hokara bhI kilbiSika hoMge / arthAt adhama, dUsaroM kI AjJA bajAne vAle, alpa Rddhi ke dhAraka, alpa bhoga vAle, alpAyuSka tathA alpa sAmarthya vAle hIna devoM ke rUpa meM utpanna hote haiM // 16 // TIkArtha ve pAkhaNDI mokSa pApta karane ke lie udyata hokara bhI indriyoM ke vazIbhUta hokara isa prakAra vicAra karate haiM mujhe isa bhava meM bhoga prApta hoM vAraMvAra bhamihiMni--bhamiSyanti' bhramaNa 2ze athavA 'RSyakAla - kalpakAlam lAMkhA samaya sudhI 'asurathimiyA ThANA- asurakilbiSikAsthAnA:' asura sthAnamA DibhiSi 35thI 'ujani- utpadyante' utpanna thaze. // 16 // sUtrA te aMsavRtA (asa yatA) eTale ke indriyA ane manane kAbUmAM na rAkhanArA te anya matavAttui vAraMvAra anaMta saMsAramAM paribhramaNa karaze. tathA cirakALa sudhI asura sthAnAmAM utpanna thavA chatAM paNa kilbiSika devA rUpe utpanna thaze. eTale ke teo kadAca devagati prApta kare teA paNa adhama, anyanI AjJA mAnanArA alpa buddhivALA, alpa bhogAvALA, alpa AyuSyavALA ane alpa sAmarthyavALA hIna devA rUpe ja utpanna thaze. / 16 / meAkSa prApta karyAne udyata thayelA vicAra kare che- "mane A bhavamAM paNa zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 > TIkA te pAkhaDIe indriyAne vazIbhUta thaine A prakAranA bhAganI prApti thAya ane parabhavamAM paNa bheAganI Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 3 pUrvoktavAdinAmanatha pradarzanam 401 napi tathaiva siddhAdiviSaye pravarttayataH puruSapazoH duzcaritapAzapAzitasya saMsAre eva paribhramaNaM cirakAlaparyantaM bhavati / te tu narakAdi yAtanA sthAneSUtyadyante / nahi teSAmindriyavazavarttinAM rAgadveSadvandva vinAzarUpA siddhirbhavati / yA'pi aNimAdilakSaNA aihikI siddhiH prApyate. sA'pi puruSapazUnAM vipratAraNAyaiva bhavati / yA'pi teSAM bAlatapo'nuSThAnasyAsscaraNena svargaprAptirbhavati sA'pi asurakilviSakatvenaiva bhavatIti / 16 / itizrI vizvavikhyAta ---jagadvallabha - prasiddhavAcaka - paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApa pravizuddhagadyapadyanaikagrantha nirmApaka vAdimAnamadaka - zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta 'jainAcArya, padabhUSita kolhApurarAjaguru bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharma divAkara pUjya ghAsIlAlavativiracitAyAM sUtrakRtAGgasUtrasya- samayArthabodhinyAkhyAM vyAkhyAyAM samayanAmakaprathamAdhyayane zrI tRtIyodezakaH samAptaH 1-3 aura parabhava meM bhI ! isa prakAra socakara jo svayaM bhoga Adi meM pravRta hotA hai aura dUsaroM ko bhI usI prakAra siddhi ke lie pravRta karatA hai, usa puruSa pazu aura durAcAra ke pha~de pha~se ko cirakAla taka saMsAra meM bhramaNa karanA par3atA hai / ve naraka Adi yAtanA ke sthAnoM meM utpanna hote haiM / indriyoM ke vazIbhUta una puruSoM ko rAgadveSa Adi dvandvoM kA abhAva rUpamokSa prApta nahIM hotA / aise puruSa pazuoM ko jo aNimA Adi isa loka saMbadhI siddhi prApta hotI hai, vaha bhI ThagAi karane ke lie hI hotI hai / bAlatapa karane se unheM svarga kI prApti hotI hai, usameM bhI ve asurakilviSaka hI hote haiM ||15|| prathama adhyayanakA tRtIya uddezaka samApta // prApti thAya A pramANe vicAra karIne jee pote bhAga AdimAM pravRtta rahe che, ane khIjA leAkane paNa eja prakAre siddhine mATe pravRtta kare che, evA durAcAranA kuMdAmAM phasAyelA narapazune te anaMta kALa sudhI saMsAramAM bhramaNa karavu paDe che. teo naraka Adi yAtanAnA sthAnomAM utpanna thAya che. indriyAnA sukhamAM ja ramyA pacyA rahenArA te leAkAne rAgadveSa Adi dvandvonA abhAva rUpa meAkSanI prApti thatI nathI. evAM narapazuone je aNimA Ati A leAka saMbaMdhI siddhi prApta thAya che, te pazu leAkeAnI ThagAi karavAnA kAmamAMja Ave che. khApa karavAthI temane devalAkanI prApti paNa thAya che kharI, parantu temAM paNa tee asurakilpiSaka nAmanA adhama devA rUpe ja utpanna thAya che. 1pA // pahelA adhyayananA trIjo uddezaka samApta su. 51 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 sUtrakRtAGgasUtre atha prathamA'dhyayane caturtha uddezakaH prArabhyatetRtIyodveze svasamayaparasamayayoH pratipAdanaM kRtaM tatsambandhenA'trApi tadeva pratipAdayiSyate, iti caturthoddezakasya prathamasUtramAha-'ee jiyA' ityAdi / mUlamee jiyA bho na saraNaM, bAlA paMDiyamANiNo / hicA NaM puvvasaMjogaM, siyA kaccovaesagA // 1 // chAyA"ete jitA bhoH na zaraNaM bAlAH paNDitamAninaH hitvA khalu pUrvasaMyoga, sitAH kRtyopadezakAH // 1 // cauthe uddezaka kA prAraMbha tIsare uddeze meM svasamaya aura parasamaya kA pratipAdana kiyA gayA hai / usa saMbaMdha se yahAM bhI sva para samaya kA pratipAdana kreNge| cauthe adhyayana kA prathama sUtra kahate haiM- "ee jiyA" ityaadi| zabdArtha-'bho-bho' he ziSyo ! 'ee-ete ye anyatIrthI 'bAlAbAlAH' tatvajJAnase rahita hone para bhI 'paMDiyamANiNo-paNDitamAninaH' apane AtmAko paNDita-tatvajJa mAnane vAle haiM ataeva ve 'jiyA-jitAH' kAma krodhAdi se parAjita haiM ataH ve 'na saraNaM-na zaraNam zaraNa yogya nahIM haiM kAraNa ki 'puvvasaMyogaM-pUrvasaMyogam' svajana saMbaMdhI janoM kA sambandhako 'hiccA NaM-hitvA khalu' tyAga karake bhI 'kaccovaesagA-kRtyopadezakA' cethA uddezaka ne prAraMbha trIjA uddezakamAM svasamaya ane parasamayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM. A cothA uddezakamAM paNa svasamaya ane parasamayanuM pratipAdana karavAmAM Avaze. A cothA uddezakanuM pAhe sUtra 2pramANe cha- "ee jiyA" tyAha zahA - 'bho-bhoM ziSyo ! 'ee-ete' mA anya tIthi 'bAlA-bolA' tatvajJAnathI 2Dita che to paNa paMDiyamANiNo-paNDitamAninaH' pAtAne parata-tatvajJa bhAnavAvANA cha matameva (to) temA 'jiyA-jitAH' abha--14 vagerethI 52zata cha mata: tamAna saraNa' na zaraNam zaraNa yogya nathI, 4124 'puvvasaMyoga-pUrvasaMyogam' svAdhInAnAsadhane 'hiccA Na-hitvA khalu' tyA zane 54 'kiccovaesagA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a.1 u. 4 pUrvoktavAdinAM phalaprAptinirUpaNam 403 anvayArtha-- guruH svaziSyAn sambodhya prAha (bho) bhoH bho bhoH ziSyAH ! (ee) ete pUrvoktAH vAdinaH (bAlA) bAlA:-ajJAninaH tatvajJAnarahitAH santo'pi (paDiyamANiNo) paNDitamAnina:%D AtmAnaM paNDitaM manyamAnAH pANDityamadagarvitA ata eva te (jiyA) kAmakrodhAdibhiH parAjitAH santi ataeva te (na) naiva (saraNaM) zaraNaM bhavanti te sveSAM pareSAM vA na trANakarttAro bhavanti yataste (puvvasaMyogaM) pUrvasaMyoga mAtApitrAdisambandham upalakSaNAt pazcAtsaMyoga-zvazurazyAlakAdisambandhaM ca (hiccA NaM) hitvA khalu-tyaktvA'pItyarthaH (kiccovaesagA) kRtyopadezakA:kRtyAnAM gRhasthaiH kartu yogyAnAM sAvadhakAryANAm upadezakA:upadezakartAraH gRhasthakAryANAmanumodakA ityarthaH, ataste (siyA) sitAH baddhAH prabalamahAmohodayena mohapAzavaddhAH santi na tu te muktA bhavanti iti / gRhasthake kRtyoMkA arthAt sAvadhakarmakA upadeza karane vAlA hone se 'siyAsitAH' prabala mahAmohapAza se baddha haiM // 1 // anvayArthaguru apane ziSyoM ko sambodhana karake kahate haiM he ziSyo ! ye pUrvoktavAdi tattvajJAna se rahita hote hue bhI apane ko paNDita mAnate haiM -pANDitya ke abhimAna meM cUra hai arthAt paNDitapana ke ahaMkAra se bhare hue haiM ataeva kAma krodha Adi ke dvArA parAjita haiN| ve na apanA trANa kyoM ki ve pUrva saMyoga arthAt mAtA karasakate haiM aura na dUsaroM kaa| pitA Adi ke sambandha ko aura upalakSaNa se pazcAtsaMyoga arthAt zvasura sAle Adi ke sambandha ko tyAga karake bhI gRhasthoM dvArA karane yogya sAvadha kAryoM kA upadeza karate haiM arthAt-gRhastha ke kAryoM kI anumodanA karate haiM / ataH ve moha ke bandhanoM se Abaddha haiN| ve mukta nahIM hote haiM / kRtyopadezakAH' sthanA tyAMnA arthAt sAvadha bhanI upadeza 42vAvApADApAthI 'siyAsitAH' praNa mahAbhADapAzathI mAya che. // 1 // -suutraathsudharmA svAmI pitAnA ziSyone A pramANe kahe che he ziSya! pUrvokta matavAdIo taravRjJAnathI rahita hovA chatAM paNa pitAne paMDita mAne che, eTale ke teo pAMDityanA abhimAnamAM cUra che. teo pAMDityanA abhimAnathI bharapUra hovAne kAraNe kAmakrodha Adi para vijaya prApta karI zaktA nathI. teo potAnuM trANa (rakSaNa) paNa karI zaktA nathI ane anyane paNa trANa ApavAne samartha nathI. temaNe pUrvasaMgane (mAtA pitA AdinA saMbaMdhana) ane pazcAsaMyogane (sAsu, sasarA, sALA AdinA saMbaMdhane) tyAga karyo hoya che, chatAM paNa teo gRhasthanA sAvadya kAryonI anumodanA kare che. tethI temanA mehanuM bandhana tUTayuM nathI. mehanA bandhana vaDe baMdhAyelA te jIvo mukta thaI zakatA nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 sUtrakRtAGgasUtre ayaM bhAvaH--yathA kathaMcit pUrvasambandhaM vihAyA'pi punaH navInaM sAvA kAryamupadizanti / yataH ime bAlA ajJAnino'pi AtmAnaM paNDitamAnino vayameva sarva jJAtAra iti matvA evaM kurvanti, / parantu yAvatparyantamajJAnaM nA'pagacchet jJAnaM ca na labheta tAvat yathAvasthitavastUpadezakAH na bhavanti / svakIyapANDityaprakAzanAya avazyaM kiMcidupadeSTavyameveti kRtvA yathAkathaMcidupadezaM kurvanto na svayam uparatA bhavanti, navA'nyAnapi sAvadyAgnivartayituM samarthAH bhavanti / ataevoktam-na zaraNamiti // 1 // TIkA-- ete anantarodIritAH paMcabhUtavAdina ekAtmatajjIvataccharIrAdivAdinaH kRtavAdino gozAlakamatAnusAriNakhairAzikAzca sarve'pi vAdinaH (jiyA) jitAH, ___tAtparya yaha hai-jaise taise pUrva sambandha ko tyAga karake bhI ve sAvadha karma kA upadeza karate haiN| yadyapi ve ajJAnI haiM phira bhI apane ko paNDita mAnate hai| hama hI sarvajJa haiN| aisA mAnakara ve aisA karate haiN| parantu jaba taka ajJAna dUra na ho jAya aura jJAna prApta na ho jAya taba taka ve yathArtha vastu svarUpa ke upadezaka nahIM haiM / apanI paNDitAI prakaTa karane ke lie kucha upadeza denA cAhie, aisA socakara kisI prakAra upadeza karate hue bhI ve na svayaM sAvadha anuSThAna se virata hote haiM aura na dUsaroM ko virata karane meM samartha hote haiM / isI kAraNa kahA hai ki ve zaraNabhUta (kisI ke rakSaka) nahIM haiM // 1 // TIkArthahai ziSyo ! tuma yaha samajhalo ki ye pUrvokta paMcabhUtavAdI, ekAtmavAdI, A kathanane bhAvArtha e che ke -- pUrvasaMbaMdhane (mAtA, pitA Adi saMsArI saMbaMdhane) parityAga karIne sAdhu banavA chatAM teo sAvadya karmone upadeza Ape che. jo ke teo ajJAna che, chatAM paNa pitAne paMDita mAne che. "ame ja sarvajJa chIe" evuM mAnIne teo A pramANe kahe che. paraMtu jyAM sudhI temanuM ajJAna dUra na thAya ane jJAnanI prApti na thAya, tyAM sudhI teo yathArtha vatsvarUpane upadeza ApI zaktA nathI. potAnuM pAMDitya prakaTa karavA mATe kaI paNa prakArane upadeza Apavo joIe, ema mAnIne kaI paNa prakAre upadeza ApavAnI pravRtti karanArA te matavAdIo pote ja sAvadha anuSThAne karatA aTakatA nathI ane anyane sAvadha anuSThAna karatA rokI zakatA nathI. tethI ja evuM kahyuM che ke teo keIne zaraNa ApavAne (saMsAranA duHkhamAMthI bacAvavAne) samartha hotA nathI. 1 che TIkArya-- he ziSya ! tame A vAta samajI le ke pUrvokta paMcabhUtavAdIo, ekAtma zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhino TIkA pra. . a. 1 u. 3 pUrvoktavAdinAM phalaprAptinirUpaNam 405 rAgadveSAdibhiH zabdAdiviSayai mahAmohajanitA'jJAnazca parAbhUtAH 'bhoriti' ziSyANAM saMbodhane, bho ziSyAH itthaM yUyaM vivekaM kuruta / ete paratIthikAH avAstavikopadeze pravRttAH na kasyacidapi zaraNaM bhaviSyanti, kasyacidapi pApebhyo rakSaNAya samarthA na bhavanti / kuto naite anyeSAM samuddharaNe samarthA statrAha-"bAlA" bAlAH iti bAlA iva bAlAH sadasadvivekavikalAH santi / yathA yatkiJcita bhASamANAH yathA tathA kAryakAriNazvA'jJAninaH na kasyA'pi rakSaNAdikArye samarthA bhavanti tathA ime api vAdinaH svayamajJAninaH santaH parAnapi mohayanti / nanu yadi ime ajJAninastadA kathamanyAnupadizanti, tatrA'ha-" paMDiyamANiNo" paNDitamAninaH AtmAnaM paNDitaM manyante tattvA'tattvajJAnavikalA tajjIvataccharIravAdI, karttAvAdI aura gozAlaka ke anuyAyI trairAzika-sabhIrAgadveSa Adi se, zabdAdi viSayoM se aura mahAmoha janita ajJAna se parAjita haiN| ye mithyA upadeza dene meM pravRtta haiN| kisI ke lie bhI zaraNa nahIM hoMge / kisI ko pApa se bacAne meM samartha nahIM hoNge| ye loga dUsaroM kA uddhAra karane meM kyoM samartha nahIM haiM ? isakA kAraNa yaha hai kI ye sat aura asat ke viveka se hIna haiN| jaise jo mana meM Ave vahI bakane vAle aura manamAnA kArya karane vAle kisI kI rakSA karane meM samartha nahIM hote, vaise hI ye vAdI haiN| ye svayaM ajJAnI haiM aura dUsaroM ko bhI mUDha banAte haiN| yadi ye svayaM ajJAnI haiM to dUsaroM ko kaise upadeza karate haiM ? isa prazna kA uttara dete hai-ve paNDitamAnI haiM arthAt aisA samajhate haiM ki hama samasta vAdIo, tajajIva tacharIra vAdIo, karnAvAdIo ane gozAlakanA anuyAyIo (airAziko, Adi saghaLA matavAdIo rAgadveSa Adi vaDe, zabdAdi viSaye vaDe, ane mAhAha janita ajJAna vaDe parAjita che. teo mithyA upadeza ApyA kare che. teo keIne paNa zaraNa ApavAne samartha nathI. keIne pApamAMthI bacAvavAne samartha nathI. teo zA kAraNe bIjAne uddhAra karavAne samartha nathI ? tenuM kAraNa prakaTa karatA sUtrakAra kahe che ke teo sat ane asanA vivekathI vihIna che. mana phAve tema teo bakavA TakaranArA ane mana phAve tevuM vartana rAkhanArA te anyatIthi ke keInI rakSA karavAne samartha hotA nathI. teo pote ja ajJAnI che. ane anyane paNa mUDha karanArA che. je teo pite ja ajJAnI che, te bIjAne upadeza kevI rIte ApI zake che? A praznane javAba A pramANe che. teo ajJAnI hovA chatAM paNa evuM mAne che ke ame zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 sUtrakRtAGgasUtre api te vayaM sarvazAstrasya vivecanAtsarvAneva padArthAn jAnImaH ityevamabhimAnavantaH ataH parAnupadizanti / upadezaM kurvANAzca svayaM mahAmohAndhakAraM prApnuvanti, anyAnapi prApayanti, pAtayanti ca tAn narakAdidurgatau / teSAM paNDitamAninAm ajJAnakAryavirUpAcaraNaM darzayati sUtrakAraH "hiccA NaM" iti 'hiccA' hitvA= parityajya (puvvasaMyogaM) pUrvasaMyoga mAtApitrAdisambandhaM parityajyA'pi' vayaM pravajitAH sarvAneva tyaktavanta iti kRtvA saMnyAsadIkSAmavApyApi punastatraiva "siyA" sitAH ArambhasamAraMbhAdau punarapi saMsaktA bhavanti / parivrajyA mAdAyApi punaH parigrahAraMbhAdAvevA''saktA bhavanti, na tato virajyante / zAstra kA vivecana karane ke kAraNa saba padArthoM ke jJAtA haiN| isa prakAra ke abhimAna se yukta hokara dUsaroM ko upadeza dete haiN| upadeza dete hue ye svayaM mahA mohAndhakAra ko prApta hote haiM aura dUsaroM ko bhI usI meM le jAte haiM aura naraka Adi durgati meM girAte hai| una paNDitammanyoM ke ajJAnajanita virUpa AcaraNa ko sUtrakAra dikhalAte haiM-mAtA pitA Adi saMbaMdhI pUrvasaMyoga ko tyAga karake bhI ' hama dIkSita haiM, hamane sabako tyAga diyA hai| aisA samajha kara saMnyAsa dIkSA prApta karake phira bhI usI AraMbha samAraMbha me Asavata ho jAte haiM dIkSA grahaNa karake bhI phira parigraha evaM AraMbha meM Asakta rahate haiM usase virakta nahIM hote haiN| athavA 'siyA' yahA~ SaSThI ke artha meM prathamA vibhakti hai| isakA artha yaha huA ki AraMbha samAraMbha Adi meM Asakta gRhasthoM ke kRtyo kA upadeza karate haiM arthAt pakAnA, pakapAnA, kUTanA, pIsanA Adi gRhastha ke sAvadha samasta zAstronuM vivecana karI zakIe chIe, te kAraNe ame samasta zAstronA jJAtA chIe. A prakAranA abhimAnathI yukata thaIne teo lekane upadeza ApavAnI dhRSTatA kare che. upadeza detA evA te matavAdIe pite mahA mehAndhakAramAM DUbelA rahe che. ane bIjAne paNa te mahAndhakAramAM ja laI jAya che ane narakAdi durgatimAM pADe che. pitAnI jAtane paMDita mAnatA te matavAdIonA ajJAna janita virUpa AcaraNanuM sUtrakAra kathana kare che. mAtA pitA Adi viSayaka pUrvasaMgano (saMsArI saMbaMdhane) tyAga karIne. "ame dIkSita chIe, ame sarva saMbaMdhane teDI nAkhyA che. evuM batAvavAne mATe dIkSA grahaNa karIne paNa teo saMsArI jevAM ja AraMbha samAraMbhamAM Asakta rahe che. saMnyAsI banavA chatAM paNa teo parigraha ane AraMbhane tyAga karatA nathI. athavA " siyA" 240 56 2 74ii vimatinA mathe paDalI vimatimA prayuta thayuM che tene artha e thAya che ke teo AraMbha samAraMbha AdimAM Asakata gRha zrI sUtrakRtAMga sUtra: 1 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra.. a. 1 u. 4 pUrvoktavAdinAmazaraNyatvam 407 athavA (siyA) ityatra SaSThyarthe prathamA, tena sitAnAm=Arambha-samArambhAdAvAsaktAnAM gRhasthapuruSANAM 'kicovadesagA' kRtyopadezakA gRhasthAnAM yAni kRtyAni kAryANi ArambhasamArambhAdIni teSAmupadezakA upadeSTAro bhavanti / gRhasthakarttavyaM tu pacanapAcanakaNDana peSaNAdikaH sAvadyavyApAra vizeSaH, tame vopadizanti, yadvA kRtyaM karttavyaM sAvadhAnuSThAnaM, tadeva pradhAnaM yeSAM te kRtyAH = gRhasthAH / teSAmupadezaH = ArambhasamArambhAdisAvadyakAryaM sa vidyate yeSAM te kRtyopadezakAH gRhasthasadRzaM kAryakArakAH ityarthaH te svayaM saMnyAsino bhUtvA'pi AcaraNairgRhasthebhyo na vilakSaNA bhavanti / yathA gRhasthAH sarvANyeva Arambha samArambhAdIni kurvanti, tathA ime'pi pravrajitAH kurvantyeva ArambhasamArambhAdIni kAryANIti // 1 // evaM bhUteSu paratIrthikeSu sAdhumAninA kiM karttavyamityupadizannAha-" taM ca bhikkhU " ityAdi -- mUlam- 3 2 4 5 6 7 " taM ca bhikkhU parinnAya biyaM tesu na mucchae / 9 10 11 8 12 aNukkase appalINe majjheNa muNi jAva // 2 // chAyA- taM ca bhikSuH parijJAya vidvAMsteSu na mRcchet / anutkarSaH agralIno madhyena muniryApayet || 2 || kAryoM kA upadeza karate haiM, athavA gRhastha ke samAna hI ve AraMbha Adi meM' sAvadha anuSThAna karate haiM / ve saMnyAsI hote hue bhI AcaraNa se gRhasthoM se vilakSaNa nahIM haiM / jaise gRhastha saba AraMbha samAraMbha Adi karate haiM, usI prakAra ye dIkSita hokara bhI AraMbha samAraMbha Adi karate haiM ||1| nA tyAMnA upadeza mAye che. bheTale rAMdhavAno, raMdhAvavAno, haNavAno, haNAvavAno, khAMDavAnA Adi sAvadya kAryAnA upadeza Ape che. athavA tee peAte ja gRhasthAna! jevAM ja sAvadya anuSThAneAnu sevana kare che. ArIte sanyAsIne veSa dhAraNa karavA chatAM paNa temanuM AcaraNa saMsArInA (gRhasthanA) jevu ja hAya che. jevI rIte gRhastha AraMbha, samAraMbha AdimAM pravRtta rahe che. eja pramANe teo dIkSita hAvA chatAM paNa AraMbha samAraMbha Adi kare che. // 1 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 sUtrakRtAGgasUtre anvayArtha-- (viyaM bhikkhU ) vidvAn bhikSuH medhAvI sAdhuH (taMca) taMca paratIrthikavAdam / (parinnAya) parijJAya=jJaparijJayA heyarUpeNa jJAtvA (tesu) teSu paravIthikavAdeSu (na mucchae) mUchoM na kuryAt AsaktiM na kuryAdityarthaH tarhi kiM kuryAdityAha (muNi) muniH jinapravacanarahasyajJAtA (aNukase) anutkarSaH= paratIrthika aise haiM to sacce muni ko kyA karanA cAhiye ? yaha kahate haiM-"taM ca bhikkhU' ityaadi| zabdArtha--'viyaM bhikkhU-vidvAn bhikSuH' medhAvI sAdhu 'taM ca-taMca' una anyatIthikoM ko 'parinAya-parijJAya' jJa parijJA se heya rUpa jAnakara 'tesu-teSu' paratIrthikavAdameM 'na mucchae-na mUrcchat Asakta na bane 'muNimuniH' jinapravacana rahasya ko jAnane vAlA 'aNukkase-anutkarSaH' kisI prakArakA mada na karatA huA 'appalINe-apralInaH' pArzvasthAdikoMke sAtha sambandha na rakhatA huA 'majjJeNa-madhyena' madhyastha bhAvase 'jAvae-yApayet' saMyama kA vahana kare // 2 // anvayArtha vidvAn bhikSu paratIrthikoM ke siddhAnta ko jJaparijJA se heya jAnakara usameM Asakti na kare, to kyA kare ? jinapravacana ke rahasya kA jJAtA muni jAti paratIthike je A prakAranA che, te sAcA muni kevA hovA joIe? A praznane have sUtrA utta2 mApecha. 'ta cabhikkhU tyAha sahAtha-'viya bhikakhU-vidvAn bhikSuH' medhAvI sAdhu 'taMca-taMca' te manya tI ne 'parinnAja-paricAya' parizAthI zIna. 'tesu-teSu' 52tIthi vAhamA 'na mucchae-na muccheta yAsata na mane 'muNi-muniH' avayana 27syane tApAmA 'mase-anutkarSaH prA2nu malibhAna na 42tA 'appalINe aglIna' pAzvastha porenI sAthe samadhana matA 'majjheNa madhyena' madhyastha bhAvathI 'jAvae- yA yet' saMyama yAtrAnuM vahana kare. mArA vidvAna sAdhue paratIthikanA siddhAntane jJaparijJA vaDe heya (tyAjya) jANIne temAM Asakta thavuM joIe nahIM. temaNe jinapravacananA rahasyanA jJAtA thavuM joIe, ane jAti, kuLa AdinA madane parityAga karIne, tathA anyatIthi ke, gRhastha ane zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. a. 1 u. 4 pUrvoktavAdinAM prati viduSAM kartavyam 409 utkarSarahitaH jAtyAdimadarahitaH ( appalINe) apralInaH paratIthikeSu gRhasya pArzvasthAdiSu vA sambandhamakuryANaH san (majjheNa) madhyena madhyasthabhAvena rAgadveSarAhityena (jAvae) yApayet saMyamayAtrAM nirvahet // 2 // TIkA-- 'viyaM' vidvAn svasamayaparasamayajJAtA 'bhikkhU bhikSuH niravadhabhikSaNazIlaH sAdhuH (taMca) taMca-pUrvoktaM devoptabrahmoptAdivAdimataM 'parinnAya' parijJAya jJaparijJayA heyarUpatayA samyagavagamya-yathA ime mithyAtvamohagrastAH sadasadvivekavikalAH na svasmai hitAya na vA parasmai hitAya samarthA ityevaM paryAlocya 'tesu' teSu pU/ktavAdiSu (ma mucchae) na mUrcchat AdayatayA gRddhiM na kuryAt teSvAsavita na vidadhyAdityarthaH / tarhi kiM kuryAdityAha-'maNi' muniH mananA muniH jinapravacamarahasyajJAnasampannaH 'aNukkase' anutkarSaH aSTasu madasthAneSu kamapi madamakurvANaH 'appalINe, apralInaH paratIrthikeSu gRhastheSu kula Adi ke mada se rahita hotA huA, 'anyatIrthikoM, gRhasthoM aura pArzvasthoM (zithilAcAriyoM) Adi kA sambandha na rakhatA huA madhyasthabhAva se apanI saMyamayAtrA kA nirvAha kare // 2 // -TIkArthasvasamaya aura parasamaya kA jJAtA tathA niravadha bhikSA haNa karane vAlA sAdhu pUrvakathita devakRta yA brahmakRta jagat Adi mAnane vAloM ko jJaparijJA se heya jAna kara arthAta ye mithyAtva moha se gupta aura sat asat ke viveka se rahita haiM, aisA samajha kara unhe grAhaya na samajheM, unameM Asakti na kreN| to phira kyA kare ? jinapravacana ke rahasya ke jJAna se sampannamuni, ATha madasthAnoM meM se kisI bhI mada ko na dhAraNa karatA huA, paratIrthikoM, pArtha (zithilAcArIo) AdinI sAthe saMbaMdha rAkhavuM joIe nahIM. temaNe madhyastha bhAve potAnI saMyamayAtrAne nirvAha karavo joIe. - - - svasamaya ane parasamayanA jJAtA tathA niravadya (nirdeza) bhikSA grahaNa karanAra sAdhue pUrvokta devakRta, brahmakRta Adi jagat viSayaka mAnyatAonuM pratipAdana karanAra anyatIthikane jJaparijJA vaDe jANIne. eTale ke teo mithyAtva mehathI AvRtta che ane sat asanA vivekathI rahita che evuM samajIne temanI mAnyatAne agrAhya samajIne temAM Asakta thavuM joIe nahIM tyAre temaNe zuM karavuM joIe? jinapravacananA rahasyanA jANakAra munie ATha masthAnamAMnA koI paNa madasthAnanuM sevana karavuM joIe nahIM sU. para zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre 410 pArzvasthAdiSu vA saMparkarahito bhUtvA majjheNa madhyena madhyasthabhAvena rAgadveSarAhityenetyarthaH (jAvae) yApayet saMyamayAtrAM nirvahet / ayaM bhAvaH-samyagrajJAnavAn muniH svasamayaM parasamayaM ca paryAlocya paratIthikAdibhiH saha sambandhamakurvan apagatAhaGkAro rAgadveSarahitaH svasaMyamayAtrAM nirvahediti // 2 // kathaM te paratIrthikAH svAtmanoM pareSAM ca trANAya vA zaraNAya vA na bhavanti, ye trANAya bhavanti te ca kathaMbhUtA ityatrAha-"sapariggahA" ityAdi / "sapariggahA ya sAraMbhA, iha megesi mAhiyaM / apariggahA aNArambhA bhikkhU tANaM parivvae // 3 // chAyA-- "saparigrahAzca sAraMbhA iha ekeSAmAkhyAtam / aparigrahAn anAraMbhAn bhikSutrANaM parivrajet // 3 // gRhasthoM aura pAzvattha Adi ke samparka se rahita hokara madhyasthabhAva se arthAt rAgadveSa se rahita hokara saMyamayAtrA kA nirvAha kare // 2 // paratIrthika apane aura dUsaroM ke lie trANa yA zaraNa kyoM nahIM hote aura jo trANa yA zaraNa hote haiM, ve kaise hote haiM yaha kahate hai-" sapariggahA" ityaadi| zabdArtha-'sapariggahA-sapahigrahAH' parigraha vAle 'ya-ca' aura 'sAraMbhA sArambhAH ' prANAtipAtAdi AraMbha karane vAle jIva, mokSa prApta karate haiM yaha 'ihaM-iha' mokSake viSaya meM 'egesiM-ekeSAM' koI koI darzanavAdikoM kA 'AhiyaM-Akhyatam' kathana haiM 'bhikkhU-bhikSuH' jinAjJArAdhaka 'apariggahA teNe paratIrthiko, gRhastha ane pArdha (zithilAcArIo)nA saMparkathI rahita thaIne, madhyastha bhAve (rAgadveSathI rahita thaIne) pitAnI saMyamayAtrAne nirvAha kara joIe. che gAthA rA have sUtrakAra e vAtanuM spaSTIkaraNa kare che ke paratIthike zA kAraNe anyane zaraNa bhAvAne asamartha cha, bhane trAya (125) mApanA2 vA DAya che. "sapariggahA' tyAdi zahA-'sapariggahA-saparigrahAH' pariyaDavA 'ya--va' mane 'sArabhA-sArammA': prANAtipAta vagere AraMbha karavAvALA jIva, mekSa prApta kare che. A "daMta mekSanA viSayamA 'egesiM-pakeSAM nAhanu 'Ahiya-AkhyAtam' 4thana cha 'bhikkha-- bhikSuH' mavAnnI AzAnu pAlana 42nA2 'apariggahA-aparigrahAn' pariyaDathI zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokA pra. zru a. 1 u. 4 sAdhujIvanayAtrAnirvAhanirUpaNam 419 anvayArtha-. (sapariggahA) saparigrahAH parigraheNa sahitAH prigrhvntityrthH| (ya) ca-punaH (sAraMbhA) sArambhAH prANAtipAtAdhAraMbhasahitA api jIvAH mokSa prApnuvanti iti / (ihaM) iha-asmin loke viSaye / (egesi ) ekeSAM keSAMcidvAdinAm AkhyAtam kathitaM kathanaM vartate kintu tanna samyak ataH (bhikkhU) bhikSuH jinAbArAdhakaH / (aparimgahA) aparigrahAn parigraharahitAn (aNAraMbhA) anArambhAn AraMbharahitAn puruSAn / (tANaM) trANaM zaraNam (parivvae) paribajet ApnuyAt / TIkA-- 'sapariggahA' saparigrahA: parigraheNa dhanadhAnyapazvAdinA saha vartante iti sprigrhaaH| kadAcit parigrahA'bhAve'pi zarIropakaraNe mUrchAbantaH sprigrhaaH| aparigrahAn' parigraha se rahita aura 'apAraMbhA-anArambhAn' Arambhavarjita puruSa ke 'tANaM-trANam' zaraNameM 'parivae-parivrajet' jAve // 3 // _ anvayArtha parigraha se yukta aura prANAtipAta Adi AraMbha se yukta jIva bhI mokSa prApta karate haiM, aisA isa saMsAra meM kinhIM vAdiyoM kA kathana hai| kintu yaha kathana samIcIna nahIM hai, ataH jinAjJA kA ArAdhaka bhikSu parigraha aura AraMbha se rahita puruSoM kI zaraNa grahaNa kare // 3 // -TIkArtha___ jo dhana dhAnya aura pazu Adi parigraha rakhate haiM ve saparigraha kahalAte haiM kadAcit parigraha ke abhAvameM bhI zarIra aura upakaraNoMmeM jo mamatva dhAraNa karate haiM ve bhI saparigraha hI haiN| jo paTrakAya ke upamadena rUpa AraMbha se yuktta ho, unhe sAraMbha kahate haiN| jaise hiMsAdi karane vAle bhI mokSa prApta 2hita bhane 'aNAra bho-anArambhAn' bhA2 17 531nA 'tANa-trANam' za2 mA 'parivvae-paribrajet' onya. // 3 // - sUtrAtha - parigrahathI yukta ane prANAtipAta Adi AraMbhathI yukta jIva paNa mekSa prApta karI zake che A prakAranI mAnyatA keI keI anya matavAdIo dharAve che, paraMtu A mAnyatA sAcI nathI. tethI jinAjJA ArAdhaka bhikSue parigraha ane AraMbhathI rahita hiya evA puruSanuM ja zaraNa svIkAravuM joIe. dhana, dhAnya, pazu Adine parigraha rAkhanArane saparigraha kahe che. kadAca A vastuonA parigrahane abhAva hoya paraMtu zarIra ane upakaraNamAM mamatvabhAva hoya, zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 sUtrakRtAGgasUtre (ya) ca tathA 'sAraMbhA' sArambhAH ArammeNa SaTakAyajIvopamardanarUpeNa saha vartante iti / sAraMbhAH prANAtipAtAdikArakA api mokSaM prApnuvantIti teSAM kathanaM vidyate / te itthaM kathayanti-duHkhadAyimA pramajyAdinA, zirastuNDamuNDAdikayA kriyayA ca kim ? (iha) iha-asmin loke (egesi) ekeSAM keSAzcit vAdinAm (AhiyaM) AkhyAtaM-kathanam kiM, kevalaguroH kRpayaiva sArammAdi matve'pimokSo bhaviSyatyevetyevaM bhApamANAH kathaM kasyA'pi saMsArasAgarAt trANAya zara. NAya vA samarthA bhaveyuH naiva kadApIti bhAvaH / atastAn prati sva trANAya nagacchet / yadIme na trANAya samarthA stadA kAn trANAya gacchedityatrA''ha kara lete haiM, aisA koI koI kahate hai| unakA kathana yaha hai ki isa duHkha dene vAlI dIkSA se aura mUMDa muDAnA Adi kriyA karane se kyA lAbha hai ? AraMbha yukta hone para bhI yadi gurukRpA prApta ho jAya to usI se mokSa mila jAyagA ! aisA kahane vAle kisa prakAra saMsArasAgarase kisI kA trANa kara sakate haiM ? kaise kisI ke lie zaraNabhUta ho sakate haiM ? kadApi nahI ho sakate / ataH apane trANa ke lie unake samIpa nahIM jAnA cAhie yadi ye prANa nahIM kara sakate to trANa pAne ke lie kisakI zaraNa lenA cAhie ? isa prazna kA uttara dete haiM-jo parigraha se rahita haiM arthAta jo dharmopakaraNoM ke sivAya zarIra ke upabhoga ke lie raMca mAtra bhI parigraha te evA mamatvabhAva yukta puruSane paNa saparigraha ja kahe che jeo chakAyanA jInI hatyA karavA rUpa AraMbhathI yukta hoya che, temane sAraMbha kahe che. evA hi sAdi karanArAo paNa mokSa prApta karI zake che, evuM kaI kaI matavAdIo kahe che. teo evuM pratipAdana kare che ke A duHkhadAyaka dIkSA levAthI ane kezaluMcana Adi kriyAo karavAthI ze lAbha che? AraMbhayukta jIva paNa gurukRpAnA prabhAvathI mokSa prApta karI zake che." AvuM kahenArA leke saMsAra sAgaratarAvavAne samartha hotA nathI. temanuM zaraNa svIkAranArane uddhAra thaI zakato nathI tethI mumukSu jIvee temanuM zaraNa svIkAravuM joIe nahIM je teo zaraNa ApavAne samartha na hoya, te tenuM zaraNu zodhavuM? A praznane uttara ApatA sUtrakAra kahe che. jeo parigrahathI rahita che. eTale ke jeo dharmopakaraNa sivAyanA zarIranA upabhoga mATene bilakula parigraha rAkhatA nathI, tathA jeo AraMbhathI gRhita che eTale ke jeo zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru a. 1 u. 4 sAdhujIvanayAtrAnirvAhanirUpaNam 413 "apariggahA" ityAdi / 'apariggahA' aparigrahAn yeSAM dharmopakaraNA'tiriktaH zarIropabhogArtha svalpo'pi parigraho nAsti tAn tathA 'aNAraMbhA' anArambhAn ArambharahitAn yeSAM sAvadhakarmaNi manaso'pi vyApAro nAsti, kimuta kAyikavAcikavyApArasaMbhAvanA tAn itthaMbhUtAna laghukarmaNastIrthakaragaNadharAn bhAvitAtmAnagArAn vA 'bhikkhU ' bhikSuH muniH 'tANaM' trANaM%3D zaraNama 'parivvae' parivrajet svAtmanaH saMsArasAgarAduddhArAya gacchet / etAna saMprApya mukti prApnuyAditi bhAvaH // 3 // ArambhaM parignahaM ca varjayitvA sAdhuH kathaM jIvanayAtrAM nirvahediti darzayati--"kaDesu" ityAdi / "kaDesu ghosamesejA, viU dattesaNaM care / agiddho vippamuko ya omANaM parivajjae // 4 // chAyA-- "kRteSu grAsameSayet vidvAn dattaiSaNAM caret / agRddho vipramuktazca apamAnaM parityajet // 4 // nahIM rakhate tathA jo AraMbha se rahita hai arthAt jo mana se bhI sAvadha kArya nahIM karate haiM-vacana aura kAya se sAvadha vyApAra kI bAta hI dUra rahI aise laghukarma tIrthakara gaNadhara aura bhAvitAtmA anagAroM kI bhikSu zaraNa grahaNa kare / saMsArasAgara se apanI AtmA kA uddhAra karane ke lie unhIM kI zaraNa meM jAnA caahie| unakI zaraNa meM jAne se hI mukti kI prApti hotI hai // 3 // AraMbha aura parigraha kA tyAga karake sAdhu kisa prakAra jIvana nirvAha kara sakatA hai ? yaha dikhalAte haiM-" kaDesu" ityaadi| mana, vacana ane kAyA dvArA sAvadya kRtya karatA nathI, evA laghukarmA tIrthakara, gaNadhara ane bhAvitAtmA aNagAranuM zaraNa bhikSue levuM joIe saMsArasAgarane tarI javAnI abhilASAvALA bhikSue temanuM ja zaraNa svIkAravuM joIe temanA zaraNe javAthI ja muktinI prApti thAya che. AvA AMrabha ane parigrahane tyAga karIne, sAdhu kevI rIte jIvananirvAha karI zake che? mA prazna uttara mApatA sUtrA2 4 OM OM- "kaDesu" tyAha zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 sUtrakRtAstra anvayArtha:"viU" vidvAn samyaga jJAnavAn muniH 'kaDesu' kRteSu anyaiH saMpAditeSu / 'ghAsaM' grAsa piNDa miti yAvat / 'esejjA' eSayet gaveSayet gRhasthaiH svanimittaM sampAditAhArasyAnveSaNaM kuryAt / tadapi nAdattaM kintu 'dattesaNaM' dattaiSaNAM dIyamAnAhArAdikasyaiSaNAm 'care' caret abhilaSet / tat kIdRzo bhUtvA caredityAha='agiddho' agRddhaH gRddhibhaavrhitH| tathA-'vippamukko' vipramuktaH, rAgadveSaparivarjitaH / 'ya' ca-tathA-'omANaM' apamAnam , 'parivajjae' parivarjayet / gRhasthairadatte'lpadatte vA svApamAnaM na vicArayet kintu samabhAvaM bhajediti bhAvaH / zabdArtha--'viu-vidvAn' vidvAn puruSa 'kaDesu-kRteSu' dUsare dvArA saMpAdana kiye hue AhArameM se 'ghAsaM-prAsam' eka grAsa 'esejjA-eSayeta' gaveSaNA kare, dattesaNaM-dattaiSaNAM' diye hue AhAra ko lenekI 'care-caret' icchA kare aura 'agiddho-agRddhaH gRddhi-Asakti rahita tathA 'vippamukko-vipramuktaH' rAgadveSa varjita hokara 'ya-ca' evaM 'omANaM-apamAnam ' dUsare dvArA kiyA gayA apane apamAna ko 'parivvae-parivarjayet ' tyAgade arthAt mAnApamAnoM meM samabhAva rahe // 4 // anvayArthasamyagjJAnavAn muni dUsaroM ke dvArA banAye hue AhAra kI gaveSaNA kare arthAta gRhasthoM ne apane nija ke lie banAye AhAra kA anveSaNa kre| vaha AhAra bhI adatta nahI kintu unake dvArA pradatta ho, usI kI abhilApA kre| use bhI kisa prakAra grahaNa kare ? gRddhi se rahita hokara zahA-'viu--vidvAn' vidvAna 535 'kaDesu-kRteSu' bhI dvArA sapAhana resa mADAmAthI ghAtagrAsam' se grAsa 'pasejjA-eSayet' gaveSaNA 42 'dattesaNa-dattaSaNAM' sIdhela mArane sevAnI 'care-caret / 42 ane 'agidhdho-agRddhaH' ddhi-mAsahita 2hita tathA 'vippamukko-vipramukta' rAgadveSathAvata ne 'ya-ca' avama 'omANaapamAnam' mI dvArA 42 potAnA apamAnane 'paridhae-parivaja yet'-tyAgI arthAt mAnApamAnamAM samabhAva rAkhe. 4 ___-sUtrA gRhasthAe pitAne nimitte ja banAvelA AhAranI samyagu jJAnavAnuM sAdhue gaveSaNa karavI joIe-sAdhune nimitta banAvela AhAra grahaNa kare joIe nahIM. sAdhue adatta AhAranI abhilASA rAkhavI nahIM paNa pradatta AhAra paNa teNe gRddhi tathA rAgadveSathI rahita thaIne grahaNa karavo joIe kadAca gRhastha AhAra pradAna na kare athavA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru a. 1. u. 4 udgamAdiSo'zadoSanirUpaNam 415 TIkA'viU' vidvAn cAritrapAlanaikarato muniH 'kaDesu' kRteSu-gRhasthena svArthAya sampAditeSu caturvidhAhArAdiSu 'ghAsaM' yAsaM-piNDam 'esejA eSayet SoDazodgamadoSaparihArapUrvakamAhArAdikaM gRhNIyAdityarthaH te ca SoDazadoSA imemUlam-AhAkammuddesiya, pUikamme ya mIsajAe ya / ThavaNA pAhuDiyA ya, pAoyarakIyapAmicce // 1 // pariyahie abhihaDe. ubbhinne mAlohaDeiya / acchijje aNisihe, ajjhoyarae ya solasame // 2 // chAyA-AdhAkarma1 audezikam 2 pUtikarma3 ca mizrajAtaM4 ca / sthApanA5 prAbhRtikA6 ca prAduSkaraM7 krItaM8 prAmityam (apamityam) parivartitama10 abhyAhRtama11, udabhinnaM12 mAlApahRtam13 ||iti| Acchedyam14 anisRSTam15 adhyavapUrakaM16 ca SoDazaH // 2 // tathA rAgadveSa se rahita hokara grahaNa kre| aura gRhastha yadi na deve athavA thoDA deve to apanA apamAna na jAne kintu samabhAva dhAraNa kare // 4 // -TIkArthacAritra kA pAlana karanemeM ananya rati vAlA muni aise hI AhAra kI gaveSaNA kare jo gRhasthoM ne apane svayaM ke lie banAyA ho| arthAt udagama ke solaha doSa yaha haiM (1) AdhAkarma (2) audezika (3) pUtikarma (4) mizrajAta (5) sthApanA (6) prAbhRtikA (7) prAduSkara (8) krIta (9) prAmitya (10) parivartita (11) abhyAhRta (12) udbhinna (13) mAlApahRta e che AhAra vahorAve, te paNa sAdhue apamAna mAnavuM joIe nahIM, parantu samabhAva dhAraNa karavo joIe. pan cAritranuM pAlana karavAmAM tatpara munie udgama Adi doSathI rahita AhAranI gaSaNA karavI joIe gRhasthAe sAdhune nimitta nahIM paNa potAne ja nimitte banAvela AhAra grahaNa kare jaIe udgamanA nIce pramANe 16 doSa kahyA che - (1) AdhAbha, (2) mauzi4, (3) pUtimI, (4) bhilata, (5) sthApanA, (6) prAkRtika, (7) prAduH42, (8) jIta, (6) prAbhitya, (10) parivatita, (11) bhalyAhata, zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAjapane tatra-AdhAkarma-AdhayA-sAdhu praNidhAnena yatkarma tad AdhAkarma, sAdhupraNidhAnamAzritya yat kriyate, tad AdhAkarmocyate 1 / auddezikamsAdhumuddizya yatkRtaM tat 2 / pUtikRtam AdhAkarmAdyAhArasya sikthena mizritaM pUtikarmocyate etAdRzamAhAro yadi sahastragRhAntarito'pi dIyate tadA etaddoSaduSTocyate 3 / mizrajAtam-sAdhugRhasthaM ceti dvayaM mizratayoddizya yatkRtaM tat 4 / sthApanA-yat sAdhunimittaM sthApitaM tat 5 / prAbhRtikA-sAdhunimittaM prAghUrNakAn pUrva pazcAt kRtvA yat kriyate tat / prAbhRtameva (14) Acchedya (15) anisRSTa aura (16) (16) adhyavapUraka / inakA artha isa prakAra hai(1) AdhAkarma-sAdhu ke nimitta se cha kAya kA AraMbha karake pakAyA AhAra AdhAkarmI haiN| (2) auddezika-kisI eka sAdhu ke uddezya se jo banAyA gayA ho / (3) pUtikarma-jisa AhAra Adi meM AdhAkarma kA thoDA sA bhAga eka sItha bhI milA ho usa AhArako yadi hajAra gharakA aMtara dekara bhI sAdhuko denemeM Aveto bhI pUtikarma doSayukta kahA jAtA haiM / (4) mizrajAta-jo AhAra sAdhu aura gRhastha donoM ke lie banAyA gayA ho| (5) sthApanA-jo amuka sAdhu ko daMgA aisA vicAra kara rakha choDA ho (6) prAbhUtikA-sAdhu ke nimitta se mehamAnoM ko Age pIche karake (12) minna,(13) bhAlApAta, (4) mA chedha, (15) bhanisaSTa, ane. (16) adhyak524. A padane artha nIce pramANe che (1) AdhAbha-2 mADAra sAdhune nibhitte, chAyanA vAnI mA ma (Gpamahana) karIne banAvavAmAM AvyuM hoya, evA AhArane AdhAkami kahe che. (2) audezika- keIeka sAdhune nimitte ja banAvelA AhArane dezika kahevAya che. (3) pUtikarma- je zuddha AhAramAM AdhAkarma Adi doSayukta AhArane eka kaNa paNuM raheluM hoya che, te AhArane je eka hajAra gharanuM aMtara ApIne sAdhune vaherAvavAmAM Ave te paNa te AhAra Adi pUtikarma doSayukta AhAra kahe che. (4) bhita-mADA2 sAdhu bhane stha, mannene nibhitte mnaaye| DAya, tene mizrijAta AhAra kahe che. (5) sthApanA amuka sAdhune harAvavA mATe je AhArane alaga mUkI rAkhe hAya, tene sthApanA deSayukta AhAra kahe che. (6) prAbhUtikA- sAdhune mATe mahemAnone AghA pAchA karIne karavAmAM Ave te zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u.4 udgamAdiSoDazadoSanirUpaNam 417 prAbhRtikA taduktamantareNa yA dIyamAnA bhikSA sA prAbhRtikocyate 6 / prAduSkaram--andhakAre prakAzaM kRtvA yadIyate tat 7 / krItam-sAdhunimittaM mUlyena gRhItvA yadIyate tat 8 / prAmityam-sAdhvarthamanyasakAzAt 'bhUyo'pi, tubhyaM dAsyAmIti kRtvA yaducchinnamAnIyate tat 9 / parivartanam-sAdhunimittaM parivartya anya vastusthAne anyadvastudatvA yadAnIyate tat 10 / abhyAhRtamsvagRhAt paragRhAdvA AnIya sAdhu-saMmukhe gatvA yaddIyate tat 11 / udbhinnamgomayAdinA--mudritaM bhAjanamudbhidha yaddIyate tat 12 / mAlApahRtam--mAle-2taiyAra kiyA jAya / prAbhUta ko hI prAbhRtikA kahate haiN| usake bhojana kiye vinA dI jAne vAlI bhikSA prAbhRtikA kahalAtI hai|| (7) prAduSkara-a~dhere meM ujelA karake dI jAne vAlI bhikSA / (8) krIta-sAdhu ke nimitta kharIda kara dI jAne vAlI bhikssaa| (9) prAmitya-sAdhu ke nimitta vApisa lauTAne ke vAyade para udhAra lI hui bhikssaa| (10) parivartita-sAdhu ke adala badala karake eka ke badale dUsarI vastu dekara lAI huI bhikssaa| (11) abhyAhata-apane yA parAye gharase lAkara aura sAdhu ke sanmukha jAkara jo dI jaay| (12) udbhinna-gobara Adi se mudrita chAbe hue] pAtra ko ughADa kara diyA jAne vAlA AhAra Adi / prAbhRtika AhAra deSa kahe che. te prAbhUtane prabhUtikA paNa kahe che. (7) prAduSkara- aMdhakAravALI jagyAmAM ajavALuM karIne je AhAra vaherAvavAmAM Ave che, tene prAduSkara doSayukta AhAra kahe che. (8) krIta-sAdhune nimitta kharIda karIne sAdhune pradAna karAtI bhikSAne krItoSayukta kahe che (9) pramiya-pAchI ApavAno vAyado karIne bIjAnI pAsethI sAdhune nimitte lAvavAmAM AvelI vastu prAmitya deSayukta gaNAya che. - (10) parivartita-pitAne gherathI kaI vastu anyane ApIne tenA badalAmAM sAdhu nimitte kaI vastu levAmAM Ave, te tene parivartita deSayukta gaNAya che. (11) abhyAhuta-potAne gherathI ke pArakA gherathI lAvIne je vastu (bhikSA) sAdhune pradAna karAya che, tene abhyAhata doSayukta gaNAya che. (12) udubhinna-gAra, mATI AdithI AcchAdita pAtra uparathI te AcchAdana khUlluM karI nAkhIne temAMthI je bhikSA sAdhune vaherAvAya, tene udUbhinna doSayukta kahevAya che. su. 53 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 sUtrakRtAGgasUtre hoparitale sthitaM vastu nizreNyAdikasaMsthApanena tata uttArya yaddIyate tat 13 / Acchedyam-anicchato'pi nirbalAdeH sakAzAt sAdhudAnAya yadgRhyate tat 14 / anisRSTam--anekasvAmikavastu anyAnanApRcchaya teSvekena kenacid yaddIyate tat 15 / adhyavapUrakam-culhikAdyuparisthApite'dhizrayaNe sAdhyAgamanAya sAdhunimittamadhikaM pUrayitvA niSpAditaM yaddIyate tat 16 / eSaSoDazodoSaH // 2 // punazca vidvAn saMyamImuniH 'dattaisaNaM' datteSaNAM datteSu gRhasthairdIyamAneSu dautyadhAtryAdhutpAdanAdoSavarjiteSu AhArAdiSu eSaNAM grahaNaiSaNAM 'care' caretanutiSThet / yata udgamadoSarahito mUlataH zuddho'pyAhArAdidautyadhAtryAdi(13) mAlApahRta-ghara ke UparI maMjila para rakkhI vastu ko nasainI Adi lagAkara aura vahA~ se utArakara dI jAne vAlI / (14) Acchedya-nirbala Adi se chInakara jo bhikSA dI jAya / (15) anisRSTa-jisa vastu ke aneka svAmI hoM vaha dUsaroM se pUche vinA kisI eka ke dvArA dI jAya to anisRSTa kahalAtI hai| (16) adhyavapUraka-cUlhe ke Upara koI vastu rakkhI ho, aura sAdhu ke nimitta usameM kucha adhika DAlakara taiyAra kiyA huA AhAra / yaha solahavA~ doSa haiN| isake atirikta saMyamI muni gRhasthoM ke dvArA diye jAne vAle tathA dhAtrI dautya Adi utpAdanA doSoM se rahita AhAra Adi meM hI grahaNa eSaNA kre| kyoMki udgama doSoM se rahita AhAra Adi bhI dhAtrI Adi utpAdanA doSoM se aura zaMkita mrakSita Adi dasa grahaNaiSaNA ke doSoM se (13) mAlApahata gharanA upalA mALe rAkhelI vastune nisaraNI Adi mUkIne tyAMthI utArIne sAdhune ApavAmAM Ave, te sAdhune mAlApahata doSa lAge che, (1) Acchedya-nabaLA pAsethI khUMcavI laIne sAdhune pradAna karavAthI, lenAra sAdhune Acchedya doSa lAge che (15) aniSTa-je vastunA aneka svAmI hoya, evI vastu dareka svAmInI anumati vinA pradAna karavAthI aniSTa gaNAya che. evI vastu grahaNa karanAra sAdhune aniruNa grahaNa karavAne doSa lAge che. 19) adhyavapUraka-kaI vastu cUle caDAvelI hoya, temAM sAdhune nimitta DI vadhAre vastu nAkhIne taiyAra karAyelA bhejanane adhyavapUraka kahe che. A 16 phebama doSa kahyA che. A doSa gRhastha sAdhu ne lagADe che. A dethI yukta AhAra sAdhue grahaNa kare joie nahIM. vaLI ghAtrI, datya Adi 16 utpAdana dethI rahita AhAranI ja saMyamI munie gaveSaNa karavI joIe. kAraNa ke ujhama dethI rahita AhArAdi paNa dhAtrI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samapArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. SoDazotpAdanAdidoSanirUpaNam 419 SoDazotpAdanAdoSaiH zatitamrakSitAdidazagrahaNeSagAdoSaizca duSTo bhavitumarhasyato'tra dattaiSaNApadena taddoSazuddhiH prdrshitaa| te ca SoDazotpAdanAdoSA ime----"dhAI 1 dui 2 nimitte 3 AjIva 4 vaNImage 5 tigicchA 6 ya kohe7 mANe8 mAyA9, lobhe10 ya havaMti dasa ee // 1 // "puci pacchA saMthava 11 vijjA 12 maMte 13 cuNNa14 joge15 ya / uppAyaNAidosA, solasame mUlakamme16 ya // 2 // chAyA-- dhAtrI (dhAtrIkarma) 1, dUtI (dutIkarma) 2, nimittaM 3, AjIvaH 4 vanIpakaH 5, cikitsA 6 ca, krodhaH7, mAna:8, mAyA9, lobhazca10 bhavanti daza-ete // 1 // pUrva pazcAtsaMstavaH11 vidyA12 mantra13 zra cUrNa 14 yoga15 ca / utpAdanAdi doSAH, SoDazaM mUlakarma 16 ca // 5 // tatra-dhAtrIkarma-AhArAdi grahaNArtha kSIra-manjana-maNDana-krIDano-tsaGga dhAtrIti pazcavidhadhAtrIviSayakakAryakAraNaM dhAtrIkarmocyate 1 / dUtIkarmadUSita ho jAtA hai / ataeva yahA~ -- dattaiSaNA pada se una doSoM kI bhI zuddhi pradarzita kI gaI hai| utpAdanA ke ve solaha doSa ye haiM (1) dhAtrI (2) dUtI (3) nimitta (4) AjIva (5) vanIpaka (6) cikitsA (7) krodha (8) mAna (9) mAyA (10) lobha (11) pUrvapazcAsaMstava (12) bidyA (13) maMtra (14) cUrNa (15) yoga aura (16) mUlakarma, yaha utpAdanA ke doSa haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai (1) dhAtrI-karmadhAe~ pA~ca prakAra kI hotI hai-dUdha pilAne vAlI, nahalAnevAlI, zrRMgAra karane vAlI, khelAne vAlI aura godI meM lene bAlI ina dhAyoM meM se kisI kA kArya karake AhAra Adi prApta karanA / Adi utpAdana dethI ane zakti mizrita Adi dasa grahaSaNAnA doSothI dUSita thaI jAya che. tethI ahIM darsaSaNa" pada dvArA te denI zuddhi paNa pradarzita karavAmAM AvI che sAdhunA pitAnAthI lagADavAmAM AvatA utpAdananA te 16 do nIce pramANe che (1) dhAtrI, (2) kRtI, (3)nimitta, (4) mApa, (5) vanI54, (6) vitsiA , (7) Adha, (8) bhAna, ra bhAyA, (10) khosa, 11) pUrNapazcAt sastava, (12)vidhA, (13) maMtra, (14) yUdha, (15) ga ane (16) mUlakarma have te utpAdana denuM svarUpa prakaTa karavAmAM Ave che. (1) yAtrI- dhAtrI pAMya mAranI DAya dUdha pizavanArI, snAna 42zavanArI, zaNagAra karanArI, ramADanArI ane kheALAmAM lenArI, A dhAtrIomAMthI koI paNa dhAtrInuM kAma karIne AhArAdi prApta karavAthI dhAtridoSa lAge che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 sUtrakRtAGgasUtre datI-parasparasandezavAhikA tasyAH karma-AhArAdyarthaM tadnAme'nyagrame vA gRhasthAdeH sandezakathanam 2 / nimittam AhArAdyartha bhaumAntarikSAdyaSTavidhanimittakathanam 3 / AjIvaH-AjIvikA-AhArAdyartha jAtikulAdipradarzanam 4 / vanIpakaH-AhArAdyartha gRhasthadAnaprazaMsAM kRtvA svavanIpakatvapradarzanam yadvA-anyaraGkabhikSuvad yAcanam 5 / cikitsA-rogapratIkAraH, AhArAdyartha rugNagRhasthAnAmauSadhAdipradAnam 6 / krodhaH-AhArAdyartha krodhapUrvakaM zApAdidAnam 7 / mAnaH ___(2) dutIkarma-dUtI kA arthAt eka kA saMdeza dUsare ko pahu~cAnekA kAma karake AhArAdi prApta karanA arthAt AhArAdi prApta karane ke lie usI yA anyagrAma meM gRhastha AdikA saMdeza kahanA / (3) nimitta--AhArAdi ke nimitta saMbaMdhI yA AkAzasaMbaMdhI ATha prakAra ke nimitta khnaa| (4) AjIva-(AjIvikA) jAti kula Adi prakaTa karake bhikSA prahaNa krnaa| (5) vanIpaka-AhArAdi prApta karane ke lie gRhastha ke dAnakI prazaMsA karake apanI vanIpakatA [maMganApana] dikhalAnI athavA dUsare daridra bhikhArI kI taraha mAMganA, (6) cikitsA-AhAra Adi ke lie rogI gRhasyoM ko auSadha Adi denaa| (7) krodha- AhArAdi ke lie krodha karake zApa Adi denA / (2) hRtikarma-eka saMdeze bIjA ne pahoMcADe tenuM nAma dUtikarma che. eTale ke AhArAdi prApta karavA mATe gAmamAM ja athavA paragAma gRhasthAdine saMdezo pahoMcADe Ama karavAthI dUtikarma doSa lAge che, 3) nimitta-AhAzadi prApta karavA mATe bhUmi saMbaMdhI ke AkAza saMbaMdhI ATha prakAranAM nimitto kahevA. (I-AjIva AjIvikA) jAti, kuLa Adi prakaTa karIne bhikSA grahaNa karavI. (pa) vanapaka- AhArAdi prApta karavAne mATe pitAnI vanapaktA bhikSA prApta karavAnI IcachA) batAvavI. athavA koI daridra bhikhArInI jema mAgavuM. (9) cikitsA- AhArAdi prApta karavAnI IcchAthI regI gRhasthane auSadha devuM. krodha-AhArAdina nimitte krodha karIne zApa Apa. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAtha bodhinI TIkA pra. a. a. 1 u. 4 SoDazotpAdanAdidoSanirUpaNam 421 svotkarSAdipradarzanam 8 mAyA--veSAdiparivarttanena paravaJcanAkaraNam 1 lobha: - rasAdilolupatA karaNam 10 / pUrvapazcAtsaMstavaH -- bhikSAdAnAtpUrvaM pazcAdvA gRhasthasya saMstavanam / 11 / vidyArohiNIprajJaptyAdipradarzanam 12 / mantraHpuruSadevatAdhiSThitavAgmAtrasiddhaH, tatpradarzanam 13 / cUrNa :-- vazIkaraNasaubhAgyadaurbhAgyAdikArakaH bAhyopayogI vA tatpradarzanam 14 / yogaH - antardhAnAdinimimaneka vastUnAM saMmizraNarUpaH yadvA -- antarupayogI yogaH tatpradarzanam 15 / (8) mAna apanA baDappana dikhalAnA / (9) mAyA - veSa Adi badalakara dUsaroMko dhokhA denA / (10) lobha - rasalolupatA prakaTa karanA / (11) pUrvapazcAta saMstava - bhikSA lene se pahale agara pIche se gRhastha kI prazaMsA karanA / (12) vidyA - rohiNIprajJapti Adi vidyA kA pradarzana karanA / (13) maMtra puruSadeva jisakA adhiSTAtA ho, aura jo pATha karane se hI siddha ho jAya vaha maMtra kahalAtA hai / usa maMtra kA pradarzana karanA / (14) cUrNa-vazIkaraNa saubhAgya yA daurbhAgya karane vAlI yA jo bAhya upayoga meM Ave vaha cUrNa kahalAtA haiN| usakA pradarzana karanA (15) yoga - antardhAna ( adRzya gAyaba hone ) Adi ke lie aneka vastuoM kA saMmizraNarUpa yoga hotA hai / yA jo Antarika upayoga meM Ave vaha yoga kahalAtA hai / usakA pradarzana karanA / (8) bhAna-potAnu bhatva tAvavu (e) bhAyA - veSa mAhi mahalIne mIlane ugavA. (10) sola-rasasolupatA AuTa 12vI. (11) pUrva pazrcAt saMstava bhikSA letA pahelAM athavA pachIthI gRhasthanI praza MsA karavI. (12) vidyA - rohiNI prajJapti yAhi vidhAna pradarzana khu. (13) maMtra-puruSa deva jenA adhiSThAtA haiAya ane je pATha karavA mAtrathI ja siddha thai jAya tenu nAma matra che. evA ma MtranuM pradarzana karIne bhikSAprApta karavAthI sAdhune doSa lAge che. (14) cUrNa--AhAra prAptinI IcchAthI vazIkaraNa, saubhAgya athavA durbhAgya karanArU khAhya upayeAgamAM Ave evu caNu (bhUkI) ApavI tenuM nAma cUrNa doSa che. (15) ceAga--aMtardhAna (adRzya thavu te) Adine nimitte aneka vastuonAM sa MmizraNa rUpa cAga hAya che. athavA je Antarika upayAgamAM Ave, tene caiga kahe che. te yAganu praznana karIne bhikSAddhi prApta karavAthI doSa lAge che. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 sUtrakRtAGgasUtre mUlakarma--mUlamiva mUlaM--bhavavRkSamUlakAraNaM sAvadhakriyArUpam , garbhastambhana-garbhAdhAna--garbhapAta-garbhazAtana--garmavardhanarUpam tatpradarzanam / dazagrahaNeSaNAdoSAzcettham "saMkiya?--makkhiyara nikkhittaM3 pihiya4 sAhAriya5 dAyagudammIse7 apariNata8 litta9 chaDDiya20, esaNadosA dasa havaMti // 1 // chAyA-- zaGkitam1 bhrakSitam nikSiptam3 pihita4 saMhRtam5 dAyakam6 unmizram7 apariNatam8 liptam9 charditam10 eSaNAdoSA daza bhavanti // 1 // tatra-zaGkitam-AdhAkarmAdidoSasambhAvanam 1 / mrakSitam-- sacita pRthivIjalAdinA deyavastu yasmin deyaM vastu vidyate tatpAtraM, dAturhastAdivA'vaguNThitaM bhavettadA mrakSitaM kathyate 2 / nikSiptam-sacittoparideyavastunaHsthApanam , (16) mUlakarma-jo saMsAra vRkSake mUlake samAna ho, aise garbhastambhana, garbhAdhAna, garbhapAta, garmazAtana, garbhavardhanarUpa pApavyApAra ko mUlakarma kahate haiM usakA pradarzana karanA / arthAt mUlakarma karake mikSA prApta krnaa| grahaNaiSaNA ke dasa doSa isa prakAra haiM (1) zaMkita (2) mrakSita (3) nikSipta (4) pihita (5) saMhata (6) dAyaka (7) unmizra (8) apariNata (9) lipta aura (10) chardita / inakA svarUpa isa prakAra hai-zaMkita lenevAle denevAle donoMko jisa AhAra meM saMdeha ho / (2) mrakSita-deyavastu jisameM deyavastU ho vaha pAtra athavA dAtA kA hAtha Adi sacitta pRthvI yA jala Adi se bharA ho / (3) nikSipta-deyavastu kisI sacitta vastu para rakkhI ho athavA sacittavastu (16) mUlakarma-garbhastaMbhana, garbhAdhAna, garbhapAta, garbhazAtana ane garbhavardhana rUpa saMsAra vRkSanA mULasamAna pravRttine mULakarma kahe che. A mUlakarmanuM pradarzana karIne bhikSA prApta karavAthI deSa lAge che. ahaleSaNAsavAnA sa hoSAnIya prabhArI cha- (1) zata, (2) prakSita, (3) nikSita, (4) piDita, (5) sahata, (6) Aya4, (7) anbhizra, (8) aparizta, (e) sita bhane (10) chardita. temanuM svarUpa A prakAranuM che. _ (1) zakti-je AhAranI nirdoSatA viSe lenAra denArane zaMkA hoya, te AhArane zakti AhAra kahe che. (ra) prakSita-pradAna karavAnI vastu, te vastu bhareluM pAtra athavA dAtAnA hAtha Adi mATI athavA jaLa Adi vaDe kharaDAyela hoya, te te vastu prakSita doSayukta gaNAya che. (3) nizcita-deya vastune kaI sacirA vastu para mUkI hoya, athavA sacitta vastune zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 4 zaMkitAdidazadoSanirUpaNam 423 acitta deyavastUpari sacittasya sthApanam anantaraparamparArUpeNa-sparzanaM vA nitinaM procyate 3 / pihitam-deyavastu sacittena sthagitam 4 / saMhRtam-sacittajalAdrAdipAtraM riktIkRtya tasmit deyavastunaH sthApanam 5 / dAyakaM-dAyakadoSa:andhaH, kuSThI, paNuH, jvaritaH, bAlaH, glAnaH, unmattaH, ityAdirUpo dAyako bhavettadA tasya hastAda bhikSAgrahaNaM dAyakadoSaduSTaM bhavati 6 / unmizram-- acittavastuni alpasya vyaJjanAderadhikakaraNArtham uparitaH sacittajalAdemizraNam 7 / aparigatam-sacittasyAcittatvenApariNamanam-aprAsukIbhUtamiti8 / liptam-gomayAdinA tatkAlaliptasthAne sthitamazanAdikaM liptadoSaduSTamucyate / deyavastu para rakkhI ho yA sAkSAt athavA paramparA se deyavastu kA sacitta ke sAtha sparza ho| (4) pihita-deyavastu sacitta se DhaMkI ho / (5) saMhRta-sacitta jala Adi se gIle pAtra ko khAlIkarake usameM deya vastu rakhanA / (6) dAyaka-andhA, koDhI, laiMgaDA, jvaragrasta, vaccA, bImAra, pAgala yA isI prakAra ke anya ayogya dAtA ke hAtha se bhikSA lenA / (7) unmizra- sacitta acitta donoM kA mizraNa ko unmizra kahA jAtA hai (8) apariNata- zastra pariNata na ho| (9) lipsa-gobara Adi se tatkAla lIpe hue sthAna para rakkhA huA azana Adi lipsa doSa se dUSita kahalAtA haiM / athavA alipta pAtra deya vastu para rAkhI hoya athavA deya vastune sacitta vastunI sAthe paraMparAnI apekSAe sparza thato hoya. (4) piDita-heya paratuna sayitta pastu 43 diseii khaya. (5) saMhata-pANI Adi sacitta vastu bharelA pAtrane khAlI karIne bhInA vAsaNamAM rAkhelI vastune grahaNa karavAthI saMhita deSa lAge che. (6) Aya-mAMdhA, apAmA, 1, parasta, mA, mibhA2, pAsa athavA evA ja keI anya agya dAtAne hAthe bhikSA levAthI dAyaka doSa lAge che. (7) unmizrasacitta acitta banne vastu nA mizraNane unmizra deSa kahe che. (8) apariNata- zastrapariNuta na hoya te apariNata doSa kahevAya che. (9) lisa-je sthAna para tatkAla tAjI ja gAra karI hoya ke mATI AdIthI lIcA hoya evA sthAna para rAkhelA azanAdIne lIsa doSathI dUSita gaNAya che. athavA alipta zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 sUtrakRtAGgasUtre yadvA aliptasya pAtrasya dadhidugdhatemanAdinA liptIkaraNam / alipte akharaNTite pAtre nikSipya dIyamAnamazanAdinA liptadoSaduSTaM bhavati 9 / charditam yadazanAdidAnasamaye itastataH sikthAdinA pAtyate tat 10 / iti / tathA 'agiddho' agRddhaH gRddhibhAvarahitaH 'ya' ca tathA 'viSpamukko' vipramuktaH rAgadveSarahitaH 'omANaM' apamAnam AhAragrahaNasamaye jAyamAnaM svApamAnam 'parivajjae' parivarjayet pariharet / atra 'agRddhaH' 'vipramuktaH' ityanena padadvayena pazcagrAsaiSaNA doSAH pradarzitAH / tathAhi-- ___ "iMgAle1 dhUme2 saMjoyaNA4 pamANe5 kAraNe5" chAyA-aGgAraH1, dhUmaH2, saMyojanA3, pramANam4 kAraNam5 / ko dahI dUdha Adi se lipta karanA / alipta arthAt vinA bhare pAtra meM DAla kara diyA jAne vAlA bhI azanAdi AhAra lipta doSa se dakSita kahalAtA hai| (10) chardita-dete samaya azanAdi ke kaNa yA sItha Adi idhara udhara vikherate hue diye jAe~ to vaha azanAdi chadita doSa se duSTa hotA hai / isa prakAra ullikhita doSoM se bacatA huA sAdhu jo AhArAdi grahara kare usameM bhI gRddhi nahIM honI cAhie use Asakti rahita honA cAhie tathA rAgadveSa se rahita honA cAhie / sAdhu ko dUsaroM kA apamAna nahIM karanA cAhie arthAt apane jJAna aura tapazcaraNa kA abhimAna karake anya kI avahelanA nahIM karanI cAhie / yahA~ 'amRddha' aura vipramukta 'ina do padoM se grAsaiSaNA ke pAMca doSoM kA tyAga pradarzita kiyA gayA hai / ve doSa ye haiM-(1) aMgAra (2) dhUma (3) saMyojanA (4) pramANa aura (5) kAraNa / pAtramAM dahIM dUdha Adi vaDe lisa karavAM. eTale ke kaI khAlI pAtramAMkUdha, dahIM AdI padArtha bharIne sAdhune vaherAvavAthI te AhAra paNuM lisa doSathI dUSita thayeluM gaNAya che. (10) chardita-sAdhune vaherAvatI vakhate lAvavAmAM Avate AhAra verA Ave te te AhAra chatidoSa vALe kahevAya che. uparyukta deSa na lAge evI rIte je AhArAdi grahaNa karyA hoya tenA pratye gRddhibhAva rAkhavuM joIe nahIM. temAM Asakti rAkhyA vinA ane rAgadveSathI rahita banIne te AhArAdine upabhega karavA joIe. sAdhue bIjAnuM apamAna karavuM joIe nahIM, eTale ke potAnA jJAna ane tapazcaraNanuM abhimAna karIne anyanI avahelanA karavI joIe nahIM. ahIM " amRddha ane vipramukta" A be pado vaDe cAsaSaNanA pAMca dene tyAga karavAnuM sUcita karAyuM che. te pAMca de nIce pramANe che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. grAsaiSaNAyAH paJcadazeSanirUpaNam 425 - aGgAradopaH- rAgeNa - manojJAhArAdeH taddAyakasya vA prazaMsAM kurvataH AhArAdyupabhogaH cAritrendhanasyAGgArabhavanAt | 1| tatra- dhUmadoSaH - - dveSeNa amanojJArasavirasAdyAhArAdestaddAyakasya vA nindA - pUrvakamupabhogaH cAritrendhanasya malinIkaraNAt |2| saMyojanAdoSaH - AsvAdArthamekasmin dravyAntaramelanam |3| pramANadoSaH - dvAtriMzatkavalAdhikAhArakaraNam 4 | kAraNadoSaH - SaTkAraNamantareNAhArakaraNam / 5 SaTkAraNAni yathA - "veyaNa 1 ( 1 ) aMgAradoSa rAgadveSa ke vazIbhUta hokara manojJa AhAra kI yA usake dAtA kI prazaMsA karate hue khAnA / yaha doSa cAritra rUpI IMdhana ko naSTa karane ke lie aMgAra ke samAna hone se 'aMgAra' kahalAtA hai / (2) dhUmadoSadveSa ke vaza hokara amanojJa, arasa athavA virasa AhAra kI yA usake dAtA kI nindA karate hue khAnA / isa se caritra malina hotA hai, ataH ise dhUmadoSa kahate haiM / (3) saMyojanAdoSa - lolupatA ke kAraNa eka vastu meM dUsarI vastu milAkara khAnA | (4) pramANadoSa- battIsagrasa se adhika bhojana karanA / (5) karaNadoSa - chaha karaNoM ke vinA hI AhAra karanA chaha kAraNa (1) maMgAraghoSa (dhUmahoSa, ( 3 ) saMyojanA hoSa, (4) prabhAlu doSa bhane (5) ara ho. (1) aMgAradoSa-rAgane AdhIna thaine managamatA AhAra vakhANI vakhANIne khAya athavA tenA dAtAnI prazaMsA karatAM karatAM khAvAthI agAra doSa lAge che, cAritra rUpI injanane naSTa karavAmAM A doSa agArAnI garaja sAre che, A kAraNe tene agAradoSa kahevAya che. (2) dhUmadoSa-dveSane vazavatI thaine amaneAjJa, arasa athavA virasa AhAranI athavA tenA dAtAnI niMdA karatAM karatAM khAvAthI dhUmadoSa lAge che, A pramANe karanAranA cAritramAM malinatA AvI jAya che, te kAraNe A doSane dhUmadoSa kahyo che. (3) saMceAjanA doSa-lAlupatAne kAraNe eka vastu sAthe bIjI vastunuM mizraNa karIne khAvAthI saceAjanA doSa lAge che. 4 pramANa doSa-32 grAsa-kALiyA karatAM adhika AhAra khAvAthI pramANadoSa lAge che zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 sUtrakRtAsane vepAvacce 2 iriyaTTAe 3 ya saMjamahAe 4 / taha pANavattiyAe 5, chadaM puNa dhammaciMtae 6" // 1 // chAyA-vedanA 1 vaiyAvRttyam 2 IrthAya 3 ca saMyamArthAya 4. tathA prANavRttikAyai 5 SaSThaM puna dharma cintAyai 6 // 1 // iti|c|| evaM muniH grahaNaiSaNA-grAsaiSaNA-paribhogaiSaNA doSAn nivArayan jJAnamadaM tapomadaM ca pariharan mAnApamAnabhayamapanayan saMyamayAtrAM nirvahediti bhAvaH ||gaa. 4 // punarapi teSAmeva matamAha-"logavAyaM" ityAdi . mUlamlogavAyaM NisAmijo ihamegesimAhiyaM / viparIyapannasaMbhUyaM annauttaM tyaannuy-||5 chAyAlokavAdaM nizAmayet iha ekeSAmAkhyAtam / viparItaprajJAsambhUtamanyoktaM tadanugam // 5 isa prakAra haiM-(1) vedanA (2)vaiyAvRtya (3) IryApatha (4) saMyamapAlana (5) prANarakSA aura (6) dhrmcintaa| tAtparya yaha hai ki kSudhA kI vedanA ko upazAnta karane ke liye, AcArya Adi kI sevA karane ke liye, IryApatha kI zuddhi ke lie, saMyamapAlana ke lie prANoM kI rakSA ke lie, aura dharmacintana ke liye hI sAdhu ko AhAra grahaNa karanA cAhie / abhiprAya yaha hai ki muni grahaNaiSaNA, grAsaiSaNA aura paribhogaiSaNA saMbaMdhI doSoM kA nivAraNa karatA huA tathA jJAnamada evaM tapomada ke vazIbhUta hokara dUsaroM ko apane se nimnazreNI ko samajhakara unakA apamAna na kare // 4 // 5 kAraNu doSa nIcenA cha kAraNo vinA AhAra karavAthI kAraNa doSa lAge che. 1 vedanA 2 vaiyAvRtya, 3 IryApatha, 4 saMyamapAlana, 5 prANurakSA 6 dharmaciMtA eTale ke sudhAnI vedanAne upUzAnta karavA mATe, AcArya AdinI sevA karavA mATe naryApathanI zuddhine mATe, saMyamanA nirvAhane moTe, ane dharma cintana karavAnI zakti TakAvI rAkhavA mATe ja sAdhue AhAra grahaNa kare joIe - tAtparya e che ke grahaNaSaNa, grAauSaNa, ane paribhaSaNa viSayaka doSanuM nivAraNa karIne sAdhue saMyamanA nirvAha nimitta nirdoSa AhAra jagrahaNa karajoIe teNe pitAnA jJAna ane tapane madada karIne anyane potAnA karatA halakI zreNInA mAnIne temanuM apamAna karavuM joIe nahIM ke gAthA 4 1 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhino TIkA pra. . a. 1 u. 4 punaH abhyatIthi kamatanirUpaNam 427 anvayArtha:(logavAyaM) lokavAdaM paurANikAnAM siddhAntam / (NisAmijjA) nizA mayet, zrRNuyAt paurANikavAdaH zrotuM yogya iti bhAvaH / evaM (iha) iha asmin saMsAre (egesi) eke-keSAMcit (Ahiya) AkhyAtam kathanam asti parantu vastutaH- paurANikAnAM kathanam (viparIyapanasabhUyaM) viparItaprajJAsaMbhUtam-viparItabuddhyA racitaM vidyate / tathA (annautta) anyoktam anyairavivekibhi yatkathitam (tayANugaM) tadanugam= tadevA'nugacchatoti bhAvaH // 5 // TIkA'logavAya' lokavAdam, lokAnAM= paurANikalokAnAM vAdaH= siddhAntaH phira unhIM ke mata kA nirUpaNa karate haiM-" logavAyaM " ityaadi| zabdArtha-'logavAya-lokavAdama' lokavAda arthAt paurANikoMke siddhAMtako 'NisAmijjA-nizAmayet' sunanA cAhie 'iha-iha' isa saMsArameM 'egesiekeSAM' kinhIkA 'AhiyaM-AkhyAtam ' kathana hai| 'viparIyapannasaMbhUyaM-viparIta prajJAsaMbhUtam ' paraMtu vastutaH paurANikoMkA siddhAMta viparIta buddhise racita hai, tathA 'annautta-anyoktam ' anya avivekiyoMne jo kahA haiM 'tayANugaM-tadanugam ' usakA anugAmI haiM // 5 // -anvayArthalokavAda ko, jo paurANikoM kA eka mantavya hai, sunanA cAhie arthAt vaha sunane yogya hai / aisA kinhIM kA kathana hai, kintu unakA yaha kathana viparIta buddhi se kahA huA hai tathA anya avivekiyoM ke kathana ke samAna hai // 5 // sUtrA2 anyatA nA bhatanu vizeSa ni3595 42 cha "logavAya" tyAla zahAtha-'logavAya-lokavAda m' sopA mAt paunA siddhAntane NisAmijA-nizAmayet' sAmane . 'iha-iha' 2 // saMsAramA 'egesi-ekeSAM' anu 5g 'Ahiya-AkhyAtam' thana cha 'vipariyapannasa bhUyaM -viparItaprajJAsaMbhUtam' paraMtu vastuta: paurAsino siddhAMta viparIta suddhithI 2yita cha, tathA 'annautta-anyoktam' anya avivAdhyAya ne yu cha 'tayANugatadanugam tenu anugAmI cha. // 5 // sUtrArtha - paurANikanuM evuM maMtavya che ke lakavAdanuM zravaNa karavuM joIe teo lekavAda zravaNa karavA gya mAne che. paraMtu teo viparIta buddhine lIdhe A prakAranuM kathana kare che tethI te kathanane anya avivekI jananA kathana samAna ja mAnavuM joIe zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 sUtrakRtAGgasUtre lokavAdaH, athavA svAbhiprAyeNa yathA tathA kathanaM lokavAdaH, tam 'nisAmijjA' nizAmayet zrRNuyAt , paurANikamataM zreSThamataeva zrotavyam , iti 'iha' ihaasmin loke 'egesi' ekeSAM keSAzcittanmatAnusAriNAm 'AhitaM' AkhyAtam = kayanamasti kintu he ziSyAH ! tanmatam 'vivarIyapannasaMbhUyaM' viparItaprajJAsaMbhUtam, viparItA=viparyastA prajJA-buddhiH, tayA saMbhUtaM samutpanna-viparIta prajJAsaMbhUtam vivekavikalabuddhigrastamityarthaH, tathA 'annauttaM' anyoktam anyairasarvajJairyat kathitam (tayANugaM) tadanugam tadanugAmi tatkathanamiti // 5 // atha viparItabuddhinirmitaM lokavAdameva darzayati-'aNaMte' ityAdi / mUlamaNate niie loe, sAsae Na viNassai / aMtavaM Nihae loe iti dhIro'tipA 'tipAsai / 6 chAyAananto nityo lokaH zAzvato na vinazyati / antavAnnityo loka iti dhIro'ti pazyati // 6 // --TIkArthapaurANika lokoM ke siddhAnta ko athavA manamAnA kucha bhI kahadene ko lokavAda kahate haiN| yaha paurANikamata uttama hai, ataH ise zravaNa karanA cAhie, aisA isa mata ke anuyAyiyoM kA kathana hai| kintu yaha kathana viparIta buddhi se utpanna huA hai| viveka vinA kA kathana hai| anya asarvajJoM ke kathana ke samAna hai // 5 // aba viparItabuddhi se janita lokavAda ko dikhalAte hai' aNaMte' ityaadi| zabdArtha-'loe-lokaH' yaha pRthivyAdiloka 'aNaMte-anantaH' ananta arthAt sImArahita 'niie-nityaH' nitya aura 'sAsae-zAzvataH' zAzvata hai ttiipaurANika kenA siddhAntane athavA manamAM Ave te kahI devuM tene lakavAda kahe che. A paurANika mata uttama che, tethI tene zravaNa karavo joIe, evuM te matanA anuyAyIo kahe che. paraMtu A kathana viparIta buddhithI jenita che--sat asatuno viveka vinAnA lekenuM A kathana che. tethI tene anya asarvajJonA kathana samAna ja gaNavuM joIe gAthA para ve sUtradhAra viparIta suddhi va bhanita sovAhanu 2135 48 42 cha " ayaM te " tyAha zahAtha 'loe loka' mA pRthvI vagaire so 'aNa te anantaH' mananta arthAt sibhA2Dita 'nirae-nityaH' nitya bhane 'sAsae-zAzvataH' ta che. 'Na viNassai-na zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. . a. 1 u. 4 viparItabuddhijanitalokavAdanirUpaNam 429 anyArtha:(loe) lokaH ayaM paridRzyamAnaH pRthivyAdilokaH / (aNaMte) anantaH nAsti antaH sImA yasya tathAbhUtaH / (nirae) nityaH sadAbhAvI, (sAsae) zAzvataH sadAkAlabhAvI ataevAyaM lokaH (Na viNassai na vinazyati) na vinAzaM prAmoti iti / yato'nanto nityaH zAzvataH, ato na kadApi nAzametItibhAvaH / keciccaivaM vadanti yat ayaM (loe) lokaH (aMtavaM) antavAn = sImAyuktaH "saptadvIpAvasumatI" ityAdi parimANoktaH / tathA (niie) nityaH niracayanAzarahito'sti ( iti ) iti ebam (dhIro) dhIraH vyAsAdiH / (atipAsai) atipazyati kathayatItyarthaH // 6 // 'Na viNassai-na vinazyati' yaha naSTa nahIM hotA hai kisIkA yaha kathana hai tathA anya koI aisA bhI kahate haiM ki 'loe-lokaH' yaha loka 'aMtavaMantavAn' aMtakAlA 'niie-nityaH' nitya hai, 'iti-iti' isa prakAra 'dhIrodhIraH dhIra puruSa-vyAsAdi 'atipAsai-atipazyati' dekhate haiM arthAt kahate haiM // 6 // ___ anvayArtha yaha loka ananta hai-isakI koI sImA nahIM hai nitya hai, zAzvata hai, ataeva isakA kabhI vinAza nahIM hotaa| bhAva yaha hai ki loka ananta, nitya evaM zAzvata hai, ataeva vaha kabhI bhI naSTa nahIM hotA hai koI koI aisA bhI kahate haiM ki yaha loe loka antavAlA sasIma hai| yaha pRthvI sAta dvIpa parimita hai| aisA kahakara usakA parimANa kahA gayA hai| sasIma hote hue loka nitya hai, aisA vyAsa Adi kA kathana hai // 6 // vinazyati' 21 naSTa nathI thatA, anu // 4thana cha tathA mIon | ma pa 3 cha / 'loe-lokaH' 2La: 'aMta-antavAn matapaNa 'niie-nityaH' nitya che. Dani-iti' mA prare dhIro-dhoraH' dhA2535-vyAsa vigere 'atipAsai-atipazyati dekhe che arthAt kahe che. dA -suutraarthke keI anya matavAdio evuM kahe che ke A leka anaMta che tenI koI sImA ja nathI, nitya che ane zAzvata che, tethI tene kadI paNa vinAza thato nathI. A kathanano bhAvArtha e che ke A loka anaMta, nitya ane zAzvata che. tethI tene kadI paNa nAza thavAnuM zakaya ja nathI. kaI kaI matavAdio AvuM paNa kahe che ke A leka antayukta sasIma che. "A pRthvI sAta dvIpa parimita che, A kathana dvArA tenuM parimANa batAvavAmAM AvyuM che. vyAsa muni AdinuM evuM kathana che ke "A leka sasIma ane nitya cha." // 6 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 sUtrakRtAGgasUtre TIkAparatIthikA evaM pratipAdayanti / ayaM (loe) lokaH puruSAdilokaH (aNaMte) anantaH, antarahitaH yo jIvaH ihaloke yAdRzaH puruSaH strI napuMsako vA, sa parabhave'pi tAdRzaH puruSaH strI napuMsaka eva bhavati na tu puruSatvAdirantaH athavA ananto niravadhikaeva kAlatrayabhAvAt , tathA (Niie) nityaH apracyutA' nutpannasthiraikasvabhAvaH, tathA (sAsae) zAzvataH zAzvadvAraM vAraM na bhavatIti zAzvataH / yadyapi dvayaNukAdyavayavinAM samutpattirjAyate tathApi paramANurUpApekSayA na kadApi jAyate / tathA na vinazyati, kAlakAzAdigAtmaparamAzUnAM nityatvena vinAzA'bhAvAta, / tathA-keSAMzcinmate'yaM lokaH (aMtavaM) 'antavaM' antavAn parisImitaH-"saptadvIpA vasumatI, trayo lokAH -TIkArthaparatIrthika aisA kahate haiM ki yaha puruSAdi rUpa loka ananta hai / arthAt jo jIva isa bhava meM puruSa, strI yA napuMsaka hai, vaha parabhava meM bhI vaisA hI puruSa, strI yA napuMsakahI hotA hai| puruSatva Adi kA kabhI anta nahIM hotaa| athavA yaha loka ananta hai, arthAt isakI koI avadhi nahIM hai, kyoMki yaha tInoM kAloM meM vidyamAna rahatA hai| na kabhI naSTa hotA hai, balki sadaiva sthira aura eka sarIkhA rahatA hai| yaha loka zAzvata hai-vAraMvAra utpanna nahIM hotA hai| yadyapi dvayaNuka Adi avayaviyoM kI utpatti hotI rahatI hai, phirabhI paramANu rUpase usakI kabhI utpatti nahIM hotI, kyoMki kAla, dizA AkAza AtmA aura paramANu nitya haiN| aura kisI kisI ke matAnusAra yaha loka antavAn sImita hai, -ttiikeTalAka paratIrthika evuM maMtavya dharAve che ke puruSa, strI Adi rUpa A leka anaMta che. eTale ke je jIva A bhavamAM puruSa, strI athavA napuMsaka rUpe utpanna thaye che, te parabhavamAM paNa evA ja puruSa, strI athavA napuMsaka rUpe utpanna thaze. puruSatva Adine kadI paNa anta AvatuM nathI. athavA A loka anaMta che eTale ke tenI kaI avadhi (maryAdA-sImA) nathI, kAraNa ke traNe kALamAM tevuM astitva rahe che te kadI naSTa thatuM nathI. utpanna thato nathI, paraMtu sadA sthira ane eka sarakhe rahe che. A leka zAzvata che-vAraM vAra utpanna thatuM nathI je ke drayaNuka--be AguvALA skalpa Adi avayavIonI utpatti thatI rahe che, paraMtu paramANu rUpe tenI utpatti kadI paNa thatI nathI. tathA tene vinAza paNa thato nathI, kAraNa ke kALa, dizA, AkAza, AtmA ane paramANu nitya che. keTalAka anyatIthike evuM mAne che ke A leka zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAyArtha bodhinI TIkA pra. zra.a.1 u. 4 lokavAdanirUpaNam catvAro lokasaMnivezAH" ityAdinA lokAnAM maryAdAdarzanAt / tathAnityo lokaH pravAharUpeNA'dyApi paridRzyamAnatvAt tathA-"aputrasya gatirnAsti svargoM naivaca naivaca / " "brAhmaNo hi devatA" "zvAno yakSAH "ityAdi / 'iti' ityevaM (dhIro) dhIroH vyaasaadiH| 'atipAsai' atipazyati, itthaMbhUtalokavAdaM kathayati ||gaa06|| "punastameva lokavAdaM darzayati sUtrakAraH-"aparimANaM" ityAdi mUlam aparimANaM viyANAi iha megesimAhiyaM / savvattha saparImANaM, iti dhiiro'tipaasi-||7 chAyA"aparimANaM vijAnAti ihaikeSAmAkhyAtam / sarvatra parimANam iti dhIro'tipazyati // 8 // kyoMki yaha pRthvI sAtadvIpa taka hI hai, loka tIna haiN| cAra loka saMniveza haiM, ityAdi rUpa meM lokoM kI maryAdA dekhI jAtI hai| tathA loka nitya hai| kyoMki pravAha rUpase yaha Aja bhI dikhAI detA hai / tathA 'nipUte ko zubhagati nahIM milatI hai, svarga hargija nahIM milatA hai, brAhmaNa devatA hai, kutte yakSa haiM, ityAdi saba isa lokavAda ke mantavya haiN| vyAsa Adi ne isa prakAra ke lokavAda kA nirUpaNa kiyA hai // 6 // sUtrakAra punaH lokavAda ko dikhalAte haiM--" aparimANaM ' ityAdi / zabdArtha-'aparimANaM-aparimANam' parimANarahita arthAt aparimita padArthako 'viyANAi-vijAnAti' jAnatA hai 'ihaM-iha' isa lokameM 'egesiM-ekeSAM' kinhIMkA 'AhiyaM-AkhyAtam' kathana hai| 'savvattha-sarvatra' sarva dezakAlake antavAna (sImita) che, kAraNa ke "A pRthvI sAta dvIpa paryanta ja vyApta che, loka traNa che, cAra leka saMniveza che." ItyAdi rUpe lekanI maryAdA dekhI zakAya che. tathA leka nitya che, kAraNa ke pravAha rUpe te Aja paNa vidyamAna che tathA "aputrane zubhagati maLatI nathI, svarga te hagija (sadantara) maLatuM nathI, brAhmaNa devatA che, kUtarA yakSe che, ItyAdi lokavAdanA ja mantavya che. vyAsa Adie A prakAranA lakavAdanuM nirUpaNa karyuM che. e gAthA 6 sUtrA2 vAhanu vizeSa ni3594 42 cha-" aparimANa" tyAha zahA -- 'aparimANa-aparimANam' pribhaae| 2hita arthAta aparimita pAne 'ciyANAi-vijAnAti' to cha. 'iha-iha' 20obhA 'egesi-ekeSAM adhnu 'Ahiya zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 sUtrakRtAnasare anvayArtha:paurANikAdInAM paramezvaraH (aparimANa) aparimANam iyattArUpaparimANarahitaM padArthajAtam (viyANAI) vijAnAti-avabudhyate iti (iha) iha= atra loke (egesi) ekeSAM keSAzcit (AhiyaM) AkhyAtaM kathanamasti / tathA anyeSAmevaM kathanam-yat (savvattha) sarvatra sarbadezakAlaviSaye samastavastu jAtam (saparimANam ) saparimANam iyattArUpapramANaviziSTamasti / (iti) iti evaMrUpeNa (dhIro) dhIra: anyapaurANikaparamezvaraH (atipAsai) atipazyati jAnAtIti // 7 // TIkApaurANikAdInAmIzvaraH (aparimANaM) aparimANam na vidyate parimANa-miyattArUpaM dezakAlApekSayA yasya tat aparimANam / itthaMbhUtaviSayameM 'saparimANaM-saparimANam' parimANa sahita jAnatA hai 'iti-iti' aisA 'dhIro-dhIraH' dhIra puruSa 'atipAsai-atipazyati' dekhatA hai // 7 // anvayArthaIzvara parimANarahita padArthoM ko jAnatA hai, aisA kinhIM paurANikoM kA kathana hai| dUsaroM kA kahanA hai ki samasta deza aura kAla ke viSaya meM sarva padArtha parimita haiM niyatasaMkhyAvAlA haiN| aisA anya paurANiko kA Izvara jAnatA hai // 7 // TIkArtha-- koI koI paurANika kahate haiM ki Izvara ananta padArthoM ko jAnatA hai, arthAt unakI koI niyata saMkhyA hai hI nhiiN| dUsaroM kA kahanA hai ki AkhyAtama' 4thana cha. 'sabvattha-sarvatra' sarva dezAsana viSayamA 'saparimANa-saparimA. Nam' paribhAeY sahita taNe cha. 'iti-iti' Ama dhIro-dhIraH' dhIra 535 'atipAsahaatipazyati' nuve che. // 7 // -sUtrArtha - keTalAka pairANika evuM kahe che ke Izvara parimANu rahita padArthone jANe che. keTalAka anya paurANika evuM kahe che. ke samasta deza ane kALanA viSayamAM samasta padAtho parimita che-niyata saMkhyAvALA che. ane Izvara te parimita padArthone ja jANe cha. // 7 // - TI - koI kaI paurANike evuM kahe che ke Izvara anaMta padArthone jANe che. eTale ke te padArthonI niyata saMkhyA ja nathI, te padArtho aparimita che, tyAre kaI kaI anya zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 4 lokavAdanirUpaNam 433 miyattayA'paricchinna padArthajAtam / (viyANA i) vijAnAti jJAnaviSayIkaroti / ityem (iha) iha asmin loke (egesiM) ekeSAm (Ahiya) AkhyAtam kathanaMvidyate. eke paratIthikA evaM kathayanti aparimitapadArthaviSayakajJAnavAnasau paramezvaro na tu sarvajJaH / athavA tadevA'tIdriyaM jAnAti yaH padArthaH saprayojano bhavet, na tu niSprayojanavastujAtasya jJAnaM bhavati, niSprayojanatvAdeva / 'taduktam' sarva pazyatu vA mA vA, iSTamathai tu pazyatu // 1 // kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH, kopayujyate tasmAdanuSThAnagataM, jJAnamasya vicAryatAm pramANaM dUradarzIce-dete gRddhAnupAsmahe // 2 // ayambhAvaH-sa paramezvaraHsarva pazyatu navA pazyatu atra nAsmAkamAgrahaH kintu iSTamartha jAnAtu tasya kITasaMkhyAjJAnenA'smAkaM kiM prayojanam ? na kimapi // 1 // ato'bhilaSitapadArthajJAnameva tasyAvazyakam, yadi dUradarzitvena tasya pramANatA manyeta tadA gRddhAnAmupAsanameva zreyaH teSAmapi dUradarzitvAt // 2 // Izvara aparimita padArthoM kA jJAtA hai, parantu saba kA, jJAtA sarvajJa nahIM haiN| athavA vaha unhIM atIndriya padArthoM ko jAnatA hai jo kisI prayojana meM Ate hoN| niSprayojana vastuoMkA jJAna nahIM hotA hai| kyoMki vaha prayojana hIna haiN| kahA bhI hai-" sarva pazyatu vA mA vA' ityaadi| sarvajJa saba padArthoM ko dekhe yA na dekhe, hA~, iSTatattva ko dekha le to basa hai| kIDoM kI saMkhyA kA usakA jJAna hamAre kisa kAma AtA hai ? ataeva hameM usake anuSThAna saMbaMdhI arthAt karttavya akattavya saMbaMdhI jJAna kA hI vicAra karanA caahie| agara dUradarzI ko hI pramANa mAnanA hai to gidha pakSiyoM kI upAsanA karanA caahie| vaha bahuta dUradarzI hotA hai|' paurANika evuM kahe che ke Izvara parimita padArthone jJAtA che, paranta samasta padArthone jJAtA (sarvajJa) nathI. athavA Izvara eja atIndriya padArthone jANe che ke je padArthonuM kaI prajana (upagitA) hoya che. te niSNajanavALA padArthane jJAtA nathI, kAraNake jenuM kaI prayajana ja na hoya tene jANavAthI zo lAbha? yuM para che 3-"sarva pazyatu vA mA vA" tyA sarva sapA pahAthona heNe ke na dekhe, paratu iSTa padArthone jANI le te te puratuM che. kIDAonI saMkhyAnuM temanuM jJAna ApaNe zA kAmanuM! - tethI ApaNe tenA anuSThAna saMbaMdhI eTale ke kartavya artavya saMbadhI jJAnane ja vicAra karavo joIe. je A5 dUradazIne ja pramANa mAnatA ho, te Ape gIdha pakSIonI ja upAsanA karavI joIe. kAraNa ke teo dUradazI hoya che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 sUtrakRtAGgasUtre ityAdinA AjIvikamatAnusAriNaH sarvajJa nirAkurvanti / tathA-anyepAmevaM kathanam-yat 'savvattha' sarvatra sarvadezakAla sthitapadArthajAtam , (saparimANaM saparimANam iyattArUpaM parimANaviziSTaM vartate (iti) evaM prakAreNa (dhIro) dhIraH anyapaurANikAdiparamezvaraH (atipAsai) atipazyati jAnAti / / ayaM bhAvaH-gAthApUrvArdhana AjIvikamataM pradarzitam / uttarArdhena tu paurANikAnAM mataM pratipAditam. teSAM siddhAnte paramezvarasya sarvasattAvavastuviSayakajJAnavattvasya svIkArAt / 'yaH sarvajJaH sa sarvavit' iti zruteH / athavA-saMpUrNagAthayA paurANikamatasyaiva kathanam / tathAhi teSAM mate-svayabhmuvo brahmaNaH catuyugasahastraparimitakAlo divasamAnam tAvadeva rAtrimAnamapi tathoktam 'caturyugasahasrANi brahmaNo dinamucyate / iti // ityAdi kaha kara AjIvika (gozAlaka) mata ke anuyAyI sarvajJa kA niSedha karate haiN| inake atirikta dUsaroMkA aisA kahanA hai ki samasta dezoM aura kAloM meM sthita padArthasamUha parimANayukta hai aisA anya paurANikoM Adi kA Izvara dekhatA hai| Azaya yaha hai isa gAthA ke pUrvArdha meM paurANika mata kI mAnyatA dikhalAI hai aura uttarArdha meM paurANika mata kA nirUpaNa kiyA gayA hai / unake mata meM Izvara kA jJAna sabhI sat padArthoM ko jAnane vAlA svIkAra kiyA gayA hai| zrati meM kahA hai-' sarvajJa saba jAnatA hai| athavA sampUrNa gAthA meM paurANi mata kA hI kathana kiyA gayA hai unakA mata isa prakAra hai-svayaMbhU-brahmA kA dina cAra hajAra yugoM kA hotA hai aura rAtri bhI itanI hI hotI hai| kahAbhI hai-"caturyuga sahasrANi" ityaadi| - A prakAre pratipAdana karIne AjIvike zAlaknA anuyAyIo) sarvajJane niSedha kare che. te sivAyanA keTalAka anya matavAdIonuM evuM maMtavya che ke samasta deze ane kALamAM sthita padArtha samUha parimANayukta ja che, ane te pariNAmayukta padArthasamUhane ja Izvara jANe che. A kathananuM tAtparya e che ke- A gAthAnA pUrvArdhamAM AjIvikenI mAnyatA prakaTa karavAmAM AvI che. ane uttarArdhamAM pairANinI mAnyatA prakaTa karavAmAM AvI che. temanA mata anusAra IzvaranA jJAnane saghaLA sat padAthone jANanAra jJAna rUpe svIkAravAmAM AvyuM che. kRtimAM evuM kahyuM che ke "sarvajJa badhuM jANe che" athavA AkhI gAthAmAM pirANikenA matane ja pragaTa karavAmAM AvyuM che. temane mata A pramANe che- svayaMbhU brahmAne divasa cAra hajAra yuga jeTalA pramANuvALa hoya cha bhane tamanI rAtrI 5 mA 4 prabhAvANI DAya che. 4 -vatayaMgasahasrANi" tyA: zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 4 anyavAdinAM matanirAkaraNam 435 evaM ca divasAtmakakAle sarvapadArtha sRjato brahmaNaH sarvaviSayakamaparimitajJAnaM bhavati / yadA rAtrau svapiti tAvatkAlaparyantaM sa parimitamapi na jAnAti, iti parimitatvenAjJAnamato jJAnAjJAnamubhayamapi saMbhavati / tadevaMbhUto bahudhA lokapravAdo vartate-iti bhAvaH // iti // 7 // . 'eteSAM vAdinAM mataM nirAkattuM svasiddhAntA'bhiprAyamAviSkaroti sUtrakAra:-'je kei' ityaadi| paNa 12 . 13 14 je kei tasA pANA ciTThati adu thaavraa-| pariyAe atthi se aMjU jeNa te tsthaavraa-||8|| chAyA ye kecit trasAH prANAstiSThantyathavA sthaavraaH| paryAyo'sti teSAmaMjU yena te trasAH sthAvara:=110) ' cAra hajAra yuga brahmA kA eka dina hai|' brahmA dina ke samaya jaba saba padArthoM kI sRSTi karatA hai taba use sabhI padArthoM kA aparimita jJAna hotA hai| kintu rAtri meM jaba vaha sotA hai to use parimita jJAnabhI nahIM hotA hai| isa prakAra parimita ajJAna hone ke kAraNa usameM jJAna aura ajJAna donoM kA saMbhava hote haiN| abhiprAya yaha hai ki isa prakAra ke bahuta se loka pravAda pracalita haiM // 7 // sUtrakAra ina vAdiyoM ke matakA nirAkaraNa karane ke lie apane siddhAnta kA abhiprAya prakaTa karate haiM-"je kei" ityaadi| zabdArtha-'je keI-ye kecit ' jo koI 'tasA-trasA' trasa 'adu-athavA' athavA 'thAvarA-sthAvarA' 'pANA-prANinaH prANI 'ciTuMti-tiSThati' sthita haiM 'se-teSAm ' unakA 'aMjU-aMjU' avazya 'pariyAe-paryAyaH' paryAya 'atthiasti' hotA hai // 8 // "brahmAno eka divasa cAra hajAra yugano hoya che. divase brahmA jyAre saghaLA padArthonuM sarjana kare che, tyAre temane saghaLA padArthonuM aparimita jJAna hoya che. para rAtre jyAre teo zayana kare che, tyAre temanuM jJAna parimita paNa hetuM nathI. A prakAre parimita ajJAna hovAne kAraNe temanAmAM jJAna ane ajJAna ane saMbhavI zake che. sUtrakAra A kathana dvArA e vAta pradarzita kare che ke A prakAranA ghaNuM lekapravAda pracalita che. gAthANA huve anyatIthikanA pUrvokta matanuM khaMDana karavA mATe sUtrakAra potAnA siddhAntanuM (baina siddhAntanu) matavya 48 42 cha. "je keI' tyahi zArtha-'ye keI-ye kecit' 'tasA-prasA' sa 'adu-athavA' athavA 'thArA-sthAvarA' sthAva2 'pANA-prANinaH' prANI ciTThati tiSThati sthita cha 'seteSAm' tmaan| ajU-aMjU mavazya 'pariyAe paryAyaH' paryAya 'atthi-asti' ddaaych|8 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasatre anvayArtha: (je kei) ye kecit / (tasA) trasAH (adu) athavA / (thAvarA) sthAvarAH (prANA) prANAH prANinA=(ciTuMti) tiSThanti (se) teSAm (ajU) avazyam / (pariyAe) paryAyaH (atthi) asti bhavati / (jeNa) yena kAraNena (te) te praanninH| (tasathAvarA) trasasthAvarAH tasA api sthAvarA bhavanti, sthAvarAzca trasabhAvamApadyante / yaH kadAcit traso jIvaH sa eva paryAyabhedAt sthAvaratAM labhate, sthAvarazca paryAyabhedamAzritya trasatAM lbhte| ataeva nAyaM niyamo manuSya eva bhavet , nAnyaH kadAcidapi syAt iti / TIkA 'je keI' ityAdi-'je kei ye kecit 'tasA trasAH trasyaMti-bhayaM prApnuvanti ye te trasAH athavA-santi chAyAta Atape Atapatazca chAyAyAM gacchanti -anvayArthajo koI trasa prANI haiM yA sthAvara prANI haiM, unakA avazya hI paryAya pariNamana hotA hai| usa prANI sthAvara paryAya ko aura sthAvara prANI trasa paryAya ko prApta karate haiN| arthAt jo jIva jisa bhava meM trasa hotA hai vahI paryAya badalane para dUsare bhava meM sthAvara ho jAtA hai aura sthAvara jIva paryAya palaTane para sapanA prApta kara letA hai| ataeva manuSya sadA manuSya hI rahatA hai, anya kisI paryAya ko dhAraNa nahIM karatA, aisA koI niyama nahIM hai| TIkArthajo jIva trasta hote haiM, yA bhaya ko prApta hote haiM ve trasa kahalAte haiM, athavA jo chAyA se dhUpa meM aura dhUpase chAyA meM jAte haiM ve sa haiM, sUtrAtha basa ane sthAvara jIvenuM paryAya pariNamana avazya thatuM ja rahe che. trasa jIva sthAvara paryAyane prApta kare che ane sthAvara jIva basa paryAyane prApta kare che. eTale ke je jIva A bhavamAM trasa hoya che, te paryAya badalAya javAthI bIjA bhavamAM sthAvara rUpe utpanna thAya che ane A bhavamAM sthAvara chava rUpe utpanna thayele jIva, bIjA bhavamAM paryAya badalAya javAthI trasa jIva rUpe utpanna thaI jAya che. tethI manuSya sadA manuSya rUpe ja rahe che, anya kaI paNa paryAyane dhAraNa karatuM nathI, e koI niyama nathI. je jIve trasta hoya che eTale ke bhayabhIta avasthAmAM ja rahetA hoya che, evAM ne trasa kahe che. athavA je jIve taDakAmAMthI chAMyaDAmAM ane chAMyaDAmAMthI taDakAmAM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.znu. a.1 u. 4 anyavAdinAM matanirAkaraNam 437 iti trasAH yadvA-trasanAmakarmodayAt asAH jIvAH dvIndriyAdayo jIvAH, bhayAdimattvena calanAtmakakriyAvatvena vA prANavanto jIvAH vyavasthitA jIvAH trAsamanubhavanti / 'aduvA athavA 'thAvarA' sthAvarAH sthitizIlAH sthAvaranAmakarmodayAd vA sthAvarAH pRthivyAdayaH santi, te trasAH asA eva bhavanti, sthAvarAH sthAvaro eva bhavantIti lokavAdaH, tanna samyak / yadyayaM lokavAdaH satya eva bhaveta , tadA dAnA'dhyayanajapaniyamAdayo'nuSThAnAdikAH kriyA viphalatAmevApadheran / tIrthAntarIyairapi pratipAditamanyathAtvam / tathA ca teSAM smrnnm|| athavA jinake trasa nAmakarma kA udaya hotA hai aise dvIndriya Adi jIva trasa kahalAte haiN| bhayAdi se yukta hone ke kAraNa yA calana rUpa kriyA se yukta hone ke kAraNa prANavAn jIva prasava kA anubhava karate haiN| jo jIva sthitizIla hoM yA jinake sthAvaranAmakarma kA udaya ho ve sthAvara kahalAte haiM, jaise pRthvIkAya Adi ke jIva ghasa hI rahate haiM aura sthAvara jIva sadA sthAvara hI bane rahate haiM, yaha lokavAda saccA nahIM haiN| yadi yaha lokavAda saccA ho to dAna, adhyayana, japa, niyama Adi anuSThAna saba nirarthaka ho jaaeNge| anyatIthiko ne bhI jIvoM kA anyathA honA svIkAra kiyA hai unakA kathana hai-" savaiSa zRgAlo bhavati" ityAdi / 'jo malasahita jalAyA jAtA hai, vaha zrRgAla ke rUpa meM janma letA hai|" avara javara kare che, temane trasa kahe che. athavA jemanA trasa nAmakarmane udaya hoya che, evA zrIndriya Adi ne trasa kahe che. bhayAdithI yukta hovAne kAraNe athavA calana (gamana) rUpa kriyAthI yukta hovAne kAraNe prANavAna cho trAsane anubhava kare che. je sthitizIla hoya che. gamanAgamana karavAne asamartha hoya che temane sthAvara kahe che. athavA jemanA sthAvara nAmakarmane udaya hoya che, te jIvene sthAvara kahe che. jemake pRthvIkAya Adi jI."sa che sadA trasa ja rahe che ane sthAvara che sadA sthAvara 1 2 ", Amang sAyA nathI, na savA sAyA DAya, tahAna, adhyayana, japa tapa Adi saghaLAM anuSThAne nirarthaka ja banI jAya anya tIthiMkee paNa jIvanI anya re atpatti thavAnI dAta svArI che. tebhanu me 4thana cha "savaiSa zrRgAlo bhavati" tyA " jene maLasahita bALavAmAM Ave che, te ziyALa rUpe janma le che." vaLI evuM paNa kahyuM che ke guru sAthe tuM athavA huM ne vyavahAra kare che eTale ke avinIta vyavahAra zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 sUtrakRtAGgasUtre 'savaiSa zRgAlo bhavati yaH sapurISo dahyate' tathA-'guruM tuM kRtya huMkRtya viprAbirjitya vaadtH| zmazAne jAyate vRkSaH kngkgRdhropsevitH||1|| tasmAt trasasthAvaraprANinAM svakRtakarmabalAt parasparasaMkramaNAdikaM bhavatyeveti puruSaH puruSa eva bhavatItyAdilokavAdamataM teSAmeva vAkyena nirstm| tathA punastaiH pratipAditam-'ananto nityazca lokaH ityAdi / tatra pRcchAmi-ki lokasya nityatvaM jAtyA pratipAdyate apracyutAnutpannasthirasvabhAvatayA vA tatra na prathamaH pakSaH, pariNAminityatvasyA'smAbhirapi svIkRtatvena siddhasAdhanAt, svasiddhAntavilopaprasaGgAcca / nA'pi dvitIyA pakSaH, tatra pratyakSabAMdhAt, __aura bhI kahA hai-' jo guru ke prati 'tuM' yA 'hu~' karatA hai arthAt avinayamaya vyavahAra karatA hai aura brAhmaNoM ko bAda meM parAjita karatA hai, vaha mara kara zmazAna meM vRkSa hotA hai / vaha vRkSa bhI kaMka giddha Adi nIca pakSiyoM se sevita hotA hai|' ataeva trasa aura sthAvara prANiyoM kA apane apane upArjita karma ke anusAra ulaTaphera hotA hI rahatA hai| 'puruSa mara kara puruSa hI hotA hai, ityAdi lokavAda kA unhIM ke vacana se khaNDana kara diyA hai| isake atirikta unakA kathana hai ki loka ananta haiM, isa viSaya meM prazna hai ki loka ko jAti (sAmAnya) se nitya kahate ho athavA avinAzI anutpanna evaM sthira eka svabhAva vAlA hone ke kAraNa nitya kahate ho ? pahalA pakSa nahIM kaha sakate, kyoMki hamane bhI lokako pariNAmI nitya svIkAra kiyA hai, ataeva Apako siddha sAdhana arthAt siddha ko hI siddha karane kA doSa AtA hai| aisA mAnane se Apake siddhAnta kA virodha kare che, je brAhmaNone vAdamAM parAjita kare che, te mRtyu bAda smazAnamAM vRkSa rUpe utpanna thAya che. te vRkSa upara kaMka, gIdha Adi nIca pakSio ja bese che A kathana dvArA e vAta siddha thAya che ke trasa ane sthAvara jI pita pitAnA upArjita karmo anusArU judI judI paryAya prApta karatA rahe che. puruSa marIne puruSa rUpe ja utpanna thAya che, ItyAdi levAdanuM temanA ja A kathana dvArA khaMDana thaI jAya che. vaLI teo evuM kahe che ke le anaMta che. te ame temane A praznane javAba ApavAnuM AvAhana karIe chIe lekane jAti (sAmAnya)nI apekSAe nitya kahe che ke avinAzI. anutpanna ane sthira eka svabhAvavALA hovAne kAraNe nitya kahe che ? _ pahelA pakSane Apa asvIkAra karI zakaze nahIM, kAraNa ke ame paNa lekane pariNAmI nitya rUpe svIkAryo che, tethI Apane mATe siddhane ja siddhakaravAne prasaMge upasthita thAya zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. . a. 1 u. 4 anyavAdinAM matanirAkaraNam 439 dRzyate hi pratikSaNaM padArthAH paryAyatayA samutpadhante vinazyantica tataH kathaM teSAM kuTasthanityatA syAt / evaM ca pratyakSabAdhAnna nityatvaM ghaTate / vahnau zaityAnumAnavat / paryAyarahitasya sarvathaivA'satyatA syAt , gaganakusumavat / tathA yat kAryadravyANAmanityatvam, AkAzakAladigAtmamanasAMca dravyavizeSApekSayA sarvathA nityatvamevoktaM tadapyasatyameva, sarvavastUnAm utpAdavyayadhrauvyayuktatvena samatvAt / anyathA zazazrRGgAdInAmiva vastutvameva hiiyet| yadyapi 'saptadvIpA vasumatI' tyAdinA lokasyA'nantatvamuktaM tadapi svagRhe eva kathanam , parIkSakAstu bhI hotA hai| dUsare pakSameM pratyakSa se bAdhA hai| padArtha pratikSaNa paryAya rUpa se utpanna hote hue aura vinaSTa hote hue dikhAI dete haiM / ataeva ve kUTastha nitya kisa prakAra ho sakate haiM ? isa prakAra pratyakSa se bAdhA hone ke kAraNa nityatA ghaTita nahIM hotI, agni meM zItatA ke anumAna ke kAraNa samAna jo paryAya se rahita hai vaha gaganakusuma (AkAza ke phula) ke samAna sarvathA asat hotA hai| tathA kAryadravyoM ko anitya kahanA aura AkAza, kAla, dizA, AtmA aura manako dravyavizeSa kI apekSA se sarvathA nitya hI kahanA bhI asatya hI hai kyoMki samasta vastuaiM utpAda vyaya aura prauvya se yukta hone ke kAraNa samAna hai| jo utpAda vyaya aura dhrauvya se yukta nahIM hai, usameM zazaviSANa (zazale ke zrRMga) ke samAna vastutva hI nahIM hotA pRthvI ko saptadvIpaparimita kahA so vaha apane gharameM hI kahanA hai / parIkSaka aisA che ane pahelA pakSane svIkAra karavAthI ApanA siddhAntane paNa virodha karavAno prasaMga upasthita thAya che. bIjo pakSa svIkaravAmAM pratyakSanI apekSAe bAdhA-vAM Ave che. padArtho kSaNe kSaNe paryAya rUpe utpanna thatAM ane vinaSTa thatAM dekhAya che. tethI teo phUTastha nitya kevI rIte hoI zake? A prakAre pratyakSa rUpe ja bAdhA AvavAthI nityatA ghaTita thatI nathI jema agnimAM zItatAnuM anumAna karI zakAtuM nathI, tema, lekamAM nityatAnuM anumAna karI zakAtuM nathI, je paryAyathI rahita hoya che. te AkAzapuSpanI jema sarvathA asat hoya che, tathA kArya dravyane anitya kahevA ane AkAza, kALa, dizA AtmA ane manane dravyazeSanI apekSAe sarvathA nitya ja kahevAnuM te paNa asatya che, kAraNa ke saMghaLI vastuo utpAda, vyaya ane dravyathI yukta hevAne kAraNe samAna che je utpAda. vyaya ane dhrauvyathI yukta na hoya, temAM, sasalAmAM ziMgaDAne jema abhAva ja hoya che, e ja pramANe vastune ja zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 sUtrakRtAnasUtre naivaM svIkariSyanti, pramANAbhAvAt / tathA yadapyuktam- 'aputrasya gatirnAsti' ityAdi, tadapi na samyak / vikalpA'sahatvAt / tathAhi- kiM putrasya sattAmAtreNaiva viziSTalokaprAptiH syAt / athavA putrakRtakarmA'nuSTAnAt / tatra na prathamaH, tathAsati varAhasArameyAdInAM bahuputrAdidarzanAt, varAhasArameyAdInAmeva viziSTalokaprAptiH syAt / nA'nyeSAm / tathAca viziSTalokaprAptaye kRtakarmaNAM dAnatapaHsaMyamAdInAM nairarthakyaM syAt / na dvitIyaH, putrakRtA'nuSThAnena yadi pituH svargaprAptiriti manyate, sa kathaM syAt , karmaNAM vyadhikaraNatayA phalotpAdakatvasyA'darzanAt, nahi anyena bhuktaM tad anyena vAntamiti bhavati tathA svIkAre tu yasya pituH putradvayaM vartate, ekena zubhAnuSThAnaM kRtamapareNa azubhAnuSThAnaM kRtaM tatra zubhA'nuSTAnena pituH svarge gamanaM syAt , svIkAra nahIM kareMge, kyoMki use siddha karane vAlA koI pramANa nahIM hai| putrahIna ko sadgati kI prApti nahIM hotI, yaha kahanA bhI yathArtha nahIM, kyoMki yaha kathana vikalpoM ko sahana nahIM karatA kyoMki zAstra viruddha hai| vaha isa prakAra-kyA putra ke hone mAtra se hI viziSTa loka kI prApti ho jAtI haiM ? athavA punake dvArA kiye hue karmAnuSThAna se viziSTa loka prApti hotI hai ? prathama pakSa ThIka nahIM, kyoMki zUkaroM aura kUkaroM ke bahuta putra dekhe jAte haiM, to phira unhIM ko viziSTa loka kI prApti hogI, dUsaroM ko nhiiN| aisI sthiti meM viziSTa loka kI prApti ke lie kiye gaye tapa saMyama Adi kArya nirarthaka ho jaaeNge| dUsarA pakSa bhI samyak nahIM hai, putra dvArA kiye gaye karma se yadi pitAko svarga kI prApti mAnate ho to vaha kaise ho sakatI hai ? karma vyadhikaraNa meM phalajanaka hote nahIM dekhe jaate| eka ne khAyA aura dUsarA use vamana karade, aisA nahIM hotA aisA mAnoge to kisI abhAva hoya che Ape pRthvIne sAta dvIpa parimita kahI. tene siddha karavAne mATe koI pramANa ja nathI. to tene svIkAra kevI rIte thaI zake ? | putrahInane sadgatinI prApti thatI nathI,', A kathana paNa yathArtha nathI, kAraNa ke temAM nIcenA praznonuM pratipAdana thatuM nathI zuM putra hoya te ja viziSTa lekanI prApti thAya che? ke putranA dvArA karAyelAM kamanuSThAne vaDe viziSTa lekanI prApti thAya che. je je pahele pakSa svIkAravAmAM Ave, te bhuMDa ane kUtarIone aneka baccA hevAne kAraNe temane viziSTa lekanI prApti thavI joIe! mAtra putrane sadbhAva hovAthI ja viziSTa lekanI prApti thatI hoya, te tapa saMyama Adi nirarthaka banI jaze ! bIje pakSa paNa asvIkArya che, kArA che kAma kare ane pitA kaLa bhegave. e vAta kevI rIte saMbhavI zake ? eke karelA karmanuM phaLa bIje jogavI zake ja nahIM. eka khAya ane bIjA vamana kare, zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAvArya ghodhinI TIkA pra. zru.a. 1 u. 4 apavAdinAM matanirUpaNam 441 azubhena tu narake gamanaM bhaviSyati, iti mahadaniSTamApatitaM devAnAMpriyasya / tayAsati svakRtakarmA'nuSThAnasyApi nairarthakyaM syAt ataH paratIthikAnAM kathanaM pramANaviruddhameveti / yadapyuktam-'brAhmaNAH devatAH" zvAno yakSAH' ityAdi, tattu yuktirhittvaadnaadrnniiymev| tathA paratIthiMkaiyaduktam 'aparimitaM jAnAti, kintu na sa sarvajJaH' iti, tadapi na samyak / yato'parimitajJAnavattve'pi yadi sarvajJo na bhavet tadAheyopAdeyapadArthoMpadeze na sa kuzalaH syAditi prekSAvadbhiH so'nAdRtto bhavet / tasmAtsarvajJatA tasya mantabyaiva / anyathA'tIndriyasAdhAraNapadArthAnA mupadezo na syAt / pitA ke do putra hoM, eka ne zubha karma kiyA, dUsare ne azubha karma kiyA eka ke zubhakarma se pitA svarga meM jAyagA aura dUsare ke azubha anuSThAna se naraka meM jAyagA ? eka hI jIva eka sAtha do gatiyoM meM kaise jA sakegA? yaha mahAn aniSTa kI prApti hotI hai| aisA mAnane se apane svayaM ke kiye hue karma to nirarthaka hI ho jaaeNge| ataeva paratIrthiko kA kathana pramANa se viruddha hai| ____ yaha jo kahA hai ki brAhmaNa devatA hai aura kutte yakSa haiM ityAdi so bhI yuktizunya hone ke kAraNa AdaraNIya nahIM hai| tathA paratIthikoMne jo kahA hai ki aparimita padArthoM ko jAnatA, hai parantu sabako nahIM jAnatA, vaha bhI samIcIna nahIM , kyoMki aparimita jJAnavAn honepara bhI yadi sarvajJa na ho to heya aura upAdeya padArthoM ke jJAna evI vicitra A vAta che. je putra dvArA karAyelA karmanuM phaLa pitA bhegavI zakato hoya, te nIce batAvelI paristhitimAM kevI sthiti UbhI thaze--kaI mANasane be putro che. eka zubha karma kare che, bIjo azubha karma kare che. ekanA zubha karmane pariNAme pitA svagamAM jaze, ane bIjAnA azubha karmane pariNAme narakamAM jaze! eka ja jIva eka sAthe be gatiomAM kevI rIte jaI zakaze ? A prakAranI aniSTapattino prasaMga A mAnyatAne kAraNe udbhavaze vaLI A prakAranI mAnyatAne svIkAra karavAthI pite karelAM karmo nirarthaka jene tethI paratIthikanuM A kathana pramANabhUta nathI. brAhmaNa devatA che ane kUtarAo yakSa che," A kathana paNa yuktizUnya hevAne kAraNe ma2vIya che. tathA izvara aparimita padArthone jANe che paraMtu saghaLA padArthone jANa nathI, A kathana paNa gya nathI kAraNa ke aparimita jJAnavAna hovA chatAM paNa jo te sarvajJa na hoya, te heya ane upAdeya padArthonA jJAnamAM te kuzala nahIM hoya, ane parIkSake zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre kITAdisaMkhyAparijJAnamapi tasyA''vazyakameva / anyathA sa kITAdiviSaye jJAnavAnna, tathA'nyatrA'pi bhaviSyatIti zaGkayA buddhimatA puruSeNa tadupadiSTasvargAdivastuni na nirvizaGgatayA pravRttirAsAdyeta, ata stAdRzopadezakasya sarvajJatvamanAzyameva svIkarttavyamiti / tathA yaduktam- brahmA nidrAsamaye na kimapi jAnAti, pravodhasamaye sarva jAnAti, tadapi sakalajanasAdhAraNatvAnna kimapi apUrvamudghoSitamiti anAdaraNIyameva / 442 meM vaha kuzala nahIM hogA aura parIkSakajana usakA Adara nahIM kreNge| ataeva sarvajJatA kA svIkAra karanA hI cAhie / sarvajJa hue vinA vaha atIndriya padArthoM kA upadeza nahIM de sakegA / kIToM Adi kI saMkhyA kA jJAna bhI usake lie upayogI hI hai / anyathA buddhimAn puruSa aisI zaMkA kareMge ki use jaise kIToM kA jJAna nahIM hai, usI prakAra anya vastuoM kA bhI jJAna nahIM hogA ! aisI sthiti meM ve nizzaMka hokara usake dvArA upadiSTa svarga Adi ke lie bhI pravRtti nahIM kreNge| ataeva aise upadezaka ko sarvajJa avazya hI svIkAra karanA cAhie / aura yaha jo kahA hai ki brahmA nidrA ke samaya kucha bhI nahIM jAnatA aura jAgate samaya saba kucha jAnatA hai, yaha to sabhI meM sAdhAraNa rUpa se hotA hai| aisA kahakara unhoMne koI apUrva nahI kahA hai ataeva yaha kathana bhI anAdaraNIya hai / temanA Adara nahI kare tethI IzvaranI sajJatAnA svIkAra karavA ja joie sajJa anyA vinA te atIndriya padArthAnA upadeza ApI zake nahI kIDA AdinI sa MkhyAnuM jJAna paNa temane mATe upayAgI che. nahIM teA buddhimAna puruSo evI zaMkA karaze, ke jene kIDAo jevI sAmAnya vastunuM paNu jJAna nathI tene anya vastuonu jJAna paNa nahI. hAya! te kAraNe tee niHzaMka bhAve temanA upadezane paNa nahIM svIkAre temanA upadeza pratye zaMkA bhAva jAgavAne kAraNe temanA dvArA upi svarga Adi mATenI pravRtti paNa nahI kare tethI evA upadezakane sarvajJa rUpe avazya svIkAravA ja joie. brahmA nidrAvasthAmAM DAya tyAre ka MI paNa jANatA nathI, ane divase jyAre jAgRtAvasthAmAM hAya tyAre badhu ja jANe che," A prakAranI paratIthikAnI mAnyatA paNu sAcI nathI. A prakAranI sthiti te sau leAkeAmAM sAdhAraNa rIte jovA maLe che. te sAmAnya loko karatAM brahmAmAM zI vizeSatA che? jo koi vizeSatA ja na hAya, teA A kathana paNu asvIkArya ja banI jAya che. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 4 anyavAdinAM matanirUpaNam 443 yadapi-uktam-brahmaNaH svApaprabodhau pralayaprabhavau, tadapi pramANahInatayA samupekSaNIyameva / vastuto jagato'sya paridRzyamAnasya pRthivyAdilokasya naikAntikotpAdavinAzau bhvtH|| 'nakadAcidanIdRzaM jagaditivacanAt dravyatayA jagataH sarvadaiva sthitiriti / / tadevamanantAdikaM jagaditilokavAdaM gAthApUrvArddhana nirAkRtya yathAvasthitasvabhAvasyA''virbhAvanaM gAthApazcAna prakAzayati-'je Na te' ityAdi / 'se' teSAM sasthAvarANAM jIvAnAM 'pariyae' paryAya: rUpAntaram 'atthi' astIti 'aMjU' aju spaSTaM vidyate 'jeNa' yena paryAyeNa paryAyamAzrityetyarthaH 'te' yaha kahanA ki brahmA kA zayana pralaya hai aura jAgaraNa sRSTi hai, baha bhI pramANazUnya hone ke kAraNa upekSaNIya hai| vAstava meM dikhAI dene vAle isa pRthvI Adi svarUpa vAle jagat kA ekAnta rUpa se na utpAda hotA hai, na vinAza / dravya rUpase jagat sadaiva banA rahatA hai| kahA bhI hai-"na kadAcidanIdRzaM jagat" iti / 'yaha jagata kabhI aisA nahIM thA, aisI bAta nahIM hai arthAt jagat sadA aisA hI banA rahatA hai|' ___ isa prakAra jagat anantAdi rUpa hai, isa lokavAda kA gAthA ke pUrvArdha dvArA nirAkaraNa karake yathArthatA ko prakaTa karane ke lie gAthA kA uttarArdha kahate haiM-" jeNa te" ityAdi / sa aura sthAvara jIvoM kA rUpAntara hotA hai, yaha spaSTa haiM / ataeva paryAya rUpase ve sa aura sthAvara hote haiM, arthAta sajIvakarmodaya se sthAvara ho jAte haiM aura sthAvara sa rUpa se utpanna ho jAte haiN| brahmAnuM zayana pralaya rUpa che. ane jAgaraNa sRSTirUpa (sarjanarUpa) che," A prakAranuM kathana paNuM pramANu zUnya havAthI upekSaNIya che. pratyakSa dekhAtA A pRthvI AdI svarUpavALA jagane ekAnta rUpe utpAda paNa thatuM nathI, ane vinAza paNa thatuM nathI. dravya 35 tnu astitva sahA TI 29 cha. yuM 54 cha -"na kadAcidanIza jagada" pratyAhi-"240 tanu 44ii 2 // prA2nu 2135 na tu, savI vAta nathA" eTale ke jagat sadA evuM ne evuM ja rahe che. - A prakAre jagat anantAdi rUpa che, A levAdanuM gAthAnA pUrvArdha dvArA nirAkaraNuM zane, yathA / aTa 421 // bhATe sUtrA2 4 che 3-" jeNa te" tyAhi- trasa ane sthAvara jIvenuM rUpAntara thAya che, A vAta spaSTa che. trasa jIve karmodayane lIdhe sthAvara jIva rUpe utpanna thaI jAya che, ane sthAvara je karmodayathI prasa jIvarUpe utapanna thaI jAya che. zrI sUtra kutAMga sUtra : 1 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 mUtrakRtAnasUtre te jIvAH 'tasathAvarA' trasAHsthAvarAzca bhavanti trasAH svakarmavazAt sthAvaratvena, sthAvarAstrasatvena samutpadyante itibhAvaH / sarve apijIvAH svakRtakarmaNaH phalopabhogAya tattatparyAyamAsAdayanti / paryAya prAptinizcitA AvazyakIca, trasAH svakRtakarmaNAM phalopabhogAya sthAvasbhAvamApadyante / sthAvarAzca svakRtakarmaNAM phalopabhogAya trasatAmAsAdayanti, kadAcit karmavaicitryAt trasAkhasA eva bhavanti sthAvarAH sthAvarA eva / na tu aikAnti ko'yaM niyamo yat trasAH sA eva bhavanti, sthAvarAH sthAvarA eva bhavantIti siddham // 8 // 'ukte'rthe dRSTAntaM darzayati sUtrakAraH-'urAlaM ityAdi mUlamurAlaM jagao jogaM vivajjAsaM paliMti y-| sabve akaMtadukkhAya ao savve ahiNsiyaa-9| chAyA'udAraM jaganti yogaM viparyAsaM paryayante / sarve AkrAntaduHkhAzca ataH sarve ahiMsyAH // 9 sabhI jIva apane kiye karmoM kA phala bhogane ke lie bhinna bhinna paryAya ko dhAraNa karate haiN| paryAyoM kI prApti nizcita hai aura Avazyaka bhI hai| sa jIva apane kiye karmoM kA phala bhogane ke lie sthAvara hote haiM aura sthAvara jIva apane upArjita karmoM kA phala bhogane ke lie asatva prApta karate haiN| kabhI kabhI karmoM kI vicitratA ke kAraNa usa jIva sa paryAya meM hI utpanna hote haiM aura sthAvara jIva mara kara punaH sthAvara hI hote haiN| kintu aisA niyama nahIM hai ki usa jIva mara kara sa hI ho aura sthAvara jIva mara kara sthAvara hI ho, aisA siddha huA // 8 // saghaLA je pote karelAM karmonuM phaLa bhegavavAne mATe judI judI paryAne dhAraNa kare che. paryAnI prApti nizcita che ane Avazyaka paNa che. trasa jIve pote karelAM karmonuM phaLa bhegavavA mATe sthAvara jI rUpe utpanna thAya che ane sthAvara che pitAnA upArjita karmonuM phaLa bhegavavA mATe trasa jI rUpe utpanna thAya che. hA, keI kaI vakhata kamenI vicitratAne kAraNe trasa jIva trasamAM ane sthAvara jIva sthAvaramAM paNa utpanna thAya che kharAM. parantu evo koI niyama nathI ke trasa jIva marIne trasa jIvomAM ja utpanna thAya ane sthAvara jIva marIne sthAvaramAM ja utpanna thAya. e gAthA 8 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 4 anyavAdinAM matanirAkaraNe dRSTAntaH 445 anyavArtha:(jagao) jaganti, jagantIti lakSaNayA jagajjIvA ityarthaH, te (urAlaM) udAram=atizayitam atyantamityarthaH (vivajjAsa) viparyAsa-viparyastaM (jorga) yoga bAlyakaumAradyavasthAvizeSam (paliti) paryayante prApnuvanti (ya) ca-tathA (savve) sarve te jagajjIvA (akaMtadukkhA) AkrAntaduHkhAH duHkhAkrAntAH santi, (ao) ataH (savve) sarve te jIvAH (ahiMsiyA) ahiMsyAH hantumayogyAH na hantavyAH ityarthaH // 9 // TIkA 'jagao' jaganti, jagantIti-jagajjIvAH jagatrayavartina svasasthAvarajIvAH urAlaM udAram atyantam 'vivajjAsaM viparyAsaM viparyastam 'joga' yogam ukta viSaya meM sUtrakAra dRSTAntapradarzita karate haiM-" urAlaM" ityAdi / zabdArtha-'jagao-jaganti' trasa sthAvara jIva 'urAlaM-udAram' udAra Atyantika 'vivajjAsaM-viparyAsam' viparyAsa rUpa 'joga-yogam' avasthAvizeSako 'paliti-paryayante' prApta hotA hai 'ya-ca' tathA 'savve-sarve / sabhI prANIko 'akaMtadukkhA-akrAntaduHkhAH' duHkhAkrAnta hai 'ao-atH'| isaliye 'savvesarve' ve sabhI jIva 'ahiMsiyA-ahiMsyAH ' mArane yogya nahIM haiM // 9 // -anvayArthajagata ke jIva atyanta viparIta viSama avasthAoM ko bAlya, kumAra Adi ko prApta karate rahate haiM aura sabhI jIva duHkhoM se AkrAnta haiM ataHsabhI jIva ahiMsya hai-hanana karane yogya nahIM haiM // 9 // upayuta viSaya sUtra2 dRSTAnta dvArA spaSTI426] 42 cha-" urAla" tyAha zahAtha-'jagao-jaganti' usa sthA12 71 'urAla-udAram' sAtyanti: 'viva jAsa-viparyAsam' viparyAsa35 joga-yogam' avasthAvizeSane 'paliMti-parya yante' prApta thAya che. 'ya-ca' tathA 'satre-save' mA prANImAne 'akaMtadukkhA-akrAnta duHkhA' humA cha. 'ao-ataH' meTadA mATe 'samve-saveM" te mayA 71 ahiMsiyAahiMsyAH ' bhaa21|| yogya nathI. // 6 // -sUtrAtha - jagatunA atyanta viparIta avasthAo-bAlyAvasthA, kaumArAvasthA, vRddhAvasthA Adi prApta karatA rahe che, ane saghaLA je duHkhathI gherAyelA che. tethI te jIve ahiMsya che, hiMsA karavAne gya nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstra avasthA vizeSa vAlyAtkaumAraM, kaumArAd yauvanaM, yauvanAd vArdhakyamityAdi, athavA duHkhAduHkhaM duHkhataraM duHkhatama mityAdirUpamavasthAnantaram 'paliyaMti' paryayante prAmuvanti na tu yathApUrva tathA sarvadA tiSTanti, ataeva 'savve' sarve te 'akaMtadukkhA' AkrAntaduHkhAH duHkhena-janmajarAmaraNAdirUpeNa AkrAntA:vyAptA eva vartante / yadvA 'akaMtadukkhA' akAnta duHkhAH akAntam apriyaM duHkhaM maraNAdi rUpaM yeSAM te akAntaduHkhA na te maraNAdi duHkhamicchanti "savve jIvAvi icchaMti jIviu na marijiu~" iti vacanAt 'ao' ataeva 'savve' sarve prasAH sthAvarAH sUkSmA bAdarAH, paryAptA aparyAptAH sarve'pi jIvAH 'ahiMsiyA' ahiMsyAH hiMsitumayogyAH, sakalasaMsArijIvAH pUrvameva svasvakarmavazAhuH TIkArthatInoM jagat ke sabhI trasa aura sthAvara jIva anyanta viparIta avasthAoM ko prApta hote haiN| arthAt bAlyAvasthA se kumArAvasthA ko, kumArAvasthA se yauvanAvasthA ko aura yaubana se vRddha avasthA ko athavA duHkha se duHkhatara yA duHkhatama avasthA ko prApta karate rahate haiM sadA eka sarIkhI sthitimeM nahIM rahate haiM / ataeva ve duHkhoM se AkrAnta haiN| athavA 'akrAnta' ke sthAna para * akaMta' pATha mAnA jAya to isakA artha yaha hai ki sabhI prANiyoM ko duHkha apriya hai| ve maraNa Adi ke duHkhakI icchA nahIM karate / kahA bhI hai- savve jIvAvi icchati / ityAdi / sabhI jIva jIvita rahanA cAhate haiM, koI maranA nahIM cAhatA / ataeva sabhI sasthAvara sUkSma bAdara paryApta aura aparyApta jIva hanana karane yogya - - traNe lekanA saghaLA trasa ane sthAvara jIve atyanta viparIta avasthAo prApta karatA rahe che. eTale ke bAlyAvasthA pUrI karIne kumArAvasthA prApta kare che ane kumArAvasthA pUrI karIne vRddhAvasthA prApta kare che. athavA jagatanA jIve adhika, adhiktara ane adhikatama duHkha yukta avasthA prApta karatA rahe che. teo sadA eka sarakhI sthitimAM rahetA nathI. teso huthI Anta cha. athavA " akkAnta" ne sthAne "akaMta" 54 mUkavAmAM Ave, te tene artha A pramANe thAya che-saghaLA prANIone duHkha apriya che teso bha26 AhiDapanI ch| 42tA nathI. yuM 555 cha |.-"svve jIvAvi icchati" chatyAha saghaLA ne jIvita rahevAnuM game che, keIne mata gamatuM nathI. te kAraNe trasa sthAvara, sUrama, bAdara, paryApta ane aparyApta rUpa samasta hanana karavA yogya nathI, zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samapArthabodhinI TIkA pra. . a. 1 u. 4 jivahiMsAniSedhe kAraNam 447 khina eva santi, duHkhinAM kimartha duHkhamutpAdyate, iti vicArya na sarve prANA bhUtA jIvAH sattvA hentavyA vAGmana:kAyayogaiH kRtakAritAnumodanai riti bhAvaH // 9 // ___ tathA ca 'jIvahiMsA na karttavyA' ityatra hetupradarzanAya sUtrakAra upakramate'evaM khu nANiNo' ityAdi / evaM khu nANiNo sAraM jana hiMsai kiNcnn| ahiMsAsamayaM caiva etAvaMtaM viyANiyoM // 10 // chAyAetatkhalu jJAninaH sAraM yana hinasti kazcana / ahiMsAsamatAmeva etAvatIM vijAnIyAt // 10 // nahIM hai| tAtparya yaha hai ki saMsArI jIva becAre pahale hI duHkhI hai| una duHkhiyoM ko kyoM duHkha utpanna kiyA jAya / aisA vicAra kara kisI bhI prANI bhUta jIva yA satva ko mana vacana aura kAya se athavA kRta, kArita aura anumodanA se duHkhita nahIM karanA cAhie // 9 // jIvahiMsA nahIM karanI cAhie, isa viSaya meM sUtrakAra hetu dikhalAte haiM-" evaM khu nANiNo" ityAdi / zabdArtha-'nANiNo-jJAninaH' vivekI puruSake lie 'eya khu-etatkhalu' yahI 'sAraM-sAram' nyAyasaGgata hai 'ja-yat ' jo 'kaMcaNa-kaJcana' kisI jIvako 'na hiMsai-na hinasti' na mAre 'etAvaMtaM-etAbatIM' isakohI 'ahiMsA samayaM ceva-ahiMsAsamatAmeva' ahiMsArUpI samatA 'viyANiyA-vijAnIyAt ' jAnanA cAhie // 10 // tAtparya e che ke saMsArI jIve pahelethI ja duHkhI che. evAM dukhI jIvane duHkha ApavuM te yogya nathI. A prakArane vicAra karIne keI paNa prANI, bhUta, jIva athavA satvane mana, vacana ane kAyAthI athavA kRta, kArita ane anumodanA vaDe duHkhI karavA joIe nahIM. temanA prANane viyega karavo joIe nahIM. e gAthA dvA sUtrakAra have e vAta pragaTa kare che ke zA kAraNe jIvahiMsA karavI joIe nahIM -"pavaM khu nANiyo" tyAha zahAtha-'nANiNo-zAninaH' vidhI 531nA bhATe 'eyaM khu-etatkhalu' mA 'sArasAram' nyAyasaMgata cha. 'ja-yat' kaMcaNa-kaJcana' yA vane 'na hiMsA-nahi. nasti' na mAre 'etAvata-etAvatI yebhane 'ahiMsAsamaya-ceva-ahiMsAsamatAmeva' mahisA 35ii samatA 'viyANiyA-vijAnIyAt' ongsii nase. // 10 // zrI sUtrakRtAMga sUtraH 1 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 sUtrakRtAGgasUtre anvayArtha:(nANiNo) jJAninaH puruSasya (eyaM khu) etadeva (sAraM) sAram sArabhUtaM tttvm| (ja) yat (kiMcaNa) kazcana-kamapi-jIvam / (na hiMsai) na hinasti, (etAvaMta) etAvatIm kevalAmiyanmAtrAm (ahiMsAsamayaceva) ahiMsA samatAmeva, ahiMsayA samatA ahiMsA samatA, tAmeva ahiMsAsamatAmeva (viyANiyA) vijAnIyAt / jJAninAM jJAnasya etadeva sAraM yat kamapi prANinaM saM sthAvaraM vA na hiMsyAt / ahiMsAkAraNIbhUtAM samatAM sarvaprANiSu Atmaupamyena jAnIyAditi bhAvaH // 10 // TIkA'nANiNo' jJAninaH jJAnavataH puruSasya 'eyaM khu' 'khu' evArthe etadeva vakSyamANameva 'sAraM' sArabhUtaM vastu jJAnitvamityarthaH 'jaM' yat 'kiMcaNa' kaJcana= jasaM sthAvaraM vA prANinam -anvayArthajJAnI puruSa ke lie yahI sArabhUta tattva hai ki vaha kisI kI hiMsA nahIM krtaa| itanI hI ahiMsA samatA samajhanA cAhie / arthAt jJAnI ke jJAnakA yahI sAra hai ki vaha kisI prANI kI hisA na kare ahiMsA kA kAraNa samatA hai| saba prANiyoM ko apane hI samAna jAnanA cAhie // 10 // -TIkAthejJAnI puruSa ke lie yahI sArabhUta vastu haiM ki vaha kisI trasa yA sthAvara prANI kI hiMsA na kre| jJAnI puruSa ke jJAna kA sAra hiMsA na karanA hI hai, anyathA vaha jJAna nirarthaka hI nahIM varana bhArabhUta hI hai, kahA mI hai-"kiM tayA paThitayA" ityaadi| - sUtrArtha - jJAnI puruSane mATe eja sArabhUta tatva che ke te kaI paNa jIvanI hiMsA na kare. A prakAranI ahiMsA tyAre ja saMbhavI zake che ke jyAre tenAmAM samatA guNa hoya che. eTale ke jJAnIne jJAnane sAra ja e che ke te koI paNa prANInI hiMsA na kare. ahiMsAmAM samatA kAraNabhUta bane che saghaLA jene pitAnA samAna gaNavA tenuM nAma ja samatA che jJAnI puruSe A samatA bhAva keLavo joIe. 10 - TI -- jJAnI puruSa mATe eja sArabhUta vastu che ke te koI paNa trasa athavA sthAvara prANInI hiMsA na kare, jJAnI puruSone jJAnane sAra hiMsA na karavIM, eja che. je A sArane grahaNa karavAmAM na Ave, to tenuM jJAna nirarthaka ja nahIM, paNa bhAra rUpa ja thaI paDe kahyuM paNa zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha podhinI TokA pra. zru a. 1 u. 4 jIvahiM sAniSedhekAraNam 449 'na hiMsai' na hinasti jJAnipuruSasya hiMsAyA akaraNameva jJAnasya sAraM, yadyevaM na tarhi jJAnino jJAnam na nirarthakameva pratyuta bhArabhUtameva, uktazca "kiM tayA paThitayA, padakoTayA palAlabhUtayA / yenaitanna jJAtaM, parasya pIDA na kartavyA // 1 // " iti, ataH 'etAvata' etAvatI vakSyamANAM kevalAmiyanmAtrAm -- ahiMsAsamayaM ceva, ahiMsAsamatAmeva ahiMsayA samatA ahiMsAsamatA, tAm ahiMsAkAraNe bhUtAM samatAmeva Atmaupamyena 'viyANiyA' vijAnIyAt jJAnaviSayIkuryAt yathA mama dehAdhucchede yAdRzaM duHkhamupajAyate tAdRzamanyeSAmapi duHkhaM syAditi vicArayediti bhAvaH / iti vicArya kamapi prANinaM na hiMsyAt , uktazca-" prANA yathAtmano'bhISTAH bhUtAnAmapi te tathA / " 'payAla ke samAna nissAra karoDo padoM ko paDha lene se kyA lAbha hai, agara usase yaha samajha nahIM AI ki para ko pIDA nahIM utpanna karanA caahie| ___ataeva kevala itanI ahiMsAsamatA arthAt ahiMsA se hone vAlI samatA ko Atmaupamya buddhi se samajhanA cAhie ki jaise mere deha Adi ke vinAza se mujhe pIDA kA anubhava hotA hai, usI prakAra dUsare prANiyoM ko bhI hotA hai aisA vicAra kara kisI prANI kI hiMsA na kre| kahA bhI hai"prANA yathAtmano'bhISTAH" ityAdi / cha -',ki tayA paThitayA " tyAha je eTaluM paNa tenA dvArA samajavAmAM na Ave ke parane pIDA utpanna karavI joIe nahIM, te parALa jevAM karaDe nisAra padone moDhe karI levAthI zuM lAbha thAya tema che?" tethI eTalI ahiMsA samatAne ( ahiMsA dvArA keLavAnArIsamatAne) Atmapama buddhithI samajavI joIe eTale ke ApaNe e vAtane ) vicAra karavuM joIe ke jevI rIte mArA deha AdinA vinAzathI mane pIDAne anubhava thAya che, e ja pramANe anya prANIone paNa thato haze A pramANe vicAra karIne koI paNa prANInI hiMsA karavI me nahI. 456 cha "prANA yathAtmano'bhISTAH" tyAdi zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre pratyAkhyAne ca dAne ca sukhaduHkhe priyA'priye / Atmaupamyena puruSaH pramANamadhigacchati // 1 // " iti / anyatrApyuktam Atmaupamyena sarvatra samaM pazyati yo'rjuna / sukhaM vA yadi vA duHkhaM sa yogI paramo mataH // 1 // tathA-" ihaiva tairjitaH sargoM yeSAM sAmye sthitaM manaH" / ityAdi / nanu-'na hiMsai kiMcaNa' ityAdinA hiMsAyA eva niSedhaH, zAstrakAreNakRtaH etAvatA adattAdAnAdInAmaparigaNanAt teSAM vidhi bhavediti na, hiMsAyA jaise hameM apane prANa priya haiM, usI prakAra anya jIvoM ko bhI apane apane prANa priya haiN| pratyAkhyAna, dAna, sukha-duHkha aura priya apriya ke viSaya meM puruSa Atmaupamya buddhi se vAstavikatA ko samajha sakatA hai // 1 // anyatra bhI kahA hai-" Atmaupamyena sarvatra " ityAdi / he arjuna ! jo puruSa sarvatra sukha yA duHkha ko AtmaupamyabhAva se samajhatA hai, vahI utkRSTa yogI (sAdhu) mAnA gayA hai // 1 // tathA jinakA mana sAmyabhAva meM sthita hai, unhoMne hI vizvapara vijaya prApta kiyA hai yA janma maraNa ko jItA hai| zaMkA--'na hiMsai kiMcaNa' ityAdi kathana dvArA sirpha hisA kA hI niSedha zAstrakAra ne kiyA hai| isase adattAdAna Adi grahaNa ho jAtA hai, kyoMki corI Adi nahIM karanA usakA bhI grahaNa ho jAtA hai| jevI rIte ApaNane ApaNuM prANu priya che, eja pramANe anya jIne paNa pita pitAnAM prANa priya hoya che. pratyAkhyAna, dAna, sukha-duHkha ane priya apriyanA viSayamAM puruSe AtmaupAmya buddhithI vAstaviktAne samajI levI anyatra pazu me 4 4thu cha -"Atmaupamyena sarvatra "tyAha-" anuna 2 puruSa sarvatra sukha athavA duHkhane Atmaupamya bhAve samaje che, te puruSane ja utkRSTa gI sAdhu mAnI zakAya che. " tathA jemanuM mana samabhAvathI yukata che, temaNe ja vizva para vijya prApta karyo che ane janma maraNane jItyAM che. za-"na hisai kiMcaNa" tyAdi thana dAsa zAstrAce mAtra hiMsAno 4 niSedha karyo che. zuM te kathana dvArA adattAdAna Adine paNa grahaNa karavAnA che kharAM ? zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samathArtha bodhinI TIkA pra. zru a. 1 u. 4 mokSAthimunyupadezaH 451 upalakSaNatvena teSAmapi svIkRtatvAt , tathAca etadeva jJAninAM nyAyyam , yat zeSA satyAsteyA'brahmaparigrahAdInAmahiMsAvatabhaJjakAnAM niSevaNaM naiva kartavyamiti pradarzitam / evakAro'vadhAraNe, tena jhAnajJAnavatAM prANinAM paritApanAdikaM naiva vidheyamiti bhAvaH // 10 // svatrakAraH punarapi mokSArthinaM munimupadizati-'busie ya' ityAdi / busie ya vigayagehI AyANa sammarakkhae / variAsaNasejjAsu bhattapANe ya aMtasA // 11 // chAyAvyupitazca vigatagRddhirAdAnaM samyag rakSayet caryAsanazayyAsu bhaktapAne ca antazaH // 11 // samAdhAna-hiMsA yahA~ upalakSaNa hai, ataeva usake grahaNa se adattAdAna Adi sabhI pApoM kA grahaNa ho jAtA hai / ataeva jJAnI puruSa ke lie yahI nyAyayukta hai ki vaha ahiMsA ko bhaMga karane vAle asatya, asteya, abrahmacarya aura parigraha Adi kA sevana na kre| yahA~ 'eva' zabda avadhAraNa ke artha meM hai| isakA abhiprAya yaha hai ki jJAnI janoM ko paritApanA Adi nahIM karanA cAhie // 10 // sUtrakAra mokSArthI muni ko puna: upadeza karate haiM-" busie ya " ityAdi / zabdArtha-'busie-vyuSitaH' daza prakArakI sAdhu samAcArI meM sthita 'ya-ca' aura 'vigayagehI-vigatagRddhiH' AhAra AdimeM gRddhi rahita sAghu samAdhAna-ahIM hiMsA upalakSaNa che, tenA grahaNa dvArA adattAdAna Adi saghaLAM pApAnuM grahaNa thaI jAya che. tethI jJAnI puruSane mATe eja nyAyayukata che ke ahiMsAne bhaMga karanArA asatya. asteya, a brahmacarya ane parigraha AdinuM teo sevana na kare. ahIM " A pada avadhAraNa arthe vaparAyuM che. tenuM tAtparya e che ke jJAnI ane prANione paritApanA thAya evuM koI paNa kArya karavuM joIe nahIM | gAthA 10 / sUtra bhumukSu bhunine 2 prA2ne paheza mA che "busie ya' tyAdi zahAtha-'vusie vyuSitaH' 62 54|2nii sAdhu sabhAyArImA 2 'ya-ca' ane 'vigayagehI-vigatagRddhiH' mA 12 boremA hita sAdhu 'cariyAsaNasejAsu caryA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 sUtrakRtAGgasUtre anvayArtha:(vusie) vyuSitaH sAdhusAmAcArI sthitaH 'ya' ca-tathA (vigayagehI) vigatagRddhiH AhArAdau gRddhibhAvarahitaH (cariyAsaNasejjAsu) caryAsanazayyAmu gamanAsanazayyAsu (ya) ca-tathA (bhattapANe) bhaktapAne bhaktapAnaviSaye (aMtaso) antaza: antataH upayogavAn san muniH (AyANaM) AdAnam AdAnIyaM jJAnadarzanacAritraM (samma) samyag rUpeNa (rakkhae) rakSayet anupAlayet // 11 // TIkA'busie' vyuSitaH, vi-vividham uSitaH anekaprakArakA'tikaThina dazavidhasAdhusamAcaryA sthitH| 'ya' ca-tathA 'vigayagehI' vigatagRddhiH 'cariyAsaNasejjAsu-caryAsanazayyAsu' gamanAdi viSayameM 'ya-ca' tathA 'bhattapANebhaktapAne' bhaktapAnake viSayameM 'aMtaso-antazaH' anta paryanta 'AyANaM-AdAnam ' jJAnadarzana aura caritra ko 'samma-samyag' samyag rItise 'rakkhae-rakSayet' rakSAkare // 11 // -anvayArtha sAdhu kI samAcArI meM sthita, gRddhi se rahita tathA gamana, zayana azana Adi kriyAoM meM aura AhAra pAnI meM upayogavAn rahatA huA muni jJAna darzana aura cAritra kI samyak prakAra se rakSA kare // 11 // -TIkArthasAdhu dasa prakAra kI atyanta kaThina sAdhu samAcArI meM sthita aura AhArAdi saMbaMdhI Asakti se rahita ho| caryA Asana evaM zayana meM upayoga sanazayyAsu' gamana vigere viSayamA 'ya-ca' tathA bhattapANe-bhaktapAne' mAnanA viSayamA 'ata sA--antazaH' manta paryanta 'AyANa -AdAnam' jJAnazana ane yaritrane, 'sammasampaga' sabhya zatathI 'rakkhae-rakSayet 2kSA 422. // 11 // - suutraarthsAdhunI samAcAramAM sthita rahIne, gRddhithI rahita (AhArAdi viSayaka AsaktithI rahita thavuM joIe, gamana, zayana azana Adi kriyAomAM ane AhAra pANImAM sAdhue upagavAna rahevuM joIe. A pramANe karIne teNe jJAna, darzana ane cAritranI samya prakAre rakSA karavI joIe 1 11 ) TakArtha sAdhue dasa prakAranI atyanta kaThina sAdhu samAcArInuM pAlana karavuM joIe teNe AhArAdi viSayaka Asakti ne parityAga kara joIe. caryA (gamana), Asana ane zayanAdi zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zru a. 1. u. 4 mokSArthimunyupadezaH 453 samayArtha bodhinI TIkA pra. vigatA apagatA AhAradau gRddhiH = AsaktiH yasya sa vigatagRddhiH, tathA " 6 cariyA saNasejjA ' caryAsanazayyAsu caryyA = caraNaM calanamitiyAvat / yadi kacidgantavyaM bhavet tadA yugamAtradRSTinA bhAvyam / tathA - supramArjitAsane upaveSTavyam / evaM upayogapUrvakasaMmArjitapratyupekSitazayyAyAM zayanAdikaM kartta - vyam / ya ' ca = tathA ' bhattapANe ' 'bhaktapAne = bhaktapAnaviSaye AhArapAnAdau ' aMtaso ' antazaH = upayogavAna san muniH / ' AyANaM ' AdAnam = AdAnIyam, AdIyate prApyate mokSo yena tat AdAnam / jJAnadarzanacAritram tat ' samma' samyak prakAreNa rakkhae ' rakSayet = paripAlayet / yena prakAreNa jJAnadarzanacAritrarUparatnatrayaM rakSitaM bhavet tathA karaNIyamitibhAvaH / sAdhunA cAritraM prApya tadanantaraM yathA jJAnAdikaM surakSitaM bhavettathA tena rUpeNa yatno vidheya iti bhAvaH / 4 etaduktaM bhavati - sAdhunA sadaiva IrSyAbhASaiSaNA''dAnanikSepapratiSThApanA samitiSu prayatamAnena bhaktapAnIyAdikAnAM gaveSaNaM karttavyam / udgamAdidoSarahitamAhArAdikaM gRhNIyAditi bhAvaH // 11 // vAn ho / kahIM calanA ho to cAra hAtha ( yugamAtra) dRSTi se dekha kara cale, bhalIbhA~ti pramArjita Asana para baiThe / isI prakAra upayoga pUrvaka pUMje hue aura dekhe hue vistara para zayana kare / AhAra pAnI kI zuddhi meM aisA upayogavAn ho / aisA ho kara muni mokSa prApta karAne vAle jJAna, darzana aura cAritratapa kI samyak prakAra se ArAdhanA kare / tAtparya yaha hai ki sAdhu ko aisA vyavahAra karanA cAhie jisase jJAnadarzana aura cAritrataparUpa ratna catuSTaya kI rakSA ho / sAdhu ko cAritra prApta karake bAda meM aisA hI yatna karanA cAhie jisase jJAnadika kI surakSA ho sake / kriyAomAM upayAgavAna ( sAvadhAna ) rahevu joie. cAlatI vakhate cAra hAtha pramANu yuga mAtra bhUmine joine cAlavu joie Asanane sArI rIte pramArjita karIne pUjInetenA para esavu joie. eja pramANe upayoga pUrNAMka pUMjelI ane dhyAna pUrvaka dekhI lIdhelI zayyA para ja teNe zayana karavuM joie teNe AhArapANInI zuddhinI sAvadhAnI rAkhavI joie. upayukata niyamAnuM pAlana karIne munie mekSa prApta karAvanAra jJAna, dezana, cAritra ane tapanI samyak prakAre ArAdhanA karavI joie A kathananuM tAtparya e che ke sAdhue evA vyavahAra karavA joie ke jenA dvArA jJAna, darzana cAritra ane tapa rUpa ratnacatuSTayanI rakSA thAya sAdhue cAritra aMgIkAra karyAM bAda evA yatna karavA joie ke jenA dvArA jJAnAdikanI surakSA thai zake. tAtparya e che ke sAdhue iyAMsamiti, bhASA samiti eSaNA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 sUtrakRtAGgasUtre punarapi sAdhuguNAn darzayati- etehiM tihiM' ityAdi / mUlametehiM tihiM ThANehi, saMjae satataM munnii| ukasaM jalaNaM NUma, majjhatthaM ca vigicae // 12 // eteSu triSu sthAneSu saMyataH satataM muniH / utkarSe jvalanaM mAyAM madhyasthaM ca vivecayet // 12 // anvayArtha:(etehiM) eteSu-pUrvokteSu caryAsanazayyArUpeSu (tihiM) triSu (ThANehiM) sthAneSu (satataM) satataM-nirantaram (saMjae) saMyataH-yatanAvAn (muNI) muniH (ukkasaM) utkarSam-mAnam , (jalaNaM) jvalanam-krodham (NUma) mAyAm (ca) tathA (majhatthaM) madhyastham-lobham (vigiMcae) vivecayet-parityajet // 12 // tAtparya yaha hai ki sAdhu ko IryA samiti, bhASA samiti, eSaNA samiti AdAnanikSepasamiti aura pariSThApanAsamiti, meM yatanAvAn hokara AhAra pAnIkI gaveSaNA karanI cAhiye arthAt udgama ke solaha doSa, utpAdanA ke solaha doSa, zaMkitAdi dasa doSa ina 42 doSoMse rahita AhAra Adi ko grahaNa karanA cAhie // 11 // zabdArtha- etehiM-eteSu' pUrvokta caryA Asana rUpa 'tihiM-triSu' tIna 'ThANehi-sthAneSu' sthAnomeM 'satataM-satatam ' nirantara saMjae-saMyataH' yatanAvAn 'muNI-muniH' munI 'ukasaM-utkarSam ' abhimAnako 'jalaNaM--jvalanam' krodhako 'NUma--mAyAm' mAyAko 'ya-ca' tathA 'majjhatthaM-madhyastham' lobha ko 'vigiMcae-vivecayet' tyAga de // 12 // samiti AdAnanikSepasamiti ane parijhApanAsamitimAM yatanAvAna thavuM joIe teNe uddhamanA 16 doSa. utpAdananA 16 doSa ane zaMkti Adi 10 doSa, A kara doSothI AhAradine grahaNa karavA joie ! gAthA 11 zahAtha --- etehi-eteSu' pUrvottayAM---mAsana35 'tihi -triSu' vA 'ThANehi-sthAneSu' sthAnamA 'satata--satatam' nirantara saMjae saMyataH' yAtanAvAn 'muNI muniH' muni 'ukkama utkarSa m' bhalibhAnane 'jalaNa-jvalanam' dhane 'NUma-mAyAm' bhAyAne 'ma-ca' tathA 'majjhattha-madhyastham' kholane 'vigiMcae vivecayet' tyA 41 he. // 12 // zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. a. 1 u. 4 sAdhuguNanirUpaNam 455 TIkA 'etehiM ' eteSu 'tihiM ' triSu ThANehiM ' sthAneSu etAni pUrvasUtroktAni trINi sthAnAni yathA-I-samitirityekaM sthAnam / Asanazayyetyanena AdAna bhANDamAtranikSepaNAsamitaya ucyante / etad dvitIya sthAnam / 'bhaktapAne ityanena eSaNAsamitiH kathitA, iti tRtIya sthAnam / eSu triSu sthAneSu 'satataM ' santataM-sarvadaiva 'saMjae ' saMyataH samyagrarUpeNa yataH prayatnavAnmuniH 'ukasaM' utkarSam-mAnam, utkRSyate abhimAnagrastaH kriyate AtmA'neneti utkarSoM mAnastam / tathA-'jalaNaM -- jvalanam-jvalayati bhasmayati jJAnAdiguNAn ya: sa jvalanaH-krodhastam , tathA 'NUmaM ' mAyAm tathA 'majjhatthaM ' madhyastham-saMsAriprANinAM madhye tiSThatIti, madhyastho lobhastam etAn mAnAdIn caturo'pItyarthaH -anvayArthaina pUrvokta tIna sthAnoM me caryA, Asana aura zayyA meM yatanAvAn muni nirantara krodha, mAna, mAyA aura lobhakA tyAga kare // 12 // TIkArthapUrvokta tIna sthAnoM meM IryAsamiti pahalA sthAna haiN| Asana aura zayyA zabda se AdAnabhANDamAtranikSepaNAsamiti, yaha dUsarA sthAna hai| bhaktapAna zabdase eSaNAsamitikA kathana kiyA gayA hai| yaha tIsarA sthAna hai| una tInoM sthAnoM meM sadaiva yatanAvAn muni abhimAna ko jvalana arthAt jJAnAdi guNoMko bhasma karane vAle krodha ko, mAyA ko aura madhyastha arthAt samasta prANiyoMko tyAge arthAt apane AtmA yA mana se pRthaka rkkhe| - sUtrArtha - pUrvokta traNa sthAne mAMcaryA, Asana ane zamyAnA viSayamAM yatanAvAna munie krodha, mAna, mAyA ane lebhane sarvathA tyAga kare joIe. je 12 che -TIartha - pUrvokta traNa sthAnamAM IryAsamiti paheluM sthAna che. Asana ane zayyA zabda dvArA AdAna bhAMDamAtranikSepaNA samiti rUpa bIjuM sthAna grahaNuM karavuM joIe. bhaktapAna zabda dvArA eSaNasamiti rUpa trIjA sthAna nuM kathana karAyuM che. A traNe sthAnamAM sadA yatanAvAna munie abhimAnane tyAga kare joIe. jJAnAdi guNone bhasma karanAra javalanane (krodhane) tyAga karavo joIe. madhyasthane eTale ke samasta prANIonI madhyamAM sthita lebhane tyAga karavo joIe. kodha, mAna, mAyA ane lebhane tyAga kare joIe eTale temane pitAnA AtmAthI athavA manathI alaga ja (dUraja) rAkhavA. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 sUtrakRtAGgasUtre 'vigiMcae ' vivecayet-parityajet Atmano manaso vA sakAzAt pRthaka kuryAditi bhaavH| nanu Agame krodhasyaiva prAthamyaM dRzyate, iha tu viparyayaM kRtvA mAnasya prAthamyaM kimartha kRtamiti cedAha-mAne saMjAte krodho'vazyameva bhavati, krodhe saMjAte mAno bhavennavA ? iti pradarzanAya kramasyA'nyathA karaNam / yathA kasyacinmAne vighaTanaM bhavet, tadA krodha AyAtyeva / na tu krodhe jAte mAno'vazyaMbhAvIti // 12 // mUlaguNaM taduttaraguNaM ca pradarya sAmpratamupasaMharanAha-samie ' ityAdi / samie u sayA sAhU, paMca saMvarasaMvuDe / siehiM asie bhikkhU , AmokkhAya parivvaejAsittibemi // 13 // chAyA samitastu sadA sAdhuH, paMca sNvrsNghRtH| siteSu asito bhikSurAmokSAya parivrajet-iti bravImi // 13 // zaMkA-Agama meM krodha ko sarvaprathama grahaNa kiyA jAtA hai, yahAM usase viparIta utkarSa zabdase mAnako pahile kyoM liyA gayAhaiM ? ___ samAdhAna - mAna hone para krodha avazya hotA hai| krodha hone para mAna hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai| kisI ke mAnakA vighaTana hone para krodha AhI jAtA hai parantu krodha utpanna hone para mAnakA honA anivArya nahIM hai // 12 // mUlaguNa aura usakA uttaraguNa dikhalAkara aba upasaMhAra karate haiM'samie' ityaadi| zaMkA-AgamamAM kedha padane sauthI paheluM mUkavAmAM Ave che. ahIM tenA karatAM UlaTA kamane upayoga karIne "mAnanuM nirUpaNuM sauthI pahelAM zA mATe karavAmAM AvyuM che? samAdhAna - mAnane sadbhAva hoya, tyAre kedha avazya utpanna thAya che. krodhane sadbhAva hoya, tyAre mAnane sadbhAva hoya che paNa khare ane nathI paNa hatA. koInuM mAna haNAya tyAre tene krodha to avazya utpanna thAya che, paraMtu krodha utpanna thAya tyAre mAnane sabhAva anivArya nathI. e gAthA 12 mUlaguNa ane uttaraguNa batAvIne have sUtrakAra A uddezAne upasaMhAra karatA kahe cha - "samie" tyAdi zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u.4 adhyayanopasahAraH anvayArtha:(bhikkhU) bhikSuH bhikSayaiva nirvahanazIlaH (sAhU) sAdhuH muniH (sayA) sadA nirantaram (samie u) samitastu IryAsamityAdiyuktaH tu zabdena guptiyuktaH tathA (paMcasaMvarasaMyuDe)paJcasaMvarasaMvRtaHprANAtipAtaviramaNAdisaMvarapaJcakayuktaHsan (siehiM) siteSu-baddheSu gRhAdipAzabaddheSu gRhastheSu ityarthaH (asie) asitaH abaddhaH AsaktipAzenAnavabaddhaH AhArAdiSu mUrchAmakurvANa ityarthaH (AmokkhAya) AmokSAya mokSaprAptiparyantaM yAvanmokSo na syAttAvat (paridhaejjAsi) parivrajet zabdArtha-'bhikkhU-bhikSuH' bhikSuka 'sAhU-sAdhuH' munI 'sayA--sadA' nirantara 'samie u--samitastu' iryAsamiti meM yukta hokara 'siehi-siteSu' gRhAdi pAzameM baddha aise gRhasthoM meM baddha 'asie--asitaH' AsaktibhAvase abaddha hokara arthAt AhArameM mUrchAbhAva vinA kiye 'AmokkhAya--AmokSAya' mokSaprApti paryanta 'parivaejjAsi--parivrajet' pravrajyA ko pAlana kareM 'ttibemi-iti bravImi' aisA yaha kathana jaisA bhagavAnse sunA haiM vaisAhI kahatA hUM // 13 // anvayArthabhikSA dvArA hI nirvAha karane vAlA muni sadA samitiyoM aura guptiyoM se yukta hokara, prANAtipAtaviramaNa Adi pAMca saMvararoM se saMvRta hokara, gRhapAza meM phaMse gRhastho ke sAtha samparka na rakhatA huA tathA AhArAdi meM mUrchA dhAraNa nahIM karatA huA jaba taka mokSakI prApti na ho jAya taba taka dIkSA ____ --bhikkhU bhikSuH' bhikSu "sAhU-sAdhuH' sAdhu535 ( bhunI ) 'sayA-sadA' nirantara 'samieu-samitastu yA samitimA yukta ne 'sipahi-siteSu' 52 vagere pAzamA paddha sevA sthAmA 'asie--asitaH' mAsAta mAthI 255ddha ya ne arthAta mAhAramA bhRchAlA yA 12 'AmokkhAya--AmokSAya mokSaprApti yanta parivvaejAsi parivrajet' pravRttyAnu pAlana 42 'ttibemi iti bravImi' me mA ayana re bhagavAnathI sAMbhaLyuM che tevuM ja kahuM chuM. 13 __ -suutraarthbhikSA dvArA ja nirvAha karanAra munie sadA samitio ane guNiothI yukta thaIne, prANAtipAta viramaNa Adi pAMca saMvarathI saMvRta thaIne, gRhapAzamAM phasAyelA gRhasthane saMparka nahIM rAkhatA thakA, AhArAdimAM mUcchabhAvane tyAga karIne, jyAM sudhI mekSanI prApti na thAya tyAM sudhI dIkSAnuM pAlana karavuM joIe teNe saMyamanA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre pravajyAM pAlayet na tu tato vicalediti bhaavH| (ttibemi) iti bravImi yathA bhagavataH sakAzAt zrutaM tathA kathayAmIti sudharmasvAmivAkyam // TIkA'bhikkhU bhikSuH= bhikssnnshiilH| etAvatA niravadhabhikSayaiva jIvanaM yApayitavyaM na tu pAkAdau svayaM pravRttiM kuryAditi dhvanitam / etAdRzaH 'sAhU' sAdhuH mokSasAdhanazIlo muniH, etAvatA saMsArasAdhanaparityAgo dhvnitH| 'sayA sadA sarvadA, na tu yadA kadAcit / taduktam-- AsupterAmRteH kAlaM nayetsaMyamacintayA / kA pAlana kare, usase vicalita na ho| zrIsudharmA svAmIkA kathana hai ki bhagavAn ke samipa jaisA sunA hai, vaisA hI meM kahatA hUM // 13 // -TIkArthabhikSu arthAt bhikSaNazIla / isa vizeSaNake dvArA yaha sUcita kiyA hai ki sAdhuko nirdoSa bhikSA ke dvArA hI jIvanayApana karanA cAhie, svayaM AhAra pakAne Adi kI pravRtti nahIM karanI caahie| sAdhanazIla muni sAdhu kahalAtA hai| isase yaha prakaTa kiyA gayA hai ki muniko saMsAra ke sAdhanoM (kAraNoM)kA parityAga kara denA cAhie / sadAkA artha haiM sarvadA, kabhI kabhI nhiiN| kahA bhI hai- 'AsupterAmRteH kAlaM' ityAdi / sAdhu ko cAhie ki paMthamAthI vicalita thavuM joIe nahIM. zrI sudharmA svAmI evuM kahe che ke A samasta kathana bhagavAna mahAvIranA zrI mukhe meM zravaNa karyuM che, ane temAM bilakula pheraphAra karyA vinA huM A pramANe kahI rahyo chuM. 13 che - TIartha - "bhikSu" A vizeSaNa dvArA e sUcita karAyuM che ke sAdhue nirdoSa bhikSA vahArI lAvIne ja pitAne jIvananirvAha karavo joIe, teNe jAte ja AhAra rAMdhavA AdinI pravRtti karavI joIe nahIM. sAdhanazIla munine sAdhu kahe che. A pada dvArA e vAta sUcita thAya che ke munie saMsAranAM sAdhanane (kAraNeno) parityAga kare joIe. 'sadA A pada e sUcita kare che ke thoDA samayane mATe ja teNe saMyamanuM pAlana 42vAnunathA 54 saha pAsana 42vAnu cha. yuM 54 cha -AsupterAmatekAla tyAhi jyAM sudhI zayana na kare athavA dehano tyAga na kare, tyA sudhI sAdhue saMyamanA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. adhyayanopasa hAraH 459 nA'nudhyAyAd bahUn zabdAn vAco viglApanaM hi tat // 1 // 'samieu samitastu-samitaH samityA yuktaH-tu zabdena guptiyuktazca bhavet na tu yadA kadAcit samitiguptirahitaH kintu sarvadA paJcasamitiguptitrayayukto bhavet / tathA -'paMcasaMvarasaMvuDe' paJcasaMvarasaMvRtaH, prANAtipAtaviramaNAdilakSaNapaJcamahAvratayuktaH / tathA 'siehiM 'siteSu gRhapAzAdiSu sitAH baddhAH-AsaktAH, ye te sitAH -gRhAsthAsteSu gRhastheSu asitaH asitaH-anavabaddhaH gRhastheSu mUrchAmakurvANaH / yathA paMke jAyamAnaM jale ca vardhamAnamapi kamalaM na paMkena jalena vA spRSTaM bhavati kintu nirliptameva jalopari tiSThati tathaiva teSu sambandharahito bhavet / yadA gRhakalatrAdAvAsaktaiH sahApi saMbandho niSidhyate tadA kA kathA gRhakalatrAdInAM sAkSAtsaMbandhasya / vaha jaba taka zayana na kare athavA dehakA tyAga na karade taba taka saMyama ke cintana meM hI kAla vyatIta kare vaha kabhI bhI zabda Adi viSayoM kA dhyAna na kare / vaha to vacanakA viglApana hai| 'samie' kA artha hai samiti se yukta aura 'tu zabdase guptiyukta bhI samajha lenA cAhie / sAdhu kabhI samiti aura gupti se rahita na ho kintu pAMca samitioMse aura tIna guptioMse sampanna rhe| vaha pAMca saMvaro se saMvRta ho arthAt prANAtipAtaviramaNa Adi pAMca mahAvrato se yukta ho / gRha ke phaMde meM par3e hue gRhasthA meM mamatA sthApika na kre| jaise kIcaDameM utpanna hone aura jala me baDhanevAlA bhI kamala kIcaDa yA jalase lipta nahIM hotA, kintu nirlipta raha kara hI jala ke upara sthita rahatA hai, usI prakAra muni bhI saMsAra se alipta rhe| jaba gRha aura kalatra Adi meM cintanamAM ja kALa vyatIta kare jaIe. teNe zabda Adi viSayamAM manane vALavuM joIe nahIM. tenAthI te teNe dUra ja rahevuM joIe. kAraNa ke zabdAdi viSaye saMyamanA nibhAvamAM bAdhaka thaI paDe che. "samie" // 54 ko sUyita 42 che to samitithI yukta 29 naye, "tu" A padanA prAga dvArA guptithI yukta rahevAnuM sUcana thayuM che, sAdhue rAdhA pAMca samiti ane traNa guptithI yukata ja rahevuM joIe. teNe prANAtipAta viramaNa Adi pAMca prakAranA saMvaranuM pAlana karavuM joIe, eTale ke pAMca mahAvratanuM samyaku rIte pAlana karavuM joIe. teNe gRhanA phaMdAmAM (bandhanamAM phasAyelA gRhasthAmAM mamatAbhAva rAkhe joIe nahIM. jema kAdavamAM utpanna thanAra ane pANImAM vRddhi pAmanAra kamaLa, kAdava ane jaLathI alipta ja rahe che, eja pramANe munie paNa saMsArI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre itthaMbhUtaH san muniH 'parivvae' parivrajet-pravrajyAM pAlayet kiyatkAlaparyantaM pravajyAM pAlayedityAha- AmokkhAya AmokSAya, azeSakarmavigamasvarUpamokSaprAptiparyantam / yathA pathikaH pravAsI yAvat paryantamamilaSitasthAnaM na prAmoti tAvat paryantam gamanAdvinivRtto na bhavati, yathA vA naSTadravyo yAvatparyantaM tadravyaM na prApnoti tAvata paryantamanveSayatyeva, yathA tRptyarthIAtRpti bhojanAnna nivartate, yathA vA nadhupakUlAnveSako yAvannAmoti nadItaTaM tAvanna tyajati naukAm , yathA vA kadalIphalArthI yAvannAmoti kadalIphalaM tAvatparyantaM siMcatyeva kadaAsakta (gRhastha) ke sAtha bhI sambandha rakhane kA niSedha kiyA gayA hai, to sAkSAt gRha yA kalatra Adi ke sAtha saMbaMdha rakhanekI to bAta hI dUra rahI / ina saba guNoM se yukta hokara muni pravrajyAkA pAlana kareM / vaha kitane kAla taka pravrajyAkA pAlana kareM? isakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai samasta karmoM ke kSayasvarUpa mokSaprAptiparyanta dIkSAkA pAlana kareM / jaise pravAsI-pathika jaba taka apanI iSTa maMjIla taka nahIM pahuMca pAtA taba taka calanA banda nahIM karatA hai yA jisakI koIvastu guma ho gaI hai vaha usake mila jAne taka use DhUMDhatA hI rahatA hai athavA jaise tRptikA abhilASI tRpta hone taka bhojana karanA nahIM baMda karatA yA jaise nadI ke kinArakA anveSaNa karane vAlA jaba taka nadIkA kinArA na pA le taba taka naukAkA parityAga nahIM karatA, jaise kele kA icchuka jaba taka kelA phala nahIM alipta rahevuM joIe. je gRha, putra, patnI, putrI AdimAM AsakatagRhasthanI sAthe sa baMdha rAkhavAne niSedha karAve che, te pitAnA saMsArI sagAo sAthe to saMbaMdha ja nI rIte rAkhI zakAya? uparyukata saghaLA niyamonuM pAlana karIne sAdhue pitAnI pravajyAnuM pAlana karavuM joIe. teNe keTalA kALa sudhI pravajyAnuM pAlana karavuM joIe? A praznano javAba e che ke- samasta karmonA kSayasvarUpa mekSanI prApti paryanta teNe saMyamanuM pAlana karavu joIe. jevI rIte potAnA nirNita sthAne na pahoMce tyAM sudhI pravAsI pitAne pravAsa cAluja rAkhe che, athavA koI mANasanI kaI vastu guma thaI gaI hoya te te vastu jyAM sudhI jaDe nahIM tyAM sudhI tenI zodha cAlu ja rAkhe che, jevI rIte tRminI abhilASAvALe mANasa tRpti na thAya tyAM sudhI bhajana karavAnuM cAluM ja rAkhe che, athavA nadI ke sAgarane kinAre pahoMcavAnI icchAvALe mANasa jyAM sudhI kinAre na pahoMce tyAM sudhI naukAne parityAga karatA nathI jevI rIte keLAM meLavavAnI IcchAvALo manuSya jyAM sudhI keLa 5ra keLAM na pAke. tyAM sudhI tenuM siMcana zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 4 adhyayanopasaMhAraH 461 lIm yathAvA svasthApitanidhiM nAmoti yAvat tAvat paryantamanveSako na tyajati dIpaM tathA yAvannAvApya te sakaladuHkhanivRtyAtmako niratizayasukhAvAptilakSaNo mokSaH tAvat paryantaM mokSArthinA saMyamaH pAlanIya iti sudharmasvAmI jambUsvAminaM prati pratyAha- ityevaM upadezaH kRta iti darzayati- tibemi' iti brIvami- iti yathA bhagavataH sakAzAt mayA zrutaM tathaiva bravImi-tubhyaM kathayAmIti // 13 // itizrI vizvavikhyAta---jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApakapravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka vAdimAnamardaka-zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta jainAcArya, padabhUSita kolhApurarAjaguru bAlabrahmacAri- jainAcArya-jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlavrativiracitAyAM sUtrakRtAGgasUtrasya-samayArthabodhinyAkhyAM vyAkhyAyAM samayanAmakaprathamAdhyayane caturthoddezakaH __samAptaH 1-4 pAletA taba taka kadalI ko sIMcatA hI rahatA hai, jaise gADI huI nidhi ko pAye vinA anveSaka dIpaka kA tyAga nahIM karatA usI prakAra jaba taka samasta duHkhoko dUra karanevAle aura sarvottama sukhasvarUpa mokSakI prApti na ho jAya taba taka mokSArthI ko saMyamakA pAlana karanA caahie| sudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate haiM- jisa prakAra maiMne bhagavAn ke samIpa sunA hai, usI prakAra tumase kaha rahA hU~ // 13 // // prathama adhyayanakA caturtha uddezaka samApta // // prathama adhyayana samApta // karyA ja kare che, jevI rIte dATelA bhaMDArane prApta karyA vinA anveSaka dIpakane tyAga karate nathI, eja pramANe samasta duHkhano nAza karanAra ane sarvottama sukhasvarUpa mekSanI jyAM sudhI prApti na thAya tyAM sudhI mekSAthI sAdhue saMyamanuM pAlana karavuM joIe. 1 sudharmA svAmI jaMbU svAmIne kahe che ke A badhI vAta meM mahAvIra prabhunI samIpe zravaNa karI che, ane temanA kathanamAM saheja paNa pheraphAra karyA vinA tamArI pAse huM A kathana karI rahyo chuM ! 13 // prathama adhyayanana yaathe| deza sabhAta // 11 prathama adhyayana samApta . zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 sUtrakRtAnasUtre // atha dvitIyamadhyayanam // prathamoddezakaH uktaM prathamamadhyayanaM, sAmprataM dvitIyaM vaitAlIyAkhyamadhyayanaM prArabhyate, asya karmavidArakatvena prAkRtattvAd vaitAlIyamiti nAma, yadvA vaitAlIyacchandonibaddhatvAd vaitAlIyamiti nAma / asya pUrNa sahAyamabhisambandhaH pUrvAdhyayame svasamayaguNAH, parasamayadoSAzca pratipAditAH, tAMzca jJAtvA yathA karmavidAryate tathA bodho vidheyaH, ityevamasmin dvitIyAdhyayane pratipAdayiSyate / tathA prathamAdhyayanasyAntimoddezakasyAntimagAthAyAM yaduktam 'AmokkhAya parivvae' mokSa prAptiparyantaM pravrajyAmanupAlayedityanusRtya bhagavAnAdinAtho bharatatiraskRtAn svasaMsAriputrAnupadizannAha-'saMbujjhaha' ityAdi / dvitIya adhyayana-kA pahalA uddezA prathama adhyayana kahA jA cukaa| aba vaitAlIya nAmaka dUsarA adhyayana prAraMbha kiyA jAtA hai / karmoM kA vidAraka hone ke kAraNa prAkRtabhASA meM isakA 'vaitAlIya' nAma hai| pahale adhyayanake sAtha isakA yaha sambandha hai -prathama adhyayanameM svasamaya ke guNo aura parasamayake doSAMkA pratipAdana kiyA gayA hai| una guNadoSoMko jAna kara aisA bodha prApta karanA cAhie jisase karmakA vidAraNa ho sake / yaha viSaya isa dUsare adhyayana pratipAdana kiyA jaaegaa| tathA prathama adhyayanake antima uddezakakI antima gAthA meM kahA hai ki mokSa prApti paryanta pravrajyA kA pAlana karanA cAhie / isa kathanakA anusaraNa karake bhagavAn AdinAtha ne bharatake dvArA tiraskRta apane sAMsArika putroMko jo upadeza diyA thA, vaha kahate haiM-' saMbujjhaha' ityaadi| - dvitIya adhyayana - uddeza paDatA paheluM adhyayana pUruM thayuM have " vaitAlIya' nAmanuM bIjuM adhyayana zarU thAya che karmonuM vidAraka hovAne kAraNe prAkRta bhASAmAM tenuM nAma "vaitAlIya" che. pahelA adhyayana sAthe teno saMbaMdha A prakAra che. pahelA adhyayanamAM svasamayanA guNonuM ane parasamayanA doSonuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. A guNadoSone jANIne e badha prApta kare joIe ke jenA dvArA karmanuM vidAraNa thaI zake A bIjA adhyayanamAM A viSayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. pahelA adhyayananA chelA uddezakanI chellI gAthAmAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke sAdhue mikSathI prApti thAya tyAM sudhI saMyamanuM pAlana karavuM joIe. A kathananuM anusaraNa karIne bhagavAna AdinAthe, bharata dvArA tiraskRta thayelA potAnA sAMsArika putrone upaheza mAthyo Dato, tenu sUtrA2 mADI thana 42 cha "saM bujnaha" tyAha zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 1 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 763 mUlamsaMbujjaha kiM na bujjhaha saMvohI khalu pecca dullahA / gohavaNamaMti rAIo no sulabhaM puNarAvi jIviyaM // 1 // chAyAsaMbudhyadhvaM kiM na budhyadhvaM saMbodhiH khalu pretya durlabhA / no hUyava namaMti rAtrayaH no mulabhaM punarapi jIvitam // 1 // anvayArtha:he bhavyAH ! (saMbujjhaha) saMbudhyadhvam yUyaM bodhaM prApnuta / kiM na bujhh| kiM na budhyadhvaM-kathaM na bodhaM prApnuta / yataH (pecca) pretya-parabhave (saMbohI) saMbodhiH-jainadharmaprAptiH (khalu) khalu-nizcayena (dullahA) durlabhA-duHkhena labhyA zabdArtha-he bhavyo 'saMbujjhaha-saMbudhyadhvam' tuma bodha prApta karo 'kiM na bujjhaha-kiM na budhyadhvam ' kayoM bodha prApta nahIM karate ? 'pecca-pretya' mRtyuke anantara 'saMbohI-saMbodhiH' jainadharma prApti 'khalu-khalu' nizcayase 'dullahAdularbhA, durlabha hai 'rAIyo-rAtrayaH' vItihuI rAtriyAM 'NohUvaNamaMtinaivopanamaMti' loTakara pIchI nahIM AtIhai tathA 'jIviyaM -jIvitam' saMyama jIvana 'puNarAvi-punarapi ' phira 'no mulabha-na sulabham , sulabha nahIM hai // 1 // -anvayArthahe bhavyo ! bodha prApta karo / tuma kyoM bodha nahIM prApta karate ho? parabhava meM jaina dharmakI prApti nizcaya hI durlabha hai| vyatIta huI rAtriyAM phira zahAtha- savye! ! 'saMbujjhaha-saMbudhyadhvam tame mAdha prApta 42 / ' kina bujjhaha- ki na budhyadhvam' 2 // bhATa mA5 prApta nathI 42tA ? 'pecca-pretya' mRtyunAananta2 'sabohI-saMbodhiH na dharma prApti 'khalu-khalu'nizyayathI 'dullahA-dulaM bhA' ma cha. rAIyo-rAtrayaH vitelI rAtrIyo 'NohUvanamati-naivopanamati, zathI pAchI mAvatI nathI, tathA 'jIviya-jIvita" saMyamana puNarAvi-punarapi' zathI 'no sulabha jasulabha' susama nathI. // 1 // - sUtrAtha - he bhavya ? bodha prApta kare tame zA kAraNe bedha prApta karatA nathI ? parabhavamAM jaina dharmanI prApti cokkasa durlabha ja che. vyatIta thayelI rAtrio pAchI pharatI nathI, manuSya zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 sUtrakRtAGgasUtra bhavati / punazca (rAIo) rAtrayaH-vyatItA rAtrayaH (NoDvaNamaMti) naivopanamaMti naiva punarAgacchanti, tathA (jIviyaM) jIvitaM-manuSyajanmAdidazaprakArayuktaM dazadRSTAntajIvanaM (puNarAvi) punarapi-bhUyo bhUyaH)no sulabhaM-na sulabhaM sulabhaM nAsti, ato bodhAya yatno vidheya iti bhAvaH // 1 // TIkAhe bhavyAH / yUyaM 'saMbujjhaha' saMbudhyadhvaM bodhaM prApnuta aSTavidhakarmavidArakaM jJAna darzanacAritratapazcaryAtmakaM mokSamArga zaraNIkurudhvam / 'kiM na bujjhaha' ki na budhyadhvaM yadIdaM rAjyaM kSaNabhaGguraM sandhyArAgasannibhaM kuJjarakaracaJcalaM kuzAgrasthitajalabinduvadasthiraM parityajya acalamavyAbAdhamarujamanantamakSayamapunarAvRttikaprAjya mokSarAjyamasti tadartha kathaM na bodhaM kuruta, uktaM canahIM lauTatIM aura manuSyajanma Adi daza vizeSatAoM se yukta jIvana vAraMvAra sulabha nahIM hai| ataeva bodha prApta karane ke lie yatna karanA cAhie // 1 // -TIkArthahe bhavyajIvo ! bodha prAptakaro ATha prakAra ke karmoM kA vidAraNa karanevAle jJAnadarzana cAritra tapazcaryAtmaka mokSamArgakA zaraNa grahaNa kro| bodha kyoM nahIM prApta karate ? kSaNa bharameM viniSTa hone bAle, sandhyAkAlIna lAlimAke samAna asthAyI, hAthIkI sUMDa ke samAna caMcala tathA dubakI nauka para sthita jalabindu ke samAna asthira isa rAjyako tyAjya samajJa kara acala, avyAbAdha, aruja (rogAMse rahita) ananta akSaya aura punarAgamana se rahita virATU jo mokSa rAjya hai, usake lie bodha kyo nahIM prApta karate ? kahA hai janma Adi dasa prakAranI viziSTatAothI yukta jIvana pharI sAMpaDavuM sulabha nathI. tethI A manuSya jIvana prApta karIne bodha meLavavA yatna kare joIe 1 1 che -TI - ' he bhavya che? bedha prApta kare. ATha prakAranAM karmonuM vidAraNa karanAra jJAna, darzana, cAritra ane tapazcaryAtmaka mekSamArganuM zaraNuM grahaNa kare, tame zA kAraNe bedha prApta karatA nathI ? kSaNa mAtramAM vinaSTa thanArA, saMdhyAkAlIna lAlimAna samAna asthAyI, hAthInI sUnA samAna caMcaLa, tathA darbhanI Toca para paDelAM jaLabindu samAna asthira A rAjyane tyAjya samajIne acala, avyAbAdha, aruja (regothI rahita) anaMta, akSaya ane punarAgamanathI rahita evu je virATa mikSarAjya che. tene prApta karavAne mATe tame zA mATe zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samathArtha bodhino TIkA pra. zu. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 465 "nirvANAdisukhaprade narabhave jainendradharmAnvite, labdhe svalpamacArukAmajasukhaM no sevituM yujyate / vairyAdimahopalaughanicite prApte'pi ratnAkare, lAtuM svalpamadIptikAcazakalaM ki sAmprataM sAmpratam // 1 // iti / iti vicintya mokSAya matiM kathaM na kurudhvamiti bhAvaH / yataH 'peca' pretya parabhave = manuSyAtirikte bhave 'saMbohI' saMbodhiH = jainadharmaprAptiH 'dullahA' durlabhA - labdhumazakyA akRtadharmANAM manuSyAtiriktabodhiprApterasambhavAt / punazca - 'rAIo' rAtrayaH 'No hU' naiva 'hU' evakArArthe, 'uvaNamaMti' upanamantiAgacchanti - vyatItA rAtrayaH upalakSaNAdivasA na punarAvartante iti bhAvaH / 'nirvANAdi sukhaprade, ityAdi / - anvayArtha - jinendra bhagavAn dvArA pratipAdita dharma se yukta aura nirvANa AdikA sukha pradAna karanevAle mAnavabhavake prApta ho jAne para svalpa aura kutsita kAmajanya sukhakA sevana karanA ucita nahIM hai / vaiDUrya Adi mahAn ratnoMke samUha se vyApta racanAkara (sAgara) ko prApta karake bhI tuccha, dIptihIna kAcake TukaDeko lAnA kyA ucita hai ? kadApi nahIM / ' aisA vicAra karake mokSake lie vicAra kyoM nahIM karate ho ? kyoMki manuSya se anyabhava meM bodhi jinadharmakI prApti honA kaThina hai, kyoMki jo dharmakA sevana nahIM karate unhe manuSya se anya bhavakI prApti hotI hai arthAt pazu AdikA bhava prApta hotA hai, aura vahAM bodhi prApta honA saMbhava nahIM hai / isake atirikta, vItI huI rAtriyA~ aura upalakSaNa se dina vApisa zodha prApta uztA nathI ? hyuM pazu che "nirvANAdi sukhaprade" ityAha jinendra bhagavAn dvArA pratipAti dharmathI yukta ane nirvANu Ardinu sukha pradAna karanArA mAnavabhava prApta thayA bAda svalpa ane kutsita kAmajanya sukhanuM sevana karavu te ucita nathI. vaiya Adi mahAn ratnAnA samUhathI vyAsa ratnAkara (samudra)ne prApta karavA chatAM paNa tuccha, kAntihIna kAcanA TukaDAne grahaNa karavA zuM ucita che? kadApi nahIM. A pramANe vicAra karIne tame meAkSa rAjyanI prApti mATe vicAra kema karatA nathI A manuSya bhavamAM ja AdhinI prApti thai zake che, e sivAyanA koNlR paNa bhavamAM mAdhinI (jaina dharmanI) prApti thatI nathI. je mANasa dhanu sevana karatA nathI, tene manuSya bhavanI karI prApti thatI nathI, eTale ke te manuSyabhavanuM AyuSya purU' karIne pazu AdinA bhava prApta kare che, ane te bhavamAM edhi prApta thavAnA sa Mbhava ja nathI. vyatIta thai gayelI rAtrie (ane upalakSaNathI vyatIta thayelA divase) pAchI pharatI nathI saMyamane mATenA nIce darzAvelA dasa avasaro pharI saralatAthI prApta thavAnA nathI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 sUtrakRtAGgasutre 'puNaravi' punarapi 'jIviyaM' jIktim dazabhedabhinnaM saMyamajIvanam 'no sulabha ' no sulabhaM no suprApaM bhavati / te dazabhedAH (bola) yathA manuSyajanma 1, AryakSetram 2, sukulam 3, dIrghamAyuH paJcendriyapUrNa tvam 5, zarIranairujyam 6, sAdhusaGgatiH 7, dharmazravaNamU8, dharmazraddhA9, dharme vIryasphoraNaM ceti 10 ityetaddazaprakArakasAdhanasampattirmanuSyANAM na suprApA bhavati sA yuSmAkamupasthitA tathApi kimarthamatra na parAkramata, kimetena kSaNadhvaMsena rAjyena yuSmAkamiti zrIbhagavadAdinAthasyopadeza iti / asmin zloke vaitAlIyaM chandaH tallakSaNantu - viSame'STau same kalAstAzca same syurno niraMtarAH / na mAtra parAzritA kalA vaitAlIyentare ralauguruH || 1 || nahIM lauTate / daza prakArakA saMyama jIvana bhI phira saralatA se milanevAlA nahIM haiM / ve daza prakAra ye haiM (1) manuSya janma (2) AryakSetra (3) mukula (4) dIrgha Ayu (5) pAMcoM indriyoMkI paripUrNatA ( 6 ) zarIrakI nIrogatA sAdhuoMkI saMgati ( 8 ) dharmazravaNa ( 9 ) dharmazraddhA aura (10) dharma meM parAkrama karanA / daza prakArake ina sAdhanoMkI sampannatA sabhI manuSyoMko saralatA se prApta nahIM hotI aura vaha tumhe prApta hai phira tuma isa viSaya meM parAkrama kyoM nahIM karate ? isa kSaNavinazvara rAjya se tumhArA kyA hita hotA haiN| yaha bhagavAn zrI AdinAthakA upadeza apane sAMsArika aThAraha putroMke prati hai / isa zloka meM vaitAlIya nAmaka chanda hai / isa chandakA lakSaNa isa prakAra hai- 'SaD viSame'STau' ityAdi / te isa viziSTa avasaro nIce pramANe che. (1) manuSya janma, (2) sArya kSetra, (3) suDupA (4) dIrgha AyuSya, (5) yAMce indriyonI paripUrNatA ( 1 ) zarIranI nIrogatA (7) sAdhumono yoga (8) dharma zravAyu (8) dharma zraddhA bhane (10) dharmabhAM parAbha daza prakAranA A sAdhanAnI saMpannatA saghaLA manuSyAne saraLatAthI prApta thatI nathI parantu tamane A dase sAdhanA prApta thayAM che, chatAM tame zA mATe mokSa prApti mATe prayatna kastA nathI ? A kSaNavinazvara rAjyathI tamArU' zuM hita sadhAvAnu che ? bhagavAna AduinAthe temanA 18 sAMsArika putrone A prakAranA upadeza ApyA hatA. A zleAka vaitAlIya chandamAM lakhAyA che. vaitAlIya chandenu lakSaNa A pramANe che. "yaha viSame'g" utyAhi zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokA pra. zru. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 467 asyArthaH-prathamatRtIyacaraNayoH AditaH SaDmAtrA, tataH ragaNaH (sis) tataH eko laghuH, tataH eko guruvarNaH / dvitIyacaturthacaraNayostu AditaH aSTau mAtrA tataH ragaNa, tataH eko laghuH, tataH eko gururvarNoM bhavati / iti // 1 // saMsAriNaH prAyaH sopakramAyuSkA bhavantIti teSAmaniyatAyuH pradazaryavAha -'DaharAbuhA' ityAdi / mUlam DaharA buDDhA ya pAsaha gabbhatthA vi cayaMti moNavA / seNe jai vaTTayaM hare evaM Aukkhayami tuTTaI // 2 // chAyA-- DaharA vRddhAzca pazyata garbhasthA api cyavanti mAnavAH / zyenA yathA vartaka hared evamAyuH kSaye truTayati // 2 // prathama aura tIsare caraNake prAraMbha meM chaha mAtrAe~ ho, phira ragaNa (sis) ho, phira eka laghu akSara aura eka guru (dIrgha) akSara ho| dvitIya aura caturtha caraNameM AraMbha meM ATha mAtrAe~ ho, phira ragaNa ho phira eka laghu aura eka guru varNa ho to vaitAlika chanda kahalAtA hai // 1 // saMsArI jIva prAyaH upakrama yukta AyubAle hote haiM, ataeva unakI aniyata Ayu dikhalAne ke lie kahate haiM- 'DaharA vuDDhA' ityAdi / ___ zabdArtha-DaharA-DaharAH' bAlaka 'ya-ca' aura 'buDUDhA-vRddhA' vRddha gamatthAvi-garbhasthA api' garbha meM rahe hue bAlakabhI 'mANavA-mAmavAH' manuSya 'cayaMti-cyavanti' apane jIvanako chor3a detehaiM 'pAsaha-pazyata' dekho 'jaha-yathA' jaise 'seNe-zyenaH' zyenapakSI (vAjapakSI) 'vaTTayaM-vartaka' pahelA ane trIjA caraNanI zarUAtamAM che mAtra heya, pachI ragaNu (aa hoya pachI eka laghu akSara ane eka guru (dIrgha) akSara hoya, bIjA ane cothA caraNathI zarUAtamAM ATha mAtrAo hoya, tyAra bAda ragaNa hoya ane tyAra bAda eka laghu ane eka guru varNa hoya, evA chandanuM nAma "vaitAlika chanda" che. saMsArI jIvo sAmAnya rIte upakamayukta AyuvALA hoya che tethI temanA aniyabhit mAyunu pratipAina 42vA mATe sUtrA2 4 cha -"DaharAbuDDhA" tyAha zahAtha-'harA-baharA.' 'ca-ca' bhane vaDaDhA vaddhAH' vRddhatthA 'galbhatyAdhigarbhasthA api labhA raDatA yA 5 'mANavA-mAnavAH' bhanuSya 'caya ti-cyavanti' potAnA vanane chADI che. 'pAsaI-pazyata duvA 'jaha-yathA' ma 'seNe-zyena' zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutra sUtrakRtAGgasUtro anvayArtha:(uharA) DaharA:-bAlakAH (ya) ca--tathA (buDhDhA) vRddhAH (gambhatthAki) garbhasthA api (mANavA) mAnavA:- manuSyAH (cayaMti) cyavanti- niyante / iti (pAsaha) pazyata (jaha) yathA (seNe) zyenaH 'bAja' iti prasiddhaH pakSivizeSaH (vaTTayaM) bartakaM-'baTera' iti bhASAprasiddhaM pakSivizeSam (hare) haret-- mArayet evaM mRtyuH prANinaM haratIti bhaavH| (evaM) evam-anena prakAreNa (Aukkhayami) AyuHkSaye prANI (tuTTaI) truTayati mriyate jIvanaM vyapagataM bhavati // 2 // TIkA'DaharA' DaharA:-bAlakAH 'Dahara' iti bAlakavAcako'yaM dezIyazabdaH, 'ya' ca tathA 'buDDhA vRddhAH vayovRddhA rogavRddhA vA tathA 'gabbhatyAvi' gamasthA vartaka pakSIko 'hare-haret ' mAratAhai ' evaM-evam ' isI prakAra 'AukkhayaMmi AyuHkSaye ' Ayuke kSaya honepara 'tuTTaI-truTayati' jIvana naSTa ho jAtA hai // 2 // anvayArtha dekho bAlaka aura vRddha sabhI yahAM taka ki garbha meM sthita manuSya bhI jIvanakA parityAga kara dete haiN| jaise bAja, vaTera pakSIko mAra DAlatA hai usI prakAra AyuSyakA kSaya hone para jIvana naSTa ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki isa jIvanakI koI avadhi nizcita nahIM hai yaha kisI bhI samaya samApta ho jAtA hai // 2 // TIkArtha 'Dahara' yaha dezI zabda 'bAlaka' arthakA vAcaka hai / vRddhakA artha vayovRddha yA rogavRddha hai| abhiprAya yaha hai ki bAlaka ho cAhe vRddha, yA garbha meM zyenapakSI (AIN pakSI) "vaTTaya-vartaka" vata'45kSIne 'hare-haret ' bhA2 cha. 'eva-evam 0 prare 'AukhayaM mi-AyuHkSaye' AyuSyanA kSaya thA 50ii 'tuTTaI-truTayati' jIvana naSTa thaI jAya che. je 2 | sUtrArtha juo, bAlaka yuvAna, vRddha, e sau jIvanane parityAga kare che. are? garbhamAM rahelA jIvanA prANe paNa vinaSTa thaI jAya che. jevI rIte bAjapakSI batakane mArI nAkhe che. e ja pramANe AyuSyane kSaya thAya tyAre jIvana naSTa thaI jAya che. tAtparya e che ke A jIvananI kaI avadhi nizcita nathI. te game te samaye samApta thaI jAya che. te "Daira" mA AmahI 54 lAnA' arthana pAya vRddha' mA 54 vayovRddha ane regavRddhanuM vAcaka che cAhe bAlaka hoya, cAhe vRddha heya, cAhe garbhamAM rahele -TI -- zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 469 api garbhe vartamAnA api 'mANavA' mAnavAH manuSyAH 'cayaMti' cyavanti mriyante, atha kecana komalAyAM bAlAvasthAyAmeva mriyante, kecana jarAjarjaritAvasthAyAM rogaprAptajarAvasthAyAM vA mriyante, kecana ca garbhakSaraNAdikAraNavazAd garbhAvasthAyAmeva mriyante, AyuSo'pAyabahulatvAd sopakramatvAJca yasyAM kasyAzcidapyavasthAyAM prANAn tyajantIti pazyateti bhAvaH / iti he putrAH yUyaM 'pAsaha' pazyata vivekabuddhayA vilokayata / asminnarthe dRSTAntaH 'jahA' yathA 'seNe' spenaH 'bAja' iti lokaprasiddhaH pakSivizeSaH 'vaTTayaM' vartakaM 'baTera' iti lokaprasiddhaM pakSivizeSaM 'hare' haret gRhItvA gacchet tathA mRtyurapi prANinaH prANAn apaharati / uktazca "azanaM me vasanaM me, jAyA me bandhuvargoM me / iti me me kurvANaM, kAlavRko hanti puruSAjam // 1 // iti / hI sthita manuSya kayoM na ho sabhI mRtyuko prApta ho jAte haiN| Azaya yaha hai ki koI koI manuSya komala bAlyAvasthAmeM hI mara jAte haiM, koI jarAse jarjarIta yA rogase jarjarIta hone para mara jAte haiM aura koI garbhapAta Adi kAraNoMse garbhAvasthA meM hI maraNa prApta karate haiM, kyoMki yaha Ayu aneka vighnabAdhAoMse yukta hai aura sopakrama hai| ataeva kisI bhI avasthAmeM vaha samApta ho jAtA hai aura manuSya prANa tyAga detA hai, he putro ! viveka buddhise isa saMsArako dekho| jaise bAjapakSI baTera pakSIko pakaDa kara le jAtA hai, usI prakAra mRtyu prANiyoMke prANoMko apaharaNa kara letA hai| kahA bhI hai--'azanaM me vasanaM me ityaadi| _ 'mere azana hai, maiMre vasana (vastra) hai, merI patnI hai, mere bandhuvarga haiM, isa prakAra manuSya mere mere 'saMskRta bhASA meM 'me me karatA raha jAtA hai jIva hoya paraMtu keIne mRtyu choDatuM nathI. kathanane bhAvArtha e che ke kaI kaI manuSya bAlyAvasthAmAM ja maraNa pAme che. keI bhara yuvAnImAM maraNa pAme che, keI jarA athavA regathI jarjarita thaIne maraNa pAme che ane kaI kaI jIva garbhapAta Adi kAraNone lIdhe garbhAvasthAmAM ja maraNa prApta kare che. kAraNa ke manuSyanuM AyuSya aneka vidathI yukta ane sepakrama (upakamayukta) che. tethI koI paNa avasthAmAM te Amukhya samApta thaI javAne kAraNe mANasanAM prANa cAlyA jAya che mATe he putro ! viveka buddhithI saMsArI jInI A sthiti samajI le. jevI rIte bAja pakSI batakane pakaDIne laI jAya che, e ja pramANe mRtyu prANIonA prANonuM apaharaNa karI le cha 4hyu 55 cha - " azana me vasana me" tyAha A mArUM azana khAdya sAmagrI che, A mArUM vasana va che, A mArI patnI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 sUtrakRtAGgasUtre punazca - vyomnaikAntavihAriNo'pi vihagAH samprApnuvantyAparda vadhyante varagAsalilAnmatsyAH samudrAdapi / durnItaM kimihAsti kiM sucaritaM kaH sthAnalAbhe guNaH, kAlo hi vyasanaprasAritakaro gRhNAti dUrAdapi // | 1 || iti | ' evaM ' evam anenaiva prakAreNa nirupakramasAgaropamapalyopamAyuSko'pi 'Aukkhayamma' AyuH kSaye= svAyuSo vinAze tailAbhAve pradIpavat 'tuTTa' truTati= vinazyati / evaM he putrAH ! evaMvidha saMsArasvarUpaM jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA parityajya prAjyAkSayyamokSarAjyaprAptaye prayatadhvamiti bhAvaH // 2 // aura kAlarUpI vRkrU (bheDiyA ) Akara manuSyoM ko pakar3a le jAtA hai / aura kahA bhI hai-' vyomnaikAntavihAriNA' ityAdi / " 'ekAnta AkAza meM vicaraNa karane vAle pakSI bhI mRtyuko prApta ho jAte haiM, jaise macchImAra athAha samudra meM se bhI matsyoMko bandhana meM bA~dha lete haiN| isa saMsAra meM na to durAcAra se bacAva ho sakatA hai, na sadAcAra se | acche sthAnakI prApti honese bhI koI lAbha nahIM hotA / apane svabhAva se hI hAtha phailAe hue kAla dUra se bhI prANiko dabA detA hai|' isI prakAra nirupakrama sAgaropama aura palyopama kI AyuvAle mI AyukA kSaya honepara, telake abhAva meM dIpakakI taraha, naSTa ho jAte hai / he putro ! saMsArake aise svarUpako jJaparijJA se jAnakara aura pratyAkhyAna parijJAse tyAga kara vizAla aura akSaya sAmrAjyako prApta karanekA prayatna karo ||2|| che, A mArA bandhue che A prakAre mANasa,mAru mAruM' karateA rahI jAya che, ane kALarUpI varu AvIne mANasone pakaDIne laI jAya che" vaNI mevu pazu u che - " vyomnekAntavihAriNA "tyAhi bheanta AzamAM vicaratu pakSI paNa metathI kheMcI zakatu nathI, agAdha samudramAM rahelAM mAchalAone paNa mAchImAra jALamAM pakaDI le che, eja pramANe A saMsAramAM sadAcArathI paNa bacAva (mAtanI sAme rakSA) thaI zakatI nathI ane durAcArathI paNa bacAva thai zakatA nathI game tevA sArA sthAMnane Azraya levA chatAM paNa mANasa mAtathI bacI zakatA nathI kALa dUrathI paNa hAtha laMbAvIne prANIone jakaDI levAne sama che, eja pramANe nirupakrama sAgaropama ane kSeApama kALanA AyuSyavAnA jIvA paNu Ayune kSaya thatAM naSTa thai jAya che jema keDiyAmAM tela khUTI jatAM dIvA hAlavAI jAya che eja pramANe Ayune kSaya thatAM jIve paNa maraNa pAme che mATe, putrA ! saMsAranA A prakAranA svarUpane jJaparinA vaDe jANIne ane pratyAkhyAna parijJA vaDe tyAgIne vizALa ane akSaya meAkSasAmrAjyane prApta karavA mATenA prayatna kare! // 2 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 471 punaH pravrajyAkAraNabhUtaM saMsArasvarUpaM darzayati-'mAyAhiM ityAdi / mAyAhiM piyAhiM luppai, no sulahA sugaI ya peco| eyAiM bhayAI pehiyA, AraMbhAvirameja suvvae // 3 // chAyA-- mAtRbhiH pitRbhizca lupyate no sulabhA sugatizca pretya / etAni bhayAni prekSya AraMbhAdvirameta suvrataH // 3 // anvayArtha:kazcidvivekavikalaH (mAyAhiM) mAtRbhiH (piyAhiM) pitRbhiH mAtRpita punaH pravajyA ke kAraNabhUta saMsArake svarUpa ko dikhalAte haiM-'mAyAhiM' ityaadi| zabdArtha--' mAyAhi-mAtRbhiH' mAtAkedvArA 'piyAhiM-pitRbhiH' pitAke dvArA ' luppai-lupyate ' saMsArameM bhramaNakarAye jAte haiM ' ya-ca ' aura 'peccao pretya' unake maraneke pazcAt ' sugaI-sugatiH ' sadgati 'no sulahA--nomulabhA' sulabhanahIM hai, ataH 'suvvae--suvrataH' vivekazIla puruSa 'eyAI--etAni ' pUrvoktamAtA pitAke sneha badhanarUpa 'bhayAhi-bhayAni' bhayako 'pahiyA-prekSya' jJaparijJAse jAnakara 'AraMbhA-ArabhbhAt' sAvadyaanuSThAnoMse 'viramejja-viramet / pratyAkhyAnaparijJAse virakta hojAve // 3 // -anvayArthakoi koI avivekI jana mAtA aura pitAke prati anurAga ke kAraNa vinaSTa ho jAtA haiM arthAt saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| aise prANIko sUtrakAra pratrajyAnA kAraNabhUta saMsAranA svarUpanuM vizeSa varNana karatAM kahe ke "mAyAhi" tyAha zahAtha-~-'mAyAhi-mAtRbhiH' bhAtAnA dvArA giyAhi-pitRbhiH' pitAnA dAsa 'lappaI-lupyate' saMsAramA prabha zavAya che. 'ya-ca' mane 'peccao-pretya' temanA bha25 pachI 'sugaI-sugatiH' sahagAta 'no sulahA-no sulamA' sukSama nathA, mata: 'muzvara-sunataH' videzI puruSa 'eyAi-etAni' pUrvati mAtA pitAnA snAmadhana 35 'bhayAI-bhayAni' nayane 'pehiyA prekSya' 'jJa' parizAthI yAne 'AraMbhAAramAt' anuSThAnothI 'viramejja-viramet' pratyAdhyAna parizAthI vi24ta 25 naya che.||3|| ___ - sUtrArtha - kaI kaI avivekI mANase mAtA pitA pratyenA anurAgane kAraNe pravajyA aMgIkAra karI zaktA nathI, ane te kAraNe saMsAramAM paribhramaNa karyA kare che. evA prANIne parabhavamAM zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 sUtrakRtAGgasUtre snehairityarthaH (luppai) lupyate vinazyati saMsAre bhramatItyarthaH (ya) ca-tathA itthambhUtasya prANinaH (peccAo) pretya=maraNAnantaram (sugaI) sugatiH (no mulahA) no sulabhA=sugatiprApti bhavati ataH (suvvae) suvrataH vivekazIla puruSaH (eyAhiM) etAni pUrvoktAni mAtRpitRsnehabandhanarUpANi (bhayAI) bhayAni bhayAnIva bhayAni bhayajanakAni sthAnAni (pehiyA) prekSya jJaparijJayA jJAtvA (AraMbhA) ArambhAt sAvadyAnuSThAnAt (virameja) viramet pratyAkhyAnaparijJayA nivarteta // 3 // TIkA-- mAyAhiM' mAtRbhiH 'piyAhiM' pitRbhiH 'luppai' lupyate vinazyati saMsAre bhramaNaM karotItyarthaH, 'mAtRbhiH pitRbhiH' ityatra bahuvacanamanekajanmasambandhakhyApanArtham mAtRpitRbhiH, ityetena putrakalatrAdInAM saMgraho bhavati / sacaiteSAM militAnAma ekaikeSAM vA snehena dharmAcaraNaM na karoti / etAnvihAya kathaparabhava meM sugati sulabha nahIM hotii| ataH vivekavAna puruSa isa mAtR pita sneha rUpa bandhanase utpanna bhayoM ko jAna kara sAvadyaanuSThAna se virata ho jAya // 3 / / TIkArthamAtAke kAraNa aura pitAke kAraNa jIva saMsArame paribhramaNa karatA hai| mUla pATha meM 'mAyAhiM, piyAhiM' aisA jo bahuvacana diyA hai, vaha aneka janmoMkA sambandha kahane ke lie haiN| yahAM yadyapi sirpha mAtA pitAkA ullekha kiyA gayA haiM tathApi usase putra kalatra Adi sabhI AtmIya janoMkA grahaNa kara lenA cAhie / manuSya ina sabhIke athavA inameM se eka eka ke prati anurAga honeke kAraNa dharmakA AcaraNa nahIM karatA hai| vaha socatA haiM inhe sugati prApta thatI nathI. tethI viveka yukta mANase mAtA pitA pratyenA sneha rUpa mAna vaDe utpanna thanArA bhayane jANune sAvadya anuSThAnene parityAga kare joIe. 3 - TIartha - mAtA ane pitA pratyenA anurAgane kAraNe jIva saMsAramAM paribhramaNa kare che. mULa pAmAM''mAyAhiM piyAhi" yA mahuvacananAM paho vAma mAvyA che. te ane jamAnA saMbaMdha prakaTa karavAne mATe ApavAmAM AvyAM che. ahI je ke mAtA pitAne ja ullekha karavAmAM AvyA che, paraMtu tenA dvArA putra, kalatra, Adi saghaLA AtmIya janane paNa grahaNa karavA joIe. A saghaLA AtmIya jana pratyenA athavA temAMnA keI paNa eka be Adi AtmIya jane pratyenA anurAgane kAraNe mANasa dharmanuM nAma paNa letuM nathI. te e vicAra kare che ke temane choDIne huM ekalo kevI rIte rahI zakuM ! A prakAranI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru a. 2. u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 473 mahamekAkI sthAsyAmI' ticintayan , teSAM snehapAzabaddho dharmAcaraNamakurvANaH taiH sahaiva saMsAre paribhraman vAraMvAramRtyumavApya punaHpunarbhavAraNye bhramatIti bhAvaH / ityaMbhUtasnehabaddhamAnasasya vicAravikalasya svajanapoSaNAya yathA kathaMcidavyApAraM kurvataH puruSasya 'peccAo' pretya maraNAnantaramapi 'sugaI sugatiH svargApavargaprAptirUpA 'no sulahA' sulabhA na bhavati / api tu tasya narakanigodAdipAta eva bhavati, anekavidhArambhasamArambhAdisAvadhakarmA'nuSThAnAt / ata eva-'subbae' suvrataH dezaviratyAdivratayuktaH puruSaH 'eyAI' etAni 'bhayAI' bhayAni narakanigodAdigatiprAptirUpabhayakAraNAni 'pehiyA' prekSya jJaparijJayA parijJAya 'AraMbhA' AraMbhAt sAvadhakarmA'nuSThAnAt 'virameja' virameta pratyAkhyAnaparijJayA parityajediti bhAvaH // 3 // choDakara maiM akelA kaise rahUMgA ? isa prakAra socakara unake premapAza meM baMdhakara dharmakA AcaraNa na karatA huA, unhIM ke sAtha sAtha saMsAra paribhramaNa karatA haiM aura punaH punaH mRtyuko prApta hotA hai| isa prakAra rAgake bandhana meM jisakA mana baMdhA huA hai, jo vivekase rahita hai tathA AtmIya janoMke poSaNake lie cAhe jaise kArya karatA hai, usa jIva ko mRtyuke pazcAt svarga yA mokSa rUpa sadgati sulabha nahIM hotii| usakA naraka yA nigoda meM hI patana hotA hai, kyoMki vaha aneka prakArake AraMbha samAraMbha Adi sAvadhakarmoMkA anuSThAna karatA hai| ataeva jo suvrata hai arthAta dezavirati Adi cAritrase yukta hai, vaha puruSa naraka nigoda Adi durgatiyoM kI prApti ke bhayake kAraNoMko jJaparijJAse jAnakara sAvadhakarmake anuSThAna ko pratyAkhyAna parijJA se tyAga de // 3 // vicAradhArAne kAraNe te temanA premapAzamAM ja jakaDAyele rahIne dhArmika pravRtti karate nathI. pariNAme temanI sAthe tene paNa saMsAramAM paribhramaNa karavu paDe che, eTale ke vAra vAra janma maraNanA duHkhonu vedana karavuM paDe che. A prakAre jenu mana rAganA banzanamAM jakaDAyeluM che, je vivekathI rahita che ane AtmIya janenA piSaNa mATe game tevAM kAryo karyA kare che, te jIvane A manuSya bhavanuM AyuSya pUrU thayA bAda svarga athavA mekSanI prApti thatI nathI. manuSya bhavamAM te mANasa aneka AraMbha samAraMbha Adi sAvadya kRtya karavAne kAraNe naraka athavA nigAdamAM ja utpanna thAya che tethI jeo suMvratasaMpanna che, eTale ke jeo dezavirati Adi cAritrathI yukata che temaNe naraka nigada Adi durgationI prAptinA kAraNene jJapariNA vaDe jANIne sAvadya karmonA anuSThAnane pratyAkhyAna parijJA vaDe tyAga karavo joIe. je 2 1 sU. 10 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 sUtrakRtAGgasUtre atha sAvadyakarmAnivRttasya doSamAha - 'jamiNaM' ityAdi / mUlam-- 1 2 3 pha 5 8 6 jamiNaM jagati puDho jagA. kammehi luppaMti pANiNo / 9 11 14 12 15 13 sayameva kaDehi gohaMti, No tassa mucceja puTThayaM // 4 // -chAyA yadidaM jagati pRthak jagAH karmabhi lupyante prANinaH / svayameva kRtairgAhante, no tasmAt mucyetAspRSTaH || 4 || anvayArtha:-- (jaM) yat - yasmAtkAraNAt ( iNaM ) idam vakSyamANaprakArakaM gatyAdikaM bhavati - ( jagati) jagati = asmina saMsAre ( puDho) pRthak ekaikatvena ( jagA) iti jagatsthitAH (pANiNo ) prANinaH = jIvAH (kammehiM) karmabhiH (lupyaMti) lupyante= aba sAvadhakarma se nivRta na honevAleko honevAle doSa kahate haiM-'jamiNaM' ityAdi / 6 6 6 zabdArtha - 'jaM yat' jisa kAraNa se 'iNaM - im' vakSya mANa prakAra se gatyAdikahotI hai 'jagati -- jagati' isa saMsAra meM puDho -- pRthak pRthak pRthak 'jagAjagA: ' jagat meM rahe hue pANiNo-- prANinaH " jIva 'kamme hi-- karmabhiH ' karmoM se 'luppati-- lupyante' duHkhI hote haiM tathA ' sayameva kaDe hiM- svayamevakrataiH apane kiye hue karmoMse 'gArhati gAhante' naraka nigodAdi sthAnoM meM jAte haiM ' apuTTayaM - aspRSTaH ' svataH karma ko vinAbhogehI ' tassa - tasmAt ' ye karmase 'No muccejja - no mucyeta ' mukta nahIM ho sakate haiM // 4 // -anvayArtha kyoMki Age kahI jAne vAlI gati Adi hotI hai isa saMsAra meM sthita prANI pRthak pRthak apane apane karmoMse pIDita hote haiM / tathA apane have sAvadya kamAMthI nivRtta nahIM thanArane kevI hAni thAya che, te sUtrakAra prakaTa kare che "af" Seult 'zabdArtha - 'ja - yat' ? arathI 'i' - idam' vakSya bhANu prAsthI gati vagere thAya che. 'jagati jagati' mA saMsAramA 'puDho - pRthaka pRtha3 'jagA- jagAH ' bhagatamA rahesA 'pANiNo - prANina' va 'kammehiM karmabhiH' thA lumpati lupyante duHmI thAya che, tathA 'sayamenakaDehi - svayameva kRtaiH potAnA urelA ubheothA 'gAha ti gAhante na24 nigoha vigere sthAnomA laya che. 'aTThaya-aspRSTaH' svata ubha logavyA vinA 4 'tassatasmAt ' te urbhathI 'No muccejja' -no mucyeta' bhusta thA zatA nathI // 4 // - sUtrArtha sAvadya karmothI nivRtta na thanAra jIvAnI AgaLa kahyA pramANenI gati thAya che. A saMsAramAM rahelA jIvA pota potAnAM karyAM dvArA pRthaka pRthak rUpepIDA bhogave che. temanA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokA pra. zru a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 475 utpIDayante / tathA (sayameva kaDehiM) svayamevakRtaiH svakRtairevakarmabhiH (gArhati) gAhante-narakanigodAdigatau pravezaM kurvanti tatra tiSTantItyarthaH, ataH 'apuDhayaM' aspRSTaH san svakRtakarmaNaH sparzamakRtvA-svakRtaM karmAmuktvA (tassa) tasmAt karmaNa sakAzAt (No muccejja) no mulyeta=na mukto bhavet svakRtakarmaNo'vazyaM bhogAditi // 4 // TIkA'jaM' yat-yasmAtkAraNAt 'iNaM' idam-vakSyamANaprakarakaM gatyAdikaM bhavati 'jagati' jagati asmin saMsAre 'puDho' pRthak-pRthak ekaike 'jagA' jagat sthitAH saMsAriNa ityarthaH, ' pANiNo' prANinaH jIvAH 'kammehiM' karmabhiH 'luppaMti' lupyante-utpIDayante-utpIDitA bhavanti, karmabhireva duHkhitA bhavanti natvanyaiH kaizcit anyeSAM nimittamAtratvAt, mukhyanimittakAraNaM tu zubhAzubhasya svakamaiveti bhaavH| ato jIvAH 'sayameva kaDehiM' svayamevakRtaiH svakRtairevakarmabhiH nAnyakRtaiH 'gAhaMti' gAhante-narakanigodAdisthAnaM prApnuvanti kintu hI kiye hue karmoMke kAraNa naraka nigoda Adi meM praveza karate yA rahate haiN| apane kiye karmako bhoge vinA koI usa karmase mukta nahIMhotA // 4 // -TIkArthaAraMbha kA tyAga na karanevAloMkI Age kahI jAne vAlI gati Adi hotI hai| isa saMsArameM pRthak pRthak rahe hue saMsArI prANI apane karmoMse piDita hote hai| anya koI kisI ko pIDA nahIM pahaMcAtA, kayoMki vaha to nimitta mAtra hotA hai| pradhAna nimitta to apanA zubha yA azubha karma hI hai| ataeva jIva apane kiye karmoMse hI naraka nigoda Adi sthAnoMko prApta kRta karmonA phaLa svarUpe ja temane naraka nigoda AdimAM rahevuM paDe che pote karelAM karmanA phaLane bhegavyA vinA, keI paNa jIva te karmathI mukta thaI zakato nathI. n4 - thAraMbhane tyAga na karanAra nI nIce kahyA anusAranI dazA thAya che. A saMsAramAM alaga alaga rUpe upanna thatAM saMsArI jIvone pota potAnAM karmonA phaLa alaga alaga rUpe bhegavavA paDe che. anya kaI paNa jIva keIne pIDA pahoMcADatA nathI kAraNa ke te te nimitta mAtra ja hoya che, pitAnuM zubha athavA azubha karma ja sukhaduHkhanuM mukhya nimitta bane che. tethI e vAta nizcita ja che ke pote karelAM karmone kAraNe ja jIve naraka nigAda zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 sUtrakRtAGgasUtre 'apuDhayaM' aspRSTaH karmaNo bhogamantareNa 'tassa' tasmAt atra paJcamyarthe SaSThI tasmAt svakRtakarmaNaH sakAzAt 'No muccejja' no mucyetana mukto bhavet karmaNo bhogamantareNa vinAzAbhAvat, uktazca-" kaDANakammANa na mokkha atthi" iti / anyatrApyuktam-" nAmuktaM kSIyate karma, klpkottishtairpi"| kiJca" prArabdhakarmaNAM bhogAdeva kssyH|" ityAdi / kRtaM karma tu phalaM dattcaiva nivattate nAnyathA tannivRttiriti // 4 // iha jagati yAni kAni sthAnAni phalopabhogArtha niyatAni, tAni sarvANya nityAnityeveti darzayati sUtrakAraH-' devAgaMdhavvarakkhasA' ityAdi / mUlam-- devA gaMdhavvarakkhasA asurA bhUmicarA sarIsivA / rAyA nara seTThi mAhaNA ThANA tevi cayaMti dukkhiyA // 5 // -chAyAdevagandharvarAkSasA asurA bhUmicarAH sarIsRpAH / rAjAno narazreSThibrAhmaNAH sthAnAni tyajanti te'piduHkhitAH // 5 // karate haiN| karmako bhoge vinA jIvako chuTakArA nahIM milatA kayoMki karma bhoge vinA vinaSTa nahIM hotaa| kahA bhI hai-'kaDANa kammANa na mokkha atthi' ityaadi| kiye kauMko (bhoge vinA) mokSa nahIM hotA arthAt chuTakArA nahIM hotaa| anyatra bhI kahA hai-'nAmuktaM kSIyate karma' ityaadi| 'saikaDo aravakalpakAla vIta jAne para bhI vinA bhoge karmakA kSaya nahIM hotaa| aura upArjita karmoMkA bhoga se hI kSaya hotA hai / ityAdi / Azaya yaha hai ki kiyA karma phala dekara hI haTatA hai, vinA phala diye nahIM haTatA // 4 // Adi sthAnamAM utpanna thAya che. karelA karmanuM phaLa jIvane bhegavavuM ja paDe che. jyAM sudhI karmanuM phaLa bheLavavAmAM na Ave, tyAM sudhI te karmamAMthI jIvane chuTakAro thato nathI, 25 bhane logavyAvinA bhane vinAza thatenathI. yuM 55 cha 'kaDANa kampANANa mokkha atthi" tyA kRta karmone bhegavyA vinA mokSa maLatuM nathI. eTale ke chuTakAre thato nathI. anyatra 5 me 4yuM che 'nAmukta kSIyate karma' tyA "seMkaDo abaja kalpakALa vyatIta thaI javA chatAM paNa bhegavyA vinA karmane kSaya thatuM nathI ane upArjIta karmanuM phaLa bhegavyA bAda te karmane kSaya thAya che... A samasta kathanane bhAvArtha e che ke "kRta karmanuM phaLa bhogavavuM paDe che. phaLa bhegavyA vinA karmane kSaya thatuM nathI. kA. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 477 -anvayArtha:(devA) devAH devatAH (gaMdhadharakkhasA) gaMdharvarAkSasAH (asurA) asurAH (bhUmicarA)bhUmicarAH bhUmau pRthivyAM caraNazIlAH, (sarIsivA) sarIsRpAH sadiya (rAyA) rAjAnaH nRpAH (narasehimAhaNA) narazreSThibrahmaNAH, narA manuSyAH zreSThina:: nagarazeSThinaH brAhmaNAH asiddhAH (tevi) tepi, te upayuktAH devAdayaH sarve(dukkhiyA) duHkhitAHsantaH (ThANA) sthAnAni svakIyasthAnAni (cayaMti) tyajantIti sarve devAdayaH duHkhitA eva svasthAnaM parityajanti duHkhitAHavazyameva bhavantIti bhAvaH // 5 // isa jagat meM jo koI bhI sthAna phalabhogake lie niyata haiM, ve saba anitya hI haiM, yaha bAta sUtrakAra dikhalAte haiM- 'devagaMdhavvarakkhasA ityaadi| zabdArtha-'devA--devAH' devatAH 'gaMdhavvarakkhasA-gaMdharvarAkSasAH' gaMdharva rAkSasa Adi tathA 'asurA-asurAH' asura 'bhUmicarA--bhUmicarAH bhUmipara calanevAle 'sarIsivA--sarisRpAH' saraka kara calanevAle sAdi 'rAyA-rAjAnaH' rAjA 'naraseTimAhaNA--narazreSThibrAhmaNAH' manuSya, nagarazeTha aura brAhmaNa 'tevi--tepi ve upayukta devAdisaba 'dukkhiyA-duHkhitAH' duHkhita hokara 'ThANA-sthAnAni' apane apane sthAnoMko 'cayaMti-tyajanti' choDate haiM // 5 // -anvayArtha___'devA devatA, gandharva,rAkSasa, asura, bhUmicara, sarIsRpa-sarpa Adi rAjA, sAmAnyanara, seTha, brAhmaNa, ityAdi sabhIduHkhita ho kara apane apane sthAnoMko tyAgate haiN| arthAt ve apane sthAna tyAga karate samaya avazya duHkhI hote haiM, parantu sthAnakA tyAga to karanA hI par3atA hai // 5 // A jagatamAM karmanuM phaLa bhegavavA mATe je kaI sthAne niyata thayelAM che, teo anitya 4 cha, se vAta ve sUtra2 aTa 42 cha. "devagadhavvarakkhasA" tyAha .. zahAtha-'devA-devAH' hevatA 'gaMdhavvarakkhasA-gaMdharva rAkSasAH' madhava rAkSasa vigere tathA 'asurA-asurAH' asura 'bhUmidharA-bhRmicarAH' bhIna 52 yAsA vA 'sarIsivA-sarisRpAH' sa24I ne yAtavA vANA sapa vigere 'rAyA-rAjAnaH' 01 'narasehi mahaNA narazreSThibrAhmaNAH' manuSya, nagara8, mana mAjhA 'tevi-tepi te 52 pramANe heva vigere mA 'dukkhiyA-duHkhitAH' humata chana 'ThANA-sthAnAni' pAta pAtAnA sthAnane 'sayati-tyajanti' ch| cha. // 5 // sUtrAtha hevatA, anya, rAkSasa, sasura, bhUbhiya2, sarIsR5 (sapa mAhi) 21, sAmAnya nara, zeTha, brAhmaNa Adi sau kaI piota potAnA sthAnano tyAga karatAM duHkhI thAya che, parantu te sthAne temaNe tyAga te karavuM ja paDe che, pA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 sUtrakRtAGgasa -TIkArtha(devA) devAH (gaMdhavvarakkhasA) gandharvarAkSasAH-gandharvarAkSasetipade pizAcabhUtayakSakinnarakipuruSamahoragavyantarANAmupalakSake, tathA 'asurA' asurAH bhavanapatayo dazaprakArAH, 'bhUmicarA' bhUmicarAH pRthivyAM saMcaraNazIlAH saMpAtima kITapataMgAdayaH tathA 'rAyA' rAjAnaH cakravartino baladevavAsudevaprativAsudevAdayaH / tathA ' narA' narAH sAmAnyapuruSAH, zreSThino nagarapreSThinaH, 'mAhaNA' brAhmaNA: vedazAkhAdhyAyinaH, ete sarve'pi 'dukkhiyA' duHkhitAH santaH 'ThANA' sthAnAni svakIyasthAnAni 'cayaMti' tyajanti / sarveSAmapi jantUnA svasthAnaparityAge duHkhaM bhavatIti bhAvaH // 5 // kica-'kAmehi Na ' ityAdi / -mUlamkAmehi Na saMthavehi giddhA kamma sahA kAlena jNtvo| tAle jaha baMdhaNacue evaM Ayukkhayoma tuTTai // 6 // -chAyAkAmeSu khalu saMstaveSu gRddhAH karmasahAH kAlena jantavaH / tAlaM yathA bandhanacyutamevamAyuH kSaye truTayati // 6 // -TIkAthadeva, gandharva, rAkSasa aura rAkSasa padase upalakSita pizAca, bhUta yakSa, kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, vyantara tathA asura arthAt daza prakArake bhavanavAsI, bhUcara-pRthvI para calanevAle kITa Adi tathA cakravartI, baladeva, vAsudeva prativAsudeva Adi rAjA, sAmAnya manuSya, nagaraseTha, brAhmaNa ye sabhI duHkhita hokara apane sthAnoM ko tyAga karate haiN| arthAta sabhI jIvoMko apanA sthAna tyAgate duHkha hotA haiM / / 5 / / - TI - deva, gandharva, rAkSasa ane rAkSasa pada vaDe upalakSita pizAca, bhUta, yakSa, kinnara, kipuruSa, mahAraga, vyantara Adi che, tathA asura (dasa prakAranA bhavanapati de, bhUcara jIvo (jamIna para cAlanArA jI, tathA cakavatI, baLadeva vAsudeva, prativAsudeva Adi rAjAo, sAmAnya manuSya, nagara zeTha, brAhmaNa Adi samasta jIve duHkhita thaIne ja pita pitAnAM sthAne (pa) no tyAga kare che. eTale ke samasta jIne pitAnuM sthAna chatAM duHkha thAya che. gAthA pa zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 479 ___ -anvayArtha:(kAmehiM Na) kAmeSu khalu kAmeSu zabdAdiviSayeSu tathA(saMthavehi)saMstaveSu= pUrvAparapariciteSu (giddhA) gRddhAH-AsaktAH (jaMtavo) jantavaH-prANinaH-(kAleNa) kAlena-karmaviSAkaphalakAlena 'kammasahA' karmasahAH-svakarmaphalAnyupamuJjAnA (jahA) yathA (baMdhaNacue) bandhAnacyutam (tAle) tAla-tAlaphalam truTayati (evaM) aura kahate haiM--- 'kAmehiM NaM ityAdi / zabdArtha--'kAmehi-kAmeSu' viSayabhogoMkI tRSNA meM arthAt zabdAdi viSayoMmeM 'NaM-khalu' nizcayase 'saMthavehi-saMstaveSu mAtApitA strI, putra Adi paricitoMmeM, 'giddhA-gRddhAH ' Asakta, rahanevAle * jaMtavo-jantavaH' prANI 'kAleNa-kAlena' avasara Anepara arthAt karmavipAka ke samaya 'kammasahA-karmasahA.' apane apane karmake phaloMko bhogate huve 'jahA-yathA' jaise 'baMdhaNaccue-bandhanacyutam' baMdhanase chuTAhuA 'tAle-tAlam ' tAlaphala girajAtA hai ' evaM--evam / isIprakAra ' AukkhayaMmi--AyuHkSaye Ayu samApta hojAnepara ' tuTTai-truTayati marajAte haiM // 6 // -- anvayArtha -- ___ zabdAdi viSayoM meM tathA pahale pIcheke paricitoMmeM Asakta prANI karmake phalodaya ke samaya apane karmoM ke phalako bhogate hue Ayuke TUTane qNI suutr||2 4 cha - "kAmehiMNa" tyAha zahAtha- --- 'kAmehi-kAmeSu' viSaya bhoganI tRSAmA arthAt zam kaNere viSayomA 'Na-khalu' nizyayathA 'saMthavehi-sastaveSu' mAtApitA strI putra vagere paziyitAmA giddhA-gRddhAH' mAsata 2vA vANA 'jatavo-jantavaH' prANI 'kAleNa-kAlen aksa2 mA 52 arthAt ma vinA samaye 'kammasahA karma sahAH' potAnA bhanA ne mAgavatA yA 'jahA-yathA' vI te 'badhaNacyupa-baMdhanacyutam' dhanathI chuTakhA 'nAle-tAlama' tAsa 5DI taya che. 'evaM-evam' 2mA prAre 'Aukkhaya mi'-AyuHkSaye AyuSya samApta tha ya tyA2 5chI 'tuTTai-truTayati' bharI naya che. // 6 // - sUtrAtha - zabdAdi viSayomAM tathA AgalA ane pAchalA paricita sagAM snehIomAM Asakta jI, phaledayane samaye pota potAnAM karmonA phaLane anubhava karatAM thakA Ayu karmane kSaya thatAM maraNa pAme che. jevI rIte vRkSa sAthe saMbaMdha tUTI javAthI tADa parathI phaLa zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 sUtrakRtAsUtra evam anena prakAreNa (AukhayaMmi) AyuHkSaye (tuTTai) truTayanti-mriyante ityarthaH // 6 // __ -TIkA'kAmehi Na ' kAmeMSu khalu-zabdAdikAmabhogaviSayeSu tathA 'saMthavehi saMstaveSu -pUrvapariciteSu mAtRpitRprabhRtiSu tathA pazcAtsaMstavaiH zvazurAdiSu 'giddhA' gRddhAH teSu gRddhibhAvaM prAptAH 'jaMtavo * jantavaH-prANinaH 'kammasahA ' karmasahA:karmajanitaphalamupabhuJjAnAH 'kAleNa * kAlena-zubhakarmaphalodayakAlena bhogaistRptimicchantopitairviSayopabhogaiH pratikSaNamAsaktivRddhayA atRptA kevalaM ihaloke paralokeca duHkhamevAnubhavantIti / yathAkazcit divasAvasAne svacchAyAM grahItuM pUrvasyAM dizi dhAveta, sa dhApanapi chAyAM na gRhNAti / yathA vA pipAsitaH pipAsAmupazamayituM para usI prakAra girate haiM jese bandhana se TUTA huA tAla phala nIce giratA hai // 6 // TIkArthakAma bhogake viSaya zabdAdi meM tathA pUrva sambaddha mAtApitA Adi meM evaM pazcAt sambaddha zvasura Adi meM Asakti ko prApta prANI karmajanita phalako bhogate hue, zubha karmake udayake samaya bhoga bhogakara tRptikI icchA karate haiM kintu viSayabhoMgose pratikSaNa Asakti baDhaneke kAraNa atRpta hI raha jAte haiM tathA ihaloka aura paraloka meM daHkha hI bhogate haiN| jaise koi puruSa divasake antima samaya meM apanI chAyA ko pakaDaneke lie pUrvadizA meM dauDe to vaha dauDatA huA bhI use pakaDa nahIM sktaa| athavA jaise koi pyAsA manuSya pyAsa bujhAne ke lie mRgatRSNA kI aura dauDa lagA kara bhI pyAsako zAnta nahIM kara sktaa| vaha ulaTA duHkhI hotA hai / nIce tUTI paDe che. e ja pramANe Ayukarmane kSaya thatAM ja Asakata jIvanuM paNa pitAne sthAnethI patana thAya che eTale ke mRtyu ja thAya che. 6 - TI - kAmabhegamAM (zabda, rUpa, rasa, gaMdha ane sparzamAM), tathA pUrva paricita mAtA; pitA AdimAM ane pazcAt paricita sAsu, sasarA AdimAM Asakta banelA che karmabhanita ne bhagavyA kare che. jyAre zubha karmane udaya thAya tyAre bhoga bheLavIne tRptinI IcchA seve che, paraMtu viSaya bhegamAM kSaNe kSaNe Asakti vadhatI ja javAne kAraNe teo atRpta ja rahI jAya che, ane A loka ane paralekamAM dukha ja bhogave che. jevI rIte keI puruSa sAMjane samaye pitAnA paDachAyAne pakaDavAne mATe pUrva dizAmAM doTa lagAvavA chatAM tene pakaDI zakatA nathI, athavA jevI rIte kaI tarasya prANI mRgajaLanI dizAmAM game teTaluM doDavA chatAM paNa pitAnI tarasa chipAvI zakatuM nathI, zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. a. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 481 mRgatRSNAmanuvrajannapi na pipAsAmupazamayati pratyuta duHkhIeva bhavati, tathA viSayopa bhogaparAyaNA viSayebhyastRptiM kathamapi na labhante / taduktamanyatrApi - na jAtukAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyani / 66 haviSA kRSNa varmeva bhUya evAbhivarddhate " iti // 4 'jahA ' yathA 'tAle ' tAlaM - tAlaphalaM ' baMdhaNacue' bandhanacyutaM patatyeva tathA imespi kAmabhogAsaktA jantavaH ' AukkhayaMmi' AyuH kSaye- svAyuSaH kSaye 'tuTTa' truyyanti - mriyante na tu bhogena sukhaM labhante gaNThakaNDUyanavat iti bhAvaH // 6 // kiMca- 'je yAvi bahussue' ityAdi / - mUlam - 1 2 3 4 6 7 je yA bahussue siyA dhammiNamAhaNa bhikkhue siyA / 8 11 10 13 abhiNUmakaDerhi mUcchie tivvaM tai kammerhi kicca // 7 // isI prakAra viSaya bhogoM meM parAyaNa jIva viSayoM se kabhI tRpti lAbha nahIM kara sakate / anyatra bhI kahA hai- 'na jAtu kAmaH kAmAnAm' ityAdi / ' kAmoM ko mogane se kAmakI zAnti nahIM hotI / jaise zruta DAlane se agni baDhatI hai, usI prakAra kAma bhoga se kAmakI abhilASA baDhatI hI jAtI hai / jaise bandhana se TUTane para tAla phalakA patana hI hotA haiM, usI prakAra bhogoM meM Asakta prANI AyukA kSaya hone para mara jAte haiN| jaise phoDeko khujalAne se sukhakI prApti nahIM hotI usI prakAra bhogoM se sukhakI prApti nahIM hotI // 6 // eja pramANe viSaya bhAgAmAM Asakata jIvA paNa viSayA dvArA kadI tRpti pAmI zakatA nathI anyatra pazu vu' hyuM che De - " na jAtu kAmaH kAmAnAm " tyAha kAmeAnA upabhAga karavAthI kAmanI zAnti thatI nathI. jevI rIte AgamAM zrI hAmavAthI Aga vRddhi pAme che, eja pramANe kAmabhegA bhAgavavAthI kAmabheAgA bhAgavavAnI abhilASA vadhatI ja jAya che. jevI rIte vRkSa sAthenA saMbaMdha tUTI javAthI tADanuM phaLa nIce tUTI paDe che' eja pramANe kAmalegAmAM Asakata jIvanA AyunI avidha pUrI thatAM 4, te jIvanuM mRtyu thAya che. jevI rIte pheAllA para khaMjavALavAthI sukhanI prApti thatI nathI, eja pramANe bhAgA vaDe paNa sukhanI prApti thatI nathI. !! gAthA dA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 sUtrakRtAnane -chAyA yecApi bahuzrutAH syu rdhArmikabrAhmaNabhikSukAH syuH| abhicchAdakakRtaimUcchitA stIvra te karmabhiH kRtyate // 7 // -anvayArtha(je) ye (yAvi) cApi (bahussuyA) bahuzrutAH-anekazAstrArthapAragatAH tathA (dhAmmiNamAhaNabhikkhue) dhArmika AhmaNamikSukA:-dhArmikA:-dharmAcaraNazIlAH brAhmaNAH-prasiddhAH, bhikSukA:-bhikSATanazIlAH (siyA) syuH (abhiNUmakaDehi) abhicchAdakakRtaiH mAyAsaMpAditAnuSThAnaiH (mucchie) mUrchitA:-gRddhAH(te)te(tibbaM) tIvramatyantam (kammehiM) karmabhiH (kiccati) kRtyante--chidyante pIDayante ityarthaH // 7 // aura bhI kahate haiM 'je yAvi bahussue' ityAdi / zabdArtha--' je--ye' jo -- yAvi-cApi' koI bhI 'bahussuyA' -bahuzrutAH, aneka zAstroM ke pAraMgata tathA 'dhammiNamAhaNa bhikkhue' dhArmikabrahmaNabhikSukAH dhArmikabrAhmaNa aura bhikSuka 'siyA--syuH' hoM, .'abhiNUmakaDehiM-abhicchAdaka kRtaiH' mAyAkRta anuSThAnoMmeM 'mucchie mUcchitAH' Asakta haiM to tete' ve 'tivvaM tivram' atyanta 'kammehi-karmabhiH' karmale 'kiccai-kRtyante pIDita kiye jAte haiM // 7 // anvayArtha-- jo bhI aneka zAstroM meM pAraMgata haiM, tathA dharmakA AcaraNa karanevAle haiM, brAhmaNa haiM yA jo mAyAcArase kiye hue anuSThAnoM ke dvArA gRddha haiM, ve apane karmoMse atyanta pIDita hote haiM // 7 // qii sUtrasa2 4 che 3- "je yAvi bahussue" tyA zahA- 'je-ye' 'yAvi-cApi 1 55 'bahussutA' mane zAstrAnA pAta, taya 'dhammiNamAhaNabhikkhue-dhArmikabrAhmaNabhikSukAH' dhAbhi prANa bhane limArI 'siyA-syuH' DAya, 'abhiNUmakaDehi --abhicchAdaka kRtaiH' bhAyAta manuSThAnobhA 'mucchiemUcchitA' ta DAya to te-te' teso 'tivya-tIna atyanta 'kammehi-karmabhiH' abhathI 'kiccaI-kRtyante' du: SqAmAM Ave che. // 7 // sUtrArtha - jeo aneka zAstromAM pAraMgata che, tathA dharmAcaraNa karanArA che, brAhmaNe che athavA bhikSuke che, teo je mAyAcArathI karAtAM anuSThAmAM (Asakata) hoya che, te teo pitAnAM karmo dvArA atyaMta pIDita thAya che. te che zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 483 -TIkArtha'je yAvi' ye cApi 'bahussue' bahuzrutAH anekazAstrArthapAragAH 'siyA' syu bhaveyuH / tathA 'dhammiNamAhaNabhikkhue' dhArmikabrAhmaNabhikSukA:-dhArmikA:dharmAcaraNazIlAH, brAhmaNAH, bhikSukA:-bhikSAcaraNazIlAH zAkyAdayaH, 'siyA' syurmaveyuH, te'pi 'abhiNUmakaDehiM mUcchie' abhicchAdakakRtaimUcchitAH-abhiAbhimukhyena 'rAma' iti-karmamAyA vA tAdRza karmaNA mAyA vA tatkRteSu jinamataviparItasAvadhAnuSThAneSu mUcchitAH gRddhAH santaH 'te' te 'tivvaM tInaM 'kammehiM' karmabhiH jJAnAvaraNIyAdyaSTakarmabhiH 'kiccai' kRtyante-chiyante nAnAprakArakaduHkhamanubhavantItyarthaH / ayaM bhAvaH-mAyAmayakarmAnuSThAne AsaktapuruSAH yadi bahuzrutAH syuH, brAhmaNAH dharmAcaraNazIlAH bhikSukA vA bhaveyuH te sarve'pi svakRtakarmabhiH pIDayante eva / sAvadhakarmabhiH keSAmapi vimuktina bhavatIti bhAvaH // 7 // -TIkArthajo aneka zAstroM ke artha me pAraMgata haiM, jo dharmAcaraNa zIla haiM, brAhmaNa haiM yA bhikSA para nirvAha karane vAle zAkya Adi haiM, ve 'zUma' arthAt karma yA mAyA se kiye AcaraNa meM mUcchita haiM yA jinamata se viparIta sAvadyaanuSThAnoM meM gRddha hai, ve jJAnAvaraNa Adi ATha tIva karmoM dvArA pIDita hote haiM nAnA prakArake duHkhoMkA anubhava karate haiN| tAtparya yaha hai ki mAyAyukta karmoM ke anuSThAna meM Asakta puruSa yadi bahuzruta hoM brAhmaNa, hoM dharmAcArI yA bhikSAjIvI hoM to bhI ve apane kiye karmoM se pIDita hote hI haiM // 7 // - TItha - je jIve mAyAyukata AcaraNamAM pRddha hoya che, eTale ke jeo jinamata karatAM viparIta sAvadya anuSThAnemAM mUchita (Asakata) hoya che, teo cAhe aneka zAstronA arthamAM pAraMgata heya, cAhe dharmanuM AcaraNa karanArA hoya cAhe brAhmaNa hoya, cAhe bhikSA dvArA nirvAha karanAra zAkya Adi bhikSuke hoya, paraMtu temane jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA tIvra karmo dvArA pIDita thavuM paDe che. te karmone kAraNe temane vividha duHkhanuM vedana karUM paDe che. A kathanane bhAvArtha e che ke mAyAyukta karmonA anuSThAnamAM Asakata puruSa bhale paMDita hoya, ke bhale brAhmaNa hoya, ke bhale dharmAcArI athavA bhikSAchavI hoya, paNa tene potAnA karmo dvArA pIDita thavuM ja paDe che. 7 | zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 sUtrakRtAGgasUtre jJAnadarzanacAritratapAMzyeva mokSasya kAraNam , iti darzayitumAha-'ahapAsa' ityaadi| mUlam aMha pAsa vivegamuTThie avitinne iha bhAsaI dhuvaM / NAhisi AraM kao para vehAse kammehi kiccai // 8 // chAyAatha pazya vivekamutthito'vitIrNa iha bhASate dhruvam / jJAsyasyAraM kutaH paraM vihAyasi karmabhiH kRtyate // 8 // jJAna, darzana, cAritra aura tapa hI mokSake kAraNa hai, yaha dikhalAme ke lie kahate haiM-' aha pAsa' ityAdi / zabdArtha-'aha--atha' isake pazcAt 'pAsa--pazya' dekho 'vivegaM--viveka' parigraha ko choDakara athavA saMsArako anitya jAnakara 'uTTie--utthitaH' pravRjyA gRhaNa karate haiN| 'avitinne--avitIrNaH' saMsAra sAgarako pAra nahIM kara sakate haiM 'iha-iha' isasaMsArameM 'dhuvaM--dhruvaM mokSako 'bhAsai---bhASate' kevala bhASaNa hI karate haiM he ziSya' tumabhI unake mArga meM jAkara 'Ara-Aram' isa lokako 'paraM-param' tathA paralokako 'kao-kutaH' kaise 'NAhisi-jJAsyasi' jAna sakate ho? ve anya tIrthajana 'vehAse-vihAyasi' madhyama meM hI 'kammehikarmabhiH' karmoM ke dvArA 'kiccai-kRtyante' pIDita hote haiM // 8 // have sUtrakAra e vAtanuM pratipAdana kare che ke jJAna, darzana, cAritra ane tapa ja bhADamA jArabhUta mane cha-'aha pAsa" tyAha zahAtha-'aha-atha' mAnA pachI 'pAsa-pazya' buvA vivega-vivekama' parivahana choDIna athavA saMsArane manitya sabhane 'uhie-utthita' pranyAne graha 42 che. 'avitinne-avitIrNa' saMsAra sAgarane pAra nathI / zata 'iha-iha" 2 // saMsAramA 'dhuvaM-dhruvam' bhAkSanu 'bhAsai-bhASate' upakSa mA 4 42 cha. ziSya ! tame pay tamanA bhAbhA ne 'Ara-Aram' mA sone 'para-param' tathA parasone katrokRtaH' vAzate 'NAhisi-jJAsyasi mejii shsh| teso bhanyatAyinI vehaase-||8|| vihAyasi' madhyamA 'kamme hiM-karma miH' ani vArA 'kicAI-kRtyante' bhI thAya che. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samapAryabodhinI TokA pra. zru a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 485 anvayArthaH aha atha anantaramityarthaH (pAsa) pazya (vivega) vivekaM parigrahaM parityajya saMsAramanityaM jJAtvA vA (uDhie) utthitaH pravrajyAM gRhNAtItyarthaH (avitinne) avitIrNaH saMsAraM nAtikrAmatItyarthaH (iha) ihAsmin saMsAre (dhuvaM) mokSam (bhAsai) bhAvate, bhASate eva kevalaM na tattvaM jAnAtItyarthaH / he ziSyAH ! yUyamapi tanmataM parigRhya (AraM) Aramihalokam (paraM) paraM paralokaM (kao) kutaH kathamityarthaH (NAhisi) jJAsyasi jJAsyatha anyatIthinaH (vehAse) vihAyasi madhye eca (kammehi) karmabhiH (kiccai) kRtyante-pIDayante' ityarthaH // 8 // TIkAhe ziSya ! 'aha' athAnantaram / 'pAsa' pazya 'vivegaM' vivekaM kazcisparatIrthI parigrahaM tyattavA, athavA saMsArasya kSaNabhaMguratAM jJAtvA 'uhie' ____ anvayArtha:-- aura dekho, parigraha ko tyAga kara yA saMsArako anitya jAnakara jinhoMne dIkSA aMgikAra kI hai, parantu ve saMsArakA pAra nahIM kara pAte haiM / ve yahAM mokSakI vAta kahate haiM, parantu mAtra kahate hI hai, unhe tattvakA jJAna nahIM haiM / he ziSyo ! tuma unake matako grahaNa karake isa loka aura paraloka ko kaise jAna sakoge ? ve anyatIrthika bIca meM hI karmoM ke dvArA pIDita kiye jAte haiM // 8 // -TIkArthahe ziSya ! isake anantara dekho| koi anyatIrthika parigrahako tyAga kara athavA saMsArakI kSaNabhaMguratA ko jAnakara dIkSita huA ki maiM janma jarA sUtrArtha. he ziSyo! ja, keI anyatIthike parigrahane tyAga karIne, athavA saMsArane anitya jANIne dIkSA aMgIkAra karI le che, paraMtu teo saMsArasAgarane tarI zaktA nathI. teo ahIM mekSanI vAta kare che, paraMtu temanI te vAta yathArtha tatvanA jJAnathI vihIna hovAne kAraNe mAtra kalpita kathana rUpaja che. he ziSyo. temanA matane grahaNa karIne tame A leka ane paralokanA yathArtha svarUpane kevI rIte samajI zakaze? te anya tIrthike mekSa prApta karI zaktA nathI paNa vacce ja (saMsAramAMja) aTavAyA kare che ane temanA karmonA phaLa svarUpe pIDA bhegavyA kare che. 9 che -sAtha- he ziSyo ! para keIparItIrthika parigrahanetyAga karIne athavA saMsAranI kSaNabhaMguratAne jANIne janma. jarA ane maraNarUpa saMsAra sAgarane tarI javAnI IcchAthI dIkSA grahaNa zrI sUtra kutAMga sUtra : 1 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 sUtrakRtAGgasUtre utthitaH ahaM janmajarAlakSaNasaMsAraM tariSyAmIti kRtvA pravrajyotthAnena utthitaH kintu 'avitinne' avitIrNaH saMsAraM tartumicchannapi prANAtipAtAdisAvadharmaparAyaNatvAt saMsArasAgaraM nAvatIrNaH, kevalam iha' iha saMsAre loke 'dhurva' dhruvam zAzvatatvAt dhruvo mokSastaM mokSakAraNaM saMyamAdikaM vA / 'bhAsaI' bhASate eva kevalaM kathanamAtraM karoti, na punastadanuSThAnaM karoti, tat parijJAnAbhAvAta / he ziSya ! tvamapi yadi teSAM mArgamAzritya gacchasi tadA 'AraM' Aram iha bhavam tathA 'paraM' paraM paralokam 'kao' kutaH kathamiva 'gAhisi' jJAsyasi, naivakathamapi jJAtuM zakSyasi / ata evatanmArga parityajya vItarAgapratipAditamArgevicara kasmAt yasmAt te'nyatIrthinaH evaM bhASamANAH 'vehAse' vihAyasi madhye eva 'kammehiM' karmabhiH 'kiccai' kRtyante-chidyante parAbhUyante-saMsAre paribhramaNaM kurvatIti yAvat / he ziSya ! idaM pazya kazcitparatIrthI saMsArasyA'nityatAM maraNa rUpa saMsArakA tiruNgaa| kintu vaha tiranekI icchA rakhatA huA bhI hiMsA Adi sAvadha anuSThAnoM ke karane ke kAraNa saMsArasAgarako tira nahIM skaa| vaha yahA~ mokSa yA mokSake kAraNa saMyamake viSaya meM bhASaNa karatA hai parantu usakA anuSThAna nahIM krtaa| vaha unhe jAnatA hI nahIM hai| he ziSya ! yadi tuma bhI unake mArgakA anusaraNa karake calate ho to isa lokako aura paraloka ko kaise jAna sakoge ? kisI bhI prakAra nahIM jAna skoge| ataeva unake mArgako tyAga kara vItarAga dvArA pratipAdita mArga para vicaro kyoM ki ve anyatIrthI isa prakAra kahate hue madhya meM hI karmoM ke dvArA parAbhUta hote haiN| arthAt saMsAra meM paribhramaNa karate haiN| kare che paranta saMsAra sAgarane taravAnI tenI IcchA saphaLa thatI nathI kAraNake dIkSA mahaNa karavA chatAM paNa te hiMsA Adi sAvadya anuSThAnemAM pravRtta rahetA hoya che te dIkSA laIne mokSa athavA mokSanA kAraNe bhUta saMyamana. viSayamAM upadeza Ape che. paraMtu te pote saMyamanA anuSTanenuM pAlana karatuM nathI. athavA te mokSa prAptinA upAyanuM yathArtha jJAna ja dharAvatuM nathI.he ziSyo? jo tame temanA mArgane anusaraze, te leka ane paralokane kevI rIte jANI zakaze! e prakAre te tame A loka ane paralekanA svarUpane samajI zakavAna ja nathI temanA mArganuM anusaraNa karavAne badale vIta rAga dvArA pratipAdita mArganuM anusaraNa kare temAM ja tamArU zreya che anya tIthike yathArtha vastu tatvathI ajJAta hovAne kAraNe viparIta vAta kare che, ane te kAraNe teo madhyamAM ja karmo dvArA parAbhUta thAya che eTale ke saMsAramAM parIbhramaNa karyA kare che. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru a. 2. u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 487 bhAvayitvA parigrahAdikaM parityajya pravajyAmAdAyApi mokSAya yatamAno bhavati / kintu samyak saMyamAnuSThAnA'bhAvAt saMsAraM naivA'tikrAmati / kevalaM mokSasya tatkAraNaM saMyamAdikameva bhASate / parantu samyagjJAnAbhAvAt tadupAye na prvrtte| he ziSya yadi tvamapi teSAmevA'nusaraNaM kariSyasi, tadA ihalokaM paralokaM vA kathaM jJAsyasi / paratIthikA ubhayabhraSTAH antarAle eva svakRtakarmabhiHpIDayante, caturgatikasaMsAre paribhramanti / prANAtipAtaviramaNAdimahAvratAbhAvAditi bhaavH||8 __atha dRzyate paratIthiko'pi kazcitparigraharahitaH, tathA tapo vizeSairyuktazca, tatkathaM tasya mokSaprApti na bhavati / nahi tapovizeSARte mokSo bhavatIti siddhAntaH / tapo mokSasya kAraNamiti jinairapi kathanAt / tathA ca tapasI vidyamAnatayA teSAM kathaM na muktiH, satyapi tapasi yadi na mokSastadA bhavacchAsanamanusaratAmapi mokSo na syAditi gateyaM mokSavArtA ityAzaMkyAha __ Azaya yaha haiM- he ziSya ! yaha dekho ki koI paratIrthI saMsArakI anityatA ko jAnakara, parigraha AdikA tyAga karake aura dIkSA grahaNa karake mokSake lie prayatnazIla hotA hai| kintu saMyamakA samyak anuSThAna na karanese vaha saMsAra meM hI bhramaNa karatA haiM usase pAra nahIM hotaa| vaha mokSakI aura mokSake kAraNabhUta saMyama kI bAte karatA hai, magara samyag jJAnakA abhAva hone se usake upAyameM pravRtti nahIM karatA / he ziSya ! yadi tU bhI usIkA anusaraNa karegA to iha loga evaM paraloka ko kisa prakAra jAna sakegA ? paratIrthika to donoM taraphase bhraSTa haiM aura bIca hI meM apane kiye karmoMse pIDA pAte haiM caturgatika saMsAra meM paribhramaNa karate haiM, kyoMki ve ahiMsA Adi mahAbaukA pAlana nahIM karate haiM // 8 // A kathana dvArA sUtrakAra e vAtanuM pratipAdana kare che ke koI koI paratIrthika saMsAranI anityatAne samajI jaIne parigraha Adine tyAga karIne dIkSA grahaNa karIne mokSaprApti mATe prayatnazIla bane che paraMtu saMyamanuM samyapha anuSThAna nahIM karavAne kAraNe saMsAramAM ja parIbhramaNa karyA kare che te saMsAra sAgara tarI zakatuM nathI te mokSanI ane mokSanA kAraNabhUta saMyamanI vAta kare che, paraMtu samasya jJAnane abhAva hovAne kAraNe tenI samyaka rUpe ArAdhanA karatA nathI. he ziSya ! je tuM paNa temanuM anusaraNa karIza te A loka ane paralekane kevI rIte jANI zakIza ? paratIthike te banne taraphathI bhraSTa che ane vacce ja (saMsAramAM ja) pitAnA kRtakarmo dvArA pIDA bhogavI rahyA che. teo cAra gativALA saMsAramAM paribhramaNa kare che, kAraNa ke teo ahiMsA Adi mahAvratanuM pAdAna 42tA nathI. gAthA 8 // zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakatAjastre 488 'jai viNigase' ityAdi / mUlam jai viNigase kise care jaiviya bhujiyamAsamaMtaso / je iha mAyAi mijjai AgaMtA gabhAya paMtaso // 9 // 12 chAyAyadyapi ca namaH kRzazcaret yadyapi ca muMjIta mAsamantazaH / ya iha mAyAdinA hi mIyate AgantA garbhAyAnantazaH // 9 // kahA jA sakatA hai ki koI koI paratIrthika bhI parigraha se rahita aura viziSTa tapasyAbAn dekhe jAte hai, aisI sthiti meM unheM mokSakI prApti kyoM nahIM hotI ? biziSTa tapake vinA mokSa nahIM hotA, aisA siddhAnta hai| tapa mokSakA kAraNa , aisA hai tIrthakaroMne bhI kahA hai / tapakI vidyamAnatA hone se unhe mokSa kyoM nahIM hotA ? yadi tapasyA ke hone para bhI mokSa nahIM hotA to Apa ke zAsana kA anusaraNa karanevAloM ko mokSa nahIM honA caahie| phira to mokSa kI bAta hI kahAM rhii| aisI AzaMkA karake kahate haiM--"jai viNigase" ityaadi| zabdArtha-'je-ye' jo 'iha-iha' isalokameM 'mAyAi mijjAi-mAyAdinA mIyate' kaSAyoMse yukta haiM vaha 'jaiviya-yadyapi' cAhe 'NigaNe-nagnaH' nagna arthAt vastarahita evaM 'kise-kRzaH' durbala hokara 'care-caret' vicare 'jaiviya-yadyapi cAhe 'aMtaso-antataH' antaparyanta 'mAsa-mAsam' eka mAsake anantara 'bhuMjiya evuM paNa kahI zakAya che ke keTalAka paratIrthike paNa parigrahaNathI rahita ane viziSTa tapasyAsaMpanna hoya che. chatAM temane mokSanI prApti kema thatI nathI ? viziSTa tapa vinA mekSa nathI. e siddhAMta che. tapa mokSanuM kAraNa che, evuM tIrthakaroe paNa kahyuM che. chatAM tapane sadbhAva hovA chatAM paNa te paratIrthikone mekSa kema maLatuM nathI? tapasyA karavA chatAM paNa mekSa na maLatuM hoya, te ApanA zAsananuM anusaraNa karanArane paNa mekSa maLavo joIe nahIM. evI sthitimAM temane mekSa prApta thavAnI vAtaja kevI zate svIya gane! 240 zAnu nivA261 421 / mATe sUtrA2 4 cha -"jai viNigase" ityAdi zahAtha-'je-ye'2 'ina-iha' mA sabhA 'mAyAimijjai-mAyAdinA mIyate' upAyathA yuta cha 'jaiviya-yadyapi' yA 'NigaNe-nagnaH' nAgA arthAta vara karanA avama 'kise-kRzaH' nima ne 'care-caret 32 'jaibiya-yadyapi' yA aMtasoantataH' manta paryanta 'mAsa-mAsa' mananta sudhI-gambhAya-garbhAya' samAsa pachI zrI sUtra kutAMga sUtra: 1 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 489 anpayArtha (ja) yaH (iha ) iha-asmin loke (mAyAi mijjai) mAyAdinA mIcate upalakSaNatvAt kaSAyairyukta iti paricchidyate ( jaiviya) yadyapi ( NigaNe ) nagna:vastrarahita: ( kise ) kRzaH (care) caret ( jaiviya) yadyapi (aso) antataH (mAsa) mAsaM mAsaparyantaM tapaso'nantaram (bhujiya) bhujIta - bhojanaM kuryAt parantu (taso) anantaza: - anantakAlaM yAvat (ganbhAya) garbhAya-garbhavAsAyetyarthaH (AgaMtA) AgantA - garte AyAtItyarthaH ||9|| ww TIkA 'je iha mAyAi mijjai' ya iha mAyAdinA mIyate - yaH paratIrthikaH iha mAyAdinA mIyate yaH kazcit puruSaH ihaloke mAyayA upalakSaNatvAtkrodhamAnabhuMjIta' bhojana kareM paraMtu 'NaMtaso - anantazaH ' anantakAlataka 'gabbhAya - garbhAya ' garbhavAsameM 'AgaMtA - 'AgantA' AnevAlehI hote haiM ||9|| -anvayArtha isa loka meM jo mAyA arthAt kaSAyoM se yukta hotA hai, vaha yadyapi nagna aura kRza hokara vicaratA hai aura mahIne mahIne ke pazcAt bhojana karatA hai, phira bhI vaha anantakAla paryanta garbhAvAsa ko prApta hotA hai // 9 // --TIkArtha isa loka meM jo paritIrthika mAyA se arthAt upalakSaNa se krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyoM se yukta hotA hai, vaha bhale hI nagna rahatA ho 'bhRMjiya- bhujIta' lona ure paraMtu taso - anantazaH' anaMtANa sudhI ganbhAya - garbhAva gala'mA 'Aga'tA-AgantA' bhAvavAvAjA hoya che. // 8 // - sUtrArtha A leAkamAM jeA mAyA eTale ke kaSAyeAthI yukata hAya che, teo kadAca vastronu andhana tADI nAMkhIne nagnAvasthAmAM vicaraNa kare, mahinA mahinAnA upavAsA karIne zarIrane taddana kSINu karI nAkhe, chatAM paNa temane ananta kALa sudhI garbhAmAM utpanna thavu paDe che eTale ke saMsAramAM paribhramaNa karavuM paDe che. prA -TIartha A lAmAM je paratIthi ke mayAthI (ahIM mAyA pada drArA dha; mAna, mAyA ane lAbharUpa cAre kAyAne grahaNa karavA joie) yukta hAya che. eTale ke krAya; mAna mAyA ane lAbha rUpa kaSAyathI yukata hoya che temane mokSa maLI zakate nathI, bhale teo zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre mAyAlobhAtmakakaSAyeNa yukto bhavet , sa yadi 'jaiviya' yadyapi 'Nigase kise care' nagnaH kazazvaret-sapadi nagnaH ajJAnakaSTena kRzo bhUtvApi caret-vicaret , 'jai. viya' yadyapi 'aMtaso' antataH 'mAsaM' mAsam-mAsakSapaNaM kRtvA, patrAta 'bhuMjiya' muMjIta-bhojanaM kuryAt / parantu evaM kurvANo 'NaMtaso' anantaza:-anantakAlaparyantam 'gambhAya' garbhavAsAya 'AgaMtA' AmantA-garbhavAsAya AgacchatItyarthaH / kaSAyayuktaH pumAn anekavidhaM tapaH kurvanapi na saMsArapAraM yAti, parantu anantakAlaM garbhavAsamevA'nuzete, na tato vimucyate, mokSamArgasya samyam jJAnAbhAvena viparItAcaraNAt iti // 9 // na bhavati mithyAjJAnopahitatapasA'pi caturmatibhramaNanirodhaH / apitu vItarAgapraNItamArgAdeva zreyasaH prAptircaturgatibhramaNanirodhazcetyarthaghaTitamupadeza ditsuHsUtrakAro gAthAmimAM paThati-'purisorama' ityAdi / mUlam purisorama pAvakammaNA paliyata maNuyANa jIvitaM / sannA iha kAmamucchiyA moha jati narA asaMvuDA // 10 // aura ajJAnapUrvaka kaSTa sahana karake kRza (durbala) hokara vicaratA ho aura bhale hI mAsakhamaNa karake bhojana karatA ho, phira bhI vaha anantakAla paryanta garbhavAsa ko prApta hotA hai / abhiprAya yaha hai ki kaSAya se yukta puruSa aneka prakAra kI tapasyA karatA huA bhI saMsAra ko pAra nahIM kara sakatA, parantu anantakAla paryanta garbhavAsa ko prApta hotA rahatA hai, usa se chUTa nahIM sakatA, kyoMki mokSamArga kA samyagjJAna na hone se vaha viparIta AcaraNa karatA hai / / 9 / / namra rahe (paDAne parigraha paNa na karebhale teo ajJAna pUrvaka kaSTa sahana karIne kRza (durbala) thaI jAya, bhale te mAsakhamaNa karyA kare (mahinAnA upavAsa karIne pAraNuM karyA bAda mahinAnA upavAsa A prakAranI tapasyA karyA kare, chatAM paNa teo anaMta kALa sudhI garbhamAM utpanna thayA ja kare che. A kathanane bhAvArtha e che ke kaSAyayukta purUSa aneka prakAranI AkarI tapasyA karavA chatAM paNa saMsArane pAra karI zakatuM nathI. paratu anaMta kALa sudhI janma maraNanA pherA karyA ja kare che. temAMthI tene chuTakAre thaI zakta ja nathI, kAraNake tene melamArganuM samyagRjJAna na hovAne kAraNe te viparIta AcaraNa ja karate heya che. gAthA lA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAbodhinI TIkA pra. zru. a.2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 491 chAyApuruSa uparama pApakarmaNA palyAntaM manujasya jIvitam / saktA iha kAmamUcchitA mohaM yAnti narA asaMvRtAH // 10 // anvayArthaH( purisa ) puruSa ! he puruSa ! ( pAvakammuNA ) pApakarmaNA-prANAtipAtAdikarmaNA (uparama) uparama-nivartasva yataH (maNuyANa) manujAnAm jIviyam jIvi mithyAjJAna se yukta tapasyA ke dvArA cAra gatiyoM kA bhramaNa nahIM kara sakatA hai, kintu vItarAga dvArA praNIta mArga se hI zreyasa (kalyANa) kI prApti hotI hai bhavabhramaNa kA nirodha hotA hai / isa arthavAlA upadeza dene ke icchuka sUtrakAra yaha gAthA kahate haiM- "puriso rama ityAdi / zabdArtha-'puriso-puruSa' he puruSa! 'pAvakammuNA-pApakarmaNA' prANAtipAtAdi pApakaryase 'uparama-uparama' tU nivRtta hojA kyoMki 'maNuyANaM-manujAnAm' manuSyoM kA 'jIviyaM-jIvitam' jIvana 'paliyaMta-palyAntam' nAzavaMta haiM 'iha--iha' isa saMsArame 'sabA--saktAH ' jo Asakta hai tathA 'kAmamucchiyAkAmamUcchitAH' kAmabhogo meM Asakta haiM evaM 'asaMvuDA--asaMvRtAH' prANAtipAta Adise nivRttanahIM hue haiM 'narA--narAH' aise manuSya 'mohaM-moham' mohako 'jati-yAnti' prApta karate haiM // 10 // -anvayArthahe puruSa ! tU pApakarma se virata ho kyoMki manuSyoM kA jIvana palyopama mithyAjJAnathI yukta tapasyA dvArA cAra gationuM bhramaNa rekI zakAtuM nathI, paraMtu vItarAga praNIta mArganuM anusaraNa karavAthI ja bhavabhramaNane nirodha thAya che ane kalyANa kArI mokSanI prApti thAya che. A vAtanuM pratipAdana sUtrakAre nIcenI gAthA dvArA karyuM cha. "purisorama" tyA zahArtha 'puriso-puruSa' 3 531 ? 'pAvakammuNA-pApakarmaNA' prAtipAta kore pA54thI 'uparama-uparama' tu nivRtta tha/on ubha3 'maNuyANa-manujAnAm' bhanudhyAMnu' 'jIviya-jIvitam' - 'paliyata-palyAntam' nAzavata cha. 'iha-iha mA saMsAramA 'sannA-saktAH' mAsata cha tathA 'asaM buDA-asaM vRtAH' prANAtipAta kothI nivRtta nathI cyA. 'narA-narA' mevA manuSyo 'moha-moham' bhAhane jatiyAnti' prAsa che. // 10 // he purUSa! tuM pApakarmathI virata thA, kAraNa ke mANasanuM jIvana vadhAremAM vadhAre zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 sUtratAjasatre nam (paliyaMta) palyopamAntam (iha) iha-saMsAre sanA saktAH-gRddhAH santaH tathA (narA) narAH (kAmamucchiyA) kAmamUcchitA kAmabhogeSvAsaktAH tathA (asaMvuDA) asaMvRtAH prANAtipAtAdibhiranivRttAH, (mohaM) mohaM (jaMti) yAnti-- moha prApnuvantItyarthaH // 10 // -TIkApurisA' he puruSa-puri zarIrAtmakanagare zete tiSThati iti puruSo jiivH| tatsaMbuddhau he puruSa vivekajJAnin ! (pAvakammuNA) pApakarmaNA-prANAtipAtAdArabhya mithyAdarzanazalyAntakarmaNA 'rama' uparama nivRtto bhava / maNuyANa jIvitaM' manuSyANAM jIvanam (paliyaMta) palyopamAntam utkarSataH tripalyopamAntameva manuSyANAM jIvanam bhavati tadapi nAzavadeva iha-asmin saMsAre vA kAmabhogeSu (sannA) saktAH aasktaaH| (kAmamucchiyA) kAmamucchitAH (asaMbuDA) asaMvRtAH hiNsaadikrmnno'nivRttaaH| 'narA' narAH manujAH jIvA iti zeSaH / (mohaM aMti) mohaM yAnti-mugdhA bhavanti, mohanIyaM karma samupArjayanti / taka hI hai |is saMsAra meM jo Asakta haiM, kAmabhogoM meM mUcchita hai aura hiMsA Adi se nivRtta nahIM haiM, ve moha ko prApta hote haiM // 10 // -TIkAthepura arthAt isa zarIra rUpI nagara meM jo sotA hai arthAt ThaharatA hai, vaha 'puruSa' kahalAtA hai / puruSa kA artha 'jIva' hai / he puruSa! he vivekajJAnI AtmA tUM prANAtipAta se lekara mithyAdarzana zalyataka ke aThAraho pApoM se nivRtta ho / kyoMki manuSyoM kA jIvana adhika se adhika yugalika kI apekSA tIna palyopama kA hI hai aura vaha bhI nAzavAn haiM / jo isa saMsAra meM Asakta haiM, kAmabhogo meM mUcchita haiM, hiMsA Adi pApakarmoM se virata nahIM haiM, aise jIva mohanIya karma kA upArjana karate haiM / traNa pAlyopamanuM ja che. A saMsAramAM jeo Asakata che, jeo kAmomAM mUrzita che, ane jeo hiMsA AdithI nivRtta nathI, teo mehanIya karmanuM upArjana kare che.10 - TAtha - pura eTale nagara. A zarIra rUpI nagaramAM je zayana athavA nivAsa kare che, tene puruSa kahe che. A puruSane jIva (AtmA) kahe che. ' he puruSa! he AtmA! tuM prANAtipAtathI laIne mithyAdarzana zalya paryantanA aDhAre pApathI nivRtta thaI jA, kAraNa ke manuSyanA jIvanane kALa adhikamAM adhika traNa patyepamane kahyA che. (A kALa yugalikonA jIvananI apekSAe kahevAmAM AvyuM che, A zarIra nAzavAna che. je jIve A saMsAramAM Asakta hoya che, kAmagomAM mUchita hoya che ane hiMsAdi kAryo karyA kare che, evAM che mehanIya karmanuM upArjana karatA rahe che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 49.3 tana raft prANimAtraM karmaphalabhoktAH bhavati / tathAca viziSTha = narasyaiva kIrtana yAthAyAmanucitamivA''bhAti, tathApi viziSThakarmA'nuSTAnaM zubhAzubhaphalaprApakaM manuSyazarIreNaiva saMpAditaM sat phalopabhogAya jAyate / ato manuSyasyaiva grahaNa puruSa iti padena gAthAghaTakena bhavati / karmakAritvaM yadyapi pazvAdAvapi bhavati tathApi pazvAdau na bhavati viziSTatapaHprabhRtikA kriyA / asadanuSThAnAtmaka pApakarmaNA nivarttasva, manuSyANAM jIvitamatyalpam vinAzIti yAvat / tadevaM manuSyajIvanamatyalpamityavagatya yAvat vinazyati, tAvat sarvajJodIritazAstrapratipAditaprakriyA'nusAreNa dharmAnuSTAnaM kRtvA saphalayitavyaM jIvanam / ye punaH kAmabhogAdiSu saMsaktA eva bhavanti yadyapi prANImAtra apane apane karma ko bhogate haiM, ataeva vizeSa rUpa se nara (manuSya) ke lie gAthA meM aisA kahanA anucita sA pratIta hotA haiM' tathApi viziSTa karmoM kA anuSThAna, jo ki zubha aura azubha phala prApta karAne vAlA hai, manuSya zarIra ke dvArA hI sampAdita hotA hai aura phalake upabhoga ke liye hotA hai, isa kAraNa gAthA meM 'puruSa' pada ke dvArA manuSya kA hI grahaNa kiyA haiM / yadyapi pazu Adi bhI karma upArjana karate hai, tathApi unameM viziSTa tapa Adi kriyA nahIM hotI / tAtparya yaha haiM asatkarmarUpa pApa se nivRtta ho / manuSyoM kA jIvana alpa haiM, vinazvara hai / isa prakAra manuSya kA jIvana alpakAlIna hai, esA jAnakara jaba taka vaha vinaSTa nahIM huA haiM taba taka sarvajJokta zAstroM meM pratipAdita prakriyA ke anusAra dharmAnuSThAna karake jIvana ko saphala banA lenA zakA-jo ke pratyeka prANI peAta pAtAnAM karmAnu phaLa bhogave che, chatAM paNu A gAthAmAM vizeSa rUpe manuSyane anulakSIne je kathana karavAmAM AvyuM che te anucita lAge che. samAdhAna- viziSTa karyAMnu anuSThAna ke jenA dvArA zubha ane azubha phaLanI prApti thAya che, temanuM saMpAdana manuSya zarIra dvArA ja thAya che, ane te karmanuM phaLa jIvAe bhAgavavu paDe che, te kAraNe gAthAmAM vaparAyelA "puruSa" patra dvArA manuSyanuM ja grahaNu karAyuM che. jo ke pazu Adi paNa karyAMnuM upArjana kare che. paraMtu temanAmAM viziSTatapa Adi kriyAone sadbhAva hAtA nathI. A samasta kathana dvArA asalka rUpa pApathI nivRtta thavAne upadeza ApavAmAM AvyeA che. mANasanu jIvana alpa ane vinazvara che. A alpakAlIna jIvanane jyAM sudhI anta na Ave, tyAM sudhI mANasoe sAkta zAstromAM pratipAdita prakriyA anusAra dharmAnuSThAna karIne A manuSya bhavane sAtha ka karavA joie. je manuSyA kAmalegAmAM zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 495 sUtrakRtAce tathA sAMsArikaviSayaviSayakatRSNAvanto bhavanti, te narA mohaM yAnti, hitA'hitaprAptiparihAre mohamapyupagacchanti / athavA mohanIya karma saMcinvanti iti // 10 // manuSyabhava eva tAvad durlabhaH, tatrApi zrAvakakule utpatiH, tathApi zubhAnuSTAnAya prayatanIyamiti darzayati sUtrakAra:-'jayayaM viharAhi' ityaadi| jayayaM viharAhi jogavaM aNupANA paMthA durutarA / aNusAsaNameva pakkame virehiM samaM paveiyaM // 11 // chAyA--- yatamAno vihara yogavAn anuprANAH paMthAno duruttraaH| anuzAsanameva prakrameta vIraiH samyak praveditam // 11 // cAhiye / jo kAmabhogo meM hI Asakta rahate haiM tathA sAMsArika viSayoM kI tRSNAvAle hote haiM, ve nara moha ko prApta hote haiM hita (dharma) kI prApti aura ahita (pApa) ke choDane meM mUDha hote hai athavA mohanIya karma kA saMcaya karate hai // 10 // prathama to manuSyabhava hI durlabha hai, usameM bhI zrAvaka ke kula meM utpani durlabha hai, yaha jise prApta ho use zubhakarma karane kA prayatna karanA cAhiye sUtrakAra yaha dikhalAte hai-"jayayaM viharAhi" ityAdi / zabdArtha-'jayayaM--yatamAnaH he manuSyaH tU yatna karatA huA tathA 'jogavaMyogavAn' samitiguptise guptahokara 'viharAhi--vihara' vicaraNa kara 'aNupANA--- ja Asakta rahe che ane sAMsArika viSayanI tRSNAvALA hoya che, teo mehanIya karmanuM upArjana karIne hita (dharma) nI prApti ane ahita (pApa)ne parityAga karavAne asamartha banI jAya che. e Teva che pahelI vAta to e che ke A manuSya bhavaja durlabha che. manuSya bhava prApta karIne zrAvakanA kuLamAM utpatti ati durlabha che. A bannenI prApti jemane thaI che temaNe zubha karmo karavA prayatna kare joIe. sUtrakAra nIcenI gAthAmAM A vAtaja prakaTa kare che" jayaya viharAhi" tyAha zahArtha-jayaya-yatamAnaH' manuSya ! tu prayatna 42 tyAre tathA 'jogavaM-yogavAn samiti guptithI gupta na viharAhi-vihara' viyA27 42 'aNupANA-anuprANAH zrI sUtra kutAMga sUtra: 1 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 495 -anvayArtha:he puruSa ! svalpaM jIvitaM jJAtvA klezasvarUpAn viSayAnavabuddhaya (jayayaM) yatayAnaH prayatnaM kurvan tathA (jogavaM) yogavAn samitigupti guptaHsan (vihasahi) vihara-udyuktavihArI bhava, yataH (aNupANA) anuprANA:-aNavaH sUkSmAH prANA jIvA pathisu te aNuprANAH evaMbhUtAH (paMthA) panthAnaH (duruttarA) duruttarAH anupayuktairjIvAnupamardaina dustarAH durgamA ityarthaH / apica (aNusAsaNameva) anu zAsamameva sUtrAnusAreNa saMyamaM prati (pakkame) prakramet saMyamAnuSThAnaM kuryAdityarthaH patacca vIrehiM vIraiH- rAgAdivijetRbhirarhadbhiH, samaM sampaka (paveiyaM) praveditam makarSaNAkhyAtamiti // 11 // anuprANAH sUkSmaprANiyoMse yukta 'paMthA--panthAnaH' mArga 'duruttarA-duruttarA upayoga ke vinA dustara hotA hai 'aNusAsaNameva--anuzAsanameva zAstrokta rItise hI 'pakkame-prakramet saMyamakA anuSThAna karanA cAhie 'vIrehi--viraiH rAgAdiko jItane vAle arihantoMne 'saMma--samyak samyak prakArase 'paveiyaM--- praveditam' kahA hai // 11 // -anvayArthahe puruSa ! jIvana ko alpakAlika jAnakara tathA viSayoM ko klezakara durkhdaayii| samajhakara prayatna karate hue, samiti aura gupti se yukta hokara Bdhata vihArI bano / mArga meM choTe choTe jIva hote haiM, unakA upamardana kiye pinA calanA upayoga rahita manuSyoM ke liye kaThina hai isa liye upayoga sahita yatanApUrvaka calo / ataH sUtra ke anusAra saMyama meM parAkrama karanA cAhiye / aisA rAgAdi ke vijetA arhanta bhagavAnane samyak prakAra se kahA hai // 1 // sUkSma prANIyothI yuta pathA--panthAnaH' mA 'duruttarA-duruttarA' upayoganA pAra hustara thAya cha, 'aNusAsaNameva -anuzAsanabheva' zAstrI rItIthI 4 'pakkameprakamet' sayabhanu anuSThAna 42 me 'vIrehi-vIrai' / vizerene tA vA mariDatANe 'sama-samyaka sabhya prA2thI 'pavehaya-praveditam' Dela cha, // 11 // - sUtrArtha - puruSo (AtmA) jIvanane alpakAlIna jANIne tathA viSayone duHkhadAyI samajIne, prayatna pUrvaka samiti ane gupti yukta thaIne udyata vihArI bane. mArgamAM aneka nAnAM nAnAM jIvajaMtuo hoya che, temanuM upamardana karyA vinA cAlavAnuM kArya upayogarahita (asAvadhAna)manuSyane mATe kaThaNa che, tethI upaga sahita (yatanApUrvaka) cAlavuM joIe tethI pAsanA Adeza anusAra ja AcaraNa karavuM joIe, evuM rAgAdi para vijaya prApta karanAra (vItarAga) ahaMta bhagavAne samyaka prakAre kahyuM che. 11 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 sUtrakRtAGgasane -TIkAhe viveki puruSa ! 'jayayaM' yatamAna:- yatamAno tvaM 'jogavaM' yogavAn samitiguptibhyAM yuktaH san 'viharAhi' vihara vicara, kasmAt samitiguptimyAM yukta eva tathA prayatnavatA bhAvyamityata Aha-'aNupANA' anuprANA:- yasmAt sUkSmaprANibhiridriyA'grAhayaiyuktAH paMthA! panthAnaH mArgAH 'duruttarA' durutarA, upayogamantareNa gantumazakyAH bhavanti kathaM tarhi etAdazo mArgaH saMcarituM zakyo bhaviSyati, tatrAha 'aNusAsaNameva' anuzAsanameva, "jayaM care jayaMciDe' jayamAse jayaM sae jayaM muMjato bhAsaMto pAvaM kammaM na baMdhai' // 1 // iti zAstroktAjJAnusAraNaiva 'pakkame prakrAmet saMyamasyA'SThAnaM kartavyam zAkhAjJAnusAreNaiva saMyamapAlanaM vidheyam na svabuddhikalpitAcAreNeti / nanu kathaM ko'pi bhagavadvacane vizvAsa kariSyati Atatvasya bhagavatyami -TIkArthahe vivekavAn puruSa ! tU yatanA karatA huA yogavAn arthAt samiti aura gupti se yukta hokara vicara / yatanAvAn aura yogavAn kyoM honA cAhie ? isa kA uttara yaha hai ki indriyoM se grahaNa na hone yogya atyanta sUkSma jIvoM se vyApta mArga hote haiM / una para upayoga ke vinA calanA zakya nahIM hai / aise mArga para zAstrokta vidhi ke anusAra hI calanA cAhie zAsokta vidhi yaha haiM-'yatanApUrvaka calanA cAhie, yatanApUrvaka ThaharanA cAhie, yatanApUrvaka baiThanA cAhie / yatanApUrvaka AhAra karanA cAhie aura yatanAparvaka nirvadya bhASaNa karanevAlA puruSa pApakarma nahIM bA~dhatA' arthAta saMyama _ - - he vivekavAna puruSa! tuM yatanA pUrvaka ane vegavAna (pAMca samiti ane traNa mithI yukta) thaIne vicara. yetanAvAna ane vegavAna zA kAraNe thavuM joIe? A praznane uttara e che ke indri dvArA grahaNa na karI zakAya evAM atyaMta sUkSma jIvathI mArga vyAsa hoya che. evAM mArga para upaga vinA (asAvadhAnIthI) cAlavAthI jIvenuM upamardana thAya che. mATe evA mArga para zAstrokta vidhi anusAra cAlavuM joIe. zAstrokta vidhi A pramANe che- "yatanA pUrvaka cAlavuM joIe. yatanApUrvaka UThavuM besavuM joIe. yatanA pUrvaka zayana karavuM joIe. yatanApUrvaka AhAra karavo joIe. yatanApUrvaka nirvadha bhASaNa karavuM joIe. A pramANe yatanApUrvaka pravRtti karanAra manuSya pApakarmane bandhaka thatuM nathI eTale ke saMyamanuM anuSThAna zAstranA Adeza anusAra ja karavuM joIe, zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zra.a.2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 497 zcayAdityata Aha- 'virehiM' vIraistIrthakaraiH 'sama' samyagUrUpeNa praveditam prakarSaNAkhyAtam te hi tIrthakarAH saMprAptakevalajJAnAH kevalajJAnadvArA atIndiyasAdhAraNAn yathA'vasthitasvarUpAn padArthAn jJAtvA anutrahabuddhayA paropakAramAtraM manasi nidhAya upadiSTavantaH / atA na satrAprAmANyazaGkA, tasmAttadupadiSTazAkhasamatimAdAya saMyamapAlane prayatno vidheya iti // 11 // pUrvagAthAyAM vizvAsakAraNatayA vIrarityuktam tatra ko vIraH kiM lakSaNaH kisvarUpazca tatrAha-'virayA vIrA' ityaadi| kA anuSThAna zAstra ke Adeza ke anusAra hI karanA cAhie, apanI buddhi ke dvArA kalpita AcaraNa karake saMyama pAlana karanA yogya nahIM / zaMkA-bhagavAn meM AptatAkA nizcaya na hone se koI bhagavAn ke vacana para kaise vizvAsa karegA? samAdhAna-tIrthakaro ne samyak prakAra se kathana kiyA hai / una tIrthakaroM ko kevalajJAna prApta thaa| unhone kevalajJAna ke dvArA atIndriya padArthAko yathArtha rUpa meM jAnakara anugraha kI buddhi se, mana meM paropakAra kA bhAva dhAraNa karake upadeza diyA hai / ataeva unake upadeza meM pramANikatA kI AzaMkA nahI kI jA sakatI / ataeva unake dvArA upadiSTa zAsa ka anukUla hI saMyama pAlana meM prayatna karanA cAhie // 11 // pitAnI buddhi dvArA kalpanA karIne pitAne gya lAge evAM AcaraNa vaDe saMyamanuM pAlana karavuM te ucita nathI. zaMkA-bhagavAnane Apta kevI rIte gaNI zakAya? temanAmAM AptatAne nizcaya thayA vinA keI bhagavAnanAM vacanamAM kevI rIte zraddhA rAkhI zake? samAdhAna-tIrthakaranuM kathana yathArtha ja che. te tIrthakArone kevaLajJAnanI prApti thaI hatI temaNe kevaLajJAna dvArA atIndriya padArthone yathArtha rUpe jANI laIne anugrahanI bhAvanAthI-manamAM paropakAranI bhAvanAthI prerAIne jIvenA kalyANane mATe upadeza Ape che. mokSane mArga batAvanAra te ahaMta bhagavAne Apta rUpa gaNavAmAM zI muzkelI che? kevaLajJAna ane kevaLadarzana dhAraNa karanAra te tIrthakara bhagavAnanAM upadezamAM pramANa bhUtatA ja sahelI che. temanI prAmANiktAnA viSayamAM kaI paNa prakAranA sandahane avakAza ja nathI. tethI temanA dvArA upadiSTa zAstrAnusAra ja saMyamanuM pAlana karavAne prayatna kare joIe che gAthA nA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 ___sUtrakRtAGgasUtre virayA vIrA samuTTiyA kohakAyariyAi pIsaNA / pANe Na haNati savvaso pAvoMA virayA'bhinibuDA // 12 // chAyA-- viratA vIrAH samutthitAH krodhakAtarikAdipISaNAH / prANino na ghnati sarvazaH pApAdvinivRttA abhinivRttaaH||12|| -anvayArtha(virayA)viratAH-prANAtipAtAdito viratAH (vIrA) vIrAH (samuDiyA) samu. tthitAH samyagAraMbhaparityAgenotthitA iti samutthitAH, ( kohakAyariyAi pUrva gAthA meM vizvAsa ke kAraNa rUpase 'vIra' itanA mAtra kahA hai, kintu vIra kauna hai ? usakA lakSaNa yA svarUpa kyA haiM ? isakA uttara dete hai'virayA vIrA' ityaadi| zabdArtha-'virayA-viratAH' jo hiMsAdi pApoMse nivRtta haiM aura 'vIrAvirAH' karmako vizeSarUpase dUra karanevAle honese vIra haiM 'samuTTiyA-samutthitAH' Arambha samArambhake tyAgase samutthita haiM 'kohakAyariyAipIsaNA--krodhakAta-- rikAdipISaNAH' jo krodha aura mAyA Adiko dUra karane vAle hai tathA 'pANeprANinaH' prANI ko arthAt dvIndri yAdi jIvoMko 'savvaso--sarvazaH' mana vacana aura kAya karma se 'Na haNaMti--nananti' nahIM mArate haiM 'pAvAo--pApAt' sAvadha anuSThAnase 'virayA-viratAH' nivRtta hai 'abhinivvuDA--abhinivRtAH' ve puruSa mukta jIvake samAna hai // 12 // pUrva gAthAmAM vizvAsanA kAraNa rUpe "vIra" A zabda mAtrane ja praga karAvavAmAM AvyuM che. paraMtu te vIra keNa che? tenuM svarUpa kevuM che ? A praznane uttara mApatA sUtradhAra 4 cha ? "virayA vIrA' tyA zahAtha-'virayA-viratAH' hiMsA vagere pApAthI nivRtta cha bhane 'dhIrA-vIrAH' bhane vizeSa 35thI 2 421vA pAthI vA2 che. 'samuDhiyA-samutthitAH' mA2lasabhAsanA tyAgathA samusthita cha 'kohakAyariyAi pIsaNA-krodhakAtarikAdi pISaNAH' atha mane bhAyA vagairene 2 42 tathA 'pANe-prANinaH' prANIne arthAt mendrIya porevAne 'sabyaso-sarvazaH' bhana, kyana mane bhathI-na haNati-na ghnanti' bhaart| nayI. 'pAvAo-pApAt ' sAvadha manuSThAnathI 'virayA-viratAH nivRtta cha' abhinivvuDAabhinivRtAH' ta, pu3SI bhuta apanA samAna cha. // 12 // zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayA bodhinI TIkA pra. zru. a.2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 499 pIsaNA) krodhakAtarikAdipISaNAH tatra krodhagrahaNAnmAno gRhItaH, kAtarikA mAyA tadgrahaNAllobho gRhItaH AdinA zeSamohanIyaparigrahaH eteSAM piipnnaastessaampnetaarH| tathA (pANe) prANinA-dvIndriyAdIn jIvAn (savvaso) sarvazaH-manovAkAyakarmabhiH (Na haNaMti) nananti-na viraadhyntiityrthH| (pAvAo) pApAt-sarvataH sAvadyAnuSThAnAt (virayA) viratA:-nivRttAH, tatazca (abhinivyuDA) abhinirvRttAH, krodhAdyupazamena zAntibhUtAH, athavA abhinivRtA muktA iva abhinivRtA muktA iva ime draSTavyA iti bhAvaH // 12 // -TIkA'virayA' viratAH, hiMsAnRtasteyAdi pApebhyaH pApakarmabhyo viratAH nivRttAH tathA 'vIrA' vIrAH vi- vizeSeNa (IrayaMti) parAkrAmati tapaH saMyamAbhyAM jJAnA anvayArtha-- jo vIra prANAtipAta Adise virata haiM samIcIna rUpase AraMbhakA tyAga karake utthita -pravajita hue haiM, krodha, mAna, mAyA aura lobha tathA sampUrNa mohanIyakarmako naSTa kara dene vAle haiM jo prANiyoM kA mana vacana aura kAya se hanana nahIM karate haiM, jo pApa arthAt sAvadha kriyA se sarvathA nivRta ho cuke haiM aura isa kAraNa jo krodhAdi kA upazama karake zAnta svarUpa ho gae haiM athavA jo muktake samAna hai, vahI vIra puruSa hai // 12 // -TIkArthavIra puruSa vaha haiM jo hiMsA, mUSAvAda, steya (caurya) Adi pApoMse nivRta ho cuke haiN| jo saMyama aura tapake dvArA vizeSa rUpase karma zatruoMkA -sUtrArtha - jeo prANAtipAta Adi pApakarmothI virata (nivRtta) thaI gayA hoya che, jeo AraMbhane samyapha prakAre tyAga karIne usthita pravrajita thaI gayA hoya che. jeo ke, mAna, mAyA ane lebhane tathA mehanIya karmane nAza karI nAkhanArA hoya che, jeo mana vacana ane kAyAthI prANIonI hiMsA karatA nathI, jeo pApathI (sAvagha kriyAethI) sarvathA nivRtta thaI cukyA che, ane A kAraNe kedhAdine upazama karIne jeo zAntasvarUpa thaI gayA hoya che, athavA jeo muktanA samAna ja hoya che temane ja vIra puruSa kahevAmAM Ave che. A 12 TIkArtha vIra puruSa te tene ja kahI zakAya ke je prANAtipAta, mRSAvAda, teya (cerI) Adi pApathI nivRtta thaI cukaye heya jee saMyama ane tapa dvArA vizeSa rUpe karmaza zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre varaNIvAdIn karmaripUnivArayituM prayatante te viiraaH| bAbazatraNAmunmUlane bhavanti vahavo dhIrAH, ime tu AbhyantarAridalane baddhaparikarAH ataste bhAvavIrA iti kathyante, tathA ye-'samuDiyA' samutthitA:--samyagAraMbhaparityAgenoMtyitAH mokSamArge udyatAH, tathA- 'kohakAyariyAipIiNa' krodhakAtadikAdipIpaNaH, tatra krodhapadaM mAnasyopalakSakaM kAtarikA mAyA-tathA lobha upalakSyate 'dhIsaNA gISaNAH eteSAMnivAhakAH tathA ye 'sanvaso' sarvazaH-' manovAkAyaiH sarvathA, 'pANe' prANinaH 'Na' haNaMti na ghnanti- na vyApArayanti trasasthAvarabhedabhinnAn prANinaH trikaraNatriyogena tathA 'virayA' viratAH-mithyAtvAviratikaSAyapramAdAzubhayogato nivRtAH, tatazca 'abhinivvuDA' abhinivRttAH, krodhAdInAm upazamena zAntA stevIrAH kathyante / nivAraNa karane meM prayatnazIla rahate haiM, ve vIra kahalAte haiN| bAhya zatruoMkA vinAza karane meM to bahuta se loga vIra hote haiM, magara ye Abhyantara zatruoM ko naSTa karaneke liye kamara kase hue haiM, ataeva ye bhAvavIra kahalAte haiM / tathA jo AraMbha kA samyak prakAra se tyAga karake mokSamArga me udyata haiM jo krodha aura kAtarikA Adiko cUrNa karane vAle haiN| yahAM 'krodha padase mAnakA bhI grahaNa hotA hai| kAtarikA kA artha mAyA hai| usase lobha kA bhI grahaNa ho jAtA hai / Adi padase zepa sampUrNa mohanIya karmakA grahaNa hotA hai| arthAt jo sampUrNa mohanIya karmako kSaya karane vAle haiN| jo mana vacana aura kAya se prANiyoMkA hanana nahIM karate haiM arthAta tIna karaNa aura tIna yogase trasa yA sthAvara jIvoMkI hiMsA se nivRta haiM tathA mithyAtva tuonuM nivAraNa karavAmAM prayatnazIla rahetA hoya, temane ja vIra kahevAmAM Ave che. bAhA zatruone nAza karavAnA sAmarthyanI apekSAe jemane vIra kahI zakAya evAM te ghaNuM puruSo heI zake che, paraMtu Abhyantara zatruone nAza karavAne mATe kamara kasIne taiyAra thaI gayelA je puruSa che temane bhAre vIra kahevAya che. tathA jeo AraMbhane samyapha prakAre tyAga karIne pravajayA aMgIkAra karIne mekSamAge vicarI rahyA che, jeo krodha ane pada dvArA mAna paNa grahaNa karavuM joie. kAtarikA eTale mAyA kAtarikA pada dvArA mAyAnuM paNa grahaNa karavuM joIe. Adi pada vaDe bAkInA saMpUrNa mehanIya karmane grahaNa karavuM joIe. jeo manavacana ane kAyA vaDe prANIonI hiMsA karatA nathI, eTale ke traNa karaNa ane traNa vega vaDe jeo trasa ane sthAvara onI hiMsA karatA nathI, tathA jeo mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ane azubha yogathI nivRtta che, ane A zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. ma. 2 u. 1 bhagavadAdinAtha kRto nijaputropadezaH 501 ayaM bhAvaH - ye prANAtipAtAdyaSTAdazapApebhyo nivRtAH jJAnAvaraNIyAdInAM karmaNAM vinAzakAH sarvAraMbhavirahitAH krodhamAnamAyAlobhAnAM nivArakAH trikaraNa triyogaiH prANinAmanupamardakAH sarvapAparahitAH zAntAH muktAH te vIrAH kamyante tIrthakarA iti // 12 // punarapi upadezAntaramAha - ' NavitA ahameva ' ityAdi / mUlam 6 5 4 NAvatA ahameva luppa 3 2 1 evaM sahihiM pAsa 9 luMpati loyaMmi pANiNA : 13 11 14 ahiNe Nihe se puDhe ahiyAsa // 13 chAyA nApi tairahameva lupye lupyante loke prANinaH / evaM sahitaH pazyet anihaH sa spRSTo'dhisaheta // 13 // 6) zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 avirati, pramAda, kaSAya aura azubha yogase nivRtta hai aura isa kAraNa krodhAdikA upazama ho jAne se jo zAnta hai, ve mahApuruSa vIra kahalAte hai / tAtparya yaha hai jo prANAtipAta Adi aThAraha pApoMse nivRtta hai, jJAnA varaNIya Adi karmoke vinAzaka haiM, smasta AraMbha se rahita haiM, krodha mAna aura mAyA aura lobhake nivAraka haiM, tIna kAraNa aura tIna yogase prANiyoki hiMsA nahIM karate, jo samasta pApoMse rahita haiM, zAnta aura muktavat haiM, ve vIra puruSa kahalAte haiM // 12 // punaH upadeza kahate hai- 'NavitA ahameva ' ityAdi zabdArtha - 'sahi ehi - sahitaiH' jJAnAdi se sampanna puruSa ' evaM - evam' isa prakAra 'pAsae - pazyet' vicAreM ki 'ahameva ahameva ' maiM hI 'tA-taiH' zItauSNa prakAre kAyAdinA upazama thaI javAne lIdhe jee zAMta svarUpa che, evA mahApuruSane ja vIra kahevAya che. A kathananA bhAvAtha e che ke jeo prANAtipAta Adi 18 prakAranAM pApAthI nivRtta che, jJAnAvaraNIya Adi karmanA jee vinAzaka che, jee samasta AraMbha thI rahita che, je krAya. mAnA, mAyA ane leAbhanA nivAraka che, je traNa karaNa ane traNa yAgathI prANIonI hiMMsA karatA nathI, je pApAthI rahita che, zAnta ane mukata samAna che. evA puruSa vIra kahevAya che. ! gAthA 12aa have sUtrAra parISAne saDuna zvAno upadeza Aye che 'Navi tA ahameva ityAdizabdArtha' - 'sahirahiM - sahitaiH' jJAna vagere thI sampanna bhANusa ' evaM - evam' ma pramANe 'pAsara - pazye 'viyA re ! ahameva ahameva ' ' tA- taiH ''DDu garabha vagere (TAI Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 satrakatAsatre anyayArthaH'sahiehi' sahitaiH-jJAnAdibhiH sapanaH puruSaH eva evam anena prakAreNa "pAsae' pazyet- kuzAgrabuddhayA vicArayet 'ahameva' ahameva (tA) tai:-zItoSNAdi daHkhavizeSaiH 'Navi' nApi naivetyarthaH, 'luppae' lupye pIDaye, kintu (loyami) loke saMsAre 'pANiNo prANino anyepi jIvAH 'luppati lupyante' pIDayante, ataH 'se' saH mahAsattvaH puDhe spRSTaH paripahaiH spRSTopi tAn (aNihe) anihaH naniho anihaH krodhAdibhirapIDitaH san (ahiyAsapa) adhisaheta manaH pIDAMna vidadhyAditi // 13 // Adi duHkha vizeSoMse 'Navi-nApi' nahIM 'luppae-lupye' pIDita kiyA jAtA hUM 'loyami-loke' isa saMmArameM 'pANINo -prANinaH' dUsare prANI bhI 'luppaMtilupyante' pIDita hote haiM ataH 'se--saH' vaha muni 'puTTe--spRSTaH' parISahoM se sparzita hokarake bhI 'aNihe--anihaH' krodhAdi rahita hokara 'ahiyAsahe--adhisaheta' unako sahana kareM // 13 // anvayArthasamyagjJAna Adi se sampanna puruSa isa prakAra vicAra kareM sardI garmI ke kaSTa se maiM hI pIDita nahIM hotA kintu saMsAra meM anyaprANI bhI pIDita hote haiN| isa prakAra vicAra kara vaha mahAsattva sAdhaka parIpaho se spRSTa hokara bhI, krodhAdise rahita hotA huA use sahana kareM- mAnasika pIDAkA anubhava na kareM // 13 // vi3) 5 vizeSa thI 'Napi-nApi' nathI. luppae-lupye' pIDita 42pAmA sAvato. 'loyani-loke' 20 saMsAramA pANiNo prANina' ilon mAzImA 5 lupmati-lupyAte' pIDita 42vAmAM Ave che. tethI 'se-saH' te muni 'puDhe'-spRSTaH ' paripADatathA 25zita tha ne para 'aNi he --anihaH' Aya vagaire hita thane ahiyAsahe-avisaheta' temane sahana kare che 13 che - sUtrAtha - samyagU jJAna AdithI saMpanna puruSe A prakArane vicAra kare joIe huM ekale ja ThaMDI, garamI Adi ka vaDe pIDita chuM, evuM nathI, paraMtu saMsAranA anya prANIo paNa te kaSTo vaDe pIDita che" A prakArane vicAra karIne te mahA sattva sAdhaka parISahethI pRSTa thavA chatAM paNa krodhAdi karyA vinA madhyastha bhAve tene sahana kare A prakAranA parISaha AvI paDavAthI teNe mAnasika pIDA anubhavavI joIe nahIM ke 13 . zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 503 TIkA-- 'sahiehiM' sahitaiH samyag jJAnAdibhiH saMpannaH puruSaH, prathamArthe tRtIyA 'evaM' evam anena prakAreNa 'pAsae' pazyet , kuzAgrabuddhayA vicArayet kiM vicArayettatrAha ahamityAdi ahameva 'ahameva' 'tA' tAH tAbhiHzItoSNAdiduHkhaparaMparA bhiH, 'Navi luppae' nApi naivetyarthaH lupye pIDaye ahameva zItoSNAdibhiH, duHkhaiH pIDito bhavAmIti na kintu 'loyaMmi' loke asmin saMsAre 'pANiNo' prANinaH sarve jIvAH, 'luppaMti' pIDitA bhavanti / ataH 'puTe se' spaSTaH sa zItoSNAdibhiH spRSTo muniH / 'aNihe' nihanyate iti niha krodhAdiH na nihaH anihaH samabhAvena krodhAdirahitaH san 'ahiyAsaye' adhisaheta, sahanaM kuyAt / yadyapi anye'pi prANinaH asmin jagati zItAdInAM sahanaM kurvanti kintu teSAM samyag jJAnaM nAsti, ato nirjarAkhyaM phalaM- na prApnuvanti / taduktam-- kSAntaM na kSamayA gRhocitasukhaM tyaktaM na santoSataH, soDhA dussahazItatApapavanaklezA na taptaM tapaH / dhyAtaM vittamaharnizaM niyamitaprANairna tattvaM paraM, tattatkarmakRtaM sukhArthibhiraho taistaiH phalairvazcitAH // 1 // TIkArtha'sahiehi' yahAM prathamA ke arthame tRtIyA vibhakti haiN| artha yaha haiM,samyagjJAna Adi se sampanna aisA puruSa apanI kuzAgrabuddhi se vicAra kare ki akelA maiM hI sardI garmI Adike kaSToMkI paramparA se pIDita nahIM hotA hUM kintu isa saMsAra meM sabhI jIva pIDita ho rahe haiN| aisA vicAra kara vaha muni balki una kaSToM ko sahana kara le| isa saMsAra meM anya prANI bhI zItAdi ke kaSTako sahana karate haiM. parantu unheM samyagjJAna prApta nahIM hai, ataeva ve nirjarA nAmaka phala prApta nahIM - - __ "sahipahi' mA 54mA prthmaan| artha tRtIyA vimati che / yAnI mAvA nIce pramANe che samyanuM jJAna AdithI saMpanna puruSe pitAnI kuzAgra buddhithI e vicAra kare joIe ke ekale huM ja ThaMDI. garamI Adi kaSTanI paraMparAthI pIDAtuM nathI, paraMtu A saMsArane samasta ja A kaSTothI pIDAI rahyA che. A prakArano vicAra karIne te munie samabhAva pUrvaka te kone sahana karavA joIe. A saMsAramAM anya jIve paNa zItAdi janita kaSTo sahana kare che. paraMtu temanAmAM samyajJAnane abhAva che. tethI teo kamenI nirjarA karavA rUpa phaLanI prApti karI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 sUtrakRtAzce etAdRzaklezAnAM sahanaM samyagajJAninA guNAyaiva bhavati, na doSAya / taduttam-- kArya zutprabhavaM kadanamaSanaM zItoSNayoH pAtratA, pAruSyaM ca ziroruheSu zayanaM mayAstale kevale / etAnyeva gRhe vahantyavanati nAnyunati saMyame, doSAzcApi guNA bhavanti hi nRNAM yogye pade yojitAH // 2 // krte| kahA mI haiM- 'zAntaM na kSamayA' ityAdi / 'kSamA to kI' parantu kSamAdharmake kAraNa nahIM kI, gRha meM hone vAle sukhakA tyAga to kiyA, parantu santoSa se prerita hokara nahIM, dussaha sardI garmI aura vAyuke klezato sahana kie, kintu tapazcaraNa nahIM kiyA, zvAsa roka kara rAtadina dhanakA dhyAna to kiyA, parantu uttama tattvakA cintana nahIM kiyA, isa prakAra Azcarya haiM ki ina (ajJAnI) mukhAbhilASiyoMne kArya to saba vahI kiye parantu unhIM kAryoM se jJAniyoM ko jo phala prApta hote haiM, unase ye vaMcita rahe? isa prakAra ke klezoM kA sahana samyagajJAniyoM ke lie lAbhaprada hI hotA hai, hAni janaka nhiiN| kahA bhI hai-" kArya kSutprabhavaM kadanamazana " ityAdi / 'bhUkha se utpanna hone vAlI zArIrika kRzatA kutsita (nirasa) anna kA bhojana, zIta aura uSNa kA sahana, kezoM kA rUkhApana, vistara rahita zatA nathI. 54 cha 'kSAnta na kSamayA' tyAdi kSamA te karI paraMtu kSamAdharmane kAraNe na karI, gharamAM maLatAM sukhane tyAga te karyo, paranta saMtoSathI prerAIne na karyo, asahya ThaMDI, garamI ane vAyunA kaleze sahana karyA, parantu tapazcaraNane nimitte tene sahana na kya, zvAsa rokIne bilakula ArAma karyA vinA dhanane mATe rAtri divasa dhyAna te dhayuM, parantu uttama tatvanuM cintana na karyuM, A prakAranI A badhI vAta evI Azcarya janaka che ke A(ajJAnI) sukhAbhilASIoe kArya to eja ( jJAnIonA jevAM) karyo paraMtu eka kAryo dvArA jJAnIone je phalanI prApti thAya che, te phaLathI A ajJAnIo te vaMcita ja rahyA!" A prakAranA kI (parISaha) sahana karavAthI jJAnI janone te lAbha ja thAya che kAMI pAni yatI nathI. yuM 55 " kAzya kSutprabhava kadannamazana" tyAha bhUpAthI utpanna yatI zArIri zatA, musita, (nIra-sa) annn| mAhAra zIta ane garamIne sahana karavI. kezanuM rUkhApAzuM. pAgaraNane abhAve bhUtala para zayana, A zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthaM bodhinI TIkA pra. bhu. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 505 mokSAbhilASI karmanirjarArthI evaM yuktaH samyagjJAnAdibhiH svahitAya vicArayet / tathA 'aNihe' anihe= nihanyate jJAnAdiguNavRndamaneneti nihaH kaSAyaH, na nihosnihaH krodhAdibhIrahitaH san 'ahiyAsae' adhisaheta = sarvaparIpahAn samabhAvena saheta // 13 // api ca-- ' dhUNiyAkuliya' ityAdi / mUlam - 4 3 1 2 7 6 dhUNiyA kuliyaM va levavaM kisae deha maNasaNAihi / 8 9 11 10 12 avihiMsAmeva pavva aNudhammo muNiNA paveio // 14 // chAyA dhUtvA kuDa va lepavat karzayedehamanazanAdibhiH / avihiMsAmeva pravajedanudharmo muninA praveditaH | 14 // bhUtala para zayana - yaha saba bAte gRhasthI meM rahate hue avanati kA lakSaNa hotI haiM aura yahI bAte saMyama kI avasthA meM unnati kA kAraNa bana jAtI haiM / saca hai, yogya sthAna meM yojanA karane para doSa bhI guNa bana jAte haiM / mokSa kA abhilASI, karmoM kI nirjarA kA icchuka tathA samyag jJAnAdi se sampanna puruSa isa prakAra ke kaSToM ko apane hita ke lie anukUla hI smjheN| jisase jJAna Adi guNoM kA samUha naSTa hotA hai, use ' niha ' arthAt kaSAya kahate haiM krodha Adi kapAyoM se rahita hokara sAdhu samasta parISahoM ko zAntabhAva se sahana kareM ||13|| badhI bAbatAne jo gRhasthAmAM sadbhAva hoya, te te avanatinu lakSaNa gaNAya che, parantu eja khAkhatA saMyamanI avasthAmAM Unnatinu kAraNa banI jAya che. kharekhara, e vAta sAcI che ke ceAgya sthAne yAgya pravRttinuM sayAjana karavAmAM Ave, te doSa paNa guNu banI jAya che. meAkSanI abhilASAvALA karmonI nirjarA karavAnI dvithI yukata puruSe A prakAranA kaSTone potAnA hitane jenA dvArA jJAnAdi guNAnA samUhanA nAza thAya che, tene sAdhue krodhAdi kaSAyeAthI rahita thaI ne zAnta bhAve jAie. / gAthA 13 / sU-64 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 IcchAvALA tathA samyak jJAnAmATe anukULa ja samajavA joIe 'niha' eTale ke kaSAya kahe che. samasta parISaheAne sahana karavA Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 sUtrakRtAGgasUtre ___ anvayArthaH(va) iva=yathA (levavaM ) lepavat lepayuktaM ( kuliyaM ) kuDayaM-bhittyAdi (dhuNiyA) dhRtvA yathA gAmayAdilepena salepaM kuDayAdilepApagamAt kRzaM bhavati tathA (aNasaNArhi) anazanAdibhiH, (dehaM) deham zarIram (kisae) kRzayet apacitamAMsazoNitaM kuryAt, tathA (avihiMsAmeva) avihiMsAmeva, vividhA hiMsA vihiMsA na vihiMsA avihiMsA tAmeva (pavvae) pravrajet prakarSeNa vrajet ahiMsApradhAno bhavedityarthaH, (muNiNA) muninA=sarvajJena (aNudhammo) anudharmaH anugato. mokSaM pratyanukUlo dharmo'nudharmaH asau ahisAlakSaNaH parISahopasargasahanalakSaNazca / (paveIo) praveditaH kathita ityarthaH // 14 // aura bhI kahate haiM-" dhUNiyAkuliyaM" ityaadi| zabdArtha-'levavaM-lepavat' lepavAlI 'kuliyaM-kuDavyaM' bhitti 'dhuNiyAdhRtvA' lepa girAkara kSINa kara dI jAtI hai 'va-iva' isI prakAra 'aNasaNAhianazanAdibhiH' anazanAdi tapake dvArA 'dehaM-deham' zarIrako 'kisae-kRzayet' kRza karatA hai tathA 'avihiMsAmeva-avihiMsAmeva' ahiMsA dharmako hI 'pavvaepravrajet' pAlana karanAcAhie 'muNiNA-muninA' sarvajJane 'aNudhammo-anudharmaH' yahI dharma 'paveio-praveditaH' kahA hai // 14 // anvayArtha jaise lepa se yukta bhitti lepa haTAkara kRza (kamajora) kara dI jAtI hai, usI prakAra anazana Adi tapa se deha ko kRza karade mAMsa rudhira Adi ko sukhAde / tathA vaLI sUtrakAra sAdhune e Upadeza Ape che kedhunniyaakuliy' tyAdi zahAtha - 'levava-lepavat' 5vAjI 'kuliya-kuDaya" mitti 'dhuNiyA-dhUtvA tenA apane pADInakSI 4 vAmAM Ave che. 'va-iva' mA prare 'aNasaNAhi-anazanAdibhiH' upAsa vagere tapanA 2 // 'deha -- deham' zarI2ne 'kisae- kRzayet' hun 42 cha. tathA 'avihiMsAmeva-avihi sAmeva' maDiMsA bhane " 'pabaevajet' pAlana 42va naye 'muNiNA-muninA' sapaze 'aNudhammo-anudharma:' A dharma 'paveIo-praveditaH' kahela che 4 sUtrAtha jevI rIte lepayukta dIvAla parathI lepane UkheDI nAkhIne dIvAlane kamajora karI nAkhavAmAM Ave che, e ja pramANe sAdhue anazana Adi tapa vaDe dehanAM mAMsa rudhira Adine sukavI nAkhIne dehane kRza karI nAkhe jaIe. teNe ahiMsAnuM ja AcaraNa zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. . a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 507 TIkA'va' ivanyathA 'levava' lepavat-gomayamRttikAdilepaviziSTam, 'kuliyaM' kuDayam-bhittiH tAM 'dhUNiyA' dhUtvA, vidhUya jalAdinA prakSAlya / yathA gomayamRttikAdi saMpAditalepaviziSTaM kuDayAdikaM dhUtvA leparahitaM sat, atizayena kuDayaM' kRzataraM bhavati tathA 'aNasaNAihi anazanAdibhiH dvAdazaprakArakatapobhiH, 'deha dehaM zarIraM svakIyaM 'kisae kRzayet-taponuSThAnenApacitamAMsazoNitaM kuryAt tathA zItoSNAdi sahanaM ca kuryAt / mAMsazoNitAdInAmapacaye karmamalasyApyapacayasaMbhavAt / tathA 'avihiMsAmeva' avihiMsAmeva, vividhA anekaprakArikA hiMsA vihiMsA, na vihiMsA avihisA tAdRzImavihiMsAmeva pAlayet / kutaH SaTkAya ahiMsA kA hI AcaraNa kare / sarvajJa bhagavAn ne yahI parISaha vijaya aura ahiMsA rUpa anukUla dharma kahA hai // 14 // TIkArthajaise govara miTTi Adi ke lepase yukta bhitti (dIvAra) ko lepa haTAkara ke utpanna kamajora karadiyA jAtA hai, usI prakAra anazana Adi bAraha prakAra ke tapazcaraNa se zarIra ko bhI kuza kara denA cAhie / arthAta zarIra ke baDhe hue rudhira mAMsa ko tapasyA ke dvArA sukhA denA cAhie aura sardI garmI Adi ke parISahoM ko sahana karanA cAhie / mAMsa aura rudhira kI kamI honepara karma mala kI bhI kamI honA saMbhava hai| vividha prakAra kI hiMsA vihiMsA kahalAtI haiN| vihiMsA kA abhAva avihiMsA hai| usa avihiMsA kA karavuM joIe. sarvajJa bhagavAne parISaha vijya ane ahiMsAne ja mokSane mATe anukULa dharma kahyo che. jo __-ttiijevI rIte chANa, mATI AdinA lepathI yukta dIvAla parathI te lepane dUra karavAthI dIvAlane kamajora karI nAkhavAmAM Ave che, e ja pramANe anazana Adi bAra prakAranA tapazcaraNa vaDe zarIrane paNa kRza karI nAkhavuM joIe. eTale ke zarIramAM vadhI gayelA rakta ane mAMsane tapasyA dvArA sukavI nAkhavA joIe; ane ThaMDI, garamI Adi parISahene zAnta bhAve sahana karavA joIe. mAMsa ane rudhira ghaTI javAthI karmamaLa paNa ghaTI javAne sarabhava rahe che. vividha prakAranI hiMsAne vihiMsA kahe che. vihiMsAne abhAva hovo tenuM nAma avihiMsA che. sAdhue te avihiMsAnuM (dayAnuM) pAlana karavu jAIe. chakAyanA jIvonA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 sUtrakRtAGgasUtre rakSaNarUpAmavihiMsAmeva kuryAt-tatrAha-muNiNeti, 'muNiNA' muninA-mananazIlena sarvajJena / 'aNudhammo anudharmaH, anu-anugato mokSa prati anukUlo dharmo'nudharmaH avihiMsaiva sakalajIvarakSaNArUpA dayaiva parISahopasargasahanarUpazca, 'paveio' praveditaH, tAdRzyA ahiMsAyA eva mokSaprayojakatayA tasyA eva anudharmatvaM nivedinabAn / na vayaM svAtantryeNa kathayAmaH, kintu sarvajJena mahAvIreNa kAzyapagotreNakevalajJAninA pratipAdito'yamanudharmaH / yasyaiva nAmAntaramavihiMsA, etAdRzI avihiMsA sadA mokSAbhilASukaiH pAlanIyeti // 14 // apica-'sauNI jaha' ityAdi / mUlam sauNI jaha paMsuguMDiyA vihuNIya dhaMsayaI siyaM rayaM / evaM davi ovahANavaM kammaM khavai tavassimohaNe // 15 // __ chAyAzakunikA yathA pAMsuguNThitA vidhya dhvaMsayati sitaM rajaH / evaM dravya upadhAnavAn karma kSapayati tapasvImAhanaH // 15 // dayA kA pAlana kare / SaTkAyarakSaNarUpa avihiMsA kyoM karanI cAhie ? isakA uttara dete haiN| muni arthAt sarvajJane samasta jIvoM kI rakSA rUpa dayA ko hI aura parISaha tathA upasargoM ke sahana ko mokSa ke lie anukUla dharma kahA hai isa prakAra kI ahiMsA hI mokSakA kAraNa hone se anudharma avihiMsA dayA hai| hama apane mana se aisA nahIM kahate, kintu sarvajJa, kAzyapagotrIya kevalajJAnI mahAvIra ne yaha anudharma kahA hai| jisakA hI dUsarA nAma avihisA-dayA hai, vaha avihisA--dayA mokSa ke abhilASiyoM ko sadA pAlane yogya hai // 14 // rakSaNa rUpa avihiMsAnI zI AvazyakatA che? A praznano uttara ApatAM sUtrakAra kahe che ke - sarvajJa bhagavAne samasta jIvonI rakSA rUpa dayAne tathA parIpaho ane Upasargo paranA vijayane mokSane mATe anukrULa dharma kahela che. A prakAranI dayA ja mokSa sAdhavAmAM kAraNabhUta banatI hovAne kAraNe avihiMsA (dayA) neja anudharma (mekSane mATe anukULa dharma) kahevAmAM Avela che. ame amArA manamAM kalpanA karIne A pramANe kahetA nathI, parantu kAzyapa triIya, kevaLajJAnI sarvajJa mahAvIra prabhue A anudharmanI prarUpaNu karI che. A anudharma ke jenuM bIju nAma avihiMsA dayA che, te avihiMsA dayAnuM mumukSu jIvee sadA pAlana karavuM joIe. gAthA 14 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 509 anvayArtha:(jaha) yathA (sauNI) zakunikA pakSiNI (paMsuguMDiyA) pAMsunA-rajasA avaguMThitA avakIrNAH (siyaM) sitaM saMbaddhaM (rayaM) rajaH (vihUNiya) vilUya zarIraM kaMpayitvA (dhaMsayai) dhvaMsayati apanayati, (evaM) evamanena prakAreNa (davi) dravyaH bhavyo muktigamanayogyaH (ovahANava) upadhAnavAn upa sAmIpyena mokSaprati dadAti ityupadhAnamanazanAdikamugratapaH, tadasyAstIti upadhAnavAn (tavassi) tapasvI sAdhuH (mAhaNe) mAhana: mAvadhIriti pravRttiryasya sa mAhanaH (kamma) karmajJAnAvaraNAdikaM (khavai) kSapayati apanayatItyarthaH // 15 // aura bhI kahate haiM--" sauNI jaha" ityAdi / zabdArtha-'jahA-yathA' jaise 'sauNI--zakunikA' pakSiNI 'paMsuguMDiyA-- pAMsuguMThitA dhUlise vyAptahokara 'siyaM--sitaM' lagIhuI 'rayaM--rajaH' dhUliko 'vihUNiya--vidhUya' zarIrako kaMpAkara 'dhaMsayai--dhvaMsayati' dUrakaratI hai 'evaM--evam' isIprakAra 'davi-dravyaH' 'ovahANavaM-upadhAnavAn' anazana Adi tapakarane vAlA 'tavassi--tapasvI' sAdhu 'mAhaNe--mAhanaH' ahisAvratI puruSa 'kamma-karma' jJAnAvaraNAdi karmako 'khavai--kSapayati' nAza karatA hai // 15 // anvayArthajaise pakSiNI reta se bharane para zarIra ko ka~pA kara lagI huI reta ko haTA detI hai, usI prakAra bhavya muktigamana ke yogya, upadhAnavAn arthAt ugratapasvI, tathA mAhana ' kisI kI hiMsA na karo, aisA jinakA upadeza hai, vaha muni jJAnAvaraNa Adi karmoM kA kSaya karatA hai // 15 // 14ii sUtrA2 4 cha -'sauNI jaha' tyAha zahAtha- jaha--yathA' vI zate 'sauNI-zakunikA' pakSiI paMsuguDiyApAMmuguThitA' dhUthI 27 ne siya-sita' dAgesI 'raya rajaH' dhUjane vihUNiyavidhUya' zarIrane 4AvAne 'ghasaya i-dhvasayati' 62 42 che. 'pava-evam' mA pramANe 'davi-davyaH' bhavya 'ovahANava-upadhAnavAn' vAsa vagere ta5 421 // 1 // tavassi-- tapasvI' sAdhu 'mAhaNe-mAhanaH' mA sAtavA 535 'kamma-karma m' sAnA26 kore bhane 'khavai-kSapayati' nArA 42 cha. // 15 // -suutraarthjevI rIte zarIra para lAgelI rajane pakSiNa zarIra kaMpAvIne dUra karI nAkhe che, eja pramANe bhavya, mukitagamanane yogya, upadhAnayukta (ugratapasvI), tathA keI paNa jIvanI hiMsA nakare e upadeza ApanAra muni paNa jJAnAvaraNIya Adi karmone kSaya kare che. 15 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAnasUtre TIkA'jaha' yathA yena prakAreNa 'paMsuguMDiyA' pAMsuguNThitA rajasA avakIrNA / vyAptyarthaH, 'sauNI' zakunikA pakSiNI 'syiM syaM' sitaM baddhaM zarIre lagnaM 'rayaM' rajaH dhUlim 'viNIya' vidhUya-zarIraM kaMpayitvA 'dhaMsaI' dhvaMsayati apanaryAta 'evaM' evam , tathA 'davi' dravyaH, bhavyo jIvaH / 'ovahANava- upadhAnavAn = ugraugratarogratamAbhigrahAdisahitAnanAdita5kArI / 'tavarasI' taparva-tapaH zIla:- 'mAhaNe' mAhana:-mA kamapi prANinaM ghAtayeti upadezo yasya itthaMbhUtaH ahiMsAvratavAn , 'kamma' karma 'khavai' kSapayati 'upadhAnavAn' tapasvI ubhayatrApi tapaso'bhidhAnAt tapaHpradhAnohi anagAro bhavati / yathA pakSI zarIrasaMlagnaM rajaH zarIrakampanena zarIrAt pRthakkaroti tathA muktigamanayogyaH puruSaH tapasvI anazanAdinA svAtmasambaddhaM zubhAzubhakarma vinAzayati / tataH karmakSayAt kRtsna -TIkArthajaise raja (dhUla) se lipta hui pakSiNI, zarIra meM lagI huI raja ko zarIra ka~pAkara haTAdetI hai, isI prakAra bhavya jIva, ugra, ugrattara aura ugratama anazana Aditapa karane vAlA, tapasvI 'kisI bhI prANI kA ghAta mata kro| aisA upadeza karane vAlA ahiMsAvratI sAdhu karmoM kA kSaya karatA hai| yahAM ' upadhAnavAn ' aura 'tapasvI' ina donoM vizeSaNoM ke dvArA tapa kA kathana karake yaha prakaTa kiyA gayA hai ki anagAra tapaH pradhAna hote haiN| jaise pakSI zarIra meM lagI huI raja ko zarIra ka~pA kara haTA detA hai, usI prakAra mokSAbhilASI muni anazana Adi tapa ke dvArA apanI AtmA ke sAtha baMdhe hue karmoM kA kSaya karatA hai| tatpazcAt karmakSaya se samasta karmoM ke -ttaajevI rIte zarIra para lAgelI rajathI lipta thayelI pakSiNI; pitAnI AMkhane phaphaDAvIne tathA zarIrane kaMpAvIne te rajane dUra karI nAkhe che, eja pramANe bhavya jIva ugra ugratara ane ugratama anazana Adi tapa karanAra tapasvI, keI paNa jIvanI hiMsA na 42 / ' 'bhA ho| ! bhA ho| !' / upadeza mApanA2 mahisAbata dhArI sAdhu pay karmono kSaya kare che. - ahIM "upadhAnavAna" ane "tapasvI' A be vizeSaNone pravega karIne sUtrakAre e vAta prakaTa karI che ke aNagAre tapa:pradhAna hoya che. jevI rIte pakSI pitAnAM zarIra kaMpAvIne zarIra para lAgelI raja dUra karI nAkhe che, e ja pramANe mekSAbhilASI muni anazana Adi tapa dvArA pitAnA AtmAnI sAthe baddha thayelAM kamene kSaya kare che. tyAra zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 1 bhagavadAditrAthakRtanijaputropadezaH karmakSayAtmakamokSasvarUpayogyo bhavatIti samuditArthaH / uktaM ca-vidhUnoti tu yogI pakSau pakSIva bhUtale / tyaktvA karmamalaM kRtsnaM mokSamAproti mokSavit // 1 // sU0 15 // mokSArthaM prayatamAnasya sAdhoH mokSasAmIpyaM prAptasya kadAcidanukUlopasargaH saMpatediti darzayati sUtrakAraH - 'uTTiya ityAdi / mUlam -- 3 5 uThiya maNagAra mesaNaM samaNe ThoNaThiyaM tavAssaNaM / 7 3 7 10 11 DaharA vuDDhA ya patthaye avisusse Na ya taM labhejaNo // 16 // chAyA utthitamanagArameSaNAM zramaNaM sthAnasthitaM tapasvinam / dahavRddhAzca prArthayerana api zuSyeyurna ca taM labheran // 16 // kSaya lakSaNa vAle mokSa ke svarUpa yogya ho jAtA hai, yaha samudita artha hai / kahA bhI hai- " vidhUnoti tu yogI " ityAdi / jaise pakSI paMkhoM ko jhADatA hai, usI prakAra mukti kA jJAtA yogI isa bhUtala para samasta karmamala ko tapa saMyama se dho DAlatA hai aura mokSa prApta kara letA hai || 15 // mokSa ke lie prayatnazIla sAdhu ko, jo mukti ke samIpa pahu~ca cukA kadAcit anukUla upasarga prApta ho jAtA hai, yaha viSaya sUtrakAra dikhalAte -" uhiya " ityAdi / zabdArtha - 'aNagAraM - anagAram' gRharahita muniko tathA 'esaNaM-- eSaNAm' eSaNA ko pAlana karane ke liye 'uvahiyaM upasthitam' tatpara aura' tthaanndviyN-bAda jyAre samasta karmono kSaya thaI jAya che, tyAre karmAMnA kSayalakSaNavALA meAkSanI prApti karavAne ceAgya te anI jAya che. A samuhita artha isita thAya cheu cheDe - " vidhunoti aft Scule "jevI rIte pakSI pAMkhAne phaDaphaDAvIne zarIra paranI raja dUra kare che, eja pramANe muktimArganA jJAtA muni A bhUtala para samasta kadegphelane tapasayama vaDe dhoI nAkhe che. ane meAkSa prApta kare che." aa gAthA 1pA meAkSane mATe prayatnazIla sAdhu jyAre muktimArga para karI rahyo hAya che tyAre kayAreka anukULa upasaga paNa prApta vAta prache- "uTThiya tyAhi 511 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 zabdArtha - 'aNagAra' - anagAram' gUDa rar3ita bhunine tathA 'paNa' - patraNAm' zeSathAne pAna khAne bhATe 'ubaTTiya upasthitam' tatpara ne 'ThANaDiya sthAnasthitam - AgaLane AgaLa saMcaraNu thaI jAya che. sUtrakAra have Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre anvayAthe:%3 (aNagAraM) anagAram munim tathA (esagaM) eSaNAm prati (uThiya) utthitaM tatparam (ThANaTThiyaM) sthAnasthitam uttarottarasaMyamasthAnAdhyAsitaM (tavassiNaM) tapasvinam anazanAditaponiSTapradeham (samaNaM) zramaNaM (DaharA) daharAH putrAdayaH (ya vuDDhA ca) punaH vRddhAH pitRmAtulAdayaH (Na patthae) na prArthayeran yAceran pravajyAM skhalayitum (avisusse) api zuSyeyuH prArthanAM kurvantaste zrAntA api bhaveyurityarthaH, parantu (taM) taM sAdhum (Nolabheja) no labheran taM svAdhInaM kartuM prAptuM vA naiva zaktA bhaveyuriti // 16 // sthAnasthitam saMyamasthAna meM sthita 'tavassiNaM--tapasvinam' anazanAdi taponiSTha 'samaNaM--zramaNam' zramaNako 'DaharA--daharAH putrAdi 'ya vuDDhA--ya vRddhAH' aura usake mAtApitA Adi 'Na patthae--na prArthayeran' pravajyA choDane ke liye cAhe prArthanAkareM paraMtu 'ta--tam' usasAdhuko 'Nolabhejja--no labheran' apane adhIna nahIM kara sakatA hai // 16 // __-anvayArthagRha ke tyAgI, eSaNA meM tatpara, uttarottara saMyama ke sthAnoM meM sthita, anazana Adi tapoM se deha ko tapAne vAle zramaNa ko kadAcit choTe putrAdi yA vRddha pitA mAtA Adi dIkSA tyAgane kI prArthanA kare aura prArthanA karate hue thaka bhI jAe~ to bhI ve usa sAdhu ko apane adhIna karane meM samartha nahIM hote // 16 // saMyabhasthAnamA sthita tavassiNa --tapasvinam' apavAsa vagere taponiSTha 'samaNa --zramaNam' zramaNune 'DaharA-daharAH' putra kore 'ya vuDDhA ca vRddhAH' mane tenA mAtApitA vagere 'Na patthae-na prArthayeran' pravanyA choDavAne bhATe yA prArthanA 42 paraMtu ta--tam' te sAdhu ne no lamejja-no labheren' potAnA AdhIna 30 zatA nathI. // 16 // -suutraathgRhano tyAga karanArA, eSaNAmAM tatpara, uttarottara saMyamanA sthAnamAM sthita ane anazana Adi tapa vaDe dehane tapAvanArA zramaNane nAnA moTA mANaso nAnA mANaso eTale putrAdi, meTA eTale vRddha mAtApitA Adi) kadAca dIkSAne tyAga karavAnI prArthanA kare, te prArthanA karanArA tema karatAM thAkI jAya chatAM paNa teo te sAdhune saMyamanA mArgethI calAyamAna karavAnuM ane potAnI IcchAne adhIna karI zakavAne zaktimAna thatA nathI 16 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra zru. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 513 TIkA 'aNagAraM ' anagAram agAraM gRhaM tat yasya nAsti, iti anagAraH tatra nagaraM muniM 'esa' eSaNAM prati saMyamaparipAlanAya 'udviyaM' utthitaM tatparam / tathA 'ThANadviyaM' sthAnasthitam uttarottaraM saMyamasthAne vidyamAnam / 'tavassiNaM' tapasvinamra, viziSTatapaNA nistaptazarIram | 'samaNaM' zramaNaM sAdhum ' DaharA' daharAH, bAlakAH / 'buDDhA ya' bRddhAzca svamAtRpitRprabhRtibRddhajanAH / 'patthaye' prArthayeran pravajyAM tyaktuM prArthayeran / te evaM vadanti braddhasya yaSTimivAndhasya cakSurvat nirdhanasya dhanavat tRSitasya jalavat tvamekaeva asmAkaM pAlayitA, nAsti tvatto'tiriktaH kazcid yamAsAdya zeSajIvanaM yApayiSyAmaH / evaM prArthayamAnAste 'avimusse' api zuSyeyuH prArthanAM kurvantaste zrAntA api bhaveyuH / kintu 'taM' sAdhum 'No labheja' no labheran svAdhInaM kartuM na te pArayanti yataH saMsAraduHkhAdudvi- TIkArtha 1 jisake agAra arthAt dhara nahIM hai arthAt jisane gRhatyAga kara diyA hai vaha anagAra kahalAtA hai / usako tathA jo saMyama ke pAlana ke lie eSaNA meM tatpara hai, jisane viziSTa tapasyA ke dvArA zarIra ko pUrI taraha tapA DAlA hai, aise zramaNa ko bAlaka ( putrAdi ) yA vRddha arthAt mAtA pitA Adi vRddha jana pravrajyA tyAgane ke lie prArthanA kareM aura kahe - bUDhe kI lakar3I ke samAna, aMdhe ke lie A~kha ke samAna, nirdhana ke lie dhana ke samAna aura pyAse ke lie pAnI ke samAna, eka tumhIM hamAre pAlanakarttA ho, tumhAre sivAya dUsarA koI aisA nahIM hai ki jisakA sahArA lekara hama apanA zeSa jIvana purA kre|' isa prakAra prArthanA karate hue ve thaka bhI kyoM na jAe~, kintu - TIartha - jene ghara nathI, eTale ke jeNe gharanA tyAga karyAM che, tene aNugAra kahe che. evA gharano tyAga karanAra, saMyamanA pAlanane mATe eSaNAmAM tapara, ane jeNe viziSTa tapasyA vaDe zarIrane pUre pUrU tapAvI nAMkhyu che evA zramaNane khAlaka (putrAdi) athavA vRddha (mAtA pitA Adi vRddha jane!) saMsArI kuTu bIe pratrajyAne tyAga karI nAkhavA mATe kadAca A prakArathI prAnA paNa kare ke- "vRddhanI lAkaDI samAna, AMdhaLAMnI AMkheA samAna, nirdhananA dhana samAna, ane tarasyAne mATe pANI samAna, eka tuja amAre pAlanakartA che tuja amAre nodhArAnA AdhAra che evI bIjI koipaNa vastu nathI ke jenA AdhAra laine ame amArUM bAkInu jIvana sukhethI vyatIta karI zakIe prakAranI prArthanA karanArA tene vinaMtI karI karIne thAkI javA chatAM paNa saMyamanA mArge thI calAyamAna karIne tene peAtAne AdhIna karI zakatA nathI. je saMsAranAM du:khAthI udvigna A zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 sUtrakRtAGgasutre jito viziSTasaMyamasthAnaM prApya viziSTatapasA saMtaptazarIro na kadApi teSAM pitrAdInAM vAkyebhyo mokSaparipanthibhyo vicalati / kintu sarvathA susthira eva mokSamArge sthito bhavatIti / uktaM ca bandhUnAM karuNAvAkyaM zrutvApi na nivarttate / saMyamebhyaH paro yogI muktidebhyaH samuktibhAk ||1||016 || muniranukUlaparISahAdapi na pracalati tatrAha 'jai kAluniyA' ityAdi / mUlam 1 2 4 6 as kAluNiyA NikAsiyA jai royaMti ya puttakAraNA / 7 8 10 11 12 13 daviyaM bhikkhUM samuTThiyaM No labbhaMti Na saMThavittaye // 17 // chAyA yadi kAruNikAni kuryuryadi rudaMti ca putrakAraNAt / dravyaM bhikSu samutthitaM na labhaMte na saMsthApayitum // 17 // usa sAdhu ko adhIna nahIM kara sakate haiM / jo saMsAra ke duHkhoM se udvigna ho cukA hai, jisane saMyama ke viziSTa sthAnako prApta karake ugra tapazcaraNa ke dvArA zarIra ko tapA liyA hai, vaha mokSamArga meM vighna svarUpa pitA mAtA Adi ke vacanoM se vicalita nahIM hotA hai / vaha mokSamArga meM pUrI taraha sthira hI banA rahatA hai| kahAbhI hai - " bandhUnAM karuNAvAkyaM " ityAdi / 66 'apane bandhujanoM ke karuNavAkyoM ko suna karake bhI utkRSTa yogI saMyama se nivRtta nahIM hotA hai, vahI mokSa prApta karatA hai ||16|| muni anukUla parISaha se bhI calAyamAna nahIM hotA, yaha kahate haiM-- " jai kAluNiyA " ityAdi / thai gayelA che. jeNe saMyamanuM viziSTa sthAna prApta karIne ugra tapasyAe dvArA zarIrane tapAvI nAMkhyu che, evA te aNugAra, meAkSamAga mAM vinnarUpa thaI paDe evAM mAtApitA AdinAM vacanAthI calAyamAna thatA nathI. parantu te aDagatA pUrvaka mAkSamArga para sthira 4 he che. udhuM pazu che - " bandhUnAM karuNAvAkya" tyAhi "peAtAnA andhujaneAnA karuNa vAkayA sAMbhaLavA chatAM paNa utkRSTa yAgI sayamathI nivRtta thatA nathI. evA sAdhuja meAkSa prApta kare che. // 165 have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke muni anukULa parISaha vaDe paNu saMyamanA bhAgeM thI yasAyamAna thato nathI." jaha kAluniyA" ityAdi - zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 515 anvayArthaH (jai) yadi te mAtApitrAdayaH, (kAluNiyANi) kAruNikAni karuNApradhAnAni vacanAni kAryANi vA (kAsiyA) kuryuH (jai) yadi te (puttakAraNA) putrArtham putramekamutpAdya tataH pravajyAgrahItavyetyarthaH, (royaMtiya) rudaMti ca rodanamapi kuryuH, tathApi (daviyaM) dravyam rAgadveSarahitatvAnmuktigamanayogyattvAdvAdravyabhUtam bhavyaM (samuTThiyaM) samutthitaM saMyamapAlanatatparam (bhikkhU) bhikSu sAdhum (No) no naiva (labbhaMti) labhaMte prApnuvanti tathA (Na saMThavittaye) na saMsthApayitum gRhavAse taM sthApayituM zaktA na bhavantItyarthaH // 17 // zabdArtha-'jai-yadi' yadi ve 'kAluNiyANi-kAruNikAni' karuNAmaya vacanabole athavA karuNAmaya kArya 'kAsiyA-kuryuH' kare 'jai-yadi' yadi ve 'puttakAraNA-putrakAraNAt ' putrake liye 'royaMti ya-rudaMti ca' rudana kare tobhI 'daviyaM-dravyam' dravyabhUta 'samuTThiyaM-samutthitam' saMyama karanemeM tatpara 'bhikkhubhikSum sAdhuko 'no-naiva' nahIM 'labhaMti-labhaMte' pravrajyAse bhraSTa karasakate hai tathA 'Na saMThavittaye-na saMsthApayitum' ve unheM gRhasthaliMga meM nahIM praveza karAsakate haiN|17| anvayArtha / yadi mAtA pitA Adi karuNAjanaka vacana kahe yA kArya kreN| agara ve putra ke lie roe~ arthAt aisA kahe ki eka putra utpanna karake phira dIkSA le lenA, to bhI rAgadveSa se rahita yA muktigamana ke yogya mokSAbhilASI tathA saMyama pAlana meM tatpara sAdhu ko ve prApta nahIM kara sakate aura use gRhavAsa meM sthApita nahIM kara sakate // 17 // zahAtha-'jai-yadi'- temA 'kAluNiyAni-kAruNikAni' samaya kyana mAse athavA duHyamaya jAya 'kAsiyA-kuyuH 42 'jai-yadi' te 'puttakAraNAputra kAraNAt ' putranA bhATe 'royaMti ya-rudaMti ca' 34na 42 te 5 daviya - dravyam' dravyabhUta 'samuTThiya-samutthitam' saMyama 421mA tat52 'bhikkhu-bhikSum' sAdhune 'no-naiva' nahIM 'labhati-labhaMte' pravanyAthI bhraSTa 42 cha, tathA 'Na saMThavittayena saMsthApayitum' teso tebhane arathasiMgamA praveza 42vI 24vA samartha nathI. // 27 // - sUtrArtha -- je mAtApitA Adi karuNAjanaka vacano kahe, athavA karUNAjanaka kArya kare eTale ke AjhaMdAdi kare, te paNa saMyamanuM pAlana karavAne dRDhanizcayI banelA te munine calAyamAna karI zakatA nathI. eTale ke teo tene evI kAkalUdI kare ke "eka putra utpanna karIne tuM dIkSA leje", te paNa rAgadveSathI rahita, mukitagamanane gya, mekSAbhilASI tathA saMyamapAlanamAM tatpara sAdhune gRhavA sarmA sthApita karavAne samartha banI zakatA nathI. I1chA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 sUtrakRtAGgasUtre TIkA 'jaI' yadi te mAtApitRputrakalatrAdayaH' 'kAluNiyANi' kAruNikAni karuNarasapUrNAni hRdayadrAvakANi saMyamazikharAt pAtakAni hInadInavacanAmi nAsti me tvadanyaH zaraNaM tvamevaiko vidyase ityAdi vilAsarUpANi vAMsi, 'kAsiyA' kuryuH 'jai ya' yadi vA 'puttakAraNA' putrakAraNAt putranimittaM kulabarddhanamekaputramutpAdya punarevaM kartumarhasIti, 'royaMti' rudaMti rodanaM kurvanti urastADana puraHsaraM netrarUpazuktipuTebhyakhuTitamuktAmAlAtaH muktAprapAtavAryazrudhArAparaMparAM mocayanti, tathApi 'daviyaM dravyabhUtam rAgadveSarahitatvAnmuktigamanayogyaM 'samuTiyaM' samutthitaM saMyamaprAsAdArohaNe tatparam / 'bhikkhU bhikSum 'No labhaMte' na labhaMte na pravajyAto bhraSTaM kartuM zaknuvanti / 'Na saMThavittaye' na saMsthApayituM tathA na saMsthApayituM gRhavAse sthApayituM na samarthAH bhavanti / sAdhoti pitRpramukhAH saMyama -TIkArthakadAcit mAtA, pitA, putra, kalatra Adi karuNa rasa se paripUrNa, hRdaya dravita karanevAle, saMyama ke zikhara se girAne vAle dInatA hInatA prakaTa karane vAle, 'tumhAre sivAya mere lie andha ko koI zaraNa nahIM haiM, eka mAtra tumhIM zaraNa ho' ityAdi vilAparUpa vacana kahe athavA 'kula ko baDhAnevAle eka putra ko utpanna karake phira saMyama pAlanA' isa prakAra kA ronA roe~, chAtI pITa pITa kara TUTI huI motiyoM kI mAlA se girane vAle motiyoM ke samAna AMsuokI dhArA bahAveM, phira bhI "ve rAga dveSase rahita hone ke kAraNa mukti gamanake yogya tathA saMyamake prAsAda para ArohaNa karane meM samartha tatpara bhikSukako pravrajyA-saMyama se cyuta calAyamAna karane meM samartha nahIM ho skte| punaH gRhavAsa me sthApita nahIM kara sakate / -ttiikadAca mAtA, pitA, patnI Adi karUNAjanaka, hRdayane dravita karanArAM saMyamane zikharethI nIce gabaDAvI denArA tathA dInatA hInatA prakaTa karanAra, tuM to amArA jevA nirAdhArane mATe AMdhaLAnI lAkaDI jevo che, tArA sivAya amAre koIne AdhAra nathI, amAre te mAtra tAro AdhAra che ItyAdi vacane kahe, athavA "kuLanI vRddhi karanAro eka putra utpanna karIne tuM saMyama aMgIkAra karaje, AvAM rodaNAM raDe, chAtI phUTI kUTIne AkaMda kare ane tUTelI mALAmAMthI kharI paDatAM matIo jevA AsuM sAre, te paNa teo, te rAgadveSathI rahita hovAne kAraNe mukitagamanane pAtra tathA saMyamanA prAsAda para ArohaNa karavAne udhata (tatpara) thayelA te bhikSune pratrajyA (saMyama)nA mArgethI yuta (calAyamAna) karIne gRhAvAsamAM pharI sthApita karavAne samartha thatA nathI. A kathananuM tAtparya e che ke zrI sUtra kutAMga sUtra: 1 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 517 tatparasAdhusamIpamAgatya yadi karuNAmayAni vacAMsi brUyuH mohavazAt , yadi vA karuNotpAdakaM kArya kuyuH, athavA putramuddizya rudanti, tathApi saMyamapAlane tasparo muktigamanayogyo muniH saMyamAnna pracalito bhavati, na vA gRhasthaliMga punaH prApnoti, svavrate sthiratvAt iti // 17 // ___ punarapi sUtrakAra Aha 'jaiviya' ityAdi / mUlam jaiviya kAmehiM lAviyA jai NojAhiNavaMdhiuM gharaM / jai jIviyaM nAvakaMkhae No labhaMti Na saMThavittae // 18 // chAyA yadyapi ca kAmailAvayeyuryadi nayeyurvaddhvAgRham / yadi jIvitaM nAvikAMkSeta no labhante na saMsthApayitum // 18 // sAdhu ke mAtApitA vagairaha koI svajana saMyamI sAdhu ke samIpa Akara yadi mohavaza karuNApUrNa vANI boleM yA karuNA janaka kArya kare athavA putra ke lie rodana kare, taba bhI saMyama pAlana meM tatpara mokSAbhilASI muni saMyama se calAyamAna nahIM hotA aura na phira gRhasthakA veSa dhAraNa karatA haiM, kyoMkI vaha apane saMyama pAlane meM sthira hotA hai // 17 // sUtrakAra punaH kahate haiM-'jaivi ya' ityAdi / zabdArtha--'jaivi ya-yadyapi' cAhe 'kAmehi-kAmaiH' zabdAdi rUpa kAmabhogoM meM 'lAdhiyA-lAvayeyuH pralobhana de 'jai-yadi' athavA 'baMdhiuM-badadhvA bAMdhakara 'ghara-gRham ghara para 'NojjAhiNa-nayeyuH' le jAve 'jai-yadi paraMtu yadi sAdhunA mAtApitA Adi saMsArI svajane sAdhunI samIpe AvIne mehane adhIna thaIne karUNApUrNa vacane bole, athavA karUNAjanaka kArya kare athavA putrane mATe (putra utpanna karIne javA mATe Agraha kare, AkaMda kare ke chAtI kUTe, chatAM paNa saMyamapAlanamAM aDaga ane mokSAbhilASI e te muni calAyamAna thaIne gRhasthane veSa dhAraNa karate nathI, paraMtu aDagatA pUrvaka saMyamanuM pAlana kare che. chA vajI sUtrA2 4 cha - "jai vi ya" chatyA - zA--'jaivi ya-yadyapi' yA 'kAmehi kAmaiH' zaNDa vagaire 35 ma sAgamA 'lAviyA lAvayeyuH' prasolana mApe ' jai-yadi' athavA 'baMdhiu-badhyA madhine 'dharagRham ' gha252 'NojjAhiNaH yuyena' as onya 'jai-yadi' paraMtu te sAdhu zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 sUtrakRtAGgasUtre anvayArthaH (vi) yadyapi ( kAmehiM ) kAmaiH zabdAdirUpaiH (lAviyA) lAvayeyuH pralobhanaM dadyuH (jai) yadi vA (baMdhiuM) baddhvA ( gharaM ) gRham ( NojjAhi Na) nayeyuH Namiti vAkyAlaMkAre (jai) yadi parantu yadi sa sAdhuH, ( jIviyaM ) jIvita saMyamarahitajIvanam (nAvakakhae) nAvakAMkSeta nAbhilaSeta tadA 'No (labbhaMti) no labhate te kuTuMbijanAH taM sAdhuM svAdhikAre naiva kurvanti tathA (Na saMThavittae) na saMsthApayituM gRhe sthApayituM na zaknuvantIti ||18|| --TIkA 'javi ya' yadyapi sAdhoH sAMsArika kuTuMbipuruSAH, 'kAmehi lAviyA ' kAmaiH -- zabdAdi manojJakAmabhogaiH lobhayeyuH sAdhave kAmAdinA pralobhanaM dadyuH, 'jai baMdhiu' yadi vA bandhayitvA kruddhAH santo hastapAdAdikaM bandhayitvA, 'gharaM - vaha sAdhu 'jIviyaM jIvitam saMyama rahita jIvanako 'nAvakakhae - nAvakAMkSeta nahIM cAhatA hai 'No labbhaMti--no labhante' ve use vazameM nahIM kara sakate hai 'Na saMThavittae - - na saMsthApayitum: aura use gRhastha bhAva meM nahIM rakha sakate hai || 18 // -anvayArtha yadyapi ve svajana zabdAdi kAmabhogoM kA pralobhana de athavA bA~dhakara ghara le jAe~ / parantu sAdhu yadiasaMyama jIvana kI akAMkSA na kare to ve use apane adhikAra meM nahIM kara sakate aura na ghara meM rakha sakate haiM / // 18 // - TIkArtha- sAdhu ke svajana ko bhale hI zabda Adi manojJa kAmabhogoM kA pralobhana de athavA kruddha hokara usake hAtha aura paira bA~dha kara ghara le jAe~ 'jIviya - jIvitam ' saMyama vagaranA bhavanane 'nAvaka khae- nAvakAMkSet' na icche 'No bhati-no labhate te' tene vazamAM rI zatA nathI. 'Na saMThavittapa-na saMsthApayitum' ane tene gRhastha bhAvamAM rAkhI zakatA nathI. 185 - sUtrArtha - kadAca te svajano tene zabdAdi kAmabhAgAnuM praleAbhana batAve, athavA tene parANe khAMdhIne ghera lai jAya, to paNa asaMyama jIvananI AkAMkSA na rAkhanAra te sAdhune teo saMyamanA mArge thI calAyamAna karI zakatA nathI ane parANe gharamAM rAkhI zakatA nathI. 18 -TIartha - te sAdhunA svajano tene zabdAdi manojJa kAmabhogAnuM pralAbhana batAvIne paNu sayamanA mAgethI calAyamAna karI zakatA nathI. teo kadAca krodhAvezamAM AvI jaine zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 519 jAhiM gRhaM nayeyuH, 'jai' yadi, parantu yadi 'jIviyaM nAvakakhae jIvitaM nAvakAMkSet parantu yadi sa sAdhuH asaMyamajIvanaM nAvakAMkSet / tadA 'No labbhaMti' nolabhante 'Na saMThavittae' na gRhe'saMyamajIvane saMsthApayituM zakSyati / ayaM bhAvaH yadi saMyamaparipAlanazIlaM sAdhu sAdhu saMbandhinaH sAdhusamIpamAgatya sAdhuM viSayabhogena pralobhayeyuH | asaphalAH santaH kruddhA yaSTrayAdinA tADayanto yadi vA sAdhuM baMdhayitvA gRhaM nayeran etAdRzaM anukUlapratikulopasarga kuryuH / parantu etAdRzA anukUlapratikUlopasargadvArA paripIDito'pi sAdhu yadi asaMyamajIvanaM nAbhilaSati, tadA tasya parivArAH taM sAdhuM svAdhikAre AnIya gRhe sthApayituM samarthA na bhavanti / paramAnandajanakaM zAradacandravanirmala suvedIsamudraziziraM nirmalaM jalaM pItvA kAmabhogarUpaM kSArAzucirUpaM viSayajala ko hi pAtumabhivAMchet na kopi iti // 18 // parantu sAdhu yadi asaMyama jIvana kI icchA na kare to ve use pA nahIM sakate aura na ghara meM rakha sakate haiM / tAtparya yaha hai - saMyama kA pAlana karane kI rucivAle sAdhu ke sambandhI yadi sAdhu ke samIpa Akara viSayabhogoM kA lAlaca deveM aura jaba usameM saphala na hoM to kruddha hokara lakaDI Adi se pITane lage yA bA~dhakara ghara le jAe~ arthAt isa prakAra kA anukUla yA pratikUla upasarga kare, taba bhI anukUla aura pratikUla upasargoM dvArA pIDita hokara bhI sAdhu yadi asaMyama jIvana kI icchA nahIM karatA hai to usake parivAra vAle usa sAdhu ko apane adhikAra meM lAkara ghara meM rakhane ko samartha nahIM ho sakate / paramAnanda ko utpanna karane vAle, zaratkAlIna candramA ke samAna nirmala, sudhA ke samAna susvAdu, kSIrasAgara ke jala ke samAna zItala aura nirmala jala ko pIkara tenA hAtha paga bAMdhIne tene parANe ghera lai jAya che, parantu asaMyama jIvananI te sAdhu IcchA ja na kare teA tee tene gharamAM paNa rAkhI zakatA nathI. tAtparya e che ke saMyamanu pAlana karavAnI rucivALA sAdhunA saMsArI svajane sAdhunI samIpe AvIne tene viSaya bhAgeAnI lAlaca Ape, ane te rIte tene samajA vavAmAM niSphaLa javAthI krodhe bharAIne tene lADI Adi vaDe mAravA lAgI jAya,athavA khAMdhIne ghera laI jAya, eTale ke A prakAranAM anukULa ane pratikULa upasargo dvArA pIDita thavA chatAM paNa jo sAdhu asaMyamI jIvananI icchA kare nahI' teA tenA svajanA paNa te sAdhune peAtAnA adhikAramAM laine tene parANe gharamAM rAkhI zakavA ne sama thatA nathI. paramAnaMda utpanna karanAra, zaraRtunA candramAM jevu niLa, amRta jevuM mIThuM, ane zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsUtra sehaMni ya NaM mamoiNo mAyApiyA ya suyA ya bhAriyA pomAhi Na pAsao tuma logaM paraM pi jahAsi posa nno|19|| --chAyA- zikSayati ca mamatvavanto mAtApitA ca sutAzca bhAryAH / poSaya no darzakastvaM lokaM paramapi jahAsi poSaya naH // 19 // anvayArtha--- (mamAiNo) mamatvavantaH (mAyApiyA ca) mAtApitA vA jananIjanako kAmamoga rUpI khAre aura gaMde viSama rUpI jala ko pIne kI kauna abhilASA karegA ? koI nahIM // 18 // zabdArtha-'mamAiNo--mamatvavantaH' yaha merA hai aisA jAnakara snehakarane vAle usake mAyApiyA ya--mAtApitA ca' mAtApitA muyA ya-sutAH' putra aura 'bhAriyA--bhAryAzca' strI 'sehaMti ya--zikSayaMti ca, zikSAbhI dete hai ki 'tuma pAsao-tvam darzakaH' tuma sUkSma darzI ho 'posAhi-poSaya' 'Na--asmAn hamArA 'paraMpi--paramapi' dUsare bhI -- loga-lokam' lokako 'jahAsi-tyAjasi kharAba kara rahe ho ataH 'No--naH' hamArA 'posa--poSaya' poSaNa karo // 19 // -anvayArtha mamatA vAle mAtA, pitA putra aura patnI aise zikSA dene vAle vacanoM kSIra sAgaranA jaLanA samAna zItala ane nirmaLa jaLanuM pAna karIne, kAmaga rUpI khArA gaMdA ane viSama jaLanuM pAna karavAnI abhilASA keNa kare ? ( koI paNa na kare) gAthA 18 zahAtha --'mamAiNo-mamatvavantaH' yA bhA3 che se tIna sne 42vAvANA tenA 'mAyApiyA ya-mAtA pitA ca' mAtA pitA 'suyA ya-sutAH' putra bhane 'bhAriyAbhAci' sI 'leya ti ya-zikSayati ca' zikSA 5 mAghe cha : 'tuma pAsao-tvam darzakaH' tame sUkSma ch| 'posAhi-poSaya' pAsana 42 / 'Na-asmAn ' mA3 'parapi-paramapi' mIon 5 'lIgaM-lokam' sone 'jahAsi tyajali' 51 arI 2chA ch| methI 'No-naH' bhA3 'pola-poSaya' !SA 42 // // 16 // suutraathsUtrakAra pUrvagAthAmAM pratipAdita viSayanuM AgaLa nirUpaNa kare che. te sAdhu pratye samatAbhAvathI yukata evA tenA mAtA, pitA, putra ane patnI tene zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zra a. 2. u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 521 ityarthaH, (suyA ya) sutAH putrAzca (bhAriyA) bhAryAzca svakIyA patnyaH (sehati ya zikSayati ca zikSAprAyaM vacanamuccArayati ca, (tuma) tvam (pAsao) darzaka; sUkSmArthadraSTA tvamasItyarthaH, (posAhi) poSaya paripAlaya (Na) na asmAn (paraMpi) paramapi 'logaM lokaM' (jahAsi)-tyajasi ataH (No) naH asmAn (posa) poSaya paripAlayetyarthaH // 19 // TIkA ___ 'mamAiNo' mamatvavantaH 'mAyApiyA ya suyA ya bhAriyA' mAtApitAcasutAca bhAryAH mohavazena 'sehaMti' zikSayanti sAdhu navadIkSitam / zikSAvacanamAha---- 'tuma pAsao' tvamasi daradarzI 'posaNo' poSaya na poSayA'smAn paraM vi' paramapi 'loga' lokaM paralokamapi tyajasi, asmAn pAlayataste paraloko'pi kA uccAraNa karate haiM tuma sUkSma bAtoM ko samajhane vAle ho, ataHhamArA poSaNa kro| agara hamArA poSaNa nahIM karate to apane paraloka kA tyAga karate ho arthAt use vigADate ho| ataeva hAmarA poSaNa karo // 19 // -TIkArthamAtA, pitA, putra aura patnI mohake vaza hokara navadIkSita sAdhuko isa prakAra sikhAte haiM- tuma dUradarzI ho, ataH hamArA poSaNa kro| hamArA pAlana nahIM karoge to tumhArA paraloka bhI suvyavasthita nahIM hogaa| ataeva hamArA poSaNa kro| navadIkSita sAdhukA mAtA pitA putra patnI Adi svajana yoM sikhalAte haiN| tumhAre sivAya hamArA koI Azraya nahIM hai| dekho, tuma vidvAn ho, e upadeza Ape che ke - tame sUkSma vAta samajanAra che, te amAruM piSaNa karavAnI tamArI pharaja ne samaje. jo tame amAruM piSaNa nahIM kare te tamAre parabhava bagADaze tethI tamAre amArUM piSaNa karavuM ja joIe". 19 -ttiijiimAtA, pitA, putra ane patnI mehane adhIna thaIne navadIkSita sAdhune A pramANe zikhAmaNa Ape che-"tame daradazI che, te amAruM piSaNa karavAnI tamArI pharaja adA kare je tame amArA pratyenI pharaja nahIM bajAve te tamAro A bhava ane parabhava bagADaze" tAtparya e che ke mAtA, pitA, putra, patni Adi svajane navadIkSita sAdhune pitAne gaNIne A pramANe zikhAmaNa Ape ke he putra! ( he pitAjI!, he svAmI!) tame amAre tyAga karIne sAdhu banyA hovAthI amane ghaNuM ja duHkha thAya che. tamArA sivAya amAre zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 sUtrakRtAjapace suvvasthito bhavet / tasmAt 'posa No' poSaya napoSaNaM kuru / navajAta dIkSaM mAtRpitRputrakalatrAdayo bAndhavAH zikSayanti, ayaM mameti matvA te kathayanti / he putra ! bhavadartha vayaM atiduHkhino bhvem| bhavantaM vihAya nAnyaH kadhidastyasmAkaM zaraNam / tvaM pazya, tvamasi vidvAn atastvamasmAn pAlaya / anyathA sAdhubhAvamAsAdha tattyAgAt ayaM lokastu tvayA vinAzita eva / asmAkamapAlane paralokamapi nAzayiSyasi / svajanAnAM paripAlanena mahApuNyaprApti bhavati / asmAnpAlayetyAdhupasarga karotIti // 19 // ___ pUrvopadazitopasarga dhitAH ke vana malinasatvAH punarapi saMsAramevA''vizanti, ityAha- 'anne' ityAdi / mUlam anne annehi mUcchiyA mohaM jaMti naro asaMvuDA visamaM visamehiM gAhiyA te pAvehi puNNo pagabbhiyA // 20 chAyAanye'nyeSu mUcchitA mohaM yAnti narA asNvRtaaH| viSamaM viSama hitAste punaH pApaiH pragalbhitAH // 20 // ataH hamArA pAlana karo / anyathA sAdhu hokara tumane yaha bhava to bigADa hI liyA hai, hamArA pAlana na karane ke kAraNa paraloka bhI naSTa kara DAloge svajanoM kA pAlana poSaNa karane se mahAn puNyakI prApti hotI hai / ataeva tuma hamArA pAlana karo / isa prakAra ve upasarga karate haiM // 19 // pUrvokta upasargoM se pIDita hokara koI koI durbala hRdaya punaH saMsAra meM praveza karate haiM, yaha kahate hai- 'anne' ityAdi / koI AdhAra nathI. tame ghaNuM ja vidvAna che, chatAM ATaluM paNa samajatA nathI. amAruM pAlana poSaNa karavAnI tamArI pharaja che. tamArI pharaja cukIne tame A bhava te bagADe ja che ane parabhava paNa bagADavAnA ja cho. svajanenuM pAlana poSaNa karavAthI mahAna puNyanI prApti thAya che. mATe tame saMsArI banI jaIne amAruM pAlana kare A prakAranI zikhAmaNa teo te navadIkSita sAdhune Ape che. A prakAre teo upasarga kare che. gAthAnA pUrvokta upasargothI pIDita thaIne kaI keInabaLA mane baLavALA sAdhuo saMsAramAM 57 che, te pAta sUtrA2 ve 48 42 cha "anne,' tyAha zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakato nijaputropadezaH 523 anvayArtha:(asaMvuDA) asaMvRttAH saMyamavarjitAH, (anne narA) anye narAH kaMcana kAtarAH (annehiM) anyeSu mAtRpitrAdiSu (mucchiyA) mUcchitAH gRddhAH (mohajati) mohaM yAnti (visamehiM) viSamaiH, saMyamahInapuruSaiH (visama) viSamamasaMyama (gAhiyA) grAhitAH svIkAritAH santaH (puNo) punaH punarapi (pAvehiM) pApaiH pApakarmasu 'pagabbhiyA'-pragalbhitAH dhRSTatAM gatA iti // 20 // TIkA----- 'asaMvuDA' asaMvRtAH sarvaviratilakSaNasaMyamabhAvavarjitAH, 'anne narA' anye narAH sAdhubhAve aparipakamatayaH kAtarAH puruSAH, 'annehiM mUcchiyA' zabdArtha--'asaMvuDA--asaMvRtAH' saMyamarahita 'anne narA-anye narAH' dUsare manuSyaH annehi--anyeSu' mAtApitA Adi dUsare meM 'mucchiyA--mUJchitA' Asakta hokara 'moha jaMti--mohaM yAnti mohako prApta hote haiM ghisamehi--viSamaiH' saMyamarahita puruSoM ke dvArA :visama-viSamam' asaMyamako 'gAhiyA-grAhitAH' svIkAra karAye huve ve puruSa :puNo--punaH' phira 'pAvehiM-'pApaiH' pApakarmakarane meM 'pagabbhiyA-pragalbhitAH dhRSTa hojAte haiM // 20 // -anvayArthasaMyama se rahita koI kAyara jana mAtA pitA Adi meM mUrchita hokara apanI pravrajyAkA tyAga karake mohako prApta hotA hai| asaMyamI purUSoM dvArA mAtA pitA dvArA asaMyama jinhe grahaNa karavAyA gayA haiM aise ve punaH pApa karmoM meM dhRSTa bana jAte haiM // 20 // zahAtha-' asaM buDA-asaMvRDAH' sayamA annenarA-anye narAH' mInala manuSya 'annehi-anyepu' mAtA pitA vigerebhA 'mucchiyA-mucchitAH' yAsata thAne 'moha jati-mAha yAnti' bhADane prAta thAya cha 'visamehi-viSamaiH' sayabha kAra 53SAMnA dvArA 'visama-viSamam ' masayama ne 'gAhiyA-grAhitAH' svI2 42ye te 535 'puNo-punaH' 5 'pAvehi-pApaiH' pA5 42vAmA 'paganmiyA-pragalbhitAH' dhRSTa thaI jAya che. para -suutraathmAtApitA Adi pratyenA mUchabhAvane kAraNe kaI kaI kAyara sAdhuo pitAnI pravajyAne (saMyamane) tyAga karIne pharI saMsAramAM praveza kare che. asaMyamI purU dvArA mAtApitA dvArA jemane asaMyama grahaNa karAvavAmAM Avyo che evAM teo pApakarmamAM evA to pravRtta thaI jAya che ke pApakarma karatAM teo lajijata paNa thatA nathI para zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 __ sUtrakRtAGgasUtre anyeSu mAtRpitRkalatrAdiSu mUrchitAH gRddhibhAvaM gatAH, 'moha jaMti' mohaM yAntiasaMyamAnuSThAne mohaM prApnuvanti / tathA 'visamehiM visamaM gAhiyA' viSamaiH mohagrastamAtApitRkalatrAdibhiH viSamaM asaMyamasaMsArabhAvaM grAhitAH svIkAritAH 'puNo pAcehiM pagambhiyA' punaH pApeSu prANAtipAtAdhaSTAdaza pApeSu pragalbhitAH AsattA bhavaMti, punarapi pApakarmAcaraNe dhRSTatAM prAptA bhavaMti pApakarmakurvANA api na lajjante kazcidalpabuddhirasaMyataH puruSaH mAtRpita prabhRtisvajanopadezamavApya teSveva saMsArasahAyakaparivAreSu mUcchito bhavati, sa asaMyamo asaMyatapuruSairasaMyama grAhitoH punarapi pApakarmaNyeva saMsakto bhavati / rAgadveSAdInAM prabalasaMskArabalAt punaH saMsAre eva patatIti bhAvaH // 20 // -TIkArthasarvavirati saMyama se rahita, sAdhutA meM aparipaka buddhivAle kAyara puruSa mAtA pitA patnI Adi meM mUrchita hokara mohakA prApta ho jAte haiN| viSana arthAt mAtA pitA kalatra Adi ke dvArA unhe punaH asaMyama grahaNa karavA diyA jAtA hai| aise puruSa phira se prANAtipAta Adi aThAraha prakAra ke pApa karane meM dhRSTa bana jAte haiM arthAt pApakarma karate hue lajjita nahIM hote haiN| tAtparya yaha hai ki koi alpa buddhi asaMyamI puruSa mAtA pitA Adi svajano kA upadeza pAkara unhI meM-saMsAra ke sahAyaka parivAra meM mUcchita ho jAtA hai / usa asaMyamI puruSa punaH asaMyama grahaNa karavA dete haiM aura vaha punaH pApakarma meM Asakta ho jAtA hai| arthAt vaha rAgadveSa ke prabala saMskAra ke bala se punaH saMsAra meM hI par3a jAtA hai arthAt saMyama se bhraSTa ho jAtA hai // 20 // -ttiisarvavirati rUpa saMyamathI rahita, aparipakava buddhivALa, saMyamanuM mAhAsya nahIM samajanAra te kAyara purUSa mAtA, pitA, patnI AdimAM mUrNita thaIne mehane vaza thaIne saMyamane parityAga kare che. "viSama eTale ke mAtA, pitA, patnI Adi dvArA tene pharI asaMyamane mAge-lAvI devAmAM avAya che, e purUSa pharI prANAtipAta Adi 18 prakAranAM pApakarmomAM dhRSTa banI jAya che, eTale ke evAM pApo sevatA lajajA anubhavato nathI. tAtparya e che ke keI alabuddhi, asaMyamI purUSa mAtA, pitA Adi svajanene pUrvokta upadeza sAMbhaLIne temanAmAM ja (saMsAranA sahAyaka parivAramAM) Asakta thaI jAya che. te sAdhune teo pharI asaMyama grahaNa karAve che. eTale ke pharI gRhasthAvAsamAM praveza karAve che. ane A prakAre gRhasthAvAsamAM pAchA phare te purUSa pharI pApakarmomAM Asakata thaI jAya che. eTale ke rAgadveSanA prabaLa saMskAranA prabhAvathI pharI saMsAranA mehamAM phasAI jaIne pApakarmamAM pravRtta thaI jAya che. eTale ke te saMyamanA mArgethI yuta thaIne saMsAranI mAyAmAM pharI phasAIjAya che. ra0 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru.a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 525 ____ mAtApitryAdikuTuMbasnehapAzayaMtritaH saMyamAt bhraSTaH saMsAracakrameva bhramati, tarhi AtmArthibhiH sAdhubhiH kiM kartavyamityupadizati zAstrakAraH 'tamhA davi' ityAdi / mUlam tamhA davi ikkha paMDie pAvAo virae abhinivvuDe / paNaye vIra mahAvIhiM siddhipahaM NeyAuyaM dhuvaM // 21 // chAyA tasmAdravya IkSasva paNDitaH pApAdvirato'bhinivRtaH / praNatA vIrA mahAvIthIM siddhipathaM netAraM dhruvam // 21 // mAtA pitA Adi kuTumbI janoM ke snehake bandhana meM par3A huA saMyamabhraSTa puruSa saMsAra cakra meM hI bhramaNa karatA hai, to AtmArthI sAdhuoMko kyA karanA cAhie ? zAstrakAra isa viSaya meM upadeza dete haiM-- 'tamhA davi ityaadi| zabdArtha--tamhA--tasmAt , isaliye (mAtA pitAmeM Asakta hokara pApakarma karate haiM isaliye) 'davi-dravyo' mukti gamana ke yogya athavA rAgadveSarahita 'ikkha--ikSasva vicAro 'paMDie--paMDitaH' sat asat ke viveka se yukta tathA 'pAvAo--pApAt' pApase (pApa janaka anuSThAnase) 'virae--virataH' nivRttahokara abhinivvuDe 'abhinivRtaH zAnta ho jAo kAraNakI 'vIre--vIraH karmake vidAraNa karane meM samartha puruSa 'mahAvIhiM--mahAvIthIm' mahAmArgako 'paNae-praNatAH' prApta karate hai 'siddhipadaM-siddhipatham' jo mahAmArga siddhikA mArga 'NeyAuyaM--netAram' mokSake pAsa le jAnevAlA aura 'dhuMva--dhruvam' nizcala hai // 21 // mAtA, pitA Adi svajanenA snehanA bandhanamAM baMdhAyela te saMyamabhraSTa purUSa saMsAra cakramAM ja bhramaNa karyA kare che. te AtmAthI sAdhuoe zuM karavuM joIe? A prazna uttara huvenI gAthAmAM sUtrAre sAdhya cha- "tamhA davityAhi zahAtha---'tamhA-tasmAt ' te Ne (mAtAmA mAsata thana-tIna dhane) pA54 42 che te bhATa) 'davi dravyo' bhuti mana mATe yogya athavA rAgadveSa hita thaIne 'ikkha-ikSasva' viyArIsa paMDie-paMDitaH' satya asatyanA vivethI yukta tathA pAvAo-pApAt ' pAthI (5.5 113 anuSThAnathI ) virae-virataH' nivRtta ne / abhinivvuDe-abhinivRttaH' zanta 25 mA 1291 3 'vIre-vIraH' bhn|| vihAra 42vAmI samartha 535 'mahAvIhi-mahAvIthIm ' bhADA bhAgane 'paNae-praNatAH' prApta 42 che. siddhipada-siddhipatham' mahAmArga-sidvanI bhAga 'NeyAuyaM-netAram' bhAkSanA pAse sa vAvANI mane 'dhuva-dhRvam nizcale che. // 1 // zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 sUcakRtAGgasUtre anvayArthaH (tamhA) tasmAt yasmAt mAtApitrAdiSvAsaktAH pApaM kurvanti tasmAt 'davi' dravyo muktigamanayogyaHsAdhuH sat tvam (ikkha) IkSasva paryAlocayetyarthaH, evaM (paMDie) paMDitaH sadasadvivekayuktaH, (pAvAo) pApAt pApajanakAnuSThAnAt, (virae) virataH nivRtto bhUtvA (abhinivvuDe) abhinivRtaH zAMtobhUyAH ityarthaH yataH (vIre) vIrAH karmavidAraNe samarthAH puruSAH (mhAvihi) mahAvIthIm=mahAmArgamityarthaH, (paNae) praNatAH prahvIbhUtA bhavanti prApnuvantItyarthaH, (siddhipaha) siddhipatham (NeyAuyaM) netAram (dhuvaM) dhruvam nizcalamiti // 21 // TIkA he ziSya ! 'tamhA' tasmAtkAraNAt 'davi dravyam , mokSagamanayogyaH yadvA rAgadveSarahito bhUtvA tvam 'ikkha' IkSasva vicAraya vivekabuddhayA, 'paMDie' paNDitaH, - anvayArtha - mAtA pitA Adi svajano meM Asakta puruSa pApakA upArjana karate haiM, isa kAraNa muktigamana ke yogya mokSAbhilASI sAdhu vicAra kare sat aura asat ke vicAra se yukta tathA pApajanaka kAryoM se virata hokara zAnta ho,kyoMki karmoMkA vidAraNa karane meM samartha puruSa mahAmArgako prApta karate haiM / vaha mahAmArga siddhikA patha hai, mokSakI ora le jAne vAlA hai dhruva aura nizcita hai // 21 // TIkArthahe ziSya ! isa kAraNa mokSagamana ke yogya athavA rAgadveSa se rahita hokara vicAra kro| sat asat ke vivekase yukta medhAvI muni pApa se -suutraath:mAtA, pitA Adi svajanemAM Asakta thayela purUSa pApanuM upArjana kare che. A kAraNe mukitagamanane pAtra, mekSAbhilASI sAdhue vicAra karavo joIe. sat ane asanA vivekathI yukata thaIne teNe pApajanaka kAryothI nivRtta thavuM joIe ane krodhAdine tyAga karIne samatA bhAva dhAraNa karavuM joIe. kAraNa ke jeo karmanuM vidAraNa karavAne samartha hoya che, te puruSe mahAmArgane prApta kare che. te mahAmaga siddhine mArga che ane mokSadhAmamAM laI janAre nizcita mArga che. ___-ttiiarthhe ziSyo! te kAraNe mekSagamanane pAtra thaIne athavA rAgadveSane tyAga karIne vicAra kare. sat asanA vivekathI yukta medhAvI munie pApakarmothI virata (nivRtta) thavuM joIe zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH sadasadvivekayukto medhAvI muniH, 'pAvAo' pApebhyaH 'virae' virataH nivRttaH 'abhiniogDe' abhinirvRtaH krodhAdiparityAgAt zAnto bhava / tathA epa mArgaH vIrANAM 'vIre' vIrAH karmavidAraNe samarthAH puruSAH, 'mahAvIhiM' mahAvIthIm vizAlamArgama, mokSamArgam, kathaMbhUtaM tatrAha 'siddhipaham' siddhipathaM siddhermokSasyopAyabhUtam samyagjJAnAdiratnatrayarUpaM 'NeyAuyaM' netAraM mokSaprApakaM 'dhuvaM' dhruvam nizcalam mArga 'paNa' praNatAH prIbhUtAH prApnuvanti ke vIrAH vIrAH karmavidAraNasamarthAH / he ziSya ayaM mArgaH vIrANAM dhIrANAM karmapaMcAnanavidAraNe samarthAnAM parISahopasargasaha ne meruvat sthirANAM na tu kAtarANAM saMsArasukhalipsUnAmayaM mArgaH tasmAt tvamapi kuTumbasnehaM parityajya parISahopasargasaha ne dhIro bhUtvA saMyamamArge vicara iti bhAvaH // 21 // punarapi upadezaM dadat uddezakamupasaMharannAha 'veyAliya' ityAdi / mUlam 1 2 5 6 veyAliyamagga mAgao maNavayasA kAyeNa saMvuDo / 3 he 11 7 8 9 10 12 13 citrA vittaM ca NAyao AraMbhaM ca susaMvuDe care ||22|| fara ho aura krodhAdikA tyAga karake zAnta ho / vIra puruSoM kA yahI mArga haiM / karma vidAraNa meM samartha vIra puruSa mokSake upAya samyAjJAnAdi ratnatraya - rUpa, mokSa prApta karAne vAle aura dhruva arthAt nizcala mahAmArga - mokSamArga ko prApta hote haiM / bhAva yaha hai hai ziSya ! yaha mArga vIroM kA dhIroM kA karmarUpI siMha ko vidAraNa karane me samarthoM kA tathA parISada aura upasarga ko sahana karane meM merU ke samAna sthira puruSoMkA hai / saMsAra ke sukhoM kI abhilASA karane vAle kAyaroMkA yaha mArga nahIM haiM / isa kAraNa tuma bhI parivArakA anurAga tyAga kara tathA parISaho aura upasargoM ko sahana karane meM dhIra hokara saMyama ke mArga meM vicaro // 21 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 ane krodhAdino tyAga karIne samatA bhAva dhAraNa karavA joie. vIra purUSAnA eja mA che. karmAM vidyAraNu karavAne samartha heAya eve purUSa samyag jJAna Adi ratnatrayanI ArAdhanA karIne meAkSa prApta karAvaranAra dhruva (nizcala) mahAmArga mokSamArgane prApta kare che. A kathanane bhAvArtha e che ke he ziSyA ! A mArga vIrAnA mArga che, dhIrAnA mAga che, kamarUpa zatruonu vidyAraNa karavAne samartha sahAnA A mArga che, parISaheA ane upasargAne merUnI jema aDaga rahIne sahana karI zakanAranA A mAga che. soMsAranAM sukhAnI abhilASA karanArA kAyAnA A mArga nathI, te kAraNe tame paNa kudrumanA anurAga choDI daine parISaheA ane upasargAne aDagatA pUrvaka sahana karIne A saMyamanA mArga para vicaraNa kare. AgAthA 215 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 sUtrakRtAnasUtre chAyA vaidArakamArgamAgato manasA vacasA kAyena saMvRtaH / tyaktvA vittaM ca jJAtIMzca AraMbhaM ca susaMvRtazcaret // 22 // anvayArthaH (veyAliyamagaM) vaidArakamArgam karmavidAraNe samarthamArgamityarthaH, (Agao) AgataH tAdRzamArgaprApta ityarthaH / (maNavayasA) manasA vacasA (kAyeNa) kAyena (saMvuDo) saMvRtaH sAvadhapravRttirahitaH san (vitta) vittaM dhanaM (ca NAyao) jJAtIn svajanAn (ca) ca punaH (AraMbha) AraMbham sAvadhAraMbham (ciccA) tyaktvA (susaMdhuDe) susasaMvRtaH indriyaiH saMvRta ityarthaH (care) caret saMyamAnuSThAnam iti // 22 // ____ punaH upadeza dete hue aura udvezakakA upasaMhAra karate hue kahate haiM " veyAliya zabdArtha- 'veyaliyamagga--vaizAlikamArgam' karmako vidAraNa karane meM samartha mArgameM 'Agao-AgataH' Akara 'maNavayasA manasA vacasA' mana vacana aura 'kAyeNa kAyena' zarIrase 'saMvuDo--saMvRtaH' guptahokara arthAt sAvadhapravRttise rahitahokara 'vitta--vittam dhana tathA 'NAyao-jJAtIn' jJAtivarga 'ca-punaH' aura 'AraMbhaM -AraMbham' AraMbhako 'ciccA-tyattavA' choDakara 'susaMvuDe-susaMvRttaH' uttama saMyamI hokara 'care-caret' saMyamAnuSThAnakA pAlana kare // 22 // --anvayArtha-- karma vidAraNa meM samartha patha ko prApta, mana vacana aura kAyase saMvarayukta arthAt sAvadha pravRtti se rahita, dhana svajana aura AraMbhako tyAga kara tathA indriyo se savRta hokara saMyama kA pAlana kare // 22 // have sUtrakAra A uddezakane upasaMhAra karatA A pramANe upadeza Ape che. "beyAliya"tyAdi hAtha-'veyAliyamaga-vaizAlikamArgam' bhane vihA29 42vAmA samaya bhAgamA 'mAgao-AgataH' bhAvIne 'maNavayasA-manasA vacasA' bhana, kyana ane 'kAyeNakAyena' zarIrathI 'saMvuDo-saMvRtaH' gupta dhane arthAt pA54 vANI pravRttithIDita ne vitta-vittam' dhana tathA 'NAyao-jJAtIn' zAtivarga va punaH ane 'AraMbha-AraMbham' bhAlane 'ciccA-tyatvA' chADIne susaM vuDe -suMsavRtaH, uttama sayabhI thane caresaret' saMyamAnuSThAnanu pAlana 430 // 22 // . _ -suutraathkarmavidAraNane mATe samartha evA saMyamanA mArgane prApta karIne, mana, vacana ane kAyAe karIne saMvRtta (saMvara yukta) bane eTale ke sAvadya pravRttino pAra tyAga karo, ane Arabhane tyAga karIne tathA jitendriya thaIne saMyamanuM pAlana kare. raro zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. . a. 2 u. 1 bhagavadAdinAthakRto nijaputropadezaH 529 TIkA 'veyAliyamaggaM' vaidArakamArgam , karmavidAraNasamarthamArgam samyagjJAnadarzanacAritrarUpam 'Ago' AgataH prApta ityarthaH, tathA 'maNavayasA kAyeNa saMvuDo' manasA vacasA kAyena saMvRtaH sAvadhapravRttirahitaH 'vittaM NAyao' vittaM jJAtIMzva vitta-hiraNyasuvarNAdirUpam jJAtIMzca-svajanaparivArAdikuTumbam ca punaH 'AraMbhaM' AraMbhaM ca 'ciccA' tyaktvA 'susaMvuDe' susaMvRtaH san 'careM caret vicaret saMyamamArge / karmanivArakamArgamAgato manovAkAyaiH saMvRto dhanadhAnyasvajanaparivArAn tathA sAvadhavyApArAMzca parityajya jitendriyo bhUtvA saMyamArAme vicaret iti // 22 // itizrI vizvavikhyAta---jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApakapravizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka vAdimAnamardaka-zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta 'jainAcArya, padabhUSita kolhApurarAjaguru bAlabrahmacAri- jainAcArya-jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlavrativiracitAyAM sUtrakRtAGgasUtrasya-samayArthabodhinyAkhyAM vyAkhyAyAM vetAliyAkhyasya dvitIyAdhyayanasya prathamoddezakaH samAptaH 2-1 TIkArya-- karma vidAraNa meM samartha samyagjJAna darzana aura cAritra rUpa mArga ko prApta tathA mana vacana kAyase sAvadha pravRttikA tyAgI cAMdI sone Adi dravyako, svajana parivAra Adi kuTumba ko aura AraMbhako tyAga kara, saMvRta hokara saMyamamArga meM vicareM / karmakSaya ke mArgako prApta, mana vacana kAya se saMvRta, dhana dhAnya svajana parivAra tathA sAvadha vyApAroM ko tyAga kara jitendriya hokara saMyamarUpI udhAna meM vicare // 22 // // prathamoddezakasamApta // -ttoaathkarmane nAza karavAne samartha evA samyajJAna darzana ane cAritrarUpa mArgane prApta karIne, mana, vacana ane kAyAthI sAvadya pravRtti na karavAno nizcaya karIne, sonuM, cAMdI Adi dravyane, svajana parivAra Adi kuTuMbane ane AraMbhane tyAga karIne, saMvRta thaIne saMyamamAge vicare. jene karmakSayano mArga jaDI gayuM che. evAM saMyamI jIvoe mana, vacana ane kAyathI saMvRta thaIne dhana, dhAnya; svajana parivAra Adi parigrahothI nivRtta thaIne sAvadha vyApArane tyAga karIne, jitendriya banIne saMyamarUpa udyAnamAM vicaravuM joIe. e gAthA rarA che bIja adhyayanane pahele uddezaka samApta che zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -= 530 sUtrakRtAnasUtre atha dvitIyAdhyayane dvitIya udezakaH prArabhyatedvitIyA'dhyayanasya prathamamuddezamupadezapradhAnakaM parisamApya dvitIyAdezakamArabhate / prathamAntaraM dvitIyasya kathane prathamena saha dvitIyoddezakasyA'ya sNbndhH| prathamoddezake bhagavatA'rhatA tIrthakareNA''dijinezvareNa svaputrebhyo dezanA dattA / sa eva dharmopadezo'smin dvitIyodezake'pi kathyate / asya sUtrasya prathamoddezIyasUtreNa sahA'yaM saMbandhaH / anantarapratipAditasUtravivekavate puruSAya bAhyadravyasvajanabandhubAMdhavasamAraMbhAdInAM tyAgaH pratipAditaH / asmin sUtre ca AntarikazatrumAnAdInAM tyAgaH pratipAdito bhaviSyatItyayameva viSayo dvitIyoddezakasyA'rthAdhikAre'pi sUcita iti / tadanena saMbandhena prAptasya dvitIyo dUsare uddeze kA prAraMbhadvitIya adhyayana ke upadeza pradhAna prathama uddeza ko samApta kara dvitIya uddeza Arambha karate haiN| prathama uddeza ke sAtha dUsare uddeza kA yaha sambandha hai-prathama uddezameM arhanta bhagavAn tIrthakara Adi jinezvara ne apane putroM ko upadeza diyA thaa| vahI upadeza isa dUsare uddeza meM bhI kahA jAtA hai| prastuta sUtra kA prathama uddeza ke antima sUtrake sAtha yaha sambandha hai anantara pratipAdita sUtra meM kahA gayA thA ki vivekavAn saMyamI bAhyadravya, svajana bandhu bAndhava tathA samAraMbha Adi kA tyAga kare isa sUtra meM Antarika zatrumAna AdikA tyAga kheNge| yahI viSaya dvitIya uddeza ke arthAdhikAra meM bhI sUcita kiyA hai| isa sambandha se prApta dvitIya uddeza kA yaha prathama sUtra uddezAne prAraMbhabIjA adhyayanane upadezapradhAna pahele uddezaka pUre thaye have bIjA uddezakanI zarUAta thAya che. pahelA udezaka sAthe A bIjA uddezakane saMbaMdha A prakAra che pahelA uddezakamAM ahaMta bhagavAna tIrthakara kaSabhadeva jinezvare pitAnA saMsArI putrone je upadeza ApyuM hatuM tenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. bIjA uddezakamAM paNa eja prakArane upadeza karavAmAM AvyuM che. prastuta sUtranA pahelA uddezakanA chellA sUtramAM evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM ke viveka yukta saMyamIe bAhya dravya, svajana, samAraMbha Adine tyAgaka ra joIe. A uddezakamAM Antarika zatru rUpa mAna Adine tyAga karavAnuM kahevAmAM Avaze bIjA uddezakanA arthAdhikAramAM paNa A viSayanuM ja sUcana karAyuM che. pUrva uddezaka sAthe A prakArane zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 531 dezakasyedamAdimaM sUtram--- ' tayasaMva hAI' ityAdi / mUlam 2 1 3 4 5 8 11 tayasaM va jahA se rayaM iti saMkhA ya muNI Na majjai / 10 no 14 15 12 13. goyannatareNa mAhaNe ahaseyakarI annesI iMkhiNI // 1 // chAyA tvacamiva jahAti saH raja iti saMkhyAya munirna mAdyati / gotrAnyatareNa mAhanA'thAzreyaskaryanyeSA mIkSaNI // 1 // anvayAtha (a) yathA sarpa: ( tayasaM ) tvacam (jahAi) jahAti = parityajati evam (se) saH =sAdhuH (rayaM) rajaH = aSTavidhakarmamalam parityajati, (iti) iti ( saMkhAya ) - " tayasaM va jahAi" ityAdi / 'se - saH' detA ' iti - - iti' zabdArtha - 'va - iva' jaise sarpa ' tayasaM-- tvacam ' apanI tyacAko 'jahA -- jahAti' tyAgakara detA hai isI prakAra vaha sAdhu ' rayaM - rajaH' ATha prakAra ke karma mala ko choDa isa prakAra 'saMkhAya-jJAtvA' jAna kara 'muNI - muniH muni 'mAhaNe - mAhanaH' sAdhu 'goyannatareNagotrAnyatareNa' gotra tathA dUsare madake kAraNoMse 'Na majjai--na mAdyati' mada nahIM karate haiM 'ansI - anyeSAM dUsare kI 'iMkhiNI - IkSiNI' nindA 'asseya - karI - azreyaskarI' kalyANavinAzinI hai // 1 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 hai anvayArtha jaise sarpa tvacA (keMculI) ko tyAga detA haiM, usI prakAra sAdhu ATha prakAra ke karma rUpI maila ko tyAga detA hai / aisA jAnakara mAhana - ahiMsA saMbaMdha dharAvatA yA uddezaunu prathama sUtra yA pramANe che "tayasaM va jahAi" ityAdi zabdArtha-----va-iva' nevI rIte sAtha 'taya' - tvacam' potAnI yAbhaDIne 'jahAijahAti tyAga he che. A rIte 'se-saH' te sAdhu 'rayaM rajaH' mA prahAranA ubha bhajane choDI heche. 'iti-iti' yAyAre 'sa'khAya jJAtvA' lagIne 'muNI - muniH ' bhuni 'mAhaNe - mAhanaH ' sAdhu 'goyantareNa - gotrAnyatareNa' gotra tathA mInna abhibhAnanA araNothI 'Na majjaina mAdyati' abhimAna urato nathI, arthAt prabhAha urato nathI. 'annesI anyeSAM' bhIlanI 'iMkhiNI - IkSiNI' nindA 'assekarI azreyaskarI' udyAno nAza uravAvAjI thAya che. // 1 // - sUtrArtha jevI rIte sapa kAMcaLInA tyAga karI nAkhe che. eja pramANe sAdhu ATha prakAranA ka rUpI melanA tyAga karI nAkhe che. evuM jANIne mAhaNA ( mAhaNeA, mA haNA evA Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAmasUtra saMkhyAya-jJAtvA (muNI) muniH (mAhaNe) mAhanaH sAdhuH (goyannatareNa) gotrAnyatareNa-gotramadenAnyamadena ca (Na majjai) na mAdyati pramAdaM na karotItyarthaH / (aha) athAnantaram (annesI) anyeSAm-puruSAntarANAm (iMkhiNI)=nindA (asseyakarI) azreyaskarI kalyANanAzinI bhavatIti // 1 // TIkA'va' yathA sarpaH 'tayasaM' tvacam , 'jahAi' jahAti-jIrNatvacaM parityajatItyarthaH, tathA 'se' saH sAdhuH 'rayaM' rajA=anAdisaMlagnajJAnAvaraNIyAdhaSTaprakArakakarmamalaM jahAti, kaSAyarahitatvena parityajatIti kaSAyAbhAvo hi karmAbhAvakAraNam iti saMkhyAya-iti evaM rUpeNa jJAtvA jJapariyA cAturgatikasaMsAraparibhramaNarUpamanantaduHkhajanakakAraNaM jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA kaSAya trikaraNatriyogena parityajatIti, 'muNI mAhaNe' munirbrAhmaNaH-muniH= kA upadezaka muni gotra ke mada se athavA anya kisI madase madavAlA nahIM hotA arthAt abhimAna nahIM karatA hai| tathA anya puruSoM kI nindA jo azreyaskara hai, use bhI nahIM karatA // 1 // TIkArtha-- jaise sarpa jIrNa tvacA kA parityAga kara detA hai| usI prakAra sAdhu anAdikAla se lage jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmamala ko tyAga detA hai| kaSAyarahita hone ke kAraNa hI vaha karmoM kA tyAga karatA hai, ataeva kaSAya kA abhAva hI karmoM ke abhAva kA kAraNa hai / isa prakAra jAnakara arthAt cAragati vAle saMsAra meM paribhramaNa rUpaananta duHkha ko utpanna karane kA kAraNa kaSAya hai, aisA jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAna parijJA se tIna karaNa tIna yoga se tyAga detA hai| sAvadha karmoM meM maunadhArI muni ahiMsAne upadeza ApanAra munie) kuLa, getra Adine mada kara joIe nahIM. teNe bIjAnI nindA paNa karavI joIe nahIM, kAraNa ke ahaMkAra, niMdA Adi karavAthI tenuM pitAnuM ja azreya-akalyANa thAya che. 1 1. -TIartha - jevI rIte sApa jIrNa tvacAne (kAMcaLIne) tyAga karI de che, e ja pramANe sAdhue anAdi kALathI jamA thayelA jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranA karmamaLane tyAga kare joIe. kaSAyone tyAga karavAthI ja kamene kSaya thAya che, eTale ke kaSAyane abhAva ja karmonA abhAvamAM kAraNabhUta bane che. cAra gativALA saMsAramAM paribhramaNa rUpa anaMta duHkhane utpanna karavAmAM kaSAya ja kAraNabhUta bane che, evuM jJaparijJA vaDe jANIne pratyA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 533 sAvakarmasu maunadhArI, brAhmaNa : = mAhanamAhaneti upadezazIlo, 'goyannatareNa gotrAnyatareNa tatra = gotreNa jAtyAdinA tadanyena - jJAnAdyAdhikayatapazcAritraguru zuzrUSAvairAgyabahuzrutatva pUrvaratvAdinA kAraNena 'Na majjai' na mAdyati =madaM na karoti, tathA 'annesI' anyeSAm = sAmAnyatapaHsaMyamAdiguNavatAm 'iMkhiNI' nindA, 'ahaseyakarI azreyaskarI, kalyANanAzAya bhavatIti jJAtvA na kasyApi nindAM karoti // 1 // ' jo paribhavaI saMprati parakIyanindAdoSamadhikRtya Aha sUtrakAraH paraM ityAdi / mUlam 1 3 2 6 jo paribhavaI paraM jaNaM sasAre parivattai mahaM / 7 9 10 11 12 13 14 adu ikhiNiyA u pAviyA iti saMkhAya muNi Na majjai // 2 // chAyA yaH paribhavati parajanaM saMsAre parivarttate mahat / or fkSaNikA tu pApikA iti saMkhyAya muni ne mAdyati // 2 // aura 'mata hano, matahano' aise dayA kA upadeza denevAlA mAhana kahalAtA hai / vaha kulakA jAti kA athavA kisI anya jJAnAdhikya tapa cAritra, gurusevA, vairAgya, bahuzrutatA, pUrvadhAritva AdikA mada nahIM karatA hai tathA dUsaroM kI - sAmAnya tapa yA saMyama vAloM kI nindA azreyaskarI hai-- kalyANa kA nAza karanevAlI hai, aisA jAnakara kisI kI bhI nindA nahIM karatA hai // 1 // aba sUtrakAra paranindA doSake saMbaMdha meM kahate haiM - " jo paribhavaI paraM" ityAdi / khyAna rijJA vaDe traNa karaNa ane traNa yAgathI tenA tyAga karavA joie. sAvadya kAMmAM maunadhArI muni ane mA haNA, mA haNeA evA dayAnA upadeza ApanArane 'mAhana he che. te Dujano, latino tapano, gurusevAno, vairAgyano, mahuzrutatA bhane pUrvadhAritva AdinA maDha karatA nathI. tathA te e vAtane jANatA hAya che ke anyanI ( sAmAnya lAka ane tapa ane saMyamayukata manuSyAnI ) niMdA azreyaskArI ( kalyANanA nAza karanArI) che. tethI te koinI paNa niMdA karatA nathI. 1 gAthA 1 // sutrAra paraniMdA ghoSanA viSayabhAM ahe cheDe " jo paribhavaI paraM" ityAhi zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 sUtrakatAisane anvayArtha (jo) yaH kazcit puruSaH (paraM jaNaM) paraM jana-paramanyaM janam puruSam (paribhavaI) paribhavati= tiraskaroti, sa (saMsAre) saMsAre cAturgatike saMsAre (mahaM) mahat cirakAlaM yAvat (parivattai) parivartate saMsAre paribhramatItyarthaH, 'adu athavA ataH ityarthaH, (iMkhiNiyA u) ikSaNikA tu= paranindA, (pAviyA) pApikA pApotpAdiketyarthaH, (iti) iti (saMkhAya) saMkhAya=jJAtvA (muNI) muniH (go) na (majjai) mAdyati-svaguNAhaMkAraM na karotIti // 2 // TIkA 'jo' yaH puruSaH paraMjaNaM paraM janam anyaM puruSam 'paribhavaI paribhavati anvayArtha jo dUsaroM kA tiraskAra karatA hai, vaha saMsAra meM cirakAla taka paribhramaNa karatA hai, ataeva paranindA pApajanaka hai / aisA jAnakara muni apane guNoM kA ahaMkAra nahIM karatA // 2 // zabdArtha-'jo--ya:' jo puruSa 'paraM jaNaM--para janaM' dUsarepuruSa ko 'paribhavaIparibhavati' tiraskAra karatA hai 'saMsAre--saMsAre' caturgatirUpa saMsAra meM 'mahaMmahat' cira kAlataka 'parivattaI-- parivartate' bhramaNa karatA hai 'aduathavA' agara 'iMkhiNiyA u-ikSaNikA tu' paraniMdA 'pAviyA- pApikA' pApa janaka hotI hai 'iti-- iti' isa prakAra 'saMkhAya-saMkhyAya, jAnakara 'muNImuniH' muni 'No-na' 'majai-mAdhati' mada nahIM karatA hai arthAt apane guNoM kA ahaMkAra nahIM karatA hai // 2 // -TIkArthajo puruSa anya jana kI nindA karatA hai, vaha saMsAra meM dIrghakAla paryanta - sUtrAtha - je anyane tiraskAra kare che, te A saMsAramAM cira kALa sudhI paribhramaNa karyA kare che. tethI. paranindA pApajanaka che evuM samajIne muni pitAnA guNene ahaMkAra karate nathI. // 2 // zahAtha-'jo-yaH' puruSa para jaNa-parajana' bhI puruSane 'paribhavaI-pari bhavati' ti224|2 42 che. 'saMsAra-saMsAre te yA2 gtivaa|| saMsAramA 'maha-mahat' ein samaya sudhI sabhyA 42 cha. 'adu-athavA' magara 'iMkhiNiyA u-ikSaNikA tu' 52ni 'pApiyA-pApikA' 55 naDAya che. 'iti-iti' mA prAre 'sakhAya'-saMkhyAya agIne 'muNI-muniH' bhani 'No-na', 'majjai-mAdyati' alimAna 42to nathI. arthAt pitAnA guNone ahoMkAra karatA nathIparA - TItha - je puruSa anyanI nindA kare che, te saMsAramAM dIrghakALa paryata paribhramaNa karate zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 535 tiraskaroti nindatItyarthaH, sa saMsAre saMsAre 'mahaM mahat cirakAlaparyantam parivattaI' parivartate paribhramati, 'adu' athavA 'iMkhiNiyA nindA paranindA / 'pAviyA pApikA pApotpAdana kI 'iti saMkhAya' iti evaM saMkhyAya jJAtvA 'muNi' muniH, 'Na majjai na mAdhati madaM na karoti, sarvathA madarahito bhavati / yaH avivekI puruSo'nyaM tiraskaroti, sa paratiraskArajanita karmaprabhAveNa cAturgatikasaMsAraM ghaTIyaMtranyAyena paribhramati / ataH paranindA pApotpAdikA bhavati / athavA paranindA nindAkAriNa pumAMsa nIcasthAneSu paatyti| tatrehaloke paraniMdA doSajaniketyatra sUkaro dRSTAntaH kharovA / taduktamanyatra 'parIvAdAt kharo bhavati zvA vai bhavati nindakaH iti / parizramaNa karatA rahatA hai / athavA parAI nindA pApa utpanna karane vAlI hai, aisA jAnakara muni mada nahIM karatA, mada (ahaMkAra) se sarvathA rahita hotA hai| jo avivekI puruSa anya kA tiraskAra karatA hai vaha paratiraskAra se utpanna hone vAle karmake prabhAva se cAra gativAle saMsAra meM arahaTa kI bhA~ti cUmatA hai| ataeva paraniMdA pApajanaka hai / athavA paranindA nindA karane vAle puruSa ko nIca sthAnoM meM girAtI haiN| isa loka meM nindA doSoM ko utpanna karane vAlI hai, isa viSaya meM zUkara yA gadhe kA dRSTAnta hai| anyatra kahA bhI hai-"parIvAdAt kharo bhavati" ityaadi| 'dUsare kA tiraskAra karane se manuSya gardabhavanatAhai aura nindA karane vAlA kuttA ke rUpa meM janma letA hai| rahe che. paranI nindA pApajanaka che, evuM jANIne muni mada karatA nathI. te madathI (ahaMkArathI) sarvathA rahita thaI jAya che. je avivekI puruSa anyane tiraskAra kare che te tiraskArathI utpana thayelAM karmanA prabhAvathI cAra gativALA saMsAramAM raheMTanI jema paribhramaNa karyA kare che. tethI ja paranindAne pApajanaka mAnIne vivekI puruSe tene pari tyAga kare joIe- athavA paranindA karanAra mANasa naraka nigoda tiryaMca Adi nIcA sthAnemAM utpanna thAya che. A lokamAM niMdA doSane karanArI che. A viSayanuM pratipAdana karavA mATe sUkara (suara) athavA gardabhanuM dRSTAnta ApavAmAM Ave che. kahyuM paNa che ke "parIvAdAt kharo bhavati" tyAta "keIne tiraskAra karavAthI manuSya gardabha rUpe utpanna thAya che ane nindA karanAra mANasa kUtarA rUpe utpanna thAya che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 sUtrakRtAGgasUtre paraloke purohitaku kkuradRSTAntaH / nindA pApakAraNamiti jJAtvA aI viziSTakulotpannaH zAstrajJaH tapasvI, tvantu matto hInaH, ityAdhabhimAnaM na kuryAt , yadyapi dayApratipAdane ghAtakeA syAt brahmacaryapratipAdane vezyAdayaH krudhyeyuH, asteyapratipAdane corAH kupyeyuH, parigrahapratipAdane lobhinaH, kupyeyu satyapratipAdane mithyAbhASiNaH kupyeyuH tathA eteSAM nindAkaraNAt devo'pi nindAdoSamavApsyAt tasmAta nindA varjanIyA iti / cAturgatikasaMsAre ghaTIyaMtravyavasthayA / bhrAmyantIti nindakA yasmAttasmAttA parivarjayet // 1 // gaa.2|| paraloka meM purohita aura kutte kA dRSTAnta hai| nindA pApajanaka hai, aisA jAnakara isa prakAra kA abhimAna nahIM karanA cAhie ki-'maiM viziSTa kula meM utpanna huA hU~, maiM zAstra kA jJAtA hU~, mai tapasvI hU~, tuma mujhase hIna ho' ityAdi prakAra se abhiprAna na kareM / yadyapi dayA kA pratipAdana karane para ghAtaka ko IrSA hotI hai, brahmacarya kA pratipAdana karanepara vezyA Adi ko krodha utpanna hotA hai, acaurya kA vyAkhyAna karane se cora kupita hote haiM, parigraha ke viSaya meM prarUpaNA karane se lobhiyoM ko krodha hotA hai, satya kA pratipAdana karane para mithyAbhASI kupita hote haiM, tathA inakI nindA karane se deva bhI nindA ke doSa ko prApta hue haiM, isa kAraNa nindA nahIM karanI caahie| "cAturgatikasaMsAreM" ityaadi| ___'nindA karanevAle cAra gatirUpa saMsAra meM arahaTa kI taraha ghUmate haiM, isa kAraNa nindA kA tyAga karanA cAhie // 2 // nindA karanAranA paralekanA viSayamAM purohita ane kUtarAnuM daSTAnta che. nindA pApajanaka che, evuM jANIne A prakAranuM abhimAna karavuM joIe nahIM ke huM viziSTa kuLamAM utpanna thaye chuM, huM zAstrIne jJAtA chuM huM tapasvI chuM. tame mArA karatAM hIna che" A prakAranuM abhimAna karavuM joIe nahIM. jo ke dayAnuM pratipAdana karavAthI ghAtaka ne IrSA thAya che. brahmacaryanuM pratipAdana karavAthI vezyAne krodha utpanna thAya che. cerInI virUddha upadeza ApavAthI cerane krodha utpanna thAya che. parigrahane upadeza ApavAthI lethI janene dha utpanna thAya che. ane satyanuM pratipAdana karavAthI miththA vAdIne krodha thAya che. paraMtu A upadeza Apa ane nindA karavI temAM ghaNuM ja aMtara che. ahIM te nindA athavA tiraskArane niSedha pharamAvavAmAM AvyuM che. kahyuM paNa che ke nindA karanArA de paNa doSane pAtra bane che. A kAraNe keInI paNa nindA karavI joIe nahIM. 'cAturgatikasaM sAre' tyAha- nindA 42naa| vo nyA2 gati 35 saMsAramA raheTanI jema ghUmatA rahe che, A kAraNe nindAne tyAga karavo joIe para zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zra. a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 537 madakaraNAbhAve sati kiM karttavyaM tadarzayati sUtrakAraH-'je yAvI' ityAdi malam je yAvi aNAyago siyA jevi ya pesagapesae siyA / 8 9 10 12 11 13 je moNapayaM uvaTThie Nollajje samayaM sayAcare // 3 // chAyAyazcApyanAyakaH syAt yo'pi ca preSyapreSyaH syAt / yo maunapadamupasthito no lajjeta samatAM sadAcaret // 3 // anvayArthaH(je yAvi) yazcApi (aNAyage) anAyakaH nAyakarahitasvayaMprabhuzcakravAdiH abhimAna karane ke abhAva meM kyA karanA cAhie, so sUtrakAra dikhalAte haiM "je yAvi ityAdi / zabdArtha-'je yAvi-yazcApi' jo koI 'aNAyage-anAyakaH' nAyaka rahita svayaM prabhu cakravartI Adi hai 'ya-ca' tathA 'jevi-yo'pi' jo 'pesaga pesae siyA-preSakapreSakaH syAt / dAsa ke bhI dAsa hai ye donoM meM 'jo-yaH, jo koI bhI 'moNapayaM-maunapadaM maunapada arthAt saMyamamArga meM 'uvahieupasthitaH upasthita ho 'No lajje-na lajjeta, unheM lajjA na karanI cAhie kintu 'sayA-sadA' sadA sarva kAla 'samayaM care-samatAM caret , samabhAvase vyavahAra karanA cAhie // 3 // anvayArtha jisa kA koI nAyaka nahIM hai arthAt jo cakravartI Adi svayaM prabhu abhimAnane parityAga karIne, zuM karavuM joIe te have sUtrakAra prakaTa kare che'je yAvi' tyAhi zahA- 'je yApi-yazcAgi 2 'aNAyage-anAyakaH' nAya 442 svaya pranu yatI vagaire che. 'ya-ca' tathA 'jevi-yo'pi' 'pesagapesae-preSakapreSaka: hAsa nA 561 hAsa 'siyA-syAt' DAya te mAnemA 'moNapaya maunapada' mauna56 mAta sayabhAgamA 'uvahie upasthitaH' vatamAna rAya 'No lajjeta-na lajjeta' bhaNe zabha na 42vI nase. paraMtu 'sayA-sadA sadA 'samaya care-samatAM caret' samabhAvathI vyavahAra kare jaIe. 3 - straath| jemane koI nAyaka nathI eTale ke cakravatI Adi jeloke pite ja samartha che, ane zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 sUtrakRtAGgasUtre (ya) (ca) (jevi) yopi ( pesaga pesae) preSyapreSyaH (siyA) syAt tayoH (jo ) yaH kospi (moNaparyaM) maunapadaM saMyamamArge, ( uvaDie) upasthitaH sopi ( No) na=naiva ( lajje ) lajjeta= lajjAM naiva kuryAt kintu (sayA ) sadA-sarvasminneva kAle 'samayaM care' samatAM careta=samabhAve vicarediti || 3 || TIkA 'je yAvi' yazcApi = yaH kazcit, 'aNAyage' anAyakaH, nAyakarahitaH svayaM sarvasamarthacakravatyAdiH / 'je vi ya' yazcApi 'pesagapesae siyA' prepyapreSyo dAsasyApi dAso bhavet / tayormadhye ko'pi 'je' yaH 'moNaparyaM, maunapadaM = saMyamamArgam 'uvaTTie' upasthitaH, saMyamamArga prAptaH, san 'No lajje, no lajjeta, kathamapi na lajjAM kuryAt / kintu 'sayA, sadA 'samaya, samatAm, care=carat samabhAvena viharaNaM kuryAt / kA'nyeSAM kathA, yadi nAyakarahitaH cakravarttI bhavet, athavA dAsasya dAso bhavet / evaM bhUto'pi saMyamaM prati upasthito bhavet, so'pyalajjitautkarSApakarSayorvicAraM hitvA parasparaM vandanA'nuvandanAdikaM kuryAt / (samartha) hai aura jo dAsa kA bhI dAsa hai vaha saMyamamArga meM upasthita hokara lajjA na kare kintu sadaiva samabhAva meM vicaraNa kare ||3|| TIkArtha jo svayaM samartha cakravarttI Adi hai athavA jo dAsa kA bhI dAsa hai, vaha saMyamamArga meM prApta hokara kisI bhI prakAra lajjA na kare kintu sadA samatA dhAraNa kare / auroM kI to bAta hI kyA, yadi nAyaka rahita cakravarttI ho, athavA dAsa kA bhI dAsa ho ? aisA hokara bhI jo saMyama ke prati upasthita hai, vaha lajjita na hokara arthAt apane utkarSa (U~cA) aura apakarSa (nIcA ) ke vicAra ko tyAga kara paraspara vandanAdi kare / jeo dAsanA paNa dAsa che, temaNe saMyamamArgImAM upasthita thaIne koI paNa prakAre lajjA bhAva dhAraNa karavA joie nahIM, parantu sadaiva samabhAvamAM (samatA bhAvamAM) vicaravuM joI e. artha jeo pote sama cakravatI Adi che, athavA jee dAsanA paNa dAsa che, evAM puruSAe saMyamanA mArge vicaraNa karatAM kai paNa prakAre lA anubhavavI joIe nahI, parantu sadA samatA bhAva dhAraNa karavA joI e jo nAyaka rahita cakravatI Adine athavA dAsanA dAsane paNa A prakAranA Adeza che, te anyanI te vAta ja zI karavI. A kathana dvArA e vAtanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke sayamane mAge vicaratA sAdhue peAtAnA sAMsArika UMcA darajjAnA vicAra karyA vinA parasparane vaMdAdi karavA joI e, ema karatAM teNe saMkoca ke zarama anubhavavA joie nahI, zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagAdAdinAthopadezaH 539 yadi kadAcit cakravartI api sAdhu bhavet / atha ca tasyaiva dAsA'nudAso'pi sAdhurbhavet tadA'pi svahInamapi sAdhu namaskuryAt natvevaM vicArayet, yadahaM pUrva cakravartI Asam, kathaM matto nyUnamimaM namaskariSye, evaM na ljjet||3|| kasyAM sthitau vidyamAnena sAdhunA madalajje na vidheye iti darzayituM sUtraAha-sama annayara, ityAdi / mUlam same annayaraMmi saMjame saMsuddhe samaNe parivvae / je AvakahA samAhie davie kAlamakAsI pNddie||4|| chAyAsamo'nyatarasmin saMyame saMzuddhaH zramaNaH parivrajet / yo yAvatkathA samAhitaH dravyaH kAlamakArSIt pnndditH||4|| yadi kadAcit cakravartI bhI sAdhu ho jAya aura usa ke dAsa kA dAsa bhI sAdhu ho jAya, taba bhI apane se hIna sAdhu ko bhI namaskAra kare ! aisA vicAra na kare ki meM pahale cakravartI thA to apane se hIna isa sAdhu ko kaise namaskAra karU~gA / vaha namaskAra karane meM lajjA kA anubhava na kare // 3 // kisa sthiti meM vidyamAna sAdhu ko mada aura lajjA nahIM karanA cAhie, yaha sUtrakAra dikhalAte haiM "same annayaraMmi" ityaadi| zabdArtha-'saMsuddhe-saMzuddhaH samyak prakAra se zuddha arthAt sakala aticAra se rahita 'samaNe-zramaNaH' tapasvI sAdhu 'je AvakahA-yo yAvatkathA' jIvana paryanta 'samAhie-samAhitaH' zubha adhyavasAya rakhatA huA 'annayaraMmi-- anyatarasmin' kisIbhI 'saMjame-saMyame saMyama sthAna meM sthita hokara arthAta satraha prakAra ke saMyama sthAnoM meM se koI eka bhI saMyamasthAnako vinA choDe 'same-sama:' je kadAca koI cakravattI sAdhu banI jAya ane tene dAsAnudAsa paNa sAdhu banI jAya, te teNe te sAdhune vaMdaNunamaskAra karatAM saMkeca anubhave joIe nahIM. teNe e vicAra na karavo joIe ke huM pahelAM cakavattI hatI, te mArAthI hIna evAM A sAdhune zA mATe namUkAra karUM! tene vaMdaNanamaskAra karatAM teNe zaramAvuM joIe nahIM. gAthA 3 kevI sthitimAM rahelA sAdhue mada ane lajajA nahI karavA joIe, te sUtrakAra matA cha- 'sama annayara" tyAha zahAtha-'sasuddhe-sa zuddhaH' sabhya prA2thA zuddha arthAt sa47 matiyArathI hita 'samaNe-zramaNa' tapasvI sAdhu 'je AvakahA-ye yAvatkathAH' vana paryanta 'samAhiesamAhitaH' zuma madhyavasAya rAjate'annayara mi-anyatarasmin' 5 'saMjame-saMyameM saMyama sthAnamAM sthira thaIne arthAt sattara prakAranA saMyama paikI eka paNa saMyamasthAnane choDyA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAjasane anvayArtha:(saMsuddha) saMzuddhaH samyakaprakAreNa zuddha:(samaNe) zramaNa: sAdhuH (je AvakahA) yo yAvatkathAsamAhitaH (annayaraMmi) anyatarasmin yasmin kasmin vA (saMjame) saMyame (same) samaH samabhAvena (parivvae) parivrajet pravrajyAM pAlayeta (davie) dravyaH bhavyaH mokSagamanayogyaH (paMDie) paDitaH (samAhie) samAhitaHzubhAdhyavasAyavAn (kAla) kAlam maraNam (akAsI) akArSIt maraNaparyantaM saMyamAnuSThAnaM kuryAditi bhAvaH // 4 // TIkA'sasuddhe' sazuddhaH samyak prakAreNa zuddhaH sakalAticArarahitaH, 'samaNe' zramaNaH tapasvI sAdhuH anazanAdi dvAdazavidhatapaHparAyaNaH 'je AvakahA' yo yAvatkathA jIvanaparyantam , annayaraMmi saMjame, anyatarasmin saMyame saptadazavidhasaMyamasthAnAsamabhAva ke sAtha 'paribae-parivrajet' pravrajyA kA pAlana kare 'davie-dravyaH' vaha dravya bhUta arthAt bhavya 'paMDie-paMDitaH' paMDita-sat asat ke vivekazIla puruSa 'samAhie-samAhitaH' zubha adhyavasAya-rakhatA huvA 'kAlaM-kAlam' maraNa paryaMta 'akAsI-akArSIt' saMyamakA pAlana kare // 4 // anvayArtha samyak prakAra se zuddha sAdhu jIvanaparyanta saMyama meM sthita rahakara samabhAva se dIkSA kA pAlana kare / mokSagamana ke yogya, paNDita, zubha adhyavasAya vAlA sAdhu mRtyu paryanta saMyama kA pAlana kare // 4 // TIkArtha samyak prakAra se zuddha arthAt sakala aticAroM se rahita tapasvI anazana Adi bAraha prakAra ke tapa meM parAyaNa sAdhu jIvanaparyanta sataraha prakAra ke 212 same-samaH' samabhAvanI sAthai 'rivvae-parivrajetU' pravatyAnu pAsana42 'daviSadravyaH' te dravyabhUta maryAta bhavya 'paDie-paMDitaH' 5Dita satya, asatya pahAyane smrnaa| videzI puruSa 'samAhie-samAhitaH' zubha. 256yavasAya samato 'kAla-kAlam bharaNa sudhA 'akAsI-akAt'i sayabhanu pAdAna 42 // 4 // -suutraarthsamyak prakAre zuddha sAdhue jIvanaparyata saMyamamAM sthita vidyamAna rahIne samabhAva pUrvaka dIkSAnuM pAlana karavuM joIe. mekSagamanane gya, paMDita, ane zubha adhyavasAyavALA sAdhue mRtyu paryata saMyamanuM pAlana karavuM joIe. . 4 ). ___-ttiisamyak prakAre zuddha eTale saghaLA aticArothI rahita. anazana Adi bAra prakAranA tapamAM parAyaNa tapasvI sAdhu jIvanaparyata sattara prakAranA saMyamasthAnemAMnA keI paNa zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 541 nyatarasmin kimapyekaM saMyamasthAnamarityajanityarthaH, athavA chedopasthApanIyAdi yathAkhyAtacAritraparyante sthitaH san pravRddhapariNAmena 'same' samaH samabhAvena saha. 'parivvae' parivrajet , ataeva 'davie' dravyasvarUpaH muktigamanayogyaH 'paMDie' paNDitaH sadasadvivekavAn 'samAhie' samAhitaH zubhA'dhyavasAyaparivRtaH / 'kAlamakAsI kAlamakArSIt maraNaparyantaM sayamAnuSThAnaM kuryAdityarthaH / samabhAvanayA yuktaH sAmAyikasaMyamasthAne sthitH| __athavA chedopasthApanIyAdau vidyamAnaH tapasvI munirlajjAmadau vihAya samAhitaH saMyamapAlane tatparo bhavet / kiyatkAlaM tathA kuryAdityata Aha 'je AvakahA' yAvatparyantaM devadattetyAdi nAmakathA jagati bhavet / yAvajjIvanaM tAvat saMyamA'nuSThAnaM vidheyam , jJAnAdiSu svAtmAnaM vyavasthApayan , athavA zubhA'dhyavasAyayuktaH saMyamapAlanaM kuryAt / anena prakAreNa rAgadveSarahito muktisaMyama sthAnoM meM se kisI bhI saMyamasthAna kA parityAga na karatA huA athavA chedopasthApanIya se lekara yathAkhyAta paryanta kisI cAritra meM sthita hotA huA, vardhamAna pariNAmoM se, svabhAva ke sAtha vicare / ataeva muktigamana ke yogya, sat asat ke viveka se yukta tathA zubha adhyavasAya se paripUrNa mokSAbhilASI sAdhu maraNaparyanta saMyama kA pAlana kare / samabhAvanA se yukta hokara sAmAyika saMyama ke sthAna meM sthita rhe| ___athavA chedopasthApanIya Adi saMyamoM meM vidyamAna tapasvI muni lajjA aura mada (abhimAna) ko tyAga kara samAdhiyukta hokara saMyama ke pAlanameM tatpara ho| kitane kAla taka aisA kare ? isakA uttara dete haiM-jabataka nAma rahe arthAt jIvanaparyanta saMyama kA pAlana kre| jJAnAdi meM apanI AtmAko sthApita kare, athavA zubha adhyavasAya se yukta hokara saMyama kA pAlana kre| isa saMyamasthAnane parityAga karyA vinA, athavA chedo sthApanIyathI laIne yathAkhyAta parya ntanA keI cAritramAM sthita rahIne, vardhamAna pariName pUrvaka svabhAvamAM (samatA bhAva pUrvaka) vicare. tAtparya e che ke muktigamana yogya sat asat vivekathI yukta, tathA zubha adhyavasAyathI saMpanna mokSAbhilASI sAdhue maraNa paryanta saMyamanuM pAlana karavuM joIe. teNe samabhAvathI yukta thaIne sAmAyika saMyamanA sthAnamAM sthita rahevuM joIe. athavA chedo pasthApanIya Adi saMyamamAM vidyamAna tapasvI munie lajajA ane madane tyAga karIne samAdhiyukta bhAve saMyamanI ArAdhanA karavA tatpara rahevuM joIe. keTalA kALa sudhI teNe A pramANe karavuM joIe! tene uttara e che ke jyAM sudhI nAma rahe tyAM sudhI (jIvanaparyata) teNe saMyamanuM pAlana karavuM joIe. athavA zubha zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 sUtrakRtAGgasUtre gamanayogyo vA vivekayuktaH AmaraNaM saMyamAnuSThAnaM kuryAt taduktam- 'Apte rAmRteH kAlaM nayetsaMyamacintayA, catustrizada tizaya saMpannapaMcatriMzadvANIguNagaNasamalaMkRtatIrthakarAdibhiH sarvadaiva komalAkSareNa vineyAH upadiSTAH yat asaMyato naiva viharediti tadeva jJAtavyam taduktamanyatrApi - " kiM vastu vijJeyatayA pradiSTaM yadAzritaH saMyamameva tiSThet / fararea vinayena vAritaH padAtpadaM naiva caledasaMyataH || 2 || gA 4 | prakAra rAgadveSa se rahita, muktigamana ke yogya muni viveka se yukta hokara mRtyu paryanta saMyama kA pAlana kre| kahA bhI hai "AsupterAmRteH kAlam' ityAdi / 'jaba taka mRtyu na A jAya tabataka saMyama ke cintana ( ArAdhana) meM hI kAla vyatIta kare / ' cautIsa atizayoM se sampanna aura vANIke paiMtIsa guNoM se suzobhita tIrthaMkara bhagavAn Adine sarvadA hI komala vacanoM dvArA ziSyoM ko upadeza diyA hai ki saMyamarahita hokara nahIM vicaranA cAhie, yahI jAnanA cAhie / anyatra bhI kahA hai- ' kiM vastu vijJeyatayA pradiSTaM -- ityAdi / ' aisI kaunasI vastu jAnane yogya kahI hai, jisakA Azraya lene se sAdhu saMyama meM hI sthira rahe ? trikAladarzI prabhune vinaya se nivAraNa kiyA haiM arthAt komala vacana se kahA hai ki asaMyamI hokara eka paga bhI nahIM calanA cAhie / arthAt pratikSaNa saMyama meM hI sthira raha kara vicaranA cAhie || adhyavasAyathI yukta thaIne saMyamanu pAlana karavuM joie. A prakAre rAgadveSathI rahita, muktigamanane cegya munie sat asanA vivekathI yukta thaine mRtyuparyaMnta saMyamanuM cAsana ukhu leDo, uhyuM pazu che - ' AsupterAmRteH kAlam ityAhi- 'lyAM sudhI mRtyu na Ave tyAM sudhI munie saMyamanA cintana (ArAdhana)mAM ja kALa vyatIta karavA joIe' cAtrIsa atizayethI sapanna ane vANInA pAMtrIsa guNeAthI sugeAbhita evAM tIthakara bhagavAne sadA kamaLa vacanA dvArA ziSyAne evA upadeza ApyA che ke saMyamathI rahita thaine vicaravuM joi e nahI' anyatra paNa evuM kahyuM che ke 'kiM vastu vijJeyatayA pradiSTa" ityAdi evI kaI vastu jANavA yogya kahI che ke jenA Azraya laine sAdhu saMyamamAM sthira rahe ! A praznane trikALadazI prabhue potAnI kAmala vANI dvArA A pramANe uttara ApyA che asaMyamI thaine DagaluM paNa cAlavu joie nahI' eTale ke sadA saMyamamAM ja sthira rahIne vicaravuM joI e !! 4 5 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a.2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 543 ke vastuvizeSamAlaMbya sAdhunA saMyamAnuSThAnaM vidheyamityataAha -'dUra' ityaadi| mUlam dUraM aNupassiyayA muNI tItaM dhammamaNogayaM thaa| 10 9 2 11 puDhe parusehiM mAhaNe avi haSNU samayaMmi rIyai // 5 // 12 chAyA daramanudRzya muniratItaM dharmamanAgataM tathA / spRSTaH puruSairmAhanaH api inyamAnaH samaye rIyate // 5 // kisa bastuvizeSa kA avalambana karake sAdhu ko saMyama kA anuSThAna karanA cAhie, so kahate haiM-"dura" ityAdi zabdArtha-'muNI-muniH' tInoM kAlako jAnane vAlA muni 'mAhaNe-mAhanaH' koI bhI jIvako mata mAro mata mAro aisA upadezaka 'daram-dUram' dUra hone se mokSako 'tahA-tathA' tathA 'tItaM-atItam vItA huvA tathA 'aNAgayaManAgatam' anAgata arthAt bhaviSya kAla meM bhI 'dhamma-dharmam' jIvoM ke svamAva ko 'aNupassiyA-anupazya' dekha kara purusehi-puruSaiH' kaThina vAkya athavA lakaDI Adise 'puDhe-spRSTaH' tADita kiyA jAne para bhI 'avihaSNUapi hanyamAnaH' hanana kiye jAne para bhI 'samayaMmi-samaye' saMyama meM hI 'rIyai-rIyate' jinokta mArgase hI caleM // 5 // have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke kaI vastu vizeSanuM avalaMbana laIne sAdhue saMyamanI ArAdhanA karavI joIe. "dUra ityAdi zahAtha 'muNI-muni' raNe Ane angrat muni 'mAhaNe-mAhanaH' ne nA bhArI nA bhaa2| mevA upadeza, dUra-dUram 2 pAthI bhokSane 'tahA-tathA' tathA 'tIta-atItam' pAtI gaye tathA 'aNAgaya-anAgatam' manAta arthAt laviSyaabhI 5 'dhamma-dharmam' yonA svamAyane 'aNupassiyA-anupazya' ne 'purusehipuruSaiH 444 vAdhya athavA sADI vagezthI puTTho-spRSTaH' tADita 42 lAvA chatAM 55 'avihaNNU-apihanyamAnaH' unana 42pAmA ava to 565 'samaya mi-samaye saMyama bhAMga 'rIya-rIyate ninAta bhAgathI yAle // 5 // zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAmasUtra anvayArtha:(muNi) muniH kAlatrayavettA mAhaNe mAhanaH (dUra) dUraM dUravartitvAt imaM mokSam athavA dUraM dIrghakAlam (tahA) tathA (tIta) atItam aNAgayaM anAgatam (dhamma) dharmam svabhAvaM jIvAnAmuccAvacasthAnaM-gatilakSaNam (aNupassiyA) anudRzya-paryAlocya, (parusehiM) parupairdaNDAdibhiH vAgbhirvA (puDhe) spRSTaH tADito'pi (avi haNNU) apihanyamAnaH mAryamANopi (samayaMmi) sayame ityarthaH, (rIyai) rIyate jinoktamArgeNaiva gacchatItyarthaH // 5 // -TIkA 'muNI' muniH=jinAjJApAlakaH 'mAhaNe' mAhanaH kamapi jIvaM mAhana mAhanetyupadezakaH, 'dura' daram abhUtakarmanirjarANAM dUramiva dUraM mokSam 'tahA' tathA 'tItaM atItam bhUtakAle karmavazata eva paribhramaNaM kRtam, atha ca 'aNAgaya' -anvayArthamAhana muni dara arthAt mokSa yA dIrghakAla ko tathA atIta aura anAgata dharmako jIvoM ke Uca nIca sthAno meM jAne rUpa svabhAva ko jAna kara, kaThora daMDa Adi yA vacanoM se tADita hokara bhI yA mArA jAnepara bhI saMyama meM hI vicaratA hai // 5 // TIkArtha-- jina bhagavAn kI AjJAkA pAlana karane vAlA tathA kisI bhI jIvako mata mAro aisA jIvadayA kA upadeza dene vAlA sAdhu, jinake karmoM kI nirjarA nahIM huI hai unake liye dUra arthAt mokSa ko jAnakara tathA atItakAla meM karma ke adhIna hokara hI saMsAra paribhramaNa kiyA hai aura bhaviSya -suutraarthmAhaNa (muni) dUra eTale ke mekSane athavA dIrgha kALane tathA atIta ane anAgata dharmane-jIvanA UMca ane nIca sthAnamAM gamana karavA rUpa svabhAvane jANIne, bhayaMkara daMDathI athavA kaThora vacanaprahArethI athavA mArane ke metane bhaya batAvavAthI paNa saMya. manA mArgethI vicalita thato nathI. pA -ttiiaathjinezvara bhagavAnanI AjJAnuM pAlana karanAra tathA" koI paNa jIvanI hiMsA na kare," e dayAne upadeza ApanAra sAdhu game tevI viSama paristhitimAM paNa saMyamanuM pAlana karyA ja kare che. tenuM kAraNa e che ke-te A vAtane barAbara samajato hema che ke jemanA karmonI nirjarA thaI nathI. temane mATe mekSa dUra che, A jIve pUrvopArjita karmane kAraNe bhUtakALamAM saMsAraparibhramaNa karyuM che, ane bhaviSyakALamAM paNa kamane zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru.a.2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 545 amAgatam bhaviSyatkAle'pi karmavazata eva bhramiSyati, 'dhamma' dharmam jIvasvabhAvam karmavazatazcaturgatibhramaNalakSaNam upalakSaNAt vartamAnakAlepi zArIramAnasaM duHkhamanubhavati, 'aNupassiyA anupazya, 'parusehiM' paruSaiH kaThinavAkyaidaNDaprahArAdibhirvA 'puDhe' spRSTaH tathA 'avihaNNU' avihanyamAno'pi skandaka ziSyavat , 'samayaMmi' samaye saMyamamArge eva 'samayaH zapathAcAraH kAlasiddhAntasaMvidA itikozAt samayapadaM siddhAntoktAcAraparakam tena paMcAcArapAlanalakSaNasaMyame ityrthH| 'rIyate' vicaratIti / mokSaM dIrghakAlaM vA anupazya, trikAladarzI muniH lajjAmadau na kuryAt / tathA puruSavAkyadaNDAdibhistADito'pi prahartuH ziSya iva vinayamavalavya zAstroktasaMyamamArge eva vicaret ghoraghorataraghoratamaparikAlameM bhI karma ke kAraNa hI bhramaNa karanA paDegA, aisA jAnakara tathA dharma arthAt karmavaza se cAra gatiyoM meM bhramaNa karane rUpa jIva ke svabhAva ko jAnakara upalakSaNa se vartamAna kAla meM bhI jo zArIrika aura mAnasika duHkha kA anubhava karatA hai use jAne / aisA sAdhu kaThora daMDa prahAra Adi se spRSTa hokara bhI skandakamuni ke ziSyoM ke samAna saMyama meM hI sthira rahe / yahA~ 'samaya' pada siddhAnta meM pratipAdita 'AcAra' artha kA vAcaka hai, ataeva usakA artha pAMca AcAroM kA pAlanarUpa saMyama samajhanA caahie| kozameM kahA hai-'saMyamazabda tyAga AcAra kAla siddhAnta aura jJAna kA vAcaka hai| mokSa yA dIrghakAla ko jAna kara muni lajjA aura mada (ahaMkAra) na kare tathA kaThora vAkyoM dvArA yA DaMDe Adi ke dvArA tADanA pAkara bhI prahAra karanevAle para ziSya ke samAna vinaya kA kAraNe saMsAramAM bhramaNa karavuM paDaze. vaLI teNe e vAta paNa samajavI joIe ke karmane vazavata thaIne cAre gatiomAM bhramaNa karavAne jIvane svabhAva che. vaLI jIva vartamAna kALamAM paNa je zArIrika ane mAnasika duHkhane anubhava kare che, tenA kAraNe paNa teNe vicAra kare joIe. A vatine samajanAra sAdhu game tevI paristhitimAM paNa saMyamane mArgethI vicalita nahIM thAya. bhale tene kaThora zabda prahAre sAMbhaLavA paDe, bhale mAra khAvuM paDe paNa skandaka muninA ziSyanI jema te prANAne paNa saMyamamAM sthira ja raheze. ahIM "samaya" pada siddhAntamAM pratipAdita "AcAra nA arthanuM vAcaka che, tethI tene artha "pAMca AcAronA pAlanarUpa saMyama samajavo joIe. zabdakozamAM kahyuM che ke- "saMyama zabda tyAga, AcAra, kALa, siddhAnta ane jJAnane vAcaka che. mikSa athavA dIrghakALane jANIne muni lajajA ane mada (ahaMkAra) na kare, tathA kaThora vANI dvArA athavA ThaMDA Adi dvArA prahAra thavA chatAM paNa prahAra karanAra para ziSyanA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 sUtrakRtAjasatre pahopasarge saMyamamArgAta kadApi na pracalet iti bhAvaH / jIvaH svakarmavazataH cAturgatikasaMsAre bhramaNaM kRtavAn karoti kariSyatItivicArya 'SaDaMjANAi paMDiyA' ityanuzAsanAt manuSyajanma AryakSetrasukulotpatticintAmaNivat duSprApasarvajJazAsanaprApti sugurusudhamai ca prApya jinoktasiddhAntAnusAridharmAvalaMbanena yadi-karmanirjarA na kRtA tadA vyartha eva sarva iti vibhAvya saMyamAnuSTAnameva kartavyamiti ||suu0 5 / / punaH sUtrakAraH upadizati-paNNA samatte' ityAdi / mUlampaNNAsamatte sayA jaye samatA dhammamudAhare munnii| suhame u sayA alUsae No kujjhe No mANI mAhaNe // 6 // chAyAprajJAsamAptaH sadA jayet samatA dharmamudAharenmuniH / sUkSme tu sadA ulUpako no krudhyeno mAnI mAhanaH // 6 // avalambana karake zAstrokta saMyamamArga meM hI vicaraNa kareM / abhiprAya yaha hai ki ghora, ghoratara aura ghoratama parISada aura upasarga Ane para bhI saMyamamArga se kadApi vicalita na ho / karma ke kAraNa hI jIvane isa cAturgatika saMsAra meM bhramaNa kiyA hai, kara rahA hai aura karegA, aisA vicAra kara, vivekI puruSa chaha bAtoM ko jAnatA hai, isa zikSA ke anusAra manuSyajanma, AryakSetra sukula meM utpatti, cintAmaNi ke samAna durlabha sarvajJa prarUpita zAsana, suguru aura sudharma ko prApta kara ke jinendra pratipAdita siddhAnto kA anusaraNa karane vAle dharma kA avalambana karake yadi karmanirjarA na kI to saba vRthA hai / aisA vicAra karake saMyama kA hI pAlana karanA cAhie // 5 // samAna vinayanuM AcaraNa karIne zAstrokata saMyamamArgamAM vicaraNa kare. tAtparya e che ke ghera gheratara, ane gheratama parISaha ane upasargo AvI paDe te paNa sAdhue saMyamanA mArgamAMthI vicalita thavuM joIe nahIM. karmane kAraNe ja jIve A cAra gati vaLA saMsAramAM bhramaNa karyuM che, kare che ane karaze, evo vicAra karIne vivekI puruSa che vAtAne taNe che. te 7 paate| nIya pramANe cha. (1) manuSya ma, (2) mA kSetra, (3) sukuLamAM utpatti, (4) cintAmaNi ratna samAna durlabha sarvajJa prarUpita zAsana, (5) suguru ane (6) sudharma. teNe e vicAra kare joIe ke ATalI ATalI anukULatAe mane maLI che, te jinendra pratipAdita siddhAMtanuM anusaraNa karanArA dharmane AdhAra laIne je karmanI nirja karavAnI pravRttei nahIM karuM te A badhI anukULatAe vyartha jaze. A prakArane vicAra karanAra muni game tevI viSama paristhitimAM paNa saMyamamAM sthira rahI zake che. gAthA che pA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru a. 2. u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 547 ___ anvayArtha:(paNNAsamatte) prajJAsamAptaH paTuprajJa ityarthaH, muNI muniH sAdhuH (sayA) sadA (jaye) jayet kaSAyAn tathA (samayAdhamma) samatAdharmam samatayA ahiMsAlakSaNaM dharmam (udAhare)=udAharet (suhume u) sUkSme tu saMyamaviSaye (sayA) sadA (alUsae) ulUpako'virAdhako bhUtvA tiSThet (No kujjhe) no naiva krudhyet tathA (No) naiva (mAhaNe) mAhanaH sAdhuH (mANI) mAnI-mAnavAnbhavedvA iti // 6 // TIkA 'paNNAsamatte' prajJA samAptaH pUrNatayA jJAnavAn paTuprajJaityarthaH 'muNI muniH sAdhuH pravacanamaMtA athavA jIvAditattvAvagatA muniH 'sayA' sadA 'jaye' jayet sUtrakAra phira upadeza karate haiM- "paNNAsamatte" zabdArtha-'paNNAsamatte-prajJAsamAptaH' pUrNabuddhimAn 'muNI-muniH' sAdhu 'sayA--sadA' sarvadA 'jaye--jayet' kaSAyoM ko jIte 'samayAdhamma--samatA dharmam' samatArUpa dharma ko arthAt ahiMsA lakSaNa dharma ko 'udAhare--udAharet' upadeza kare 'muhume u-sUkSme tu' saMyamake viSaya meM 'sayA--sadA' hamezAM 'alUsaealUSakaH' avirAdhaka hokara rahe 'No kujJa--no krudhyet' tathA krodha na kare 'No mAhaNe mAnI-no mAhanaH mAnI' evaM sAdhu mAna kI abhilASA na kreN||6|| -anvayArthakuzala prajJAvAlA mahAn muni sadaiva kaSAyoM kA jItatA rahe samabhAva se ahiMsAdharma kA upadeza kare, saMyama kI virAdhanA na kareM, krodha na kare aura mAna na kare // 6 // __ -TIkArthapUrNatayA jJAnavAn tathA jIvAdi tatvo kA jJAtA muni sadA kaSAyoko suutr||2 4jI upadeza mA cha 3 - "paNNAsama" tyA - zahAtha-'paNNAsamatte-prajJAsamAptaH' pUSNu muddhijI 'muNI-muniH sAdhu 'sayAsadA sarvadA 'jaye-jayet' pAyo ne te 'samayAdhamma-samatAdharmam' samatA35 dharma. ne arthAt maDiMsA sakSa dharmanI 'udAhare-udAharet' upadeza 42 'suhume u-sukSme tu saMyamatA viSayamA 'sayA-sadA' ubhesh| 'alUsae-alUSakaH' bhavirAdha thane 29 che. 'No kujjhe-no krudhyet' tathA 5 n| 43 'No mAhaNe mAnI' -no mAhanaH maanii| avam sAdhu mAnane abhilASI na bane chedA -suutraathkuzala prajJAvALo mAhana (mA haNe, mA haNane upadeza ApanAra) muni sadA kaSA ne jItatA rahe samabhAvathI ahiMsA dharmano upadeza kare, krodha na kare ane mAna na kare. 6 -ttiiaaypUrNatayA jJAnI tathA jIvAdi tatvanA jJAtA evA munie sadA kaSAne jItavA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 kaSAyaM jayet uktaMca bhagavatA sUtrakRtAGgasUtre "koho ya mANo ya aNiggahIyA mAyA ya lobho ya pavaDDhamANA / cAri ee kasaNA kasAyA siMcaMti mUlAI puNanbhavassa' iti ityA dhanuzAsanena kaSAyANAM bhavabIjatAmAkalayya tAn pariharedityarthaH / tathA 'samayadhammaM samatAdharmam ahiMsAlakSaNam 'udAhare' udAharet = ahiMsAlakSaNadharmasyaivopadezaM kuryAt, (muhame u) sUkSmetu saMyamaviSaye aguru adhIra purupairanuSTAtumazakyatvameSa saMyamasya sUkSmatvam | 'sayA' sadA 'alUsaye' alUSakaH avirAdhakaH san tathA 'No kujjhe' 'no krudhyet' 'No mANI mAhaNo' no mAnavAnbhavenmuniriti / karmanirjarA kAmI meghAvI sAdhuH kaSAyaM sadA jayet / tathA ahiMsAdidharma sadopadizet jIte / bhagavAna ne kahA hai - "koho ya mANo ya aNiggahiyA" ityAdi / krodha aura mAna para yadi aMkuza na rakkhA jAya aura mAyA tyAga lobha baDhate jAe~ to yaha cAroM kaSAya punarbhava ke mUla ko sIMcate haiM, arthAt vAraMvAra janmamaraNa ke kAraNa hote haiM / ' isa Agama ke anusAra kaSAyoM ko saMsAra kA bIja (kAraNa) samajha kara tyAganA cAhie / tathA samatAdharma arthAt ahiMsAdharma kA upadeza kareM / yahAM sUkSma kA artha saMyama haiM, kyoMki jo puruSa dhairyavAn nahIM haiM, vaha saMyama kA pAlana nahIM kara sakatA / ataH tAtparya yaha huA ki munisaMyama kA virAdhaka na bana kara krodha na kareM, na mAna kare, mAyA na kare, lobha na kare / bhAvArtha yaha hai ki karmanirjarA kA abhilASI, medhAvI sAdhu sadaiva kaSAya ko jIte, samabhAva se ahiMsA dharma kA upadeza de tathA kadApi saMyama kI virAdhanA na hame lagavAne uddhuM che - "kAhI ya mANo ya aNiggahiyA" hatyAhi "le hogha ane mAna para aMkuza rAkhavAmAM na Ave ane mAyA tathA lAbha vadhatAM jAya, te A cAre kaSAyA punavanA mULane siMcanArA thaI paDe che, eTale ke vAraMvAra janma maraNanA kAraNabhUta thaI paDe che A Agama anusAra kaSAyAne saMsAranA khIja (kAraNu) rUpa samajIne temanA tyAga karavA joie. sAdhue samatA dharmanA eTale ke ahiMsA dharmonA upadeza ApavA joie. ahIM "sUkSma no artha 'sayama' che, kAraNa ke je puruSa dhairya vAn hAtA nathI, te sayamanu pAlana karI zakatA nathI. A kthananA bhAvArtha e che ke munie saMyamanA virAdhaka banavuM joie nahI, teNe dha karavA joie nahI mAna karavuM joie nahI mAyA karavI joie nahIM ane leAbha karavA jAie nahI.... eTale ke karmInI nirjarA karavAnI abhilASAvALA medhAvI sAdhue sadA kaSAyAne jItavA joie, samabhAvathI ahiM sAdhanA upadeza devA joie. tathA kadI paNa saMyamanI virAdhanA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAyopadezaH 549 samabhAvataH / tathA saMyamAnuSThAnaM kadApi na virAdhayet / tADito'pi krodhaM na kuryAt tathA lokaiHpUjito'pi abhimAnagarvAdikaM nodvahediti bhAvArthaH // 6 // bahujaNaNamaNami ityaadi| bahujaNaNamaNami saMvuDo savva hi~ gare aNissie / 10 11 hadaiva sayAnAvile dhammaM pAdurakAsI kAsavaM // 7 // chAyA bahujananamane saMvRtaH sarvAtheSu naro'nizritaH / hRda iva sadA'nAvilo dharma prAdurakArSIkAzyapam // 7 // (bahujaNanamaNami) bahajananamane bahubhirjanainamasyamAne dharme (saMbuDo) saMvRtaH kreN| tADanA pAkara bhI krodha na kare aura logoM dvArA pUjita hokara bhI abhimAna garva Adi na kareM // 6 // "bahujaNaNamaNaMmi" ityAdi / zabdArtha-bahujaNaNamaNaMmi--bahujananamane' adhika janoM se namaskAra kara ne yogya dharma meM 'saMvuDo--savRtaH' sAvadhavyApArarahita 'Nare--naraH' muni 'savvaDhehiM--sarvArtheSu' sabhI padArthoM meM mamatA ko haThAkara 'hada iva-hRda iva' tAlAva ke jaisA hokara 'kAsavaM--kAzyapam kAzyapagotrI bhagavAn mahAvIra svAmI ke 'dhamma--dharmam' ahiMsAdharmako 'pAdurakAsI--prAdurakArSIt pragaTa kare // 7 // -anvayArthabahujanoM dvArA namaskaraNIya dharma meM sAvadhavyApAra se rahita putra karavI joIe nahIM kadAca koI kaThora zabdo kahe ke mAra mAre, ke tiraskAra kare, te paNa teNe dadha karavo joIe nahIM, ane potAnI pUjA, satkAra Adi thAya, te abhimAna karavuM joIe nahIM dA "bahujaNaNamaNa mi" tyAva zahAtha-'bahujaNaNamaNa mi-bahujananamane' adhi4 mA sAthI nbh7|2 42vA yogya ma mAM buDo-saMvRtaH' sAvadha vyApA2 2hita 'Nare-namaH' muni 'sabaThehi-sarvAtheSu' adhA pahAbhA mamatAne TAvIne 'hAiba-hRdaiva' tasAvanI ma 'sayA-sadA' sahA 'aNAvile-anAvilA ni dhane 'kAsavaM-kAzyapam' azyapagotrI bhagavAna mahAvIra svAbhAnA 'dhamma-dharmam' mAsA thamane 'pAdurakAsI-prAdurakArSIn' pragaTa 42 // 7 // -suutraarthjanasamUha dvArA namarakaraNIya, dharmamAM sAvadha vyApArathI rahita, putra, patnI dhana, zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre sAvadhamArgarahitaH Nare' naraHmanuSya:(savvaTehi)sarvArtheSu putra kalatradhanadhAnyAdipu (aNi ssie) anizritasarvavastuviSayakamamatArahitaH, (hada iva) hRda: iva (sayA) sadA (aNApile) anAvilaH nirmalaH (kAsa) kAzyapam kazyapagotrotpanamahAvIram (dhamma) dharmam mahAvIrasvAminaH ahisAlakSaNaM dharmamityarthaH / (pAdurakAsI) prAdurakArSit prakaTaye dupadizediti yAvat // 7 // TIkA 'bahujaNaNamaNami' bahujananamane aneka puruSairnamaskriyamANadharma, saMkhuDo, 'saMvRtaH' sAvadhavyApArarahitaH san 'NareM naro muniH 'savvaTehiM sarvArtheSu sarvatra vastuni aihikA''muSmikAdau mmtvrhitH| 'hUda iva' hRda iva 'sayA' sadA aNAvile anAvilo'tizayena vizuddho nirmala iti yAvat san kAsavaM kAzyapagotrotpannasya bhagavato mahAvIrasya 'dhamma' dharmam mahAvIrapratipAditA'hiMsApradhAnadharmam / pAdurakAsI' prAdurakArpita , prakaTayet, sAdhuriti / ArSatvAd bhUtakAlanirdezaH / kalatra dhana dhAnya Adi samasta padArthoM ke mamatva se rahita tathA sarovara ke samAna sadA nirmala puruSa-sAdhu mahAvIra svAmI ke dharmakA upadeza kare // 7 // TIkArthabahuta logoMke dvArA namaskAra karane yogya dharma meM sAvadha vyApAra se rahita hokara muni isa loka saMbaMdhI tathA paraloka saMbaMdhI sabhI vastuoM meM mamatva rahita hokara tathA sarovara ke samAna sadA atyanta nirmala yA vizuddha hokara kAzyapagotra meM utpanna bhagavAn mahAvIrake ahiMsA pradhAna dharmako prakAzita kare / 'pAdurakAsI' yahA~ bhUtakAlakA jo prayoga kiyA gayA hai so ASe honeke kAraNa samajhanA cAhie / dhAnya, Adi samasta padArthonA mamatvathI rahita tathA sarevaranA samAna sadA nirmaLa puruSe (sAdhue) mahAvIra svAmInA dharmane upadeza kare joIe che 7 che 1 ghaNuM leke dvArA namaskaraNIya namaskAra karavA yogya) jaina dharmanI samyapha prakAre munie ArAdhanA karavI joIe, teNe sAvadya vyApArathI rahita thaIne tathA A leka ane paraleka saMbaMdhI saghaLI vastuonA mamatvane tyAga karIne, sarevaranA jaLa samAna atyanta nirmaLa athavA vizuddha thaIne, kAzyapa gotramAM utpanna thayelA bhagavAn mahAvIranA mahisAyamana apaheza mA5yo . "pAdurakAsI mahI bhUtAna prayoga thayo che te ArSa hovAne kAraNe thayo che, ema samajavuM. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 551 ahisAdharmasya sukhakArakatvAt bahubhirlokaH narAmarAdibhiH sarvadA namaskArayogye dharme sadA samAhito muniH dhanadhAnyAdibAhyAbhyantarapadArthe sarvadA'. nAsakto hRdajalam iva nirmalo bhUtvA bhagavato lokanAthasya kAzyapagotrotpannasya mahAvIratIrthakarasyA'hiMsAdipradhAnakaM dharma prakaTIkuryAditi bhAvaH / dhrmvissye'bhykumaarkthaavijnyeyaa| _ 'bahubhirmAnyadharmeSu jainadharmaH paraH smRtaH / nirmalaH saMsthitastatra parAnupadizetsadA // 1 // gA. 7 // bahujananamaskaraNIye dharme avasthitaH sAdhu ryAdRzaM dharma prakaTIkuryAttAdRzaM dharma darzayituM sUtrakAra upakramate / athavA upadezAntaraM kurute 'bahave pANA' ityAdi / mUlam vahave pANA puDho siyA pattayaM samayaM samIhiyA / jo moNapadaM uvaTThie viratiM tattha akAsI paMDie // 8 // tAtparya yaha hai ahiMsAdharma sukhakArI hai, ataeva vaha bahuta manuSyoM tathA devoM ke dvArA namaskaraNIya hai| muni isa dharma meM sadaiva sAvadhAna rahe / dhana dhAnya Adi samasta bAhya aura Abhyantara parigraha meM anAsakta rahe aura sarovara ke jala ke jaisA nirmala hokara lokake nAtha, kAzyapa gotra meM utpanna, bhagavAn mahAvIra tIrthakarake ahiMsA pradhAna dharmako prakaTa kreN| dharmake viSaya meM abhayakumArakI kathA jAna lenA cAhie / 'bahubhirmAnyadharmeSu' ityAdi / 'bahuta se mAnanIya dharmoM meM jainadharma utkRSTa hai aura nirmala hai ataeva usakA dUsaroM ko upadeza karanA cAhie // 7 // tAtparya e che ke ahiMsAdharma sukhakArI che, tethI ghaNuM leke ane deve paNa tene namaskaraNIya mAne che tenA tarapha AdaranI daSTie jove che. munie A dharmanI ArAdhanAmAM sadA sAvadhAna rahevuM joIe. teNe dhana, dhAnya Adi samasta bAhya parigrahone tathA Abhyantara parigrahane tyAga kare joIe ane parigrahamAM Asakita rAkhavI nahI tethe sarovaranA na samAna nibha (vizuddha) 2DIne, sonAtha, azya5 gotrIya, bhagavAna mahAvIra tIrthakaranA ahiMsA pradhAna dharmane upadeza lokone Ape joIe. yamana viSayamA samayabhAranI 3thA vAMyA sevA naye. 4thu 55 cha 3- "bahubhirmAnya dharmeSu" tyA "jagatanA ghaNuM mAnanIya dharmomAM jaina dharma utkRSTa ane nirmaLa che. tethI te dharmane lokone upadeza deve joIe" che gAthA chA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 sUtrakRtAGgasUtre chAyA bahavaH prANAH pRthak zritAH pratyekaM samIkSya samatAm / yo maunapadamupasthito virati tatrAkArSIt paNDitaH // 8 // -anvayArtha(bahave) bahavaH anaMtAH (pANA) prANAH jIvAH, (puDho) pRthaka pRthaka (siyA) zritAH asmin jagati vasantItyarthaH, (patteyaM) pratyekaM prANinam samaya samatAM samabhAvena (samIhiyA) samIkSya (moNapadaM) maunapadam saMyamam (uvahie) upasthitaH saMyamamAzrita ityarthaH (paMDie) paMDitaH (tattha) tatra prANighAtAdau (virati) viratim (akAsI) akArSIt kuryAdityarthaH // 8 // vahujana namaskaraNIya dharma meM sthita sAdhu jisa prakArake dharma ko prakaTa kare, use dikhalAne ke lie sUtrakAra upakrama karate haiM athavA dUsarA upadeza karate haiM - 'bahave pANA' ityAdi / zabdArtha-'bahave. bahavaH' aneka 'pANA--prANAH prANI jIva' puDho-pRthaka' pRthak 'siyA--zritAH' isa jagat meM nivAsa karate haiM 'patteya-pratyekam pratyeka prANI ko 'samaya-samatAM' samabhAvase 'samIhiyA--samIkSya' dekhakara 'moNapadaMmaunapadam' saMyama meM 'upahie--upasthita rahane bAlA 'paMDie-paMDitaH' paNDita puruSa 'tattha--tatra' una prANiyoM ke ghAtase 'virati--viratim' virati 'akAsIakArSIt' kare // 8 // -anvayAthabahutase prANI pRthaka pRthaka isa saMsAra meM rahate hai / pratyeka prANIkosamabhAva se dekha kara saMyama meM upasthita paNDita prANihiMsA Adi se virata ho // 8 // bahujana namaskaraNIya jaina dharmanI ArAdhanA karatA munie kayA prakAre dharma prakaTa kare joIe, te batAvavAne mATe sUtrakAra upakrama kare che athavA AgaLa upadeza Ape cha-"bahave pANA" tyAdi zahA---'bahave bahavaH' mane 'pANA-prANAH' 4 'puDho-pRthaka' 55 pRtha5 'siyA-zritAH mAtama nivAsa 42 cha. 'pattaya-pratyekam' prAya: prANIne 'samayasamatA' samabhAvathA 'satmIhiyA samIkSya' ne 'moNapadaM-maunapadam sayabhamA 'udhvahipaupasthitaH' 2DevAvA 'paDie-paMDitaH' pArita 531 'tattha-tatra' te prANiyonA thAtathI virati-viratim' vi2ti 'akAsI-akArSIt 42 che. -sUtrAtha ghaNAM prANIo A saMsAramAM alaga alaga rahe che. pratyeka prANI tarapha samabhAvanI najare jetA thakA, saMyamamAM upasthita paMDite prANIhiMsA AdithI nivRtta thavuM joIe. che 8 che zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru.a.2 u. 2 svapuSebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 553 TIkA 'bahave' bahavaH aneke ekendriyAdayo'naMtAH 'pANA' prANino jIvAH 'puDho' pRthak pRthaka 'siyA' zritAH, iha saMsAre nivAsaM kurvanti 'patteyaM' pratyekaM prANiSu 'samaya' samatAM samabhAvena, 'samIhiyA' samIkSya, 'moNapadaM' maunapadaM saMpamam , 'uvahie' upasthitaH, paMDie' paNDitaH sadadvivekavAn vizuddhAntaHkaraNaH / 'tattha' tatra teSAM prANinAM ghAtAt / 'virati' viranim , 'akAsI' akArSIt kuryAditi / dazavidhaprANAnAM dhAraNAt prANA iti padena prANinaH jJAyante / athavA dharmadharmiNArabhedAt prANapadena prANA''dhArasya prANino grahaNaM bhavati / ta ete prANinaH pRthivIjalatejovAyuvanaspatikAyaprabhedabhinnAH / athavA vakSmavAdaparyAptA paryAptanarakAdiprabhedabhinnA bahavo jIvAH iha saMsAre santi -TIkArthaekendriya Adi ananta jIva pRthak pRthak isa saMsAra meM vAsa karate haiN| pratyeka prANI para samabhAva rakhakara saMyama meM upasthita huA vivekavAn evaM vizuddha cittavAlA muni una prANiyoMke ghAtase nivRtti kare / jo daza prakArake prANoMkA dhAraNa karate haiM ve 'prANI kahalAte hai ataH 'prANa' isa padase prANI samajhanA cAhie athavA dharma aura dharmI kA abheda honese prANoM ke AdhAra 'pANI' grahaNa kara lenA caahie| ye prANI pRthivIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura asakAya Adi aneka prakAra ke haiN| athavA sUkSma, bAdara, paryApta, aparyApta, nAraka Adike upabhedoM se bahuta prakArake haiN| ye saba isa saMsAra meM rahate haiN| -ttiiekendriya Adi anaMta jIve A rAMsAramAM alaga alaga vAsa kare che. pratyeka prANI pratye samabhAva rAkhIne saMyamamAM upasthita, sat asanA viveka yukta ane vizuddha cittavALA munie te prANIonI hiMsA na karavI joIe. dasa prakAranA prANane jeo dhAraNa kare che, temane prANuM kahevAya che. tethI "prANu A padane "prANa" nuM vAcaka samajavuM joIe. athavA dharma ane dhamamAM abheda mAnIne "prANu" pada dvArA prANonA AdhAra rUpa "prANuM pada grahaNa karavuM joIe. A prANIonA pRthvIkAya, apUkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya ane trasakAya Adi aneka prakAra che. athavA sUma, bAdara, paryApta, aparyApta, nAraka Adi upabhedanI apekSAe temanA ghaNuM prakAre che. te badhAM prANuo A saMsAramAM rahe che. pita pitAnA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 sUtrakRtAGgasUtre svasvakarmavazataH pRthaka pRthak nivAsaM kurvANAH te jIvAH samAnarUpeNa sukhamabhilapantaH, duHkhadveSiNazca dRzyante, iti vicArya sarvatra mAdhyasthyamavalavya saMyame upasthitaH, pApAnuSThAnAdvirataH paNDito medhAvI muniH prANighAtAt sadA viramediti bhAvaH / uktaMcAnyatra "virametprANighAtebhyaH saMyame hi manaH kathA / mAdhyasthyaM vAdivAdeSu vivAdo bhavakAraNam // 1 // gA. 8 // adhunA cAritrAtmakabhedabhinnaM svadharmamadhikRtya sUtrakAraH upadizati-- 'dhammassa ya' ityaadi| dhammassa ya pArae muNI AraMbhassa ya aMtae Thie soyaMti ya NaM mamAiNo No labbhaMti NiyaM pariggahaM // 9 // -chAyAdharmasya pArago munirArambhasya cAntake sthitaH / zocanti ca mamatAvanto no labhante nijaM parigraham // 9 // apane apane karma ke anusAra pRthak pRthak rahate hue ye jIva samAna rUpa se sukha kI abhilASA karate hue tathA duHkha se dveSa karate hue dekhe jAte haiM / aisA vicAra karake, saba para madhyastha bhAvakA avalambana karake saMyama meM upasthita, pApakarma se rahita paNDita puruSa sadaiva hiMsA se nivRtta rahe / anyatra kahA bhI haiM- 'virametprANighAtebhyaH, ityAdi / 'prANiyoM kI hiMsA se nivRtta ho, saMyama meM mana rakkhe aura madhyasthabhAva se hi upadeza kre| vivAda saMsArakA kAraNa hai // 8 // karma anusAra alaga alaga rahetA te jIve samAna rUpe sukhanI abhilASAvALA ane duHkhane dviSa karanArA hoya che. e vicAra karIne, te saghaLA je pratye madhyasthabhAva (samabhAva) rAkhIne saMyamanI ArAdhanA karatA, pApakarmathI rahita ane sat asaMtunA vivekavALA paMDita munie temanI hiMsAthI sadA nivRtta ja rahevuM joIe. kahyuM paNa che - "virametprANighAtebhyaH chatyAha-- he munio ! prANIonI hiMsAthI nivRtta thAo, saMyamamAM mananI sthiratA rAkhe, ane madhyastha bhAvapUrvaka upadeza Apo. vivAda na kare, kAraNake vivAda saMsAranAM kAraNa bhUta bane che ke gAthA 8 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 555 anvayArtha:(dhammassa) dharmasya zrutacAritrabhedabhinnasya (pArae) pAragaH siddhAntapAragAmI cAritrAnuSThAyI vA (AraMbhassa) AraMbhasya sAvadhavyApArasya (aMtae) anteparyante bahiH (Thie) sthitaH (muNI) munirbhavati (mamAiNo) mamatAvantaH puruSAH (soyaMti ya) zocaMti ca (Niya) nija-svakIyam (pariggahaM) parigraham dhanadhAnyAdi bhRtaM putrAdikaM vA (NolabhaMti) nolabhaMte na prApnuvantItyarthaH // 9 // ____ aba zrutacAritrAtmaka bheda se bhinna svadharmakA sUtrakAra upadeza karate haiM - dhammassa ye' ityAdi zabdArtha-'dhammassa--dharmasya' zrutacAritrarUpa dharmakA 'pArae-pAragaH' siddhAnta meM pAragAmI arthAt cAritrakA anuSThAna vAlA evaM 'AraMbhassa-AraMbhasya' sAvadha vyApAra ke 'aMtae-antake:' aMtameM 'Thie-sthitaH' sthita puruSa 'muNI-muniH' muni kahalAtA hai 'mamAiNo-mamatAvantaH 'mamatA vAle puruSa 'soyaMti ya-zocanti ca' zoka karate haiM 'Niya-nijam' apane 'pariggaha-parigraham parigraha ko 'No labmaMti-no labhante' nahIM prApta karate haiM // 9 // -- anvayArtha -- zuta aura cAritrake bheda se bhinna dharmakA pAragAmI arthAt siddhAnta meM pAraMgata tathA cAritrakA anuSThAna karane vAlA aura AraMbha se pare sthita puruSa hI muni hotA hai arthAt AraMbharahita muni hotA hai / mamatAvAn puruSa apane dhana dhAnya yA putrAdi rUpa parigraha ke lie zoka karate haiM, parantu unhe prApta nahIM kara sakate // 9 // ve zrutayAratra 35 sehavANA svadhamanI sUtrA6paheza cha "dhammassa ya" tyAha zArtha - 'dhammassa-dharmasya zrutayaritra35 ghanA 'pArae-pAragaH siddhAMtabhA pAra bhAbhI arthAt yAritranA anuSThAnavA mevam 'AraMbhassa-AraMbhasya' sAvadha vyApAranA 'aMtae-antakaH' atima Thie-sthitaH' sthita 535 'muNI-muniH' bhuni vAya cha, 'sa. mAiNo-mamatAvantaH' mamatAvANo 535 soya tiya-zocanti ca' zo 42 cha, 'Niya-nijam' potAnA 'pariggaha-parigraham' pariyaDane 'No labbhati-no labhante' prAsa 42rI zatA nathI. sUtrArtha zrata ane cAritra rUpa bhedavALA svadharmane pAragAmI eTale ke siddhAntamAM pAraMgata ane cAritranuM anuSThAna karanAra ane AraMbhathI nivRtta hoya e puruSa ja muni kahevAne gya che. mamatva bhAvayukta puruSa pitAnA dhana, dhAnya, athavA putra, pautrAdi rUpa parigrahane mATe zeka kare che, paraMtu te temane prApta karI zakyuM nathI. che paell zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 sUtrakRtAmo TIkA'dhammassa' dharmasyA'hiMsAdipradhAnakasya 'pArae' pAragaH 'AraMbhassa' AraM bhasya 'aMtae' antake 'Thie' sthitaH puruSaH / 'muNI' muni bhavati / dharmasya pAragAmI pumAneva munivAcyo bhavati / na tu yathAkathaMcit veSadhArI muniH pAragAmI bhavati / 'mamAiNo' mamatAvantaH puruSAH gRhasthAH, 'soyaMti ya' parigrahama-zocaMtiM ca cintAM kurvanti / 'NiyaM svakIyam 'pariggaha' parigraham dhanAdibhRtaM putrAdikaM vA, 'No labbhaMti' no labhate na prApnuvanti / yaH puruSaH dharmasya pAragAmI tathA ArambharahitaH sa muni mavati mamatAvanto jIvAH parigrahArtha zocanti / tathA te zokaM kurvANA api parigrahaM na prApnuvanti / yathA svakIyAM chAyAM tadanugacchannapi na labhate, / --TIkArtha___ ahiMsA Adi jisa meM pradhAna hai aise dharmakA pAragAmI tathA AraMbha se rahita puruSa muni kahalAtA hai arthAt dharmakA pAragAmI puruSa hI muni zabda ke dvArA kahane yogya hotA hai, kevala munikA veSadhAraNa karanevAlA cAhe jo puruSa muni nahIM kahalA sktaa| mamatAvAn gRhastha apane parigraha dhanAdi yA putrAdi ke lie cintA karate haiM / lekina use prApta nahIM kara pAte haiM / tAtparya yaha hai ki jo puruSa dharma kA pAragAmI hotA hai aura AraMbhase rahita hotA hai, vahI muni ho sakatA hai / mamatAvAle puruSa parigraha ke lie zoka karate haiM, magara zoka karate hue bhI ve parigraha ko prApta nahIM kara sakate haiM / jaise apanI chAyA ke pIche pIche dauDanevAlA chAyA ko nahIM pA -ttiiahiMsA Adi jemAM pradhAna che evA dharmamAM pAraMgata ane AraMbhathI rahita puruSa ja muni gaNAya che. eTale ke dharmamAM pAraMgata hoya ane AraMbhane jeNe tyAga karyo hoya evA puruSane ja "muni" kahI zakAya che. kevaLa munine veSa dhAraNuM karI levAthI 7 "bhuni" manI zAtu nathI, mamatva (bhUmiA5) pApa puruSo potAnA pariyaDane bhATe (dhana, dhAnya, putra. kalatra Adi parigrahane mATe) cintA karyA kare che, paraMtu teo tene prApta karI zakatA nathI. A kathanane bhAvArtha e che ke je puruSa dharmane pAragAmI hoya che, ane AraMbhathI rahita hoya che, te puruSa ja muni thaI zake che, mamatAbhAvavALA puruSe parigrahane mATe citita rahe che, paraMtu te chatAM paNa teo dhanAdi parigrahane prApta karI zakatA nathI. jevI rIte pitAnA paDachAyAne pakaDavA mATe paDachAyAnI pAchaLa deDate puruSa paDachAyAne zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 svaputrebhya bhagavadAdinAthopadeza 557 tathA parigrahA'bhilASukANAM parigraho durlabho bhavatIti / prayatamAnA api parigraha na prApnuvantItyatastebhyotinivRtto niyamataH saMyamArthameva prayatnaM kuryAt // 9 // punarapi sUtrakAra Aha--'ihaloga ityAdi / mUlam - iha loge duhAvahaM viu paraloge ya duhaM duhAvahaM / OM 9 10 11 12 viddhaMsaNadhammameva taM itivijjaM ko gAramAvase // 10 // chAyA-- ihaloke duHkhAvahaM vidyAH paraloke ca duHkhaM duHkhAvaham vidhvaMsanadharmameva tat iti vidvAnko'gAramAvaset // 10 // sakatA, usIprakAra parigraha kI abhilASA karanevAloM ko parigraha durlabha hotA hai / jaba prayatna karane para bhI parigraha nahIM prApta hotA to usa se nivRtta hokara niyama se saMyama ke lie hI pravRtti karanA ucita hai // 9 // sUtrakAra punaH kahate haiM--"iha loga-- ityaadi| zabdArtha-'iha-iha' isa loge--loke' loka meM arthAt saMsAra meM 'duhAvahaM-- duHkhAvaham ' duHkha janaka 'paraloge ya-paraloke ca' aura paraloka meM bhI 'duhaM--duHkham' duHkha 'duhAvaham--duHkhAvaham duHkha kAraka hai 'viu'--vidyAH' aisA jAno 'ta--tam' vaha dhana 'viddhaMsaNadhammameva'-vidhvaMsanadharmameva' nAzavAna svabhAva vAlA hai 'iti vijja--iti vidvAn' yaha jAnane vAlA 'ko -kaH' kauna puruSa 'agAraM--agArama' gRhavAsa meM 'Avase-Avaset nivAsa kara sakatA hai // 10 // pakaDI zakatuM nathI, eja pramANe parigrahanI abhilASA rAkhanArane parigrahanI prApti durlabha thaI paDe che. je prayatna karavA chatAM paNa parigrahanI prApti thavAnI ja na hoya, te tenAthI nivRtta thaIne saMyamane nimitte ja avazya pravRtti karavI, eja ucita che. chegAthA lA paNI sUtrA2 cha ? - "ihaloga" chatyAha zahAtha-ha-ha' mA 'loge-loke' somai arthAt saMsAramA 'duhAvaha-duHkhAvaham' na 'paraloge ya-paraloke ca' ane 52sobhA pay 'duha-duHkham' huma 127 cha, 'viu-vidyA' se 'ta-tam'te dhana 'viddha saNadhammameva-vidhvaMsanadharma meva' nAzavAn svabhAvANucha 'iti vija-iti vidvAna' 2 mA acceed 'ko 4 // 535 'magAra-aMgAram, pAsamA Avase--Avatse nivAsa 42 cha ? // 10 // zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAce anvayArtha:(iha) ihAsmin (loge)loke saMsAre duhAvahaM (duHkhAvaha) duHkhajanakaM (paralogeya) paraloke ca (duI) duHkham (duhAvaha) duHkhAvaha dukhotpAdakamiti 'viu' vidyA: jAnIyAH tathA tadupArjitamapi (taM) tat dhanam (viddhasaNadhammameva) vidhvaMsanadharmameba kSaNabhaMguram (itivijja) iti vidvAn evaM jAnan (ko) kaH medhAvIpuruSaH, (agAraM) agAraM gRham (Avase) Avaset , ihaloke paraloke duHkhadAyi vinazvaraM dhanAdikaMjAnan kaH pumAn gRhavAsaM kuryAditi // 10 // TIkA-- suvarNarajatAdirUpaparigrahadhanam iha ' asmin phalabhogasAdhane jagati, 'duhAvaha duHkhAvahaM duHkhajanakaM bhavati, ca 'paraloge-paraloke, upasthitazarIratyAgAnantaraparazarIraprApakaloke svargAdAvapi, 'duhAvaha' duHkhAvahameva duHkhajanakameva, 'viu' vidyAH he vivekin iti jAnIyAH, suvarNarajatadhanadhAnyasvajanaparigrahANAM -anvayArthadhana isa loka meM duHkhajanaka hai aura paraloka meM bhI duHkharUpa tathA duHkho kA janaka hai, aisA smjho| upArjita kiyA huA dhana bhI vinAzazIla hI hai| aisA jAnatA huA kauna medhAvI puruSa gRhavAsa kregaa| dhana Adi ko iha loka paraloka meM duHkhaprada tathA vinAzazIla jAna kara kauna puruSa gRhavAsa karegA // 10 // -TIkArthasuvarNa rajata Adi parigraha isa phala bhoga ke sAdhana loka meM duHkha janaka hai aura paraloka meM arthAt upasthita zarIra ke tyAga ke pazcAt dusare zarIra ko prApta karAnevAle svarga Adi loka me bhI duHkhakA janaka hI hai / -suutraathdhana A lekamAM paNa duHkha janaka che ane paralekamAM paNa duHkharUpa tathA duHkhanuM janaka che, evuM samaje. upArjita kareluM dhana paNa vinAzazIla ja che. A vAtane samajatA kaye medhAvI puruSa gRhavAsane pasaMda karaze? dhana Adine Aleka ane paralokamAM duHkha janaka tathA nAzavaMta jANIne kaye puruya gRhavAsa (gRhastha jIvana) ne svIkAraze? 10 sonuM cAMdI Adi parigraha phelabheganA sAdhanarUpa AlokamAM paNa duHkhajanaka che ane paralekamAM paNa du:khajanaka che. eTale ke vartamAna manuSya bhavasaMbaMdhI AyuSya purU karIne parabhavamAM-svarga, naraka AdimAM utpanna thayA bAda paNa duHkhajanaka ja che. he vive zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 559 duHkhajanakatvamuktam / tathAhi 'arthAnAmajane duHkhaM, ajitAnAM ca rakSaNe / Aye duHkha vyaye duHkhaM dhigAH kaSTasaMzrayAH // 1 // tathA- 'yathA hyAmipamAkAze pakSibhiH zvApadai bhuvi / bhakSyate salile nakai stathA sarvatra vittavAn // 2 // rAjataH salilAdagne caurataH svajanAdapi / nityaM dhanavatAM bhIti dRzyate bhuvi sarvadA // 3 // he vivekI ! yaha bAta smjho| suvarNa rajata dhana dhAnya svajana Adi parigraha duHkhajanaka kahe gae haiM, yathA- 'arthAnAmarjane duHkham' ityAdi / ____ 'dhanake upArjana karane meM duHkha hai, phira upArjita kiyekI rakSA karane meM duHkha hai, Aya (prApta) hone para duHkha hai aura vyaya (naSTa) hone para bhI dukha hotA hai / isa prakAra kaSToM ke AdhAra isa dhanako dhikkAra hai / tathA- 'yathA hyAmiSamAkAze' ityAdi / 'jaise mAMsa AkAzameM pakSiyoMke dvArA pRthvI para hiMsaka jantuoM ke dvArA aura pAnI me magara macchoM dvArA khAyA jAtA hai, usI prakAra dhanavAn ko mI loga saba jagaha nigala jAnA cAhate haiM / 'rAjata: salilAdagne ityAdi, dhanavAnoM ko rAjA se, jala se, agni se, caura se yahAM taka ki svajanoM se bhI nirantara bhaya banA rahatA hai ! isa dharatI para sadA yahI dekhA jAtA hai| kavAna puruSo! A vAta samajI le. sonuM, cAMdI, Adi rUpa dhanane, tathA dhAnya, svajana mAhida parivAne anyatra 5 mana cha- " arthAnAmarjane duHkham "tyAdi "dhana kamAvAmAM duHkha sahana karavuM paDe che, upArjita dhananI rakSA karavAmAM paNa duHkha sahana karavuM paDe che, dhana prApta thAya te paNa duHkharUpa thaI paDe che ane tene nAza thAya tyAre paNa duHkhaja thAya che. A prakAre je dhana konA AdhAra rUpa che, te dhanane (gha2 che ! tathA-"yathA hyAmiSamAkAze" chtyaajevI rIte AkAzamAM pakSIo dvArA, pRthvI para hiMsaka prANIo dvArA ane jaLamAM magaramaccha dvArA, mAMsa khavAya che, e ja pramANe dhanavAnanA dhanane paNa ha5 karI javAne leke talasI rahyA hoya che. jema mAMsane TukaDo prApta karavAne uparyukta ja prayatna karatA hoya che. tema dhanavAnanA dhanane paNa game te rIte prApta karavAne ce tarapha leke bhA0 zodhI ra DAya . tathA-"rAjataH salilAdagne" tyAha___"dhanavAnAne bhezA rAnI, bhajanI; bhinA, ana thArane laya 2 // 42 cha, eTaluM ja nahi paNuM svajanane bhayapaNu niraMtara rahyA ja kare che." zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 sUtrakRtAsUtre tathA sevAdayo dhanopArjanasAdhana bhUtAsteca taM duHkhayanti / taduktam- "datyadurIzvara dvAstha daMDacandrArdhacandrajAm / vedanAM bhAvayan prAjJaH kaH sevASvanurajyate // 4 // paralokepi hi jIvAH hiraNyasvajanAdikamamatvajanitakarmajanyaM narakanigodAdilakSaNaM duHkhamanubhavanti / 'taM, tat viddhaMsaNadhammameva vidhvaMsanadharma kSaNabhaGguram 'iti vijja, itijAnan 'kA' kaH 'agAraM' AgAraM gRham 'Avase' Avaset gRhapAzaM vadhnIyAt / prabalamAha hetukaM kuTuMbaparivArAdikazatru mitramiva manyamAnAnAM teSAM duHkharUpA eva gRhAdayaH / isake atirikta dhanopArjana ke sAdhana jo sevA Adi haiM, ve bhI manuSya ko dukhI banAte haiN| kahA bhI hai 'dRpyadurIzvara dvAHstha' ityAdi / ghamaMDI evaM duSTa svAmI ke dvAra para sthita manuSya ko daMDa candra yA artha cakra se hone vAlI vedanAkA vicAra karanevAlA kauna puruSa sevA meM anurakta hogA ? koI nahIM / paraloka meM bhI jIva hiraNya evaM svajanAdi ke mamatva se utpanna hue karmoMse janya naraka nigoda Adi ke duHkhakA anubhava karate haiN| isake atirikta dhana vinAzazIla hai| esA jAnatA huA kauna gRhake baMdhana meM baMdhegA ! arthAt kauna gharake phaMde meM paDegA prabala mohanIya karma meM kAraNa kuTumba parivAra Adi zatruko mitra ke samAna mAnane vAloMke lie ve duHkha rupa hI vaLI "dhanopArjana karavAnA sevA Adi je sAdhana che, te sAdhano dvArA paNa mANasane duHkhI thavuM paDe che- kahyuM paNa che ke ghamaMDI ane duSTa svAmInA dvAra para sthita puruSane tenI sevA svIkAranAra puruSane daMDa, apamAna, ardhacandra (gaLacI pakaDIne bahAra hAMkI kADho tenuM nAma ardhacandra pradAna che) Adi rUpa vedanA bhegavavI paDe che. A prakAranI vedanAne vicAra karanAra karyo puruSa sevAmAM anurakta thaze? (keI nahIM" senuM cAdI Adi dhananA tathA svajanAdinA parigrahane kAraNe upArjita mehanIya karmanA udayathI chane naraka nigada Adi paralokamAM paNa duHkhanuM vedana karavuM paDe che. vaLI dhana vinAzazIla che. A vAtane samajanAre ke puruSa gRhanA bandhanamAM baMdhAze? A vAtane samajanAra keI paNa puruSa gRhanA dAmAM phasAze nahIM. prabaLa mehanIya karmanA udayane kAraNe kuMTuMba, parivAra Adi zatruone mitra rUpa mAnanAra puruSane mATe zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 561 taduktam- 'dArAH paribhavakArAH bandhujano bandhanaM viSaM viSayAH / ko'yaM janasya moho ye ripavasteSu suhRdAzAH // 1 // suvarNarajatAdikaM svajanaparivArAdikam ihalaukikaM pAralaukikaM ca sarva duHkhajanakameva / tathA ime padArthA vinazvarA eva, ityevaM vidvAn kaH puruSaH gRhavAsaM svIkuryAt , na ko'pi kariSyatIti bhAvaH // 10 // punarapi upadezAntaraM brUte sUtrakAraH- 'mahayaM' ityAdi / mUlam mahayaM pariMgovaM jANiyA jAvi ya baMdaNapUyaNA ihaM / suhume salle duruddhare viumaMtA payahija saMthavaM // 11 // 12 chAyA-- mahAntaM parigApaM jJAtvA yApica vandanapUjaneha / sUkSme zalye duruddhare vidvAnparijayAtsaMstavam // 11 // haiM / kahA bhI hai--'dArAH paribhavakArAH ityAdi / ___ 'patnI parAbhava karane vAlI hai, bandhu jana bandhana rUpa hai, aura viSaya viSake samAna haiM phira bhI na jAne kaisA hai manuSyakA yaha moha ki jo zana hai unhe vaha mitra samajhatA hai / sonA cAMdI aura svajana parivAra Adi isa loka saMbaMdhI aura paraloka saMbadhI saba duHkhajanaka hI hai| tathA ye padArtha vinAzazIla haiN| aisA samajhane vAlA kauna gRhavAsa svIkAra karegA? koi bhI nahIM karegA // 10 // sUtrakAra phira upadeza karate haiM.--"mahayaM" ityaadi| 'zabdArtha-mahayaM-mahAntam' saMsArikajIvoMkA paricaya-mahAn 'parigovaMparigopam' paMka hai aisA 'jANiyA-jJAtvA' jAna kara 'jAvi ya-yApi ca' tathA tamAhuH5 3504 cha. 4DhuMche 3-"dAgaH paribhavakArAH" tyAhi patnI parAbhava karanArI che, badhujana bandhana rUpa che, ane viSaya (kAmaga) viSa rUpa ja che. chatAM mohane vazavatI banele manuSya je zatruo che temane mitrarUpa gaNe che, sapA mAzcaya nI vAta cha!" sonuM, cAMdI, svajana, parivAra Adi parigraha A leka ane paralokamAM duHkha utpanna karanAra ja che. vaLI A padArtho vinAza zIla che. A vAtane samajI janAra keI paNa vivekI puruSa grahavAsa (gRhastha jIvana)ne svIkAra karaze nahIM, paraMtu tene tyAga karIne saMyamano mAge vicaraze. . gAthA 10 vaNI sUtrA vizeSa upadeza mA che .. "mahaya" tyA: zahAtha-'mayaM-mahAntam sAMsA6247vAnA pazyiya mahAna parigovaM-parigopam Ahache se 'jaNiyA-jJAtvA' zIne 'jAviya-yApi ca tathA is iha-iha' mA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 sUtrakRtAGgasUtre anvayArtha:(mahayaM) mahAntam (parigovaM)parigopam paMkam iti (jANiyA) jJAtvA (jAvi ya) yApica (ihaM) iha asmin loke (vaMdaNapUyaNA)vaMdanapUjanA kAyAdibhirvandanaM vastrapAtrAdibhizca satkAraH, etatsarva karmopazamajaM phalamiti jJAtvA tatrAbhimAnI na vidheyaH, yataH (viumaMtA) vidvAn sadasadvivekajJaH, garvaH (muhume) sUkSmam (salle) zalyam vartate, sUkSmatvAcca (duruddhare) duruddharaM duHkhenoddhatuM zakyate, ataH (saMthavaM) saMstavaM paricayam (payahijjA) parijahyAt parityajediti // 11 // TIkA 'mahaya, mahAntaM sAMsArikajIvAnAM paricayarUpaM mahAntaM parigopaM' parigopaM-paMkam, gopaHpaMkaH sa dravyabhAvabhedAda dvividhaH tatra dravyataH kuTuMbAdirUpaH bhAvata jo bhI 'ihaM-iha' isaloka meM 'vaMdaNapUyaNA-vandanapUjanA vaMdana pUjana hai use bhI karma ke upazamakA phala hai aisA jAnakara 'viumaMtA-vidvAn puruSa garva na kare kyoMki garva 'muhume-sUkSmam' sUkSma 'salle-zalyam' zalya hai 'duruddhare-duruddharaM' usakA uddhAra karanA kaThina hai ataH 'saMthavaM-saMstavam' paricayako 'payahijja-parijahyAt' tyAga kare // 11 // -anvayArtha sAMsArika janoM kA paricaya mahAna kIcaDa hai, aisA jAnakara aura yaha jo vandana pUjA Adi hai so karma ke upazama kA phala hai aisA jAnakara isake prApta hone para abhimAna nahIM karanA caahie| abhimAna sUkSma zalya hai aura sUkSma hone ke kAraNa usakA nikalanA bahuta kaThina hai, aiMsA samajhakara vidvAn puruSa paricaya kA tyAga kareM // 11 // . -TIkAthesAMsArika jIvoM kA paricaya mahAn paMka (kIcaDa) hai vaha paMka do prakAra sabhA 'vaMdaNapUyanA-vadanapUjanA' pahana pUna che tene 55 bhanA 50manu 3 // MeIne 'viumatA-vidvAn' bhuddhimAn 535 mabhimAna na 42 bhaI alimAna 'suhumesakSmam' sUkSma 'salle-zalyam' zalya cha 'duruddhare-duruddharaM' teno dhAra 42vo 444 cha. mata: saMthava-sastavam' pshyiyne| 'payahija-parijAhyAt' tyaa|| 42vo. // 11 // -sUtrAtha' - sAMsArika janane paricaya mahAna kIcaDa samAna che, evuM samajIne sat asanA viveka yukta sAdhue tene tyAga kare jaIe. A je vana, pUjana Adi che, te karmanA upadezanuM phaLa che, evuM samajIne vandana, pUjana Adi thAya tyAre abhimAna karavuM joIe nahIM. abhimAnasUma zalya (kATA) samAna che. jema sUkSma zalyane kADhavAnuM ghaNuM ja muzkela thaI paDe che. e ja pramANe abhimAnane kADhavAnuM kArya paNa duSkara thaI paDe che tethI sAMsArika paricayane tyAga kare eja vidvAna puruSane mATe ucita che. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra.zra, a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 563 AsaktirUpazca taM 'jANiyA' jJAtvA muniH parityajet / atha ca 'jAvi ya yApi ca 'iha' asmin loke 'vaMdanapUyaNA, vandanasatkArAdikam, tadapi anarthamUlamiti jJAtvA 'viumaMtA' vidvAn jJAnavAn garva na kuryAt , gauM hi 'suhume, sUkSmam 'salle, zalyam 'duruddhare' duruddharaM bhavati, duHkhena tasyoddhAraH kartuM shkyte| tathA 'saMthavaM, saMstavam , paricayAdikaM tyajet / sAMsArikajIvAnAM paricayo mahAn paMka iti jJAtvA muniH sAMsArikajIvaiH paricayaM na kuryAt / tathA vandanasatkArAdikamapi anarthamUlamiti jJAtvA garva na kuryAt / yato gau~ nitarAM sUkSma zalya iva bhavati, duHkhena tasyoddhAraH kartuM zakyate / ato mokSAbhilASiNA garvaH kA hotA hai dravyapaMka aura bhAvapaMka / dravyapaMka kuTumba Adi hai aura bhAvapaMka Asakti hai| aisA jAnanA caahie| phira yaha jo vandana pUjana hai arthAt kAya Adi ke dvArA kiyA jAne vAlA satkAra hai, vaha bhI anartha kA mUla hone se paMka ke samAna hai| aisA jAnakara vidvAn puruSa vandana satkAra Adi prApta hone para garva na kare garva sUkSmazalya hai, ataH usakA nikalanA bahuta kaThina hotA hai| tathA saMstava arthAta paricaya kA tyAga kre| Azaya yaha hai-saMsArikajIvoM kA paricaya mahAn paMka hai, aisA jAnakara sAMsArika jIvoM ke sAtha paricaya na kreN| tathA vandana satkAra Adi ko bhI anartha kA mUla jAna kara garva na kare, kyoMki garva atyanta sUkSma zalya ke samAna hai / vaDI kaThinAI se usakA uddhAra kiyA jA sakatA hai| ataeva mokSa ke abhilASI muniyoM ko kadApi (1) dravyapaMka ane (2) bhAvapaka kuTuMba Adi dravyapaMka rUpa che, ane Asakti bhAvapaMka rUpa che. evuM samajIne sAMsArika jane pratye Asakti rAkhavI joIe nahIM. vaLI leke dvArA je vandana, satkAra Adi karAya che. te paNa anarthanuM mULa che. zarIra namAvIne je naskAra karAya che tenuM nAma vandana che. ane vastra pAtrAdi pradAna karIne je pUjyabhAva prakaTa karAya che, tenuM nAma satkAra che, A vandana ane satkArane anarthanuM mULa jANIne, vandana satkAra Adi prApta thavAthI sAdhue garva kare joIe nahIM. garva sUkrama zalya (kAMTA) rUpa che. tethI tene kADhavAnuM kArya ghaNuja muzkela che. mATe sAdhue garva kare joIe nahIM, ane saMstava (paricaya) ne tyAga kare joIe. sAMsArika jIvane paricaya mahAna paMka samAna che, evuM samajIne temanA paricayane tyAga kare joIe vandana satkAra Adine paNa anarthanuM mULa gaNIne garva karavo joIe nahIM. kAraNa ke garva sUkama zalya samAna che jema sUkSma zalyane bahAra kADhavAnuM kArya ghaNuM duSkara thaI paDe che. e ja pramANe garvane tyAga karavAnuM kArya paNa ghaNuM duSkara thaI paDe che. tethI mekSAbhilASI munie kadI garva kare zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 sUtrakRtAstra kadApi na karttavyaH / api tu dRSTiviSabhujaga ivA dUreNa pariharaNIya iti bhaavH| uktaMcAnyatrApi-- "palimaMtha mahaMpi yANiyA jA vi ya vaMdaNa pUyaNA iha / suhumaM sallaM duruddharaM taM pi jiNe eeNa paMDie // 1 // asya cAyamarthaH sAdhoH svAdhyAyAdhyayanatapasyAdi parasya sarvato bAyAbhyantaraaihikA''muSmikaviSayavitRSNasya anya yo'yaM vandananamaskArAdi satkAraH kriyate, sopi sadanuSThAnasya sadgatervA mahAn parimanthI, iti vijJAya parityajet / AdarasatkAramAnapUjAdimahAn vighno bhavati, svarUpata upasthistadA kA kathA zabdAdiviSayaviSayakA'sakteriti vijJAya pariSahopasargasahanazIlo dhIro vakSyamANopAyebhyaH taM duruddharaM sUkSmaM zalyaM parityajet iti / / 11 / / garva nahIM karanA cAhie / parantu dRSTiviSa sarpa ke samAna darase hI tyAga denA caahie| anyatra kahA bhI hai-" palimaMtha mahaMpi yANiyA" ityAdi / 'svAdhyAya, adhyayana, tapazcaraNa meM nirata, bAhya Abhyantara evaM isaloka tathA paraloka sambandhI viSayoM kI tRSNA se rahita sAdhu kA dUsaroM ke dvArA jo vaMdana namaskAra Adi satkAra kiyA jAtA hai, vaha bhI usa sAdhu ke sada anuSThAna aura sadgati meM ghora vighnarUpa hai| aisA jAna kara sAdhu ko isavighna para bhI vijaya prApta karanA caahie| arthAt vandanAdi hone para abhimAna nahIM karanA caahie| vinAkAmanA ke anAyAsa hone vAle Adara satkAra, mAna samAna Adi bhI sAdhu jIvana ke mahAn vighna haiM to zabdAdi viSayoM kI Asakti kA to joIe nahIM, paraMtu daSTiviSa sarSanI jema dUrathI ja tene tyAga kare joIe. kahyuM paNa che 3-"palimaMtha mahaMpi yANiyA" tyAha svAdhyAya, adhyayana ane tapazcaraNamAM nirata (pravRtta), bAhya, AtyaMtara ane A leka tathA pareka saMbaMdhI viSayenI tRSNathI rahita sAdhune leke dvArA je vaMdana namaskAra Adi rUpa satkAra karAya che. te paNa te sAdhune sad anuSThAna ane sadgatimAM ghora vigha rUpa thaI paDe che. evuM samajIne sAdhue A viddha para paNa vijaya prApta karavo joIe. eTale ke leke dvArA vandana namaskAra Adi rUpa satkAra karavAmAM Ave, te paNa abhimAna 42 naye nahIM" satkAra, sanmAnanI kAmanA karyA sivAya paNa je satkAra sanmAna thAya che, te paNa je zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 565 punarupadezAntaramanuvadati sUtrakAraH-'ege care' ityAdi / mUlam-- ege care ThANamAsaNe sayaNe ege samAhiye siyA / bhikkhU uvahANavIrie vaigute ajjhattasaMvuDe // 12 // chAyAekazcaretsthAnamAsane ekaH samAhitaH syAt / bhikSurupadhAnavIryaH vAggupto'dhyAtmasaMvRtaH // 12 // anvayArtha:( bhikkhU ) bhikSuH (vaigutte) vAgguptaH suparyAlocitAbhidhAyI, kahanA hI kyA hai ? aisA jAnakara sAdhu satkAra Adi kI prApti hone para leza mAtra bhI garva na kareM // 11 // patrakAra punaH upadeza karate haiM-"ege care " ityAdi / zabdArtha-'bhikkhU-bhikSuH' sAdhu 'vaigutte-vAyaguptaH' vacanagupta 'ajjhata-- saMvuDo-adhyAtmasaMvRtaH' aura manase gupta 'upahANavIrie-upadhAnavIryaH' tapase bala prakaTa karane vAlA 'ege-ekaH' akelA 'care-caret' vicaraNa kare tathA 'ThANaM-sthAnam' kAyotsargAdika akelAhI kare evaM 'AsaNe-Asane' zayana meM bhI 'ege-eka:' akelA hI rahatA huA 'samAhie-samAhitaH' dharmadhyAnase yukta 'siyA-syAt' rahe // 12 // -anvayArthavacanagupti vAlA arthAt bhalIbhAMti vicAra kara bolane vAlA, manakA sAdhujIvananA mahAna vidhra rUpa che, te zabdAdi rUpa AsaktinI to vAta ja zI karavI! evuM samajIne satkAra AdinI prApti thavAthI sAdhue garva kare joIe nahIM. gAthA 11 sUtrA2 sAdhune upadeza mApe cha -" ege care" tyAha zahAtha-'bhikkhu-bhikSuH sAdhu 'vaigutte-vAgguptaH' kyanazuta 'ajjhattasaM vuDo-adhyAtma saMvRtaH' mane bhanathI gupta uvahANavIrie-upadhAnavIryaH' tapathI 25748 42vApA 'ege-ekaH' yaso 'care-caret' viyAna 42 tathA 'ThANaM-sthAnam' thotsAhi me 4re 'sayaNe-zayane zayanamA 5 'ege-eka' meso 2DIne 'samAhie-samAhitaH' dharmadhyAnathI yuta 'siyA-syAt' 2 // 12 // -suutraathvacanaguptivALAM (khUbaja vicArIne bolanAre), mamusivALo (mananuM saMvaraNa zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 sUtrakRtAGgasUtre (ajjJattasaMvuDo)adhyAtmasaMvRtaH-adhyAtme manaH tena saMvRtaH (uvahANavIrie)upadhAnavIrya :-upadhAnamugratapastatra vIryabalaM yasya sa tathA, (ege) ekA asahAyaH (care) caret tathA (ThANaM) sthAnaM kAyotsargAdikameka eva kuryAt (AsaNe) Asane tathA (sayaNe) zayanepi (ege) eka eva (samAhie) samAhitaH (siyA) syAt, sarvAsvapyavasthAsu rAgadveSavirahAt samAhita eva bhvediti||12|| TIkA'bhikkhU' bhikSuH 'vaigutte' vacanaguptaH 'ajjJattasaMvuDe' adhyAtmasaMvRta adhyAtmaM manastena manasA guptaH 'uvahANavIrie' upadhAnavIryaH, sAbhigraha upadhAnamugraM tapaH tAdRzatapasi vIrya yasya sa upadhAnavIryaH / munivRndamadhye sthito'pi 'ege, ekaH saMvaraNa karane vAlA tathA tapazcaraNa meM ugra parAkrama vAlA bhikSu akelA vicare, akelA hI kAyotsarga Adi kare, Asana aura 'zayana meM bhI akelA hI hokara samAhita rahe, arthAt aneka munirAjoM ke parivAra meM rahatA huA bhI rAgadveSa rahita hokara samAdhiyukta hI rahe // 12 // TIkArthabhikSu vacana se gupta tathA mana se gupta ho / abhigraha yukta tapa ugratapa kahalAtA hai| aise ugratapa meM parAkramavAn ho| vaha eka arthAt rAgadveSa se rahita hI vicare / jisakA koI sahAyaka na ho vaha eka yA akelA kahalAtA hai| sAdhu dravya se sahAyaka se rahita aura bhAvase rAgadveSa se rahita ho| akelA arthAt anekamunirAjoM ke parivAra meM rahatA huA bhI rAgadveSa se karanAro) ane tapazcaraNamAM ugra parAkamavALe bhikSu ekale vicare, ekale kAtsarga Adi kare, ane Asana ane zayanamAM paNa eka ja samAhita rahe. eTale ke aneka munionA parivAramAM rahevA chatAM paNa rAgadveSano tyAga karIne samAdhiyukta ja rahe 10 -11bhikSue mane gupta ane vacanagupta banavuM joIe. abhigraha yukta tapane ugra tapa kahe che. teNe evA ugratAmAM parAkramavAnuM thavuM joIe teNe ekalA eTale ke rAgadveSathI rahita thaIne vicAravuM joIe. jene keI sahAyaka na hoya, tene eka athavA eka kahe che sAdhue dravyanI apekSAe sahAyakathI rahita ane bhAvanI apekSAe rAgadveSathI rahita thavuM joIe aneka munirAjonA parivAramAM rahevA chatAM paNa te ekale (rAgadveSathI rahita thaIne) ja zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavAdi nAthopadezaH 567 rAgadveSarahita eva 'care' caret ekaH nAsti atiriktaH sahakArI yasya sa ekaH, dravyato'sahAyaH bhAvato rAgadveSAdirahitaH caret / ' ThANaM' sthAnam, tathA eka eva rAgadveSarahita eva kAyotsargAdikaM kuryAt / tathA 'AsaNe sayaNe' Asane zayane - Asane'pi rAgadveSavirahita eva tiSThet / tathA zayane'pi rAgadveSarahito bhavet / 'samAhie siyA samAhitaH syAt, dharmadhyAnAdiyukto'pi syAt / ayaM bhAvaH - sarvAsvapyavasthAsu AsanazayanasthAnAdiSu rAgadveSarahitaH samAhitaeva syAt / mano vacobhyAM guptaH tapasi parAkramazIlaH sAdhuH sthAnAsanazayaneSu eka eva vasanna, dharmadhyAnayukto bhUtvA sarvadA rAgadveSarahitaH eva vicare diti sAdhave upadezaH kriyate / ekAki vihAraniSiddhatvena eka zabdenAtra rAgadveparahita ityarthaH || 12 || punarapi upadizati sUtrakAraH - ' No pIheNa yAva, ityAdi / 4 5 7 6 No pIheNa yAva 9 10 12 11 puTThe Na udAhare vayaM mUlam 8 3 2 paMguNe dAraM sunnagharassa saMjae / 13 13 15 16 Na samucche No saMthare taNaM // 13 // chAyA no pidadhyAna yAvat praguNayedddvAraM zUnyagRhasya bhikSuH / pRSTo no haredvAcaM na samucchindyA nno saMstare caNam ||13|| rahita hokara ho kAyotsarga Adikare / Asana para bhI rAgadveSa se rahita hokara baitthe| zayana meM bhI rAgadveSa se rahita ho tathA dharmadhyAna Adi se yukta bhI ho / tAtparya yaha hai sabhI avasthAoM meM Asana zayana sthAna AdimeM rAgadveSa rahita dharmadhyAna se yukta hI ho / mana aura vacana se gupta, tapasyA meM parAkramavAn sAdhu sthAna zayana Asana Adi meM ekAkI hI vasatA huA, dharmadhyAna se yukta hokara sarvadA rAgadveSa se rahita hI vicare / yaha sAdhu ke lie upadeza kiyA gayA hai| ekAkI vihAra niSiddha hai ataeva ekAkI zabda se yahA~ rAgadveSa se rahita arthalenA cAhie || 12 || kAyaMtsaga Adi kare. teNe rAgadveSathI rahita thaine Asanapara besavuM ane zayananA viSayamAM paNa rAgadveSa rAkhavA jAie nahIM. teNe dharma dhyAna AdimAM pravRtta thavuM joie. A kathananA bhAvArtha e che ke sAdhue saghaLI avasthAemAM Asana, zayana sthAna AdimAM rAgadveSa rahita ane dharmadhyAnathI yukata rahevuM joie manegupta, vacanagupta tathA tapasyAmAM pravRtta sAdhu, sthAna, zayana, Asana, AdimAM ekAkI ja vase ane dhama dhyAna ArdithI yukta thaine tathA rAgadveSathI rahita thaine ja vicare. sUtrakAre sAdhune A upadeza ApyA che zAstromAM ekalavihAranA niSedha pharamAvyA che, tethI ahIM " ekAkI " padma , " rAgadveSathI ' rahitanA arthamAM vaparAyu che, ema samajavuM ! gAthA 12 5 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 sUtrakRtAce anvayArthaH (saMjae) saMyata-sAdhuH (sunnagharassa) zUnyagRhasya--zayanAdinimittena zUnyagRhamAzritaH sAdhuH zUnyagRhasya 'dAraM' dvAram (No pIhe) no pidadhyAt, tathA(na jAva paMguNe) na yAvatpraguNayet nodghATayedityarthaH, tathA(puTThe)pRSTaH kenacit (vayaM)vacanaM sAvadhaM (Na udAhare) nodAharet novadedityarthaH, tathA (Na samucche) na samucchindhAt-na pramArjayedityarthaH tathA zayanArtham tRNaM tRNaM-ghAsAdikam (NasaMthare) na sastaret-tRNairapi saMstArakaM na kuryAditi // 13 // TIkA-- 'saMjae' saMyataH-- sAdhuH jJAnadarzanacAritrasaMpannaH / sunnagharassa, zUnyagRhasya 'dAra' dvAram 'No pIhe' nopiddhyaat| na 'yAvapaMguNe' na yAvatpraguNayet na udghATayet sUtrakAra phira upadeza dete haiM-"No pIheNa yAva " ityAdi / zabdArtha-'saMjae-sayataH' sAdhu 'sunnagharassa-zUnyagRhasya' zUnyaghara kA 'dAraM-dvAram' daravAjA 'No pIhe-no pidadhyAta' banda na kare 'na yAvapaMguNe-na yAvatpraguNayet' tathA na khole tathA 'puTTe-pRSTaH' kisI ke dvArA pUchane para 'vayaM-vanacam' sAvadhavacana 'Na udAhare-nodAharet' na bole evaM 'Na saMmucche-na samucchindyAt' usa gRha kA kacarA na nikAle tathA 'taNaM-tRNam' ghAsa vagairaha bhI 'Na saMthare-na saMstaret' na bichAve // 13 // ___ anvayArthazayana Adi ke nimitta se sUne ghara meM rahA huA sAdhu suneghara ke dvArako banda na kare aura na khole / kisI ke pUchane para sAvadha vacana na bole / ghara kA pramArjana na kare aura sone ke lie ghAsa Adi bhI na bichAve // 13 // sAdhuna paheza mAtA sUtrA2 mA vizeSa 4thana 42 cha.-" No pIheNa yAva" tyA zahAtha-'saMjae-sayataH sAdhu sunnadharassa-zUnyagRhasya' zUnyadharanA 'dAraM-dvAgm 42vAnamA 'No pIhe-no pidadhyAt' 5 nA 42 'na yAvapaMguNe-na yAvatpraguNayet tathA na mAve te tathA 'puTUThe-pRSTaH' anA dvArA pUchapAthI 'vayaM vacanam' sAvadha kyana 'na udAhare-nodAharet' nA mAse mevam 'na samucche--na samucchindyAtU' te ny| nADe tathA 'taNaM-tRNam' ghAsa vagere 5 'Na saMthare na saMstaret' nA pAthare // 1 // -sUtrArtha- zayana Adine nimitte kaI khAlI gharamAM rahevAno prasaMge upasthita thAya, te sAdhue te sUnA gharanA dvArane baMdha paNa karavuM nahIM ane khelavuM paNa nahIM. keIna dvArA kaI prazna pUchAya te sAdhue sAvadhavacana bolavA joie nahIM sAdhue te gharane vALavuM guDavuM joIe nahIM ane zayanane nimitte ghAsa Adi paNa bichAvavuM joIe nahIM 13 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru.a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 569 'puDhe kenacit pRSTaH 'vayaM vacanam, 'Na udAhare' nodAharet naiva sAvadhavacanaM brUpAt 'Na samucche' nasamucchindyAt na samArjanaM kuryAd gRhasya 'taNaM' tRNam 'na saMthare' na saMstaret / rAtrisamayayApanAya vAsArtha gRhaM gataH sAdhuH zUnyagRhasya dvAraM nodaghATayet, na vA pidhAnaM kuryAt / tatra sthito'nyatra sthito vA kenacit dharmAdi mArga pRSTaH sAvadhavacanaM na brUyAt / jinakalpastu niravadyAmapi vAcaM nodAharet / tathA gRhasya saMmArjanAdikaM naiva kuryAt / tathA AmtaraNArtha tRNAdikamapi na saMstaret / kimutavaktavyaM kambalAdInAm / yatra tRNAdhupadhAnamapi niSiddha tadadyatve'dhatanIyasAdhvAbhAsA bahumUlyakambalAdInAM saMcayaM zayyArtha kurvantIti TIkArtha jJAna, darzana aura cAritra se sampanna sAdhu zUnyagRhakA dvAra banda na kare aura na banda dvArako khole / kisIke pUchane para sAvadhavacana na bole gharako bhI na jhADe aura ghAsakA bhI vistara na bichAve / tAtparya yaha hai rAtrikA samaya vyatIta karane ke lie ghara meM gayA sAdhu zUnyagRhakA dvAra na khole aura na khule dvAra ko baMda kare / vahAM yA anyatra sthita sAdhuse koI dharma kA mArga pUche to sAdhu sAvadhavacana bhI na bole| tathA gharako jhADe nhiiN| bichaune ke lie tRNa Adi bhI na bichAve to kambala Adi bichaune kI to bAta hI kyA hai ? jahAM ghAsa AdikA upadhAna / sirahAnA, bhI niSiddha kiyA gayA hai, vahAM Ajakalake sAdhvAbhAsa zayyA ke lie bahumUlya kambala AdikA saMcaya karate haiN| - aarthjJAna, darzana ane cAritra saMpanna sAdhue zUnyagRhanuM dvAra baMdha paNa karavuM nahIM ane khelavuM paNa nahIM kaI paNa vyakti pUche, tyAre sAvadya vacana bolavA nahIM. teNe gharane vALavuM paNa nahIM ane ghAsanuM bichAnuM paNa bichAvavuM nahIM. A kathanane bhAvArtha e che ke rAtrine samaya pasAra karavA mATe gharamAlikanI AjJA laIne kaI khAlI gharamAM rAtrivAse karavAmAM Ave, tyAre sAdhue te zUnya gharanA dvAra baMdha paNa karavA na joIe. ane khelavA paNa na joIe te zUnya gharamAM athavA anyatra rahelA sAdhune koI vyakita dharmane mArga pUche, te te sAdhue sAvadha vacana belavo joIe nahIM teNe te gharane vALavuM phUDavuM joIe nahIM ane bichAnA mATe tRNAdi paNa bichAvavA na joIe je bichAnA mATe ghAsa Adi bichAvavAne paNa niSedha che, te kAmaLa Adine to niSedha ja hoya temAM navAI zI che.! jyAre ghAsa AdinA bichAnAne paNa niSedha che, tyAre hAlanA sAdhuo zA nimitte bahumUlya kAmaLa zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sUtrakRtAGgasUtre bhAvaH / uktaMcAnyatrApi "na pidadhyAdgRhadvAraM zUnyAgArasya bhikSukaH / vaco nodAharet pRSTaH saMstarena tRNaM svayam // 1 // gA // 13 // 'jattha'ttha' ityAdi / mUlam-- jattha'tyamiye aNAule samavisamAI muNI'hiyAsae / caragA aduvA vi bheravA aduvA tattha sarIsivA siyA // 14 // chAyAyatrAstamitaH anAkulaH samaviSamANi muniradhisaheta / carakA athavApi bhairavA athavA tatra sarIsRpAH syuH // 14 // anyatra bhI kahA gayA hai-- 'na pidadhyAdgRhadvAram, ityAdi / _ 'bhikSu sune gharakA dvAra baMda na kare, pUchane para na bole aura na svayaM ghAsa vichAve ye jinakalpika ki apekSA se kahA gayA hai // 13 // zabdArtha--'muNI-muniH' dharmadhyAna parAyaNa sAdhu 'jattha-yatra' jahAM 'atthamie-astamitaH' sUrya astahoM vahIM 'aNAule-anAkulaH' kSobharahita hokara nivAsa kare tathA 'samavisamAI-samaviSamANi' anukla aura pratikUla asana zayana Adiko 'ahiyAsahe-adhisaheta rAgadveSase rahita hokara sahana kare jo vahAM 'caragA-carakAH' macchara 'aduvA vi-athavApi' athavA 'bheravA-bhairavAH bhayAnaka prANI mAhinA ke saMyaya 43che. te manusthita Aya yuM 54 cha -na 'pidadhyAt gRhadvAram' tyAhi bhikSae sunA gharanuM dvAra baMdha na karavuM ane khelavuM paNa nahIM. teNe prazna pUchavAmAM Ave, topaNa belivuM nahIM ane ghAsa Adi bichAvavuM paNa nahIM A kathana jinakalpikanI apekSAe karavAmAM AvyuM che. je gAthA 13 vaLI sAdhune sUtrakAra A pramANe upadeza Ape che. zahAtha-'muNI--muniH' dharmadhyAna parAyaNa sAdhu 'jattha-yatra' jyAM 'atthamie-a-- stamitaH' sUrya 22ta thAya tyAM 'agAule-anAkulaH' sAmahita thaIne nivAsa 42 tathA 'samavisamAI-samaviSamANi' anuNa ane prati mazana zayana porane 'ahiyAsahe-adhisaheta rASathI 2hita tha ne saDana 42. te tyAM caragA carakA' bha72 aduvA vi-athApi' athavA 'meravA -bhairavAH sayAna 'aduvA-- zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAbodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadeza 571 -anvayArtha(muNI) muni:-dharmadhyAnAdiparAyaNaH sAdhuH (jattha) yatrasthAne (atthamie, astamitaH sUryaH tava (aNAule) anAkulaH kSobharahitaH (samavisamAi) samaviSamANi anukUlapratikUlAni zayanAsanAdIni (ahiyAsae) adhisaheta rAgadveSarAhityena saheta yadi tatra (caragA) carakAH damazakAdayaH (aduvAvi) athavApi (meravA) bhairavAH-bhayAnakA rAkSasAdayo bhaveyuH (aduvA) athavA (tattha) tatra (sarIsivA) sarIsRpAH-sarpAH vA (siyA) syuH-bhaveyuH tatkRtAn parIpahAn samyaka adhisaheta iti // 14 // TIkA 'muNI' munirAjaH 'jattha' yatra 'atthamiye' sUryo'staMgato bhavet vihAra kurvatomuneH 'tattha ! tava 'aNAule ' anAkulaH, jalanidhiryathA makarAdibhiH 'aduvA-athavA' agara 'tattha-tatra' vahAM 'sarIsivA-sarIsRpAH sarpabagairaha 'siyAsyuH' ho tobhI tatkRta parISahoM ko samyag prakAra se sahana kare // 14 // anvayArthajahAM sUrya asta ho jAya vahIM muni AkulatA rahita hokara Thahara jAya sama viSama zayana Asana Adiko rAgadveSase rahita ho sahana kare / agara vahAM macchara ho athavA bhayAnaka rAkSasa Adi ho athavA sarpa Adi ho to unake dvArA kRta upasargoMko samyak prakAra se sahana kare // 14 // TIkArthavihAra karate hue sAdhuko jahAM sUrya asta ho jAya vahIM Thahara jAnA caahie| jaise magara Adi se samudra kSubdha nahIM hotA, usI prakAra pariathavA' magara 'tattha-tatra' tyo 'sarIsivA-sarIsRpAH' sA5 vagere siyA-syu' hoya te paNa taskRta pariSahene samyaka prakArathI sahana kare . 14 suutraathvihAra karatAM karatAM jyAM sUryAsta thaI jAya, tyAM sAdhue AkulatAthI rahita bhAve thaMbhI javuM joie. teNe samaviSama zayana, Asana Adine rAgadveSathI rahita thaIne sahana karavA joIe kadAca te sthAna DAMsa macchara AdithI yukta hoya, athavA tyAM rAkSasa, sApa Adi rahetA hoya, te temanA dvArA je upasargo AvI paDe, te samabhAvapUrvaka sahana karavA joIe. 14 ___--ttiithsAdhu jyAre vihAra karI rahyA hoya, tyAre sUryAsta thatAM vihAra cAlU rAkhe nahIM sUryAsta samaye teo jyAM pahoMcyAM hoya, tyAM ja thaMbhI javuM joIe. jevI rIte magara zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre kSobhaM nAsAdayati, tathA pariSahopasargarakSubhyan 'samavasamAI! anukUlapratiklAni zayanA''sanAdikAni rAgadveSarahitatayA samaviSamANi'ahiyAsae' adhisaheta-parISahopasargasahanaM kuryAt / tatra zUnyagRhAdau sthitasya tasya sAdhoH 'caragA' carakAH carantIti carakAH daMzamazakAdayaH bhaveyuH, 'aduvA vi' athavApi 'bherakhA' bhairavA bhISaNAH bhayAnakAH rakSaHpizAcAdayaH bhaveyuH 'aduvA' : athavA 'sarIsRpA' sarpavRzcikAdayaH 'siyA' syurbhaveyuH / tathApi tava vaset , teSAM pratikUlAcaraNAdanyatra tatsthAnaM parityajya na gaccheta, anudvignamanAHsan sarva parISahopasarga saheta cAritravAn puruSaH yatra sUryo'staM gato bhavettauva kSobharahito vaseta; tatsthAnam AsanazayanayoranukUlaM pratikUlaM vA bhavet sarva saheta / yadi tasmin sthAne daMzamazakAdayo bhaveyurathavA bhayakAriNo rakSaHpizAcAdayo bhaveyurathavA sadiyo bhaveyuH tathApi tatraiva sarvaparISahaM sahan nivAsaM kuryAt / na tu pratikUlatayA pahoM aura upasargoM se kSubdha na hote hue anukUla aura pratikUla zayana aura AsanoM ko sahana karanA cAhie / zUnya gRha AdimeM kadAcit DAMsa macchara Adi ho athavA bhayAnaka rAkSasa pizAca Adi ho athavA sAMpa vicchU Adi ho to bhI use vahIM rahanA caahie| unake virodhI AcaraNa se ghabarA kara usa sthAna ko choDakara na jaae| citta me udvega na lAkara samasta parIpahoM aura upasargoM ko sahana kare / Azaya yaha hai ki cAritravAn puruSa vahIM raha jAya jahAM calate calate sUrya asta ho jAe, cAhe usa sthAna me zayana aura Asana anukUla hoM yA pratikUla hoM, sabako sahana kre| yadi usa jagaha DAMsa macchada ho yA bhayaMkara rAkSasa Adi pizAca ho, athavA sarpa Adi ho tathApi vahIM para Adi vaDe samudra mukhya thatuM nathI, eja pramANe game tevA parISaha ane upasargo Ave te paNa sAdhue kSubdha thavuM joIe nahIM. temaNe anukULa zayana ane Asanone sahana karavA joIe. je gharamAM sAdhue rAtrivAsa svIkAryo hoya, te gharamAM kadAca DAMsa, macchara Adina nivAsa hoya, athavA bhayaMkara rAkSasa, sApa Adi rahetA hoya athavA sApa, vIchI Adine vAsa hoya, to paNa teNe tyAM ja rahevuM joIe. temanA bhayathI gabharAIne teNe te sthAna hovuM joIe nahIM, ane te DAMsa, macchara, rAkSasa Adi dvArA je upasargo AvI paDetemane samabhAve (cittamAM uga karyA vinA) sahana karavA joIe.. tAtparya e che ke sAdhue sUryAstabAda vihAra cAlu rAkhavuM joIe nahIM, paNa sUryAsta thatAM ja AgaLa cAlavAnuM thaMbhAvI devuM joIe je sthAne teo rAtridaramiyAna nivAsa kare te sthAnamAM zayana ane Asana cAhe anukULa hoya ke pratikULa hoya, paNa tethI udvigna thavuM joIe nahIM je te jagyAe DAMsa, macchara, bhayaMkara rAkSasa, pizAca zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 573 samayAya vodhinI TIkA pra. a. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH tatsthAnaM parityajyA'nyatra gacchet sarvasaho bhavet pRthivIvata iti bhAvaH // 14 // upasargatrayaM soDhavyamityuktam tamevopasargamadhikRtyAha sUtrakAraH 'tiriyA ' ityAdi / mUlam 3 4 5 6 8 tiriyamaNuyA ya divvagA uvasaggA tivihA'hiyAsiyA / 10 11 12 2 1 lomAdIyaM Na hArise sunnAgAragao mahAmunI // 15 // -chAyA tairazvAnmAnuSazca divyagAna upasargAn trividhA adhisata | romAdikamapi na harSayet zUnyAgAragato mahAmuniH // 15 saba upasargoMko sahana karatA huA nivAsa kare / pratikUla honeke kAraNa usa sthAna ko tyAga kara anyatra na jAe / sAdhu pRthvI ke samAna sarva sahiSNu bane | 14 | tIna prakAra ke upasargoko sahana karanA kahA, aba upasargake viSaya me hI sUtrakAra kahate haiM - ' tiriya' ityAdi zabdArtha - 'mahAmunI - mahAmuniH jinakalpikAdi mahAmuni 'sunnAgAragao zUnyAgAragataH ' zUnyagRha meM jAkara 'tiriyA - tairazvAn ' tiryaJcasaMbaMdhI tathA 'maNuyA-manujAn ' manuSya saMbaMdhI evaM 'divvagA - divyagAn, tathA deva dvArA kiye hue 'tividyA - trividhAna' tInoM prakArake 'uvasaggA--upasargAn' upasargoM ko 'ahiyAsiyA -- adhisaheta' sahana kare 'lomAdiyaM -- lomAdikam ' loma Adi kA bhI 'Na hArise - harSayet' harSit na kare arthAt bhayase roma Adi ko bhI na kaMpAveM ||15|| sarpa, vIMchI Adine vAsa hAya ane temanA dvArA je upasargA karavAmAM Ave tene samabhAve sahana kare. evI paristhitimAM paNa teNe te sthAnane cheDavu joie nahIM, paNa pRthvInA samAna sahiSNutA jALavavI joie. 5 gAthA 14 5 AgalI gAthAmAM traNa prakAranA upasarvAM sahana karavAnuM kahyuM have sUtrakAra upasani viSe vizeSa uthana ure che - " tiriya " ityAdi zabdArtha - 'mahAmunI - mahAmuniH' nausthita vagere mahAmuni 'sunnAgAragao-zUnyAgAragataH zUnyagRDumAM nhAne 'tiriyA - tairazcAn' tiryaya saMbaMdhI tathA 'maNuyA - manujAn' manuSya saMbaMdhI zevabhU 'divvagAdivyagAna' tathA heva dvArA urela 'tivihA- trividhAn' trale praaranA 'uvasaggA-upasargAn' upasargone 'ahiyAsiyA- adhisaheta' sahana 'lAmAdiya - lomAdikam ' vAja vagerene pazu 'na hArise - na harSayet' duSita nA re arthAt bhayathI vALa vagere paNa na kapAve ||1pA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 sUtrakRtAGgasUtre -anvayArtha:(mahAmuNI) mahAmunirjinakalpikAdiH (munnAgAragao) zUnyAgAragataH zUnyagRhe sthitaH san (tiriyA) tairazcAn tiryak saMvandhina iti (ya) ca-puna: (maNuyA) mAnujAn-manuSyasaMbandhinaH (divvagA)divyagAna devasaMvandhinaH (tivihAuvasaggA) trividhAn upasargAn (ahiyAsiyA) adhisaheta=nopasargervikAraM gacchet tadeva darzayati (lomAdIya) lomAdikam (Na) na (hArise) harSayet etairupasagai'sto mahAmuniH romAdikamapi na kaMpayet kiM punardehAdicAlanamiti // 15 // TIkA 'munnAgAragao' zUnyAgAragataH-zUnyagRhe kAyotsargAdikartu-sthitaH 'mahAmuNI' mahAmuniH,mananazIlo muniH, mahAMzcAsau munizceti mahAmuniH, munau mahattvamitivizeSaNAt atra prakaraNe munipadaM vajraRSabhanArAcasaMhananasamanvitasya jinakalpikasya grahaNaM sUcayati tena mahAmunirjinakalpI, ki karoti tatrAha-'tiriyA' tiryaka anvayArthamahAmuni arthAt jinakalpika Adi zUnya gRha meM sthita hokara tiryacoM saMbaMdhI manuSyoMsaMbaMdhI aura devoM saMbaMdhI tInoM prakAra ke upasargoMko sahana-kare unase vikAra ko prApta na ho / yahI bAta Age dikhalAte hai-ina upasargoM se grasta hokara muni apanA roma bhI na ka~pane de-deha Adi hilAne kI to bAta hI kyA ! // 15 // TIkArtha zUnya gRha me kAyotsarga Adi karane ke lie mahAn muni sthita ho / jo mananazIla ho vaha muni kahalAtA hai| yahAM muni ko jo 'mahAn' vizeSaNa lagAyA gayA hai usase vajraRSabhanArAca saMhanana se yukta jinakalpika munikA grahaNa sUcita hotA hai / to mahAmuni arthAt jinakalpI kyA -straathmahAmuni eTale ke jinakalpika Adi sAdhu jyAre koI zUnya gharamAM rAtrivAsa kare tyAre tiryacakRta, manuSyakRta ane devakRta, A traNe prakAranA upasargone sahana kare te upasargone lIdhe teNe kSubdha thavuM joIe nahIM A prakAranA upasargo AvI paDe, te tenuM rUMvADuM paNa pharakavuM joIe nahIM. rUMvADuM paNa na pharake te zarIra kaMpavAnI te vAta ja kayAMthI saMbhave 1pa -ttiije mananazIla hoya tene muni kahe che. mahAmunie zUnya gharamAM kAryotsarga Adi dhArmika anuSThAna karavA joIe ahIM munine je "mahAna" vizeSaNa lagADaMyu che, tenA dvArA vArASabha nArA saMhananathI yukta jinakalpika muninuM grahaNa karavAnI vAta sUcita thAya che. teNe kAyotsargamAM sthita rahIne traNa prakAranA upasargone sahana karavA zrI sUtrakRtAMga sUtra : 1 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArthabodhinI TIkA pra. a. a. nijaputrebhyaH bhagavAdinAthopadezaH saMbandhinaH- siMhavyAghrAdikRtAn 'maNuyA' manuSyasaMbandhino manuSyakRtAn -satkArapUjAdaNDa kazA ditADanajanitAn anukUlAn pratikulAn 'divvagA' divyagAn vyantarAdinA hAsyapradveSAdijanitAn ityetAn tivihA trividhAn trividhAnapi upasargAn 'ahiyAsiyA adhisaheta - karmanirjarAbhAvanayA sahanaM kuryAt kintu tAdRza bhayAdinA 'lomAdIya' lomAdikam 'Na hArise' na harSayet na pracAlayet lomAdikamityatrA''dipadAt dRSTimukhavikArAdInAM saMgrahaH zUnyAgAramupasthito mahAmuniH tiryak mAnuSadevatAsaMvadhinastrividhAnupasargAn nirjarAbhAvanayA saheta / bhayenasvakIyamukhAdInapi na vikaMpayet kintu aiSu bhayaMkareSu trividheSu samutpanneSvapi upasargeSu merurivAcalo bhavediti 'anyatrApyuktam / upasargatrayAna yastu sahate zAntadhIrmuniH / 575 romAdInkampayennaiva zUnyAgAragato'pi san || 1 gA0 15 || karatA hai ? so kahate haiM - siMha vyAghra Adi tiryaco dvArA kiye hue, manuSyoM dvArA kiye hue devadvArA kiye hue arthAt vaMdana daMDa yA cAbuka Adi kA prahAra rUpa anukUla yA pratikUla tathA hAsya yA dveSake kAraNa vyantara Adi devoM dvArA kiye hue tInoM prakArake upasargoM ko sahana kare arthAt karma nirjarAkI bhAvanA se saha le | kintu una bhayoM se roma Adi bhI na hilane de / romake sAtha juDe hue 'Adi' pada se dRSTi yA mukha ke vikAra AdikA grahaNa samajhanA cAhie / zUnyAgAra me upasthita mahAmuni tiryaMcoM manuSyoM aura devo saMbaMdhI tInoM prakAra ke upasargoM ko nirjarA kI bhAvanA se sahana kareM bhaya ke kAraNa apane mukha Adi ko kampita na kare kintu ina tInoM prakAra ke bhayaMkara upasargoM ke upasthita hone para bhI meru kI taraha acala rahe anyatra bhI kahA hailehI. upasargonA zraprAra nIce prabhAge che.- siMha, vAgha, Adi tiryayadbhuta, (2) manuSya kRta ane (3) devakRta. teNe A traNe prakAranA upasargo sahana karavA joie, ane vaMdana, daMDa athavA cAbuka AdinA prahAra dvArA karAtA anukULa ane pratikULa upasageryAM paNa sahana karavA joie. tathA hAsya athavA dveSane kAraNe vyantara Adi devA dvArA je upasaryAM karavAmAM ave, temane paNa sahana karavA joie A traNe prakAranA upasagaeNmAM kani rAnI bhAvanAthI teNe sahana karavA joie. te upasargAne kAraNe tenu rUMvADu paNa pharakavu joIe nahIM, mukha para athavA dRSTimAM saheja paNa vikAra thavA joie nahIM A upasarvAMne kanI nirjarA karavAnI bhAvanAthI teNe sahana karavA joIe upasagemAM AvI paDe tyAre bhayane kAraNe tenA mukha ane zarIramAM kaMpana thavu joI e. nahIM, parantu teNe upasamAM AvI paDavA chatAM merunA samAna acala rahevu joie. anyatra zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgako punarapi jinakalpikAdimunimanulakSya darzayati sUtrAkAra:-'No abhikakheja ityaadi| mUlam NA abhikaMkhejja jIviyaM no'viya pUyaNapatthaye siyA anbhattha muvini bheravA sunnAgAragayassa bhikkhuNo 16 nAbhikAMkSet jIvitaM nApi ca pUjanaprArthakaH syAt / abhyastA upayanti bhairavA zUnyAgAragatasya bhikSoH // 15 // 'upasargatrayAn yastu' ityAdi / zUnya gRha meM sthita bhI zAnta buddhivAlA jo muni tInoM prakAra ke upasargoMko sahana karatA hai, roma Adiko kampita na kare // 15 // jinakalpI Adi muniyo ko lakSya karake punaH sUtrakAra kahate haiM-'No abhikaMkheja' ityaadi| zavdArtha--'jIviyaM-jIvitam' jIvanakI 'No abhikaMkhejja--no abhikAMkSet icchAkare nahIM karanI cAhie 'novi ya-nApi ca aura na 'pUyaNapatthae--pUjanaprArthakaH, satkAra kA abhilASI 'siyA--syAt' ho sunnAgAragayassa-zUnyAgAragatasya' zunyagRha meM gaye hue 'bhikkhuNo-bhikSoH sAdhu ko 'bheravA-bhairavAH' bhayAnaka prANI 'abhatthaMabhyastAH' abhyasta bhAva ko 'uviti-upayanti' prApta ho jAte haiN||16|| 54 4thu cha. 3-" upasargaprayAn yastu" tyAdi zUnya gharamAM sthita (rahela) buddhimAna sAdhu traNa prakAranA upasargone sahana kare che te upasargone kAraNe tenuM rUMvADuM paNa pharakatu nathI ane pharakavuM joIe paNa nahIM.' che gAthA 15 ___fortsley Paa bhuniyAne manusakSIne sUtrA2 4 cha -" No abhikheja" ItyAdi zanAtha - 'jIviya-jIvitam' vananI 'No abhika khejja-nA abhikAMkSet' 527 / 42 naDa 'novi ya -nApi ca' mane na 'pUyaNapatthara-pUjanArthakaH' saarne| amitI 'siyA-syA ra DAya sunnAgAragayassa-zUnyAgAragatasya' zUnyadharamA gye| 'bhikkhuNomikSo' sAdhune 'bheravA-bhairavAH' bhayAna ! 'abbhattha-abhyastAH' manyasta bhAvane 'uni ti -upati ' prAta tha taya che. // 16 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samayArthabodhinI TIkA pra.zru a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 577 -anvayArtha(No) no (jIviyaM) jIvitam jIvanam (abhikaMjja) abhikAMkSetajIvanAzAM naiva kuryAditi / (novi ya) nApi ca (pUyaNapatthae) pUjanaprArthakaH (siyA) syAt nahi parISahopasargasahanadvAreNa satkArAbhilASI bhavediti / yataH (sunnAgAragayassa) zUnyAgAragatasya (bhikkhuNo) bhikSoH sAdhoH (bheravA) bhairavAH bhayAnakAH jantavaH (avbhatthaM)abhyastAH abhyasta bhAvam (uviti)upayaMtigacchaMtItyarthaH // 16 // -TIkAjinakalpiko hi mahAmuniH 'No' nahi abhikaMkheja' abhikAMkSetnaivAbhilaSet, upasargAbhAvaH kadA syAt yena me prANarakSaNaM bhavediti nAbhilapeta, kinA'bhikAMkSet-ityataAha-'jIviyaM' jIvitaM jIvanam, 'no vi ya' nApi ca pUyaNapatthaye siyA' pUjanaprArthanako bhavet, ghoratrividhopasargasahanena lokeSu mama vandanasatkArAdikaM syAditi prArthako naiva bhavet / parIpahopasargasahanena kiM anvayArthajIvanakI AkAMkSA na kare aura na parISaha sahana karane ke kAraNa satkAra sanmAnakI abhilASA kare, kyoMki zUnyagraha meM sthita sAdhuko bhayAnaka antu se bhaya nahIM hotA hai / / 16 // . TIkAthejinakalpika mahAmuni aisI icchA na kare ki kaba upasargakA abhAva ho mere prANoMkI rakSA ho! vaha kauna sI icchA na kare, so kahate haiMjIvanakI icchA na kare / vaha bandanAdi kI icchA bhI na kare tInoM prakAra ke ghora upasargako sahana karane se logoM meM merA vaMdana satkAra Adi ho, aisI icchA na kre| parISaha aura Upasargako sahana karane se kyA hotA hai ? so kahate -suutraarthzUnya gharamAM sthita sAdhue parISaha ane upasargone sahana karavA ja joIe ane te vakhate teNe jIvananI AkAMkSA karavI joIe nahIM parISaha sahana karavAne kAraNe satkAra sanmAnanI abhilASA paNa rAkhavI joIe nahIM zUnya gharamAM rahetAM sAdhue bhayAnaka jaMtuothI paNa bhayabhIta thavuM joIe nahIM. 1 dA -ttiijinakalpika munie evI IcchA na karavI joIe ke kayAre upasargane abhAva thAya ane mArA prANa bacI jAya ! teNe kevI IcchA na karavI joIe? Apraznano uttara sUtra kAre A pramANe Ape che teNe jIvananI IcchA karavA joIe nahIM ane vandanAdinI IcchA paNa karavI joIe nahIM-eTale ke traNa prakAranA ghera upasargo sahana karavAthI ke zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 sutrakRtAGgasUtre bhavati tatrAha - 'sunnAgAragayassa' zUnyAgAragatasya = zUnyagRhAdau sthitasya ' ' bhikkhuNo bhikSo: 'mevA' bhairavAH bhayakartAro vyaMtarAdayaH, parISahopasahanakarturmuneH kSAMti zAMtidhairyAdiguNaM dRSTvA bhairavAapi vyantarAdayaH durlabhavodhino' anmatthaM 'abhyastAH =paricitA itiyAvat / 'urviti' upayanti bhavanti upasargairanekazaH upadrato'pi jIvanecchAna kuryAt / jIvananirapekSaH sahanaM kuryAt / tathA - upasargeNa svakIyavandanasatkArAdikaM vA naivecchet / anena prakAreNa vandanasatkArAbhyAM nirapekSaH sAdhuH bhayaMkara pizAcAdijanitopadravaM saheta / etAdRzasya sAdhoH te upadravakAriNaH pizAcAdayaH AtmIyaprAyA abhyastA bhavanti / etAdRzopadravAn sahataH sAdhoH zUnyagRhe vartamAnasya zItoSNAdikRta upadravo'pi sukhasAdhyo bhavatIti bhAvaH // 16 // haiM-zUnya gRha Adi meM sthita bhikSuko bhayotpAdaka vyantara Adi parISaha aura upasarga sahana karane vAle muniko kSamA, zAnti, dhairya Adi guNoMko dekhakara bhayaMkara evaM durlabha vyantara Adi bhI sulabha ho jAte haiM / ataH aneko bAra upasargoM se upadrava grasta honepara bhI jIvanakI icchA na kare / jIvanakI paravAha na karatA huA sahana kare / tathA upasarga sahakara apanI bandana yA apanI satkAra na cAhe / isa prakAra Adara aura satkAra se nirapekSa hokara sAdhu bhayaMkara pizAca Adike dvArA janita upadravako sahana kreN| aise sAdhu ke lie ve upadravakArI pizAca Adi AtmIya ke samAna abhyasta (paricita) ho jAte haiM / abhiprAya yaha hai ki isa prakAra ke upadravoM ko sahana karanevAle aura zUnya gRha meM nivAsa karanevAle sAdhu ke lie sardI garmI AdikA upadrava bhI sukhasAdhya ho jAtA hai // 16 // mArA satkAra karaze, evI bhAvanA paNa rAkhavI joIe nahIM parISaheA ane upasargo sahana karavAthI zA lAbha thAya che? zUnya gharamAM rahelA sAdhunA kSamA, zAnti, dhairya Adi guNe joine upasarga karanArA bhayaMkara bhayApAdaka ane bhodhi vyantarAdi deve! paNa sulabha thaI jAya che, eTale ke temanA te guNAthI prabhAvita thAya che. tethI aneka vAra upadrava grasta thavA chatAM paNa sAdhue jIvananI icchA na karavI-teNe jIvananI paravA karyA vinA te upasargAne sahana karavA joIe tathA upasarga sahana karavAthI vaMdanAdi dvArA lokomAM mArA satkAra thaze. evI AkAMkSA paNa teNe rAkhavI joie nahIM, parantu A prakAranI AkAMkSA rAkhyA vinAja teNe te upasargAne sahana karavA joie. evA sAdhune mATe teA te upadravakArI pizAca Ardi paNu AtmIyanA samAna abhyasta (paricita) thaI jAya che. eTale ke A prakAre upadravezane sahana karanAra ane sUnA gharamAM rahenAra te sAdhune mATe te zIta, uSNutA, Adi upadrave paNa sukhasAdhya thaI jAya che. 5 gAthA 16 5 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 579 upadezAntaraM punaH prastauti sUtrakAraH-' uvaNIyatarassa' ityAdi : uvaNIyatarassa tAiNo bhajamANassa vivikamAsaNaM / 10 11 12 sAmAiyamAhu tassa jaM jo appANaM bhae Na dasae // 17 // -chAyAupanItatarasya nAyiNaH bhajamAnasya viviktamAsanam / sAmAyikamAhustasya yadya AtmAnaM bhaye na darzayet // 17 // anvayAthe:(uvaNIyatarassa) upanItatarasya-svAtmAnaM jJAnAdisamIpe upasthApitasya (tAiNo) trAyiNaH paropakAriNaH paGkajIvanikAyarakSakasya vA (vivikamAsaNaM) sUtrakAra punaH upadeza karate haiM-"uvaNIyatarassa" ityaadi| zabdArtha-'uvaNIyatarassa-upanItatarasya' jisane apane AtmA ko jJAna Adi ke samIpa pahuMcA diyA hai 'tAiNo-trAyiNaH' tathA jo apanA aura para kA upakAra karatA hai arthAt SaTjIvanikAya kA rakSaNa karatA hai 'vivikamAsaNaM-viviktamAsanam' strI, napuMsakavarjitasthAna ko 'bhajamANassa-bhajamAnasya' sevana karatA hai 'tassa-tasya aise munikA sarvajJoMne 'sAmAiyamAhusAmAyikamAhu-sAmAyika cAritra kahA hai 'ja--yat' isaliye 'appANaM-AtmAnaM' AtmA meM 'bhae Na daMsae-bhaye na darzayet' bhaya pradarzita nahIM karanA cAhie // 17 // anvayArthajisane apanI AtmA ko jJAna Adi ke samIpa sthApita kiyA hai, jo paropakArI athavA paT jIvanikAya kA rakSaka hai, aura jo strIpazu aura paNDaka se vaNI sUtrA2 sAdhune 2 // pramANe upaheza sApa cha-" uvaNIyatarassa" tyAha zahAtha- 'uvaNIyatarassa-upanItatarasya' saNe pAtAnA mAtbhAne jJAna vigairenI nahI pADayADI do cha 'tAiNo-trAyinaH' tathA potAnA mane ilan S5412 42 cha arthAta paTreniyanu 2kSaNa 42 che. 'vivikkamAsaNa-viviktamAsanam' khI, nasa pati sthAnane 'bhajamAgassa-bhajamAnasya sevana 2tA mevA 'tassa-tasya' mAvA bhuninu sajAya 'sAmAiyamAhu-sAmAyikamAhuH' sAmAyi yAstri 4sa cha. 'ja-yat' yeTamA bhATe 'appANa-mAtmAna" mAmAmA 'bhae Na dasae-bhaye na darzayet' laya prazita nA karavuM joIe. 1chA -suutraathjeNe pitAnA AtmAne jJAna AdinI samIpe sthApita karyo che. je paropakArI che eTale ke cha javanikAyanA rakSaka che, ane je strI, pazu ane paMDaka (napuMsaka) thI rahita zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 sUtrakRtAnasUtra viviktamAsanam strIpazupaNDakavarjitasthAnam (bhajamANassa) bhajamAnasya tAdRzasthAnasevina ityarthaH, (tassa) tasya-etAdRzasya muneH sarvajJAH 'sAmAiyamAhu' sAmAyikaM cAritramAhuH kathitavantaH, (jaM) yat-yasmAt yaH 'appANaM' AtmAnam (bhae Na daMsae) bhaye na darzayetaiti // 17 // TIkA' uvaNIyatarassa' upanItatarasya svAtmAnaM jJAnadarzanacAritrasamIpaM nItavataH 'tAiNo' prAyiNaH yaH svaparaM ca tArayati saMsArasAgarebhyaH etAdazasya 'vivikaM ' viviktam-strIpazupaNDakavarjitam, 'AsaNaM' AsanaM vasatyAdi sthAnam 'bhajamANassa' bhajamAnasya sevamAnasya iti yAvat / 'tassa' tasyaitAdRzasya muneH sarvajJapuruSAH sAmAiyaM' sAmAyikacAritram 'Ahu' Ahu:-kathitavantaH 'ja' yat yasmAdyaM cAritravAn sAdhuH 'appANaM ' AtmAnaM 'bhaye Na dasae' bhaye na darzayet bhayabhIto na bhavet / yaH svAtmAnaM jJAnadarzanAdiSu atizayena sthApitavAn, yaH svAtmanA sahaivA'nyamapyupakaroti yaH strIpazupaNDakarahitarahita sthAnako sevana karane vAlA hai, aise muni ko sarvajJa bhagavAn ne sAmAyika cAritra kahA hai| ataeva bhayabhIta nahIM honA cAhie // 17 // ___-TIkArthaapanI atmA ko jJAna darzana cAritra ke samIpa le jAnevAle tathA 'tAyI arthAt saMsAra sAgara se sva aura para ko tArane vAle tathA strI pazu aura paNDaka se rahita sthAna kA sevana karane vAle muni ko sarvajJa puruSane sAmA yika cAritra kahA hai| ataeva apane Apa ko bhayabhIta na kre|| tAtparya yaha hai ki jisane apanI AtmA ko jJAna darzana Adi meM khUba sthApita kiyA hai, jo apanI atmA ke sAtha dUsaroMkA bhI upakAra karatA hai, sthAnanuM sevana karanArA che, evA munine sarvajJa bhagavAne sAmAyika caritra vALo kahyo che. tethI sAdhue bhayabhIta thavuM joIe nahIM. 1chA -ttiiaayjeNe pitAnA AtmAne jJAnadarzana ane cAritramAM sthApita karyo che, tathA jeo tAyI che eTale ke saMsArasAgarane tarI janArA ane bIjAne saMsArasAgara tarAvanArA che, ane jeo strI, pazu ane paMDakathI rahita sthAnanuM ja sevana karanArA che, evA munine sarvajJa bhagavAne sAmAyika Adi cAritra yukta kahyA che tethI teNe bhayabhIta thavuM joIe nahIM A kathananuM tAtparya e che ke je sAdhue pitAnA AtmAne jJAna darzana ane cAritrathI yukta karyo che, je chakAyanA jIvonA rakSaka che, je potAnA AtmAnuM kalyANa karanArA ane anyane paNa upakAra karanArA che, je strI, pazu ane paMDakathI rahita sthAnanuM sevana zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 581 sthAnasevI bhavati etAdRzaM sAdhu tIrthakarAH sAmayikaH samabhAvena vartanazIla: iti nAmA'bhidhAnaM kRtavanta ityato na bhayabhItA bhaveyuriti bhAvaH // 17 // usiNodaga' ityAdi / mUlamusiNodagatattabhoiNo dhammaTTiyassa muNissa hImato saMsaggiyAsAhurA asamAhI u tahAgayassavI // 18 // chAyAuSNodakataptabhojino dharmasthitasya mune homtH / saMsargo'sAdhUrAjabhi rasamAdhistu tathAgatasyApi / / 18 / / jo strI pazu aura paNDaka se rahita sthAna kA sevana karane vAlA hai, aise sAdhu ko tIrthakara sAmAyika Adi cAritra vAlA kahate haiM arthAt aisA sAdhu hI sAmAyika cAritra Adi pA~ca prakAra ke cAritroM kA adhikArI hotA hai| ataeva sAdhu ko bhayabhIta nahIM honA cAhie // 17 // " usiNodaga" ityaadi| zabdArtha-'usiNodagatattabhoiNo-uSNodakataptabhojinaH' vinA ThaMDA kiA garama jala pIne vAle 'dhammaDiyassa-dharmasthitasya' zrutacAritra dharma meM sthita 'hImato-hImataH' asaMyamameM lajjita hone vAle 'muNissa-muneH' muniko 'rAihi-rAjabhiH rAjA Adi se 'saMsaggi-saMsargaH' saMsarga karanA 'asAhu-asAdhuH' burA hai 'tahAgayassa vi-tathAgatasyApi vaha saMsarga zAstrokta AcAra pAlane vAle kA bhI 'asamAhI--asamAdhiH samAdhikA bhaga karatA hai||18|| karanAra che, evA sAdhune tIrthakara bhagavAne sAmAyika Adi cAritravALA kahyA che. eTale ke e sAdhu ja sAmAyika cAritra Adi pAMca prakAranA cAritrane adhikArI hoya che evuM jANIne sAdhue bhayabhIta thavuM joIe nahIM 17 "usiNodaga" tyAha zA- 'usiNodagatattabhAraNo-uSNodakataptabhojinaH' yA pAranu garama pANI pAvAvA 'dhammaDhiyasta dharmasthitasya' zrutayAritra dharmamA sthita 'hImato-hImataH masayamathI sa thavA 'muNissa-muneH bhunin| 'rAihi-rAjabhiH' 20 vagezthA 'saMlaggi-saMlaga:' saMsA 42yo 'asAhu-asAdhu' sarAya che. tahAgayassavi-tathAgatasthApi tesasA zAstrI mAyAra pANavAvANAne pay 'asamAhI-asamAdhiH' samAdhinA bhaMga kare che. 85 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 sUtrakRtAGgasUtre __ anvayArtha(usiNodagatattabhoiNo) uSNodakataptabhojinaH (dhammaTTiyassa) dharmasthitasya-cAritre vartamAnasyetyarthaH,(hImato)hImataH-asaMyamAt lajjamAnasya(muNissa) muneH (rAihi) rAjabhiH (saMsaggi ya) saMsargaH-saMbandhaH paricayo vA (asAhu) asAdhuH anarthahetutvAt (tahAgayassavI ) tathAgatasyApi-yathoktAnuSThAyinopi rAjAdisaMsargavazAt (asamAhI u) asamAdhireva-apadhyAnameva syAditi // 18 // TIkA'usiNodagatattabhoiNo' uSNodakataptabhojinaH, agni saMbandhAduSNaM tadapi taptameva na tu zItalaM kAlena vAyunA vA kAritam / upalakSaNatvAt taNDulodakatilodakatuSodakAdikaM viMzatiprakArakadhautajalam peyaM sAdhUnAm / 'dhammaDiyassa' dharmasthitasya-dharme zrutacAritryAkhye lakSaNe -anvayArthauSNa jala ko uSNa hI pInevAle, dharma arthAt cAritra meM sthita, tathA asaMyama se lajjita hone vAle muni kA rAjAoM ke sAtha saMsarga honA samIcIna nahIM, kyoMki vaha anartha kA kAraNa hai| pUrvokta prakAra se AcaraNa karane bAle ko bhI rAjA Adi ke saMsarga se asamAdhi arthAt durdhyAna hI hotA hai // 18 // -TikArthajo sAdhu agni ke sambandha se uSNa hue jalako uSNa hI pItA hai, samaya yA bAyu ke dvArA zItala hue ko nahIM, yaha kathana upalakSaNa hone se taNDulodaka, tilodaka, tuSodaka Adi vIsa prakAra kA dhovaNa sAdhuoM ke lie __ -sUtrArtha ukALeluM pANI pInArA, dharmamAM eTale ke cAritramAM sthita (saMyamanA ArAdhaka) asaMyamathI lajjita thanArA munine rAjAnI sAthe saMsarga the te ucita nathI, kAraNa ke te anarthanuM kAraNa thaI paDe che. pUrvokta prakAre AcaraNa karanAra sAdhune paNa rAjAne saMsarga rAkhavAthI asamAdhine (samAdhinAbhaMgane) eTale ke dudhdhanane prasaMge upasthita thAya cha. // 185 -TIartha- je sAdhu agni vaDe uSNa thayelA pANIne garama garama ja pIve che, eTale ke samaya athavA vAyu dvArA zItala thayelA pANIne pIte nathI, A kathana upalakSaNa rUpa hovAthI evuM sUcita thAya che ke taMDuledaka, tiledaka, tuSAdaka Adi vIsa prakAranA dhAvaNe zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokA pra. zru a. 2. u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 583 sthitasya vartamAnasya, 'muNissa' muneH=jinAjJApramANakasya 'hImato' hImataH asaMyama prati lajjAkArakasya 'rAihi' rAjabhiH 'saMsaggi' saMsargaH saMparkaH 'asAhU' asAdhuH asamyagiti yAvat / 'tahAgayassa vi' tathAgatasyApi, zAstroktAcArapAlanakarturapi 'asamAhI' asamAdhiH samAdhibhaMgakArako bhavati / rAjA tuSTaH sAdhvarthamAraMbhasamAraMbhAdikaM karoti, ruSTastu saMyamanirvAhakopakaraNaM vastrapAtrAdikamapyapaharan prANamapi apaharati tasmAt ubhayathApi rAjasaMsargoM bhayAnaka eveti jJAtvA rAjasaMsarga tyajet // 18 // tyAgayogyAn doSAn upadarya sUtrakAraH upadezAntaraM brUte 'ahigaraNakaDassa' ityAdi / mUlam ahigaraNakaDassa bhikSakhuNo vayamANassa pasajjha dAruNaM aThe parihAtI bahU ahigaraNaM Na kareja paMDie // 19 // peya hai arthAt pInA kalpatA hai| tathA jo sAdhu zruta aura cAritra rUpa dharma meM sthita hai tathA jo asaMyama sevana se lajjita hotA hai, aise muni arthAt jinAjJA ko pramANabhUta mAnane vAle ke lie rAjAoM ke sAtha samparka karanA acchA nahIM hai, kyoMki unakA saMsarga pUrvokta AcAra kA pAlana karane vAle kI bhI samAdhi ko bhaMga karane vAlA hotA hai| rAjA tuSTa ho to sAdhu ke lie AraMbha samAraMbha Adi karatA hai aura ruSTa ho jAya to vastra pAtra Adi saMyama ke nirvAhaka upakaraNoM kA apaharaNa karatA huA prANoM kA bhI apaharaNa karaletA hai isa prakAra donoM prakAra se rAjAkA saMsarga bhayajanaka hI hai / aisA samajhakara rAjA ke saMsarga se bacanA cAhie // 18 // sAdhune mATe paya eTale ke pIvAyegya che tathA je sAdhu kRta ane cAritrarUpa dharmanI samyak prakAre ArAdhanA karI rahyo hoya che, tathA asaMyamanuM sevana thaI javAthI je lajijata thaI jAya che, evA munine mATe eTale ke jinAjJAne pramANabhUta mAnanAra munine mATe, rAjAonI sAthe saMparka anucita ja gaNAya che, kAraNa ke temane saMparka pUrvokta AcAronuM pAlana karanAra muninI samAdhine paNa bhaMga karavAmAM kAraNabhUta bane che. rAjA rIje te sAdhune nimitta AraMbha saMmAraMbha kare che ane je rUThe te vastra, pAtrAdi saMyamepakaraNonuM paNa apaharaNa kare che ane kayAreka prANanuM paNa apaharaNa karatAM aTakato nathI. A prakAre banne taraphathI rAjAne saMparka bhayajanaka ane anartha kArI ja che, evuM samajIne sAdhue rAjAnA saMparkathI dUra ja rahevuM joIe. e gAthA 18 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 chAyA- afreensrer bhikSoH vadataH prasA dAruNam / arthaH parihIyate bahu adhikaraNaM na kuryAd paNDitaH // 19 // sUtrakRtAmrasUtre anvayArtha: ( ahigaraNakaDassa) adhikaraNa karasya- kalahaM kurvataH (bhikkhuNo) bhikSoH tathA (pasajjha ) prasahya haThAt prakaTarUpeNetyarthaH, (dAruNaM) dAruNA - kaThorAM vAcam (vayamANassa) vahataH - itthaMbhUtasya sAdhoH (ahe ) artha:- mokSarUpaH bahu parihIyate - vinazyati, tasmAt tyAga ke yogya doSoM ko dikhalAkara sUtrakAra dUsarA upadeza karate haiM" ahigaraNakaDassa " ityAdi / -- zabdArtha - ' ahigaraNa kaDassa - adhikaraNakarasya' kalaha karane vAle 'bhikkhuNo - bhikSoH sAdhu ko tathA 'pasajjha - prasahya' prakaTa rUpa se 'dAruNaM - dAruNAm' kaThora vANI 'vayamANassa - vadataH ' bolane vAle sAdhu ko 'aTThe artha:' mokSa 'bahuparihAyatI. bahuparihIyate' naSTa ho jAtA hai 'paMDie -- paNDita:' isaliye buddhizAlI muni 'ahigaraNaM - adhikaraNam' kalaha 'na karejja- na kuryAt na kareM kalaha karane vAlA mokSa se dUra ho jAtA hai isaliye kalaha na karanA cAhiye / / 19 / / -anvayArtha kalaha karane vAle tathA dRDhatA pUrvaka kaThora vANI bolane vAle sAdhu kA mokSarUpa artha sarvathA naSTa hojAtA hai / isa kAraNa paNDita tyAga karavA lAyaka doSo matAvIne have sUtrakAra sAdhune khInne upadeza Ape che-- " ahigaraNakaDassA " ityAdi zuNDArtha --- 'ahira gaNaDakassa - adhikaraNakarasya' uDavAvANA 'bhikkhuNo- 'bhoH' sAdhune tathA 'pasajha prasahya' pra4835thI 'dAruNa' - dAruNAm' uThoravAzI 'vayamANassa - vadataH mosavAvANA sAdhune 'aTThe- artha:' bhokSa 'bahuparihAyatI - bahuparihIyate' naSTa thAlaya che. 'paMDie paNDitaH' meTalA bhATe buddhizAnI bhuni 'ahigaraNaM adhikaraNam' 'na karejja na kuryAt nA re, usa azvAvANA bhokSathI dUra thA laya che, bheTalA mATe lahu na karavA joI e 5 195 - sUtrArtha kalahu karanAra tathA dRDhatApUrvaka kaThora vANI melanAra sAdhunA mAkSarUpa aneA sathA nAza thaI jAya che, te kAraNe viveka yukta munie kalaha karavA joie nahIM. eTale ke te zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayA podhinI TIkA pra. zru.a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 585 kAraNAt (paNDie)paNDita;-medhAvI muniH (ahigaraNaM)adhikaraNaM kalahaM (na karejja) na kuryAt-kalaha kartA mokSAro bhavati tasmAt kalaho na kartavya iti // 19 // TIkA:'ahigaraNakaDassa' adhikaraNakarasya adhikaraNaM kalahaH tatkartuM zIlaM yasya sa tathoktastasya kalahakarturiti yAvat / (bhikkhuNo)bhikSoH bhikSaNazIlasya-nirdoSabhikSAyAcakasyetyarthaH, pasajjhe' prasahya-haThAt prakaTarUpeNetyarthaH, 'dAruNaM karkazakaThorarUpaM vacanaM 'vayamANassa' vadataH, kaTubhASaNazIlasya 'aTTe' arthaH-saMyamaH mokSo vA 'bahu' atizayena 'parihAyatI' parihIyate, binaSTo bhavatIti bhAvaH / ataH 'paMDie' paNDitaHsadasadvivekazIlo medhAvI muniH, 'ahigaraNaM na karejja' adhikaraNaM na kuryAtaadhikaraNaM kalahaM naiva kuryAt / yaH kalahakArI, tathA kalahakadvacanavAdI sAdhu bhavet tasya mokSaH saMyamo vA vinazyati, tasmAt mokSAbhilASiNA kalaho na vidheyaH / 'kalaha na kare' arthAt kalaha karane vAlA mokSase dUra ho jAtA hai, ataeva kalaha nahIM karanA cAhie // 19 // -TIkArthajo kalaha karatA hai yA kalaha karanA jisakA svabhAva hai, tathA jo haThapUrvaka karkaza kaThora vacanoM kA prayoga karatA hai arthAt jo kaTubhASaNazIla hai, aise sAdhu kA saMyama athavA mokSa rUpa artha atyanta hAni ko prApta hotA hai-vinaSTa ho jAtA hai ataeva sat asat kA vivekI sAdhu kalaha na kreN| jo sAdhu kalaha karatA hai athavA kalaha kArI bacana bolatA hai, usakA saMyama yA mokSa rUpa prayojana naSTa ho jAtA hai| ataeva mokSa ke abhilASI ko kalaha nahIM karanA cAhie / kalaha karanAra sAdhu mokSathI dUra thAya che. eTale ke saMsAramAM ja aTavAyA kare che, mATe sAdhue kalaha karavo joIe nahIM. 1lA __ --ttiije kalaha kare che athavA kalaha karavAne ja jene svabhAva che, tathA je haTha pUrvaka karkaza (kaThora) vacanano prayoga kare che, eTale ke je kaTubhASaNazIla che, evA sAdhune saMyama athavA mekSarUpa artha atyanta bhayamAM mUkAI jAya che. vinaSTa thaI jAya che. tethI sata ane viveka vALA sAdhue kalaha kara joIe nahIM. je sAdhu kalaha kare che athavA kalahakArI vacana le che, tene saMyama athavA tenuM makSa rUpa prayatna naSTa thaI jAya che. tethI mokSAbhilASI sAdhue kalaha karavo joIe nahIM zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 sUtrakRtAGga sace ayaM bhAva:- bahunA kAlena 'yat kRtaM yadanitaM mahattapasA kSAtyAdiguNa. rAzi tatsarva kalahaM kurvataH parapIDAkaraM vacanamuccArayataH tatkSaNameva nAzaM gacchati / taduktam - 'jaM ajjiyaM samikhallaehiM tavaniyamabaMbhamaiehi / mAhu tayaM kalahaM tA chaDDe ahasaNapattehiM // 1 // ityAdi matvA Ipadapi kalahaM na kuryAt paNDitaH / uktaMcAnyatrApi 'mahatA tapasA pUrva kAlena samupArjitam / tattapo nAzamAyAti kalahAt parapIDanAt' // iti // 19 // -mUlamsIyodagapaDiduguMchiNo apaDiNNassa lavAvasappiNo sAmAiya mAhu tassa jaM jo gihimatte'saNaM na jaI // 20 // tAtparya yaha hai ki dIrgha kAla taka jo kiyA hai aura jo mahAn taSa ke dvArA upArjita kiyA hai vaha kSamA Adi guNoM kA samUha Adi sabhI kucha kalaha karane vAle tathA parapIDAkArI vacana bolane vAle kA naSTa ho jAtA hai| kahA bhI haiM-"jaM ajjiyaM' ityAdi / tapazcaraNa, niyama aura brahmacarya kI sAdhanA se jo prApta huA hai vaha saba naSTa na ho jAya, isa kAraNa kalaha kA tyAga kara denA caahie| ityAdi samajha kara vivekI puruSa thoDA bhI kalaha na kare / anyatra bhI 'pahale dIrgha kAla taka tapasyA karane se jo prApta huA hai, vaha tapa kalaha karane se tathA dUsaroM ko pIDA pahu~cAne se naSTa ho jAtA hai // 19 // - A kathananuM tatparya e che ke dIrghakALa paryantanA saMyamanI ArAdhanA dvArA ane kaThina tapasyAo dvArA upArjita karelA kSamA Adi guNonA samUhane kalahakArI tathA 52vIrI kyanI mAlavAthI nAza 25 jaya cha 4thu 54 cha "ja ajiya" tyAhi * je kalaha karavAmAM Ave, te tapazcaraNa, niyama ane brahmacaryanI sAdhanA dvArA je prApta thayuM hoya che, te naSTa thaI jAya che, mATe vivekavAna sAdhue kalahane tyAga kare naye" anyatra paNa evuM kahyuM che ke "pahelA dIrgha kALa sudhI tapasyA karIne je prApta karyuM hoya che, te kalaha karavAthI tathA anyane pIDA pahocADavAthI naSTa thaI jAya che." zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaMdhArtha bodhinI TIkA pra.zra. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 587 chAyAzItodakapratijugupsakasya apratijJasya lavAvasarpiNaH / sAmAyika mAhustasya yat yo gRhyamo'zanaM na bhukta // 20 // anvayArthaH (sIyodagapaDiduguMchiNo) zItodakAnatijugupsakasya-zItodakamaprAzukaM jalam tatmatijugupsakasya apAzukodakaparihAriNaH sAdhoH, (apaDiNNassa) apratijJasya% pratijJArahitasya (lavAvasappiNo) lavAvasarpiNaH lavaM karma tasmAt avasarpiNaH parita hAriNaH, (tassa) tasya evaMbhUtasya sAdhoH (jaM)yata yasmAtkAraNAta (sAmAha) sAmAyika-samabhAvam (Ahu) AhuH kathitavantaH srvjnyaaH| (je) ya: muniH zabdArtha-'sIyodagapaDiduguMchiNo-zItodakapratijugupsakasya' jo sAghu zItodaka se ghRNA karatA hai 'apaDiSNassa-apratijJasya tathA koI bhI prakAra kI pratijJA arthAt kAmanA nahIM karatA hai 'lavAvasappiNo lavAvasarpiNaH' evaM jo karmabandhako utpanna karane vAle karmoM ke anuSThAna se dUra rahatA hai 'tassa-tasya' aise sAdhu kA sarvajJoM ne 'ja-yat jo 'sAmAiyaM-sAmAyikam , samabhAva 'Ahu-AhuH' kahA hai tathA 'je--yaH' jo muni 'gihimate-gRhyamatre gRhastha ke pAtra meM 'asaNaM-azanam' AhAra 'Na bhuMjai--na bhuMkte nahIM khAtA hai usakA samabhAva hai|||20|| -anvayArtha-- sacitta jalake tyAgI, nidAna rUpa pranijJA ke tyAgI, 'lava arthAt karma kA tyAga karane vAle usI sAdhu ko sAmAyika cAritra kahA gayA hai jo gRhastha ke pAtra meM bhojana nahIM karatA // 20 // zamhA- 'sIyogapaDiduguchiNo-zItodakapratijugupsakasya' sAdhu zitA thI dhRSNA 42 cha. 'apaDiNNassa-apratijJasya tathA 5 prA2nI pratijJA arthAt abhanA 42tA nathA. 'lavAvasappiNo-lavAvasarpiNaH' zava ko mana dhane atyanna 42vAvANA arbhAnA manu hAnathI 2 2 cha. 'tassa-tasya' sevA sAdhunI sajJAye yatre 'sAmAiya-sAmAyikam' sabhA 'Ahu-AhuH' mA cha tathA 'je-yaH' bhuni "gihimatte-gRhyamatre utthanA patramA 'asaNa-azanam' mADA2 'Na bhujai-na bhuMkte' mAtA nathI tene samabhAva che. 20 che suutraathsacitta jaLanA tyAgI, nidAna rUpa pratijJAnA tyAgI, lavane (karma) tyAga karanArA evA e sAdhune ja sAmAyika cAritravALe kahyuM che ke je gRhasthanA pAtramAM bhejana karate nathI. 20 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi88 sUtrakRtAGgasUtra (gihimatte) gRhyamatre gRhasthasya pAtre (asaNaM) azanamAhAram (Na bhuMjaI) na bhuktetasyaiva sAmAyikamAhuH sarvajJA iti // 20 // TIkA'sIyodagapaDiduguMchiNo' zItodakaM prati jugupsitasya, zItajalaM parihAriNaH sAdhoH tathA 'apaDiNNassa' apratijJasya nidAnarUpapratijJAvarjitasya , 'lavAvasappiNo' lavAvasarpiNaH, lava iti karmanAma / tathAca kamoMtpAdakA'nuSThAnarahitasya ' tassa' tasya sAdhoH 'sAmAiyaM sAmAyika-samabhAvalakSaNam 'Ahu' AhuH kathitavantaH sarvajJAH 'jo' yaH sAdhuH 'gihimatte gRhasthasya amatre-pAtre 'asaNaM' azanaM AhArAdikam 'jaM yat-yasmAt 'Na bhujaI' naiva bhuMkate sasya sAdhoH sAmAyikamAhustIrthakarAH, azanetyupalakSaNaM tena gRhasthapAtre na vakhAdikaM kSAlayenna vA auSadhAdikaM gRhasthapAtre pibet iti|| yaH sAdhuH dharmAcaraNazIlaH zItodakaM naiva sevate, karmavandhanadAyi anuSThAnaM na karoti, tathA gRhasthasya pAtre bhojanaM na karoti tasyaiva samabhAva iti -TIkArthazIta arthAt aprAsuka jala kA tyAga karane vAle, nidAna rUpa pratijJA kA varjana karane vAle tathA karmajanaka koI sAvadha kriyA nahIM karane vAle usI sAdhu ko sarvajJa bhagavanto ne sAmAyika kahA hai jo gRhastha ke pAtra meM azana Adi nahIM karatA hai| yahA~ 'azana' to upalakSaNa mAtra hai| isase yaha bhI samajha lenA cAhie ki sAdhu gRhastha ke pAtra meM na vastrAdi dhoe aura na auSadha AdikA pAna kreN| Azaya yaha hai ki dharmAcaraNa zIla jo sAdhu sacitta jalakA sevana nahIM karatA, karmabandhanakArI koI anuSThAna nahIM karatA tathA gRhastha ke pAtra meM bhojana nahIM karatA, usI ko samabhAva kI prApti hotI hai, aisA tIrthakara ne ttiiaaysacitta zIta ja eTale ke aprAsuka jaLano tyAga karanArA, nidAna (niyANA) rUpa pratijJAne tyAga karanArA, tathA karma janaka keI paNa sAvadya kriyA nahIM karanArA, evA e sAdhune ja sarvajJa bhagavAne sAmAyika cAritra saMpanna kahyo che, ke je sAdhu gRhasthanA pAtramAM azana Adi AhAra karatA nathI ahIM "azana" te upalakSaNa mAtra che, tenA dvArA e paNa sUcita thAya che ke sAdhue vastrAdinuM prakSAlana karavA mATe athavA auSadha AdinuM pAna karavA mATe paNa gRhasthanA pAtrane upayoga kare joIe nahIM. A kathanane bhAvArtha e che ke dharmAcaraNa zIla sAdhu ke je sacitta jaLanuM sevana karatuM nathI, karmabandhanakArI kaI paNuM anuSThAna karatuM nathI, ane gRhasthanA pAtramAM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadeza tIrthakareNa pratipAditam tasmAt zItaM jalam asaMyamAnuSThAnam gRhasthasya pAtrAdau bhojanaM ca na kartavyaM mokSAbhilASubhiH sAdhubhiriti saMkSepaH // 20 // mUlam - 3 2 1 5 Naya saMkhaya mAhu jIviyaM tahavi ya vAlajaNo paga bhai 6 7 8 9 10 11 12 13 bAle pApehi mijjai iti saMkhAya muNI Na majjaI // 21 // -chAyA na ca saMskAryamAhurjIvitaM tathApi ca bAlajanaH pragalbhate / bAlaH pApai mayate iti saMkhyAya muni rna mAdyati // 21 // - anvayArtha (jIviyaM) jIvitaM (NayasaMkhayamAhu) na ca saMskAryamAhuH, taMtuvat saMdhAtu na kahA hai | ataH mokSAbhilASI sAdhu ko sacitta jala, asaMyama kA anuSThAna aura gRhastha ke pAtra meM azana nahIM karanA cAhie arthAt gRhasthi kA pAtra kisI bhI kAma meM nahIM lenA cAhie // 20 // zabdArtha -'jIviyaM-- jIvitam prANiyoM kA jIvana 'Naya saMkhayamAhu-na ca saMskAryamAhuH saMskAra karane yogya nahIM kahA hai 'tahavi - tathApi, phira bhI 'bAlajaNo--bAlajanaH' ajJAnI puruSa 'paganbhai - - pragalbhate pApa karane meM dhRSTatA karatA hai 'vAle vAla:' ajJajIva 'pApehi--pApaiH pApakarmase 'mijjai--mIyate' batAye jAte hai ' iti - - iti, isa prakAra 'saMkhAya -- jJAtvA, jAnakara 'muNI--muni: ' 'Na majjai--na mAdyati, mada nahIM karate hai // 21 // , zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 589 anvayArtha - saMskArya nahIM hai arthAt dhAge ke yaha jIvana azanAdi karatA nathI, tene ja samabhAvanI prApti thAya che, evuM saMjJa tIrthaMkara bhagavAne kahyuM che tethI meAkSAbhilASI sAdhue sacitta jaLa ane sAvadya kRtyAnA tyAga karavA joie ane gRhasthanA pAtranA upayAga karavA joIe nahIM. // gAthA 20 zabdArtha-'jIviyaM'- jIvitam ' prANiyonu' bhavana ' na ca saMkhAya mAhu-na ca saMskArya mahuH saMsra 42vA yogya aDesa nathI, 'tahavi tathApi' to pazu bArajaNA - bAlajanaH ' ajJAnI pu3Sa 'paga bhaI - pragalbhate' pAya uravAmAM ghRSTatA ure che 'bAle - bAlaH' azakuva 'pApehi - pApaiH' pApabhathI 'mijjai-mIyate' 4zA bhAve che. 'iti - iti' mA DAre 'saMkhAya -- jJAtvA' lagIne 'muNI muniH' muni 'Na majjhaI - na mAdyati' bhaha uratA nathI. // 21 // Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 sUtrakRtAstre zakyate ityarthaH, (tahavi) tathApi (vAlajaNo) bAlajanA=ajJAnI (pagabhai) pragalbhate pApakarmakaraNe dhRSTatAM karotItyarthaH, (vAle) vAlo'jJaH jIvaH (pApehiM) pApaiH (mijjai) mIyate-jJAyate (iti) evaM (saMkhAya) saMkhyAya=jJAtvA (muNI) muniH (Na) na (majjai) mAdyati jAtikulAdimadaM na karotItyarthaH // 21 // --TIkA'jIviyaM jIvitam AyuSyam 'Naya saMkhayamAhu' na ca saMskAryamAhuH kAlaparyApeNa truTitamAyustaMtuvatsaMdhAtuM na zakyate, 'tahavi ya' tathApi ca 'bAlajaNo' bAlajanaH ajJAnI 'pagabhai' pragalbhate-pApajanakakarmaNi dhRSTo bhavati-pApelajjito na bhavati / 'vAle' bAlaH ajJo jIvaH, 'pApehi pApaiH ayaM pApIti, 'mijai mIyate leokairayaM pApAcaraNazIla iti kathyate, 'iti saMkhAya' iti saMkhyAya iti jJAtvA 'muNI' muniH 'Na majjaI naiva mAdyati jAtikulAdhaSTavidhamadaM na karoti, samAna punaH nahIM jor3A jA sakatA, phira bhI ajJAnI jana pApakarma karane me dhRSTatA karate haiM / ajJAnI puruSa pApoM dvArA jAnA jAtA hai| aisA samajha kara muni jAti kula Adi kA mada nahIM karatA // 21 // ___-TIkArthakAla ke paryAya se TUTA huA AyuSya, TUTe hue dhAge ke samAna punaH nahIM joDA jA sakatA, phira bhI avivekI puruSa pApa karane meM dhRSTa banate hai arthAt pApAcaraNa karate hue lajjita nahIM hote hai tathA nahIM Darate haiM / loga usa ajJAnI jIva ko 'yaha pApI haiN| isa prakAra kahate haiM / aisA jAnakara muni jAti kula Adi ATha prakAra kA mada nahIM karate __ -suutraath:A jIvana saMskArya nathI eTale ke tUTelA derAnI jema pharI sAMdhI zakAya tevuM nathI, chatAM paNa ajJAnI leke pApakarma karavAnI dhRSTatA kare che ajJAnI puruSane tene pApa dvArA jANI zakAya che. evu samajIne muni jAti, kuLa Adine mada karatA nathI. -ttiiarthAyukarmane kSaya thatAM ja AyuSya samApta thaI jAya che jema tUTelA derAne sAMdhI zakAya che tema tUTelA AyuSyane sAMdhI zakAtuM nathI. A prakAranI paristhiti hovA chatAM avivekI puruSo pApa karatAM DaratAM paNa nathI ane zaramAtAM paNa nathI ke te ajJAnI jIvane "A pApI che," A prakAre oLakhe che evuM samajIne muni jAti, kuLa Adi ATha prakArane mada karato nathI. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH kAlaparyAyeNa truTitaM manuSyANAmAyurnaiva sandhIyate tantvAdivat iti sarvajJAnavatA tIrthakareNa kathitam / tathApi Ayuvo'saMskAryatve'pi sadasadvivekavikalo manuSyaH pApajanaka karmAnuSThAnAnna nivRtto bhavati / tenAyaM pApI iti kathyate / ityetasarva jJAtvA muniH kathamapi karmadAyinaM pramAdaM na kuryAditi bhAvaH // 21 // upadezAntaramAha sUtrakAraH - 'chaMdeNa pale' ityAdi / mUlam - 1 5 66 3 chadeNa pale imA payA bahumAyA moheNa pAuDA | 8 11 jo 12 viyaDeya paliti mAhaNe sIunha vayasA'hiyAsa // 22 // 4 chAyA chandasA pralIyante imAH prajA bahumAyA mohena prAvRtAH / vikaTena pralIyante mAhanaH zItoSNaM vacasA'dhisaheta || 22 || Azaya yaha hai kAla ke paryAya se manuSyoM kI jo Ayu eka vAra TUTa nahIM hai / TUTA dhAgA joDA jA tIrthakara ne kahA hai / isa prakAra viveka se rahita manuSya pApajanaka (pApI) kahate haiM / yaha saba jAtI hai, usakA punaH sandhAna karanA zakya sakatA hai, para Ayu nahIM | aisA sarvajJa Ayu saMskArahIna hai tathApi sat asat ke kArya karane se nivRta nahIM hotA / use loga jAnakara muni kisI prakAra bhI karmadAyI pramAda na kare ||21|| sUtrakAra aura upadeza karate haiM -- ( chaMdeNa pale) ityAdi / 591 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 zabdArtha - ' bahumAyA - bahumAyAH, bahuta mAyA karane vAlI 'moheNa pAuDA - -- mohena prAvRtA' moha se AcchAdita 'imA -- imAH ye 'payA - prajAH prajAe~ kathananA bhAvArtha e che ke manuSyanuM je AyuSya eka vAra tUTI jAya che, tene pharI sAMdhI zakAtu nathI. tUTelA dorAne sAMdhI zakAya che, paNa tUTelA AyuSyane pharI sAMdhI zakAtuM nathI. evuM sarvajJa bhagavAne kahyuM che. A prakAre Ayu saskAra hIna (na sAMdhI zakAya evuM) che, chatAM paNa sat asanA vivekathI jeo rahita hAya che, tee pApajanaka kAryAmAMthI nivRtta thatA nathI. evAM pApaka dnAra puruSane lAka 66 pApI " kahe che. A vAtane samajIne munie koI paNa prakAre ka dAyI pramAda karavA joIe nahIM ! gAyA 21 5 vaNI sUtrAra vizeSa upadeza ApatA uhe cheDe "chadeNa pale" ityAhi zabdArtha - 'bahumAyA - bahumAyAH mahumAyA ukhAvANI 'moheNa pAuDA - mAhena prAvRtAH' bhothI mAchAhita 'imA imA' mA 'payA - prajAH' ase chaMdeNa-- chandasA' potAnI Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 sUtrakRtAGgo -- - anvayArtha:(bahumAyA) bahumAyAH kapaTapradhAnAH (moheNa pAuDA) mohena prAvRtA AcchAditAH (imA) imAH (payA) prajAH (chaMdeNa) chandasA svasvecchayA (pale) pralIyante narakAdigatiM gacchanti, parantu (mAhaNe) mAhanaH sAdhuH (viyaDeNa) vikaTena kapaTarahitena karmaNA(paliti)pralIyate mokSe saMyame vA lIno bhavati, tathA (vayasA) vacasA=manovAkAyairityarthaH, (sIuNha)zItoSNam (ahiyAsae)adhisaheta iti // 22 // __-TIkA'bahumAyA' anekaprakArakamAyAvatyaH 'moheNa pAuDA' mohena AcchAditA 'imA' imAH 'payA prajAH 'chadeNa' chandasA svecchayA svAbhiprAyeNa kArya paravaMcanAdikaM kurvANAH 'pale' pralIyaMte-narakAdigatiM prApnuvanti / 'chaMdeNa--chandasA, apanI icchAse 'pale--pralIyante, naraka Adi gati meM jAtI hai 'mAhaNe--mAhanaH, sAdhu puruSa 'viyaDeNa--vikaTena' kapaTa se rahita karmake dvArA 'paliMti-pralIyate, mokSameM agara saMyama meM lIna hotA hai tathA 'vayasA -vacasA, mana vacana aura karma se 'sIuNha-zItoSNama, zIta aura uSNako 'ahiyAsahe--adhisaheta sahana karate hai||22|| --anvayathe-- __ kapaTa kI pradhAnatA vAle moha se ghire hae ye prajAjana saMsArI jIva apanI karma se hI narakAdi gati meM jAte haiM, kintu kaSTa rahita kama se sAdhu mokSa meM yA saMyama meM lIna hotA hai / tathA sAdhu mana vacana kAya se zIta uSNa ko sahana kare // 22 // --TIkArthaaneka prakAra ke mAyAcAra vAle, moha se AcchAdita yaha prajAjana 4AthI 'pale-pralIyante' na24 pore gatimA taya cha, 'mAhaNe-mAhanaH sAdhu 535 'viyaDeNa--nikaTena' 454thI 2Dita ubhA dvaa2| 'palitI-pralIyate' mokSamA 22 sayabhamA dIna thAya cha tathA 'vayasA-vacasA' bhana kyana bhathI 'souNha-zItoSNam / bhane 12bhIna 'ahiyAsahe-adhisaheta' sahana 42 cha. // 22 // -suutraarthkapaTanI pradhAnatAvALA, mehathI gherAyelA A prajAjana-saMsArI jIve pita pitAnA upArjita karmo dvArA ja narakAdi gatimAM jAya che. paraMtu kapaTa rahita karma dvArA sAdhu mekSa athavA saMyamamAM lIna hoya che. sAdhu mana, vacana ane kAyA vaDe zIta, uSNa Adi parISahAne sahana kare che. hararA -ttiiath:aneka prakAranA mAyAcAravALA ane mehathI AcchAdita A prajAjane-saMsArI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmayArthabodhinI TIkA pra. zru a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 593 ayamarthaH-mohena prAvRtAH kecana-'agnISomIyaM pazumAlabheta' ityAdizAtaM puraskRtya prAvidhAdikameva zreSaHsAyakamiti manyamAnAH prANivadhAdikaM kurvnti| anye kevana svAbhiprAyagrahagrastAH saMvAdika muddizya dAsIdAsabanadhAnyAdikaM kurvanti / anye punarmAyApradhAnena vAraM vAraM zarIre jalaprakSepaNAdi kurvnti.| tathA tairucyate 'kukuMTasAdhyo loko nA kukkuTataH pravarttate kicit / tasmAt lokArthe pitaramapi sakukkuTaM kuryAdityAdi / 'mAhaNe mAhanA mAhana mAhana iti upa dezakArakaH sAdhuH 'viyaDega vikaTena kapaTAdi saMsArI jIva apane hI karmase narakAdi gati ko prApta hote haiN| Azaya yaha hai-koI koI moha se AcchAdita loga (agniSomIyaM pazumAlabheta) ityAdi zAstra vAkya ko Age karake, prAgI kA vadha hI kalyANa kA sAdhaka hai, aisA mAnate huye prANIvadha Adi karate haiM / anya koI apane abhiprAya rUpI graha se grasta hokara saMghAdika ke lie dAsI, dAsa, dhana, dhAnya Adi kA parigraha karate haiM / koI koI mAyA kI pradhAnatA se zarIra ke Upara bArabAra jalakA prakSepa karate haiM / ve kahate haiM -- 'loka kukkuTa arthAt kapaTa ke dvArA hI siddha hotA hai, kukkuTa ke vinA kucha bhI nahIM hotA hai ataeva loka ke liye pitA ko bhI sakukkuTa karatA hai ityAdi / ja potAnA karmone kAraNeja narakAdi gatimAM gamana kare che. A kathanano bhAvArtha e che mAthI dhezayetA ! "agniSomIyaM pazumAlabheta" tyA zAkhAdhyAne AgaLa karIne, evuM mAne che ke "prANIne vadhaja kalyANano sAdhaka che." A prakAranI mAnyatA dharAvatA te loko prANIvadha Adi kare che. vaLI kaI kaI loko potAnA abhiprAya rUpI graha vaDe grasta thaIne saMghAdikane mATe dAsa, dAsI, dhana dhAnya Adine parigraha kare che. kaI kaI ja mAyAnI pradhAnatA vaDe zarIra upara vAraMvAra pANIne prakSepa 42. cha. te 4 cha - - leka kukakuTanA dvArA ja-siddha thAya che. kapaTa vinA kaI paNa vastu prApta thatI nathI tethI teo lokane mATe pitAne paNa kapaTayukta kare che" ItyAdi zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstre rahitena karmaNA samyaka saMgramapAlanena 'paliMti' pralIyate mokSe saMyame vA lInA tatparAH bhavanti / tathA 'vayasA' vacasA manovAkAyaiH 'sIuNhaM' zItoSNAdikam 'ahiyAsae adhisaheta sahanaM karoti / anekaprakArakamAyAkAriNo mohenAcchAditAlokAH sva svecchAyA tAdRzaM karmAnuSThAnaM kurvANAH narakAdigatimevAzrayante / parantu sAdhupuruSaH paravaMcanAdikaM parityajya kapaTarahitakarmaNi saMyame vA lIno bhavati / tathA manovAkAyaiH zItoSNAdisahanaM karoti iti bhAvaH / anyatrApyuktam-'manovacobhyAM kAyena saMyamArAdhane rtH| zItoSNasukhaduHkhAnAM jetA paravaco jayet // 1||gaa.22|| mAhana arthAt ahiMsA kA upadeza kAraka sAdhu kapaTa Adi rahita karma karake samyaka prakAra se saMyama kA pAlana karake mokSa ke mArga meM lIna hotA hai / tathA mana bacana aura kAya se sardI garmI Adi ko sahana karatA hai / tAtparya yaha hai ki aneka prakAra kI mAyA kA sevana karane vAle tathA moha se grasta loga apanI apanI icchAse vibhinna prakAra kA anuSThAna karate hue naraka Adi gatiyoM meM jAte hai kintu sAdhu puruSa paravaMcana Adi kA tyAga karake niSkapaTa karma meM yA saMyama meM lIna hote haiM tathA mana vacana kAyase zIta uSNa Adi ko sahana karate haiM / anyatra bhI kahA hai 'mana se, bacana se aura kAya se saMyama kI ArAdhanA meM tatpara rahe aura zIta uSNa tathA sukha duHkha parISahoM kA vijetA sAdhu parakIya vacanoM ko jIta letA hai // 22 // mAhana (mA haNo, mA haNo e upadeza ApanAra sAdhu) kapaTa Adi thI rahita karma karIne samyak prakAre saMyamanuM pAlana karIne mokSa prApti janaka saMyamanI ArAdhanAmAM lIna rahe che. te mana vacana ane kAyAthI ThaMDI, garamI Adi parISahene sahana kare che. tAtparya e che ke aneka prakAranI mAyAnuM sevana karanArA mehagrasta leke pitA pitAnI IcchAnusAra vividha prakAranA pApajanaka anuSThAnenuM sevana karIne naraka Adi durgatiomAM jAya che. paraMtu sAdhue paravaMcana (chaLa kapaTa) Adine tyAga karIne niSkapaTa karmamAM athavA saMyamamAM lIna thAya che. tathA mana, vacana ane kAyAthI zIta, uSNa Adi parISahene sahana kare che. anyatra paNa evuM kahyuM che. ke- mana, vacana ane kAyAthI saMyamanI ArAdhanAmAM lIna thayele zIta, uSNu tathA sukhaduHkha rU5 parISahene vijetA sAdhu parakIya vacanane jItI le che" chegAthA rajA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 595 / / kujaye aparAjie jahA akhehiM kusalehiM dIvayaM kaDameva gahAya No kaliM no tIyaM no ceva dAvaraM // 23 // chAyAkujayo'parAjito yathAkSaiH kuzalo dIvyan / kRtameva gRhItvA no kaliM no te no caiva dvAparam // 23 // anvayArthaH( aparAjie ) aparAjitaH anyena jetumazakayaH ( kusalehiM )=kuzala ityarthaH (kujae) kujayaH (jahA) yathA (akkhehiM) akSaiH kapardai: (dIvayaM) dIvyana= zabdArtha-'aparAjie-aparAjitaH' anya ke dvArA parAjita na hone vAlA 'kusalehi-kuzalaH' catura 'kujae-kujayaH' juA khelane vAle juArI 'jahA-yathA' jaise 'akkhehi-akSaiH' pAsA se 'dIvayaM-dIvyat' khelatA huA 'kaDameva gahAya-kRtameva gRhItvA' kRta nAma ke cauthe sthAna ko hI grahaNa karatA hai 'No kaliM--no kalim' kali nAmaka prathama sthAna ko grahaNa nahIM karatA hai 'No tIyaM-nI traitaM, tIsare sthAna ko bhI grahaNa nahIM karatA haiM evaM 'no ceva dAvaraM -naiva dvAparam, dUsare sthAna ko bhI grahaNa nahIM karatA hai|||23|| -anvayArthaapane virodhI se parAjita na hone vAle kuzala arthAt pAsA pheMkane meM catura juArI jaise pAsoM se juA khelatA huA 'kRta' sthAna ko hI grahaNa karatA hai / kali nAmaka zahA---'aparAjie-aparAjitaH' mInA dvArA parAta na thavAvA 'kusalehi kuzalaH' yAlA yatu2 'kujae-kujayaH' gA2 2bhA vANA mugArI 'jahA-yathA' vA zate 'akkhehi-akSaH' pAsAthI 'dIvaya-dIvyan' 2bhatA 'kaDameva gahAya-kRtameva gRhItvA' ita nAmanA vyAthA sthAnane 1 ahae 42 cha. 'No kaliM-no kalim' manAmanA prathama sthAnane aDa 42te| nathI 'No tIya-no trIta' alon sthAnane 5 a 42tA nathI avam 'No ceva dAvara-naiva dvAparam' mI sthAnane 54 4 42te nathI. // 23 // ___ -suutraarthpitAne virodhIo vaDe parAjita na thanAra, kuzaLa (pAsA phekavAmAM kuzaLa) jugArI pAsa 34tI mate "ta" nAmanA yAthA sthAnane aDa 42 cha, 'sI' nAmanA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 sUtrakRtAGgasUtre dyUtaM kurvan (kaDameva mahAya) kRtameva gRhItvA = kRtanAmakasthAnameva gRhNAti ( No ) kali nakali (no tIyaM) nA traitaM (no ceva) naiva (dAvare ) dvAparam iti ||23|| TIkA 'aparAjie' aparAjitaH = yaH kadAcidapi parAjayaM na prApnoti, itthaMbhUtosparAjitaH 'kusalehi' kuzalaiH kuzalaH akSapAzanipuNaH kapardena ramamANaH prathamArthe tRtIyA 'kUjae' kujayaH kutsitA jayA yasya saH dyUtakAra : 'jahA' yathA akkhehidIvayaM' akSairdIvyat = pAzaiH kapardakairvA dyataM kurvan 'kaDameva gahAya' kRtameva kRtanAmaka caturthasthAnameva gRhNAti / 'No kaliM' ne kaliM kaliM prathamasthAnaM 'No tIyaM' no tRtIyaM 'nocaiva dAvaraM ' naiva dvAparaM no tRtIyaM na vA dvitIyaM sthAnaM gRhItvA krIDati kintu caturthasthAnamAdAyaiva krIDati / yathA dyUte nipuNo na kenApi parAjayaM prApnuvan dyUtakAra : sarvazreSTaM kRtanAmakaM caturthasthAnameva svIkaroti, na tu kali dvitIyaM tRtIyaM vo sthAnaM sthAnako grahaNa nahIM karatA hai, tathA tIsare aura dUsare sthAna ko bhI grahaNa nahIM karatA hai ||23|| TIkArtha meM kuzala kujaya yA kauDiyoM se kabhI parAjaya na prApta karane vAlA aura pAse pheMkane arthAt nindanIya vijaya pAne vAlA juArI jaise pAsoM se juA khelatA huA 'kRta' nAmaka caturtha sthAna ko hI grahaNa karatA hai, kali nAmaka prathama sthAna ko grahaNa nahIM karatA hai aura na tRtIya, yA dvitIya sthAna ko grahaNa karake khelatA hai kintu caturtha sthAna ko grahaNa karake hI khelatA hai / tAtparya yaha hai ki juA khelane meM nipuNa aura kisIse parAjita na hone vAlA juArI sarvazreSTha kRta nAmake caturtha sthAna ko hI svIkAra karatA pahelA sthAnane paNa grahaNa karatA nathI ane khIjA ke trIjA sthAnane paNa grahaNa karatA nathI. // 23 // - TIDArtha -. kadI parAjaya nahI pAmanAra, pAsA pheMkavAmAM kuzaLa ane kuya (ninjInIyavijaya) prApta karanAra jugArI pAsA athavA koDIo vaDe jugAra ramatAM " 'ta" nAmanA thothA sthAnane ja grahaNa kare che. kali nAmanA pahelA sthAnane grahaNa karatA nathI ane trIjA ke bIjA sthAnane paNa grahaNa karatA nathI. parantu kRta nAmanA cothA sthAnane grahaNa karIne ja jugAra khele che. A sthananu tAtparya e che ke jugAra ramavAmAM nipuNa jita nahIM thanArA jugArI sarvazreSTha, kRta nAmanA cothA karIne jugAranA pAsA pheMke che. te kali nAmanA pahelA sthAnane zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 ane koinA dvArA parA svIkAra sthAnanA ja athavA bIjA ke trIjA Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokA pra. dhru a. 2. u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 597 svIkaroti / yataH caturthasthAnasthitenaiva jayasaMbhavAt / evaM medhAvI muniH sarvajJoktaM sarvataH kalyANakArakaM caturthasthAnarUpaM zrutacAritralakSaNadharmameva svIkuryAt / na tu tadbhinnamArga kadApi svIkuryAditi bhAvaH / uktaMcAnyatrApi-- dyUtakAro bhavejjetA caturthasthAnamAsthitaH / vItarAgavacaHzraddhA yasyAste sa jayI janaH ||1||gaa.23|| ukto chUta dRSTAntaH, taM dRSTAntaM dAntike yojayati sUtrakAraH'evaM logami' ityaadi| mUlam evaM logaMmi tAiNo vuie je dhamme aNuttare / 8 9 10 10 12 taM giNha hiyaMti uttamaM kaDamiva sesa'vahAya paMDie // 24 // chAyAevaM loke trAyiNokto yo dhrmo'nuttrH| taM gRhANa hitamityuttamaM kRtamiva zeSamapahAya pnndditH||24|| hai| vaha kali nAmaka sthAna ko yA dvitIya yA tRtIya sthAna ko svIkAra nahIM karatA vayoMki vaha jAnatA hai ki caturtha sthAna ko grahaNa karane se hI vijaya prApta ho sakatA hai| isI prakAra medhAvI muni sarvajJa kathita aura saba prakAra se kalyANakArI caturtha sthAna ke samAna zruta cAritra dharma ko hI svIkAra kre| usase bhinna mArga ko kadApi na svIkAra kre| anyatra bhI kahA hai" dyUtakAro bhavejjetA" ityadi / caturtha sthAna meM sthita dyUtakAra jaise vijayI hotA hai, usI prakAra jisakI zraddhA vItarAga ke vacanoM para hai, vaha sAdhaka jana bhI vijayI hotA hai // 23 // sthAnano svIkAra karIne pAsA pheMkato nathI, kAraNa ke te e vAtane barAbara jANe che ke cothA sthAnane grahaNa karavAthI ja vijaya maLI zakaze. eja pramANe medhAvI muni sarvajJa prarUpita ane kalyANakArI, caturtha sthAnanA jevA, zrutacAritra rUpa dharmane ja grahaNa kare che. te dharma karatAM bhinna hoya evA mArgane kadI paNa svIkAra karato nathI. kahyuM paNa che ke "ghRtakAro bhavejjetA" caturtha sthAnane grahaNa karanAra vratakAra (jugArI) jevI rIte vijayI thAya che, evI ja rIte vItarAganA vacanomAM zraddhA rAkhanAra sAdhaka paNa vijayI thAya che. gAthA 23 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAnasUtre anvayArthaH(evaM) evamanena prakAreNa (logaMmi) loke'smin (tAiNA) trAyinA jIvarakSakena (vuie) uktaH kathitaH (je) yaH (aNuttare) anuttaraH sarvottamaH (dhamme) dharmaH prANAtipAtAdi viramaNalakSaNaH taM (giNha) gRhANa svIkuru (hiyaMti uttama) uparyukta dyUtake dRSTAntakI dAntika meM yojanA karate haiM" evaM logaMmi" ityAdi / zabdArtha-evaM--evam, isI prakAra 'logaMmi--loke' isa lokameM 'tAiNA --trAyinA' jagat kI rakSAkarane vAle sarvajJane 'buie--uktaH' kahA huA 'jeyaH' jo aNuttare--anuttaraH, sarvottama 'dhamme--dharmaH 'dharma prANAtipAtAdi viramaNa 'taM-tam' usako 'giNha--gRhANa' 'grahaNa karanA cAhie 'hiyaMti uttama--hitamuttamam , yahI hita karane vAlA evaM uttama mArga hai 'sesa'vahAya--zeSamapahAya' catura juArI saba sthAnoM ko choDakara 'paMDie kaDamiva--paNDitaH kRtamiva' jaise catura juArI kRtanAmake caturtha sthAna ko hI grahaNa karatA hai isI prakAra medhAvI muni anuttama aise dharmako hI grahaNa karate haiM // 24 // anvayArthaisa prakAra isa loka trAtA arthAt jIvoM ke rakSaka tIrthakara devane, jo dharma kahA hai vahI sarvottama dharma hai / ' usa prANAtipAta viramaNa Adi lakSaNa vAle dharma ko hitakArI aura uttama samajha kara aura anya dharmoM ko have sUtrakAra uparyukta jugArInA daSTAnta dvArA je vAtanuM pratipAdana karavA mAge che, te 548 42 cha.-"evaM loga mi" tyA zahAtha-evaM-evam' 20 praare 'loga mi-loke' mA sabhA 'tAiNA-trAyinA' bhagatanI 2kSA 42vA vAsa ne 'buie-uktaH' 48 'je-ya' 'aNuttare-anuttaraH' sarvottama 'dhamme-dharma.' ya-prAtipAta vibhae35 dhama cha 'ta-tam' tene 'gihagRhANa' aDa 42vo naye 'hiyati uttama-hitamuttamam' me hita 42vAvANI mevama uttama mArga cha 'sela'vahA :- zeSamapahAya' 55 // 2thAnane choDIne 'paDie kamiva-paNDitaH kRtamiva' vI zate yatura bhArI ta nAmanA yathA sthAnane 24 ghaDa 42 cha, tara prakAre medhAvImuni anuttama evA dharmane ja grahaNa kare che. parA suutraatheja prakAre A lekamAM trAtA (chanA rakSaka) tIrthakara bhagavAne je dharma kahe che, eja sarvottama che. eja prANAtipAta viramaNa Adi lakSaNa vALA dharmane hitakArI zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthaM bodhinI TokA pra. a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 599 hitamityuttamam (sesasvahAya ) zeSamapahAya (kaDamiva) kRtamitra (paMDie) paMDitaH, yathA caturo dyUtakAraH kRtameva gRhNAti tathA medhAvI muni: anuttamadharmameca gRhNIyAditi ||24|| TIkA ' evaM ' evam = anenaiva rUpeNa 'logaMmi' loke= asmin loke 'tAiNA' trAyinA SaTjIvakAyarakSakatIrthakareNa 'bujhe' uktaH = kathito dharmaH 'je' yaH 'aNuttare' anuttaraH = sarvebhyaH uttamaH 'dhamme' dharmaH zrutacAritralakSaNaH taM ' giNha' gRhANa, he ziSya tameva dharmamanuttamAkhyamatizayenottamaM gRhANa | 'hiyaMti uttamaM ' hitam hitakArakam uttamaM sakaladharmeSu zreSThamahiMsAlakSaNam 'sesa'vahAya' zeSamapahAya caturo dyUtakAraH prathamaM dvitIyaM tRtIyaM sthAnaM vihAya, 'kaDamiva' kRtanAmakasthAna meva gRhNAti yathA nA'nyaM svajayAya gRhNAti tathaiva / iti / tyAga kara grahaNa karo | jaise dyUtakAra kRta nAmaka karatA hai, usI prakAra paMDita arthAta vivekI puruSa ko hI grahaNa karatA hai ||24|| sthAna ko hI grahaNa sarvajJokta uttama dharma - TIkArtha isIprakAra loka meM padakAya ke rakSaka tIrthakara bhagavAn ke dvArA prarUpita jo sarvottama zrutacAritrarUpa dharma hai, use grahaNa karo he ziSya ! sarvazreSTha dharmako svIkAra kro| vaha dharma hitakAraka hai aura saba dharmoM meM uttama hai| jaise catura juArI prathama, tIsare aura dUsare sthAna ko tyAga kara nAmaka sthAna ko hI grahaNa karatA hai, usI prakAra tuma bhI sarvottama tIrthakara prarUpita dharma ko ho grahaNa karo / " kRta 6 ane uttama samajIne grahaNa kare ane anya dharmanA tyAga karo jevI rIte jugArI 'kRta' nAmanA sthAnane ja grahaNa kare che. eja pramANe vivekI puruSo sarva jJAkta uttama dharma ne ja grahaNa kare che. rA TIDArtha - jevI rIte kuzaLa jugArI pahelA, trIjA ane bIjA sthAnane tyAga karIne ane 'kRta' nAmanAM cothA sthAnane grahaNa karIne jugAra khele che, eja pramANe tame paNa tItha kara prarUpita sarvottama dharma ne ja grahaNa kare. cha kAyanA jIvAnA rakSaka tIthaMkara bhagavAna dvArA prarUpita sarvottama zrutacAritra rUpa dharmAMne ja grahaNa karo. te dharma ja hitakAraka ane sarvotkRSTa che. mATe anya dharmanA tyAga karIne A sarvottama dhatuM ja zaraNa svIkAro. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 sUtrakRtAGgasUtre ___ yathA caturo dyUtakAraH vijayaprAptaye vijayakAraNatayA sarvottamacaturtha sthAnam eva gRhItvA dIvyati, tathaiva manuSyaloke sarva prANirakSakatIrthakaradvArA pratipAditaM kSAntyAdipradhAnakaM zrutacAritrarUpaM sarvato'nuttamamekAntahitaM dharmameva svIkRtya svakalyANAyA'nyeSAM kalyANAya prayatanIyam / yatakAra iva sAdharapi gRhasthakuprAvacanikapAvasthAdInAM dharma parityajya sarvottamaM sarvato mahattama sarvajJapratipAditaM dharmameva gRhNIyAditi bhAvaH // 24 // punarapi upadezAntarameva kathayati, sarvajJadharmasyA'tisUkSmatayA durvijJeyatvamAkalayya bahuzo dRSTAntAdidvArA tamevArtha muhurmuhuH pratipAdayati sUtrakAraH'uttare' ityaadi| 10 uttare maNuyANa AhiyA gAmadhammA iha me aNussuyaM / jaMsi viratA samuSTiyA kAsavassa aNudhammacAriNo // 25 // ___ abhiprAya yaha hai-jaise catura juArI vijaya prApta karane ke lie, vijaya kA kAraNa hone se sarvazreSTha cauthe sthAna ko hI grahaNa karake juA khelatA hai, usI prakAra manuSyaloka meM samasta prANiyoM ke rakSaka tIrthakara dvArA marUpita kSamA Adi kI pradhAnatA vAle, zrutacAritrarUpa, sabase uttama aura ekAnta hita karane vAle dharma ko hI svIkAra kara ke apane aura dUsaroM ke kalyANa ke lie prayatna karanA cAhie jaise dyUtakAra anya sthAnoM ko tyAga detA hai usI prakAra sAdhu bhI gRhasthoM kuprAvacaniko tathA pArzvastho (zithilAcAriyoM) ke dharma ko tyAgakara saba se uttama, saba se mahAn sarvajJa pratipAdita dharma ko hI grahaNa kare // 24 // A kathanane bhAvArtha e che ke-jevI rIte catura jugArI, vijya prApta karavA mATe sarva zreSTha cothA sthAnane ja grahaNa karIne jugAra khele che (kAraNa ke te e vAta jANata hoya che ke cothA sthAnane svIkAra karavAthI ja vijaya prApta thAya che, pahelA, bIjA ane trIjA sthAnane grahaNa karavAthI vijya thatuM nathI), eja pramANe A lokamAM samasta jIvenA rakSaka sarvajJa tIrthakara bhagavAna dvArA prarUpita, kSamA AdinI pradhAnatAvALe, kRta cAritra rU5, sauthI uttama ane sarvathA hitakAraka dharmane ja svIkAra karIne pitAnA ane paranA kalyANa mATe prayatna karavo joIe. jevI rIte kuzaLa jugArI caturtha sthAna sivAyanA sthAnene choDI de che, eja pramANe sat asatna viveka vALA puruSe paNa gRhastha, kuprAvanike ane pArdha (zithilAcArIo) nA dharmano tyAga karIne sarvottama sarvajJapratipAdita dharmane ja grahaNa kare che. 24 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabAbodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 601 chAyAuttarA manujAnAmAkhyAtA grAmadharmA iha mayA'nuzrutam / yebhyo viratAH samutthitAH kaashypsyaa'nudhrmcaarinnH||25|| anvayArtha:(me) mayA (aNussuyaM) anuzrutam / (gAmadhamma) grAmyadharmAH zabdAdirUpA maithunarUpA vA (maNujANaM) manujAnAM (uttarA) uttarAH durjayAH ( AhiyA) AkhyAtAH tIrthakarairiti (jasi virayA) yebhyo viratAH (samuTTiyA) samutthitAH= punaH dUsarA upadeza karate haiN| sarvajJokta dharma atyanta sUkSma hai aura usako samajhanA atyanta kaThina hai, aisA socakara sUtrakAra aneka dRSTAntoM dvArA usI artha kA bAra bAra pratipAdana karate haiM-" uttare" ityAdi zabdArtha-'me-mayA' maiMne 'aNussuyaM-anuzrutam / sunA hai ki 'gAmadhammA-- grAmadharmAH' zabda Adi viSaya athavA maithuna sevana 'maNuyANaM--manujAnAm' manuSyoM ke liye 'uttarA-uttarAH' durjaya 'AhiyA--AkhyAtAH' kahe gaye haiM 'jaMsi virayA-- yebhyo viratAH' unase nivRtta hokara 'samuThiyA--samutthitAH' saMyamameM pravRttivAlA puruSa hI 'kAsavassa-kAzyapasya' kAzyapagotra vAle bhagavAn mahAvIra svAmIke 'aNudhammacAriNo--anudharmacAriNaH' dharmAnuyAyI hai||25|| anvayArtha-- maiMne sunA hai ki grAmadharma arthAt zabdAdi athavA maithuna Adi rUpa indriyo ke viSaya manuSyoM ke lie durjaya haiM, aisA tIrthakaroMne kahA hai / unase sarvajJa prarUpita dharma atyaMta sUmi che ane tene samajavo ghaNo muzkela che, evuM samalane sUtrA2 mane dRSTAntA dvArA se manu pAra pA2 pratipAina 42 cha-" uttare" ItyAdi zahA - 'me-mayA' meM 'aNussuyaM-anuzrutam' samanyu cha , 'gAmadhammA-grAmadharmAH' za54 pore viSaya athavA bhaithuna sevana 'maNuyANa-manujAnAm' manuSyonA mATe 'uttarAuttarAH' huya 'AhiyA-AkhyAtAH' he che. 'jasi cirayA-yebhyo viratAH' tebhAMthI nivRtta thaIne 'samuDiyA-samutthitAH' saMyamamA pravRttimA 535 4 'kAsavassa kAzyapasya' azya5 gotrayANA lagavAna mahAvIra svAmIna! 'aNudhammavAriNo-anuvamacAriNaH' dharmAnuyAyI che. mArA sUtrArtha meM (prabhunI samIpe) evuM sAMbhaLyuM che ke grAmadharma eTale ke zabdAdi athavA maithuna Adi rU5 indriyanA viSaye manuSyane mATe durjAya che. (A prakAranuM kathana tIrthakaree sU. 76 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 sUtrakRtAna sUtre saMyame upasthitAH (kAsavassa) kAzyapasya mahAvIrasya (aNudhammacAriNo) anudharmacAriNaH, grAmardhamabhyo viratA: mahAvIrasya dharmacAriNa iti mayA zrutamiti ||25|| TIkA I 'me' mayA 'aNussuyaM ' anuzrutam / kimanuzrutaM bhavatA tatrAha - 'gAmadhammA' grAmadharmAH zabdAdayo viSayA maithunAdayo vA / keSAM kRte ime grAmadharmAstatrAha'maNuyANaM' manujAnAm, manuSyAdhikAratvAt zAstrasya / athavA mamujetyupalakSaNaM sarveSAmeva jIvAnAm, te grAmadharmAH / ' uttare' uttarAH durjeyA jetumazakyAH / 'AhiyA' AkhyAtAH kathitAH, pratipAditA iti yAvat / grAmadharmANAM durjeyatvaM tIrthakarAdibhiH pratipAditam iti tebhya eva tIrthakarebhyo mayApi zrutam / etAdRzagrAma dharmebhyaH 'jaMsi virayAH ' yebhyo viratAyAH tAdRzadharma parityajya, 'samuhiyA' samutthitAH, grAmadharma parityajya saMyamA'nuSThAnAya pravRttA eva kecana puruSadhaureyA virata hokara jo saMyama meM parAkramI hote haiM, ve hI kAzyapa arthAt mahAvIra ke dharma ke anuyAyI haiM || 25 // TIkArtha - he jambU ! maiMne prabhu ke pAsa sunA hai jambUsvAmI pUchate haiM he bhadanta Apane kyA sunA hai ? sudharmAsvAmI kahate haiM - grAmadharma arthAt zabdAdi viSaya aura maithuna Adi manuSyoM ke lie durjeya haiM / yoM to ye viSaya prANI mAtra ke lie durjeya haiM kintu manuSya hI zAstra kA adhikArI hai isa kAraNa manuSya kAhI ullekha kiyA hai / athavA manuSya zabda yaho upalakSaNa hai, usase sabhI jIvoM kA grahaNa samajha lenA cAhie ina grAmadharmo kI durjeyatA tIrthakaroM Adi ne pratipAdana kI hai aura unhIM tIrthakaroM se maine sunA hai / ina grAmadharmoM se virata hokara arthAt inheM tyAga kara jo saMyama ke pAlana meM karelu che). jee temAMthI virata (nivRtta) thaIne saMyamanI ArAdhanAmAM pravRtta thAya che, temane ja kAzyapa gAtrIya mahAvIranA dharmanA anuyAyIe kahevAya che. rA TIkAtha sudharmA svAmI jaMbUsvAmIne kahe che ke meM khuda mahAvIra prabhunI samIpe temanu A kathana sAMbhaLyuM che ke grAmadhama para vijaya meLavavAnuM kAya manuSya mATe ghaNu ja duSkara che." zabdAdi viSaya athavA maithuna Adi rUpa indriyAnA viSayane leAkadhama kahe che. te leAkadhama manuSyAne mATe duya gaNAya che. jo ke te viSaya samasta jIvAne mATe duje ya che, chatAM ahI manuSyAnA ja ullekha karavAnuM kAraNa e che ke manuSyAja zAstranA adhikArI che. athavA manuSya zabda ahIM upalakSaNa che, tenA dvArA samasta jIvAne paNa grahaNa karavA joIe zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. a. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 603 evaM 'kAsava' kAzyapagotro dravasya mahAvIrasvAminastIrthakarasya 'aNudhammacAriNoM' anudharmacAriNo bhavanti bhagavatastIrthakarasya dharma ta evAnucaranti / ye grAma yo vinivRttA tathA saMyamAnuSThAnAya kRtabaddhakarA nAnye grAmadharmasevakA stAdRzadharmagrahaNaM kurvanti gaNadharo hi sudharmasvAmI jaMbusvAmi pramRtaye ziSyAya pratipAdayati-bho bhoH? zabdAdiviSayarUpAH maithunAdirUpA vA grAdadharmAH manujairdurjeyAH" itizrutaM mayA sarvajJazrImahAvIrAdimukhebhyaH / atastAn zabdAdi viSayAn maithunAdi grAmadharmAn parityajya ye saMyamAnuSThAne pravRttAsta eva tIrthakaroditadharmasyA'nuyAyino bhavanti iti bhAvaH / anyatrApyuktam kAzyapagotra meM utpanna bhagavAn pravRtta haiM vahI koI koI uttama puruSa mahAvIra tIrthakara ke dharma ke anuyAyI haiN| tAtparya yaha hai - jo grAmadharma se virata haiM tathA saMyama ke anuSThAna ke lie kamara kasa cuke hai, vahI usa dharma ko grahaNa karate haiM / dUsare jo grAmadharma sevI haiM ve usa dharmako grahaNa nahIM kara sakate / gaNadhara sudharmA svAmI apane ziSyajambU svAmI Adi se kahate haiM - he ziSyoM ! zabda Adi viSaya tathA maithuna Adi ko jItanA manuSyoM ke lie bahuta kaThina hai, aisA maine sarvajJa zrI mahAvIra Adike mukhase sunA hai / ataeva zabda Adi viSayoM tathA maithuna Adi grAmadharmoM ko tyAga kara jo saMyama ke paripAlana meM pravRtta haiM hI tIrthaMkara pratipAdita dharma ke anuyAyI hote haiM / anyatra bhI kahA hai A grAmadharmAMnI duje yatAnuM tIthaMkare Adi dvArA pratipAdana karAyuM che. sudharmA svAmI jabU svAmIne kahe che ke mahAvIra prabhunI samIpe meM A vAta sAMbhaLI che. A grAmadhAMmAMthI nivRtta thaIne-temane parityAga karIne je uttama puruSo sayamanA pAlanamAM pravRtta thAya che temane ja mahAvIra prabhunA dharmanA anuyAyIe kahI zakAya che. bhagavAna mahAvIra kAzyapa geAtramA utpanna thayA hatA, tethI temane mATe kAsyapa ' padmanA prayAga karavAmAM Avyo che. A kathananA bhAvArtha e che ke jee grAmadhama mAMthI virata (nivRtta) che. tathA sa yamanI ArAdhanA karavAnA kAryamAM kamara kasIne pravRtta thaI gayA che. teoja sarva jJaprarUpita dharmane grahaNa karavAne samarthanathI. gaNadhara sudharmA svAmI peAtAnA jakhUsvAmI Adi ziSyAne kahe che ke " huM ziSyA ! zabdAdi viSayA tathA maithuna Adi grAmadhamAMne jItavAnu kAma manuSyA mATe ghaNu ja kaThaNa che, evu' meM sarvajJa mahAvIra bhagavAne mukhe saMbhaLyu che. tethI zabdAdi viSayAna tathA maithuna Adi grAmadharmonA tyAga karIne je saMyamanA paripAlanamAM pravRtta thAya che. tema ja tIthaMkara pratipAdita dharmanA anuyAyIe kahevAmAM zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 sUtratA sUbe grAmadharmAn parityajya saMyamesthiti mApnuhi / itthaM tIrthakaraiH proktaM saMyamo hi mahaddhanam // 1 // iti // 25 // je eyaM caraMti AhiyaM nAeNaM mahayA mahesiyA / 8 9 10 11 13 14 12 te uThiyA te samuTThiyA annonnaM sAraMti dhmmaa||26|| __ chAyA__ ya enaM carantyAkhyAtaM jJAtena mahatA maharSiNA / te utthitAste samutthitA anyo'nyaM sArayanti dharmataH // 26 // 'grAmadharmAn parityajya ' ityAdi / 'grAmadharmoM ko tyAgakara saMyama meM sthita hoo| saMghama hI mahAn dhana haiN| aisA tIrthakaroM kA kathana haiM // 25 // zabdArtha-'mahayA--mahatA' mahAn 'mhesinnaa| anukUla pratikUla upasarga ke sahana karane se maharSi aise 'nAeNaM--jJAtena' jJAtaputra ke dvArA 'AhiyaM-- AkhyAtam ' kahe gaye 'eyaM-enam' isa ahiMsAlakSaNa dharma ko 'je-ye' jo puruSa 'caraMti--caranti' AcaraNakaraNa karate haiM 'te--te / ve hI 'uhie-utthitAH utthita haiM tathA 'te--te' vehI 'samuTThiyA-samutthitAH samyak prakAra se utthita haiM evaM 'dhammao-dharmataH' dharma se patita hote hue 'annonna--anyonyam' eka dUsare ko ve hI 'sAraMti--sArayanti' punaH saddharma meM pravRtta karate haiM // 26 // yAve che manyatra 59 ko dhuM che :- grAmadharmAn parityajya" tyA "zrAmadhanI tyA prazane yamamA pravRtta 25 mA. saMyama04 mahAdhana cha." evuM tIrthakaranuM kathana che. A gAthA 25 wattha:--'mahayA-mahatA' mahAn 'maheliNA-maharSiNA' manu prati asanA sahana 42vAthI bhASa me|| 'nAeNa-vAtena' jJAtaputranA dvArA 'Ahiya-AkhyAtam' isa 'eya-enam' 20 mahisA sakSa dharmane 'je-ye 535 'carati caranti' mAya295 42 cha. 'te-te' se 'uhie-utthitAH' athita che tathA te-te me 'samu. diyA-samasthitAH' sabhya mAthI sthita cha mevama 'dhammao-dharmataH' dharmathA patita thavAthI 'annonna-anyonyam' me4Ine se 'sArati-sArayanti' puna: saddharbhamA pravRtta kare che. paradA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAbodhinI TIkA pra. la.ba.2 u. 2 sthapurebhyaH bhagavadAdinAghopadezaH 605 -anvayArtha-- (mahayA) mahatA mahAviSayasya kevalajJAnasyAnanyatvAt mahAn mahAvIrastena, tathA (mahesiyA) mahaSiNAmaanukUlapratikUlopasargasahanAt (nAeNa) jhAtena= jJAtaputreNa (AhiyaM) AkhyAnaM kathitam (eyaM) enam ahiMsAlakSaNaM dharmam (je) ye puruSAH (caraMti) caranti (te) te eSa (uddIe) utthitAH saMyamotthAnena tathA (te) ta evaM (samur3hiyA) samutthitA kumArgadezanAparityAgena, nAnye tathA (dhammamao) dharmataH dharmataH bhrazyantam (annonna) anyonyaM parasparam (sAraMti) sArayati punarapi saddharme pravartayantIti // 26 // TIkA'mahayA' mahatA=mahAviSayatvAt jJAnAvaraNIyAdighAtikakarmakSayeNa jAtaM mahat kevalAkhyaM jJAnaM tenAbhinnatvAt mahAna tIrthakarastena maratA 'mahesiyA' maha anvayArthaHmahAn viSaya vAle kevalajJAna se abhinna hone ke kAraNa mahAn maharSi anukUla aura pratikUla upasarga sahane vAle jJAtaputra ke dvArA kathita isa ahiMsAdharma kA jo puruSa AcaraNa karate haiM utthita haiM aura vahI samutthita haiM, arthAt saMyamarUpa utthAna se utthina aura kumArga ke upadeza kA parityAga karake samutthita hai, anya nahIM / ve dharma se cyuta hone vAle ko punaHparaspara meM pravRtta karate haiM // 26 // TIkArtha:jJAnAvaraNIya Adi ghAtiyA karmoM ke bhaya se utpanna hone se kevalajJAna mahAviSaya vAlA hone ke kAraNa 'mahAna' kahalAtA haiM aura usase abhinna sUtrA mahAna viSayavALA kevaLajJAnathI abhinna hovAne kAraNe mahAna maharSi rUpa gaNutA evA, ane anukuLa ane pratikULa upara gene sahana karanArA jJAtaputra (mahAvIra) dvArA prarUpita A ahiMsAdharmanuM je puruSa AcaraNa kare che, teo ja usthita che ane teo ja samusthita che. eTale ke saMyama rUpa uthAnathI uti ane kumArganA upadezane parityAga karavAne kAraNe samusthita che, ane tene ucita ane rAti kahI zakAya nahIM. evA usthitA ane samuci puruSe ja dharmathI bhraSTa tharolA lokene pharI dharmamAM sthApita kare che. 26 jJAnAvAya Adi dhAtiyA kema phAya thavAthI utpanna thayeluM vijJAna mahAvila thavALuM hoya che, te kAraNe tene "mahAna" kahevAya che. tIrthakarAmAM te jJAnA sadUbhAva zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 sUtrakRtAGgasUtro piNA anukUlapratikUlopasargasahanAt 'nAeNaM' jJAtena jJAtapugeNa zrI varddhamAnasvAminA 'AhiyaM' AkhyAtam kevalAlokena kathitam , 'eyaM' enam dharma 'je' ye puruSA:-mokSAbhilASiNaH 'caraMti' Acaranti / tentaeva puruSAH 'uThiyA' utthitA: saMyamotthAnena kutIthikaparihAreNa, tathA 'samuDiyA samutthitAH nihnavAdiparihAreNa kudezanAparityAgenotthitAH samutthitAH / tathA 'dhammao' dharmAt paribhraSTAn purupAn 'annonaM anyonyaM parasparam 'sAraMti sArayati punarapi dharme zrutacArine sthApayanti __ sarvato mahat kevalajJAna bhavati, tadabhinnatayA bhagavAn tIrthakaropi mahAnityAkhyAyate / dharmadharmiNorabhedAt / etAdRzamahattvaguNayuktaH, tathA anukUlaparIpahopasargasahanazIlo maharSijJAtaputro mahAvIrasvAmI, tena tIrthakareNa pratipAditayAmadharmaparityAgasvarUpaH uttamo dharmaH tAdRzadharme ye ugravihAreNa vicaranti, honese tIrthakara bhI mahAn haiM / una mahAn maharSi arthAt anukla aura pratikUla upasarga sahana karane vAle jJAtaputra zrI vardhamAna svAmI ke dvArA kahe hue dharmako jo mokSAbhilASI puruSa AcaraNa meM lAte haiM, ve hI puruSa saMyama rUpa utthAna se kutIthikoM kA parihAra karake utthita haiM tathA nihnavI kA parihAra karake evaM khoTI dezanA kA tyAga karake samutthita haiN| ve dharma se patita hone vAle ko paraspara meM zrutacAritradharma meM sthApita karate haiN| bhAvArtha yaha hai ki kevalajJAna saba se mahAn hai aura usase abhinna hone ke kAraNa tIrthakara bhI mahAn kahalAte haiM, kyoMki guNa aura guNI meM bheda nahIM hotaa| isa prakAra ke 'mahattva' guNa se yukta aura anukUla tathA pratikUla parIpahoM aura upasargoM ko sahana karane vAle maharSi jJAtaputra mahAvIra svAmI haiN| una tIrthakara ne grAmadharma kA parityAga rUpa uttamadharma kahA hai| hoya che. te kAraNe tIrtha karIne paNa "mahAna" kahevAya che. evA mahAna maharSi eTale ke anukULa ane pratikULa upasargone sahana karanArA jJAtaputra zrI vardhamAna svAmI dvArA dharmanI je mekSAbhilASI puruSa ArAdhanA kare che, te puruSa ja saMyama rUpa utthAna vaDe kutIthikane parityAga karIne usthita che ane nine parityAga karIne ane beTI dezanAno tyAga karIne samusthita thayelA che. evA loko ja dharmathI bhraSTa thayelA lokone zratacAritra rUpa dharmamAM sthApita kare che. A kathanano bhAvArtha e che ke kevaLajJAna sauthI mahAna che, ane tenAthI abhinna hovAne kAraNe tIrthakarane paNa mahAna kahevAya che, kAraNa ke guNa ane guNImAM bheda heto nathI. A prakAranA "mahatva" guNathI yukta ane anukULa tathA pratikULa parISaha ane upasargone sahana karanArA maharSi, jJAtaputra mahAvIre grAmadharmanA parityAga rUpa uttama dharmanI prarUpaNa karI che. jeo prayatnazIla rahe che, temane ja saMyama zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.a. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 607 ta eva saMyamadharme utthitAH tathA ta eva paratIrthikadharmamaithunAdisevanarUpaM parityajya samyagUdharme pravRttA bhavanti, ta eva nivAdIn parityajya kumArgadezanAtaH samyag virtaaH| evaM yathoktadharmAnuSThAtAra eva parasparaM lokAn dharma pravarttayanti / athavA dharmabhraSTAn kumArgapravRttAn ta eva punaH dharmamArge yojayanti iti bhaayH| anyatrApyuktam punarbhaSTAn punabhraSTAn dharme saMsthApayanti te / ye saMyamamanuSThAnaM pAlayanti dayAlavaH // 1 // mA. 26 // guruH ziSyaM pratibodhayati-'mA peha ityAdi / mUlam mA peha purA paNAmae abhikaMkhe uvahiM dhUNittae / je dUmaNa tehiM No NayA te jANaMti samAhimAhiyaM // 27 // usa dharma meM jo ugravihAra se vicarate haiM vahI saMyamadharma meM utthita kahalAte haiM aura vahI maithunAdi ke sevanarUpa paratIrthikoM ke dharma ko tyAga kara samyakdharma meM pravRtta hote haiM / vahI nihnava AdikoM ko tyAga kara kumArga kI dezanA se virata hai / isa prakAra yathokta dharmakA anuSThAna karane vAle hI paraspara logoM ko dharma meM pravRta karate haiM athavA jo dharma se bhraSTa ho gae haiM aura kumArga meM pravRta hue haiM, unheM dharmamArga meM lagAte haiN| anyatra bhI kahA hai"punabhraSTAn punabhraSTAn" ityaadi| jo saMyama rUpa anuSThAna kA pAlana karate haiM ye dayAlu puruSa hI dharma se bAra bAra bhraSTa hone vAloM ko dharma meM sthApita karate haiN||26|| dharmamAM upasthita kahevAya che, ane evA loko ja maithuna AdinA sevana rUpa paratIthikanA dharmane tyAga karIne samyagdharmamAM pravRtta thAya che. evA puruSo ja niva Adikene tyAga karIne kumArganI dezanAne tyAga karIne zratacAritra rUpa dharmanI ArAdhanA kare che. A prakAre yakta dharmanuM anuSThAna karanArA puruSo ja lekene dharmamAM pravRtta kare che ane dharmathI bhraSTa thayelA ane kumArgamAM pravRtta thayelA lokone dharmamArgamAM sthApita kare che. anyatra 555 me 4hyu cha -"punardhaSTAn punadhAn" tyAta saMyama rUpa anuSThAna pAlana karanArA dayALu puruSa ja dharmathI vAre vAra bhraSTa thanArA lekene dharmamAM sthApita kare che. A gAthA 26 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 sUtrakRtAnasUtre -chAyAmA prekSasya purA praNAmakAn abhikAMkSe upadhiM dhUnayitum / ye durmanasasteSu no natAste jAnanti samAdhimAkhyAtam // 27 // -anvayArtha(purA) purA pUrvakAle bhuktAn (paNAmae) praNAmakAn zabdAdiviSayAn (mA peha) mA prekSasya, he ziSya ! smaraNaM mA kuru, (uvarhi) upadhimaSTavidha karma (dhuNittae) dhUnayituM nAzayitum (abhikaMkhe) abhikAMkSeta-icchet / (dumaNa) durma nasaH manodRSakAH zabdAdiviSayAH (tehiM) teSu (je) ye puruSAH (No NayA) no guru ziSya ko samajhAtA hai- "mA peha' ityAdi / zabdArtha---'purA--purA' pUrvakAla meM bhoge hue'paNAmae-praNAmakAn ' zabdAdiviSayoM ko 'mA peha--mA prekSasva' smaraNa na karo 'upahi-upadhim / mAyA ko athavA ATha prakAra ke karmoM ko 'dhuNittae-dhUnayitum ' dUra karane kI 'abhikaMkhe--abhikAMkSet' icchA karo 'dUmaNa--durmanasaH' mana ko dUSita banAne vAle jo zabdAdi viSaya hai 'tehiM--teSu' unameM 'je-ye' jo puruSa 'No NayA-no natAH' Asakta nahIM hai ve 'AhiyaM-AkhyAtam' apane AtmAmeM sthita 'samAdhim' rAgadveSake tyAgarUpa athavA dharmadhyAna ko 'jANaMti-jAnanti' jAnate haiM // 27 // anvayArtha pUrva kAla meM bhoge hue zabda Adi viSayabhogoM ko na dekho he ziSya ! unakA smaraNa na karo / upadhi arthAta ATha prakAra ke karmoM ko naSTa karane kI abhilASA rkkho| mana ko vikRta karane vAle viSayabhogoM meM jo guruziSyane sabhanaya cha-" mA peha" tyAha zahAtha-'purA-purA' pUrva sabhA gayedara 'paNAmae--praNAmakAn' 54 vagaire viSayAnu'mA peha-mA prekSasva' bha29 n| / 'uyahi-upadhim' bhAyAne athavA 18 prA2nA ni 'dhuNittae-dhUnayitum' i2 42pAnI 'abhika khe-abhikAMkSet' 72chA aze. 'dumaNa-durmanasaH' bhanane dUSita manAvA pA 54 pagere viSaya cha tehi-teSu' tabhA 'je-ye puruSa 'No NayA-no natA' yAsata nathI 'te-te te pu35 'Ahiya - AkhyAtam' potAnA 2mAtmAmA 2sa 'samAhi-samAdhim' rAgadveSanA tyaa||35 athavA dhamadhyAnane 'jANati-jAnanti' . // 27 // suutraarthhe ziSya ! pUrvakALamAM bhegavelA zabdAdi viSaya bhegonuM smaraNa na karo. upAdhi eTale ke ATha prakAranA karmone nAza karavAnI abhilASA rAkhI. manane vikRta karanArA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 609 samayArthabodhinI TIkA pra. thu. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH natA nAsaktAH (te) te puruSAH (AhiyaM) AkhyAtam = AtmAna vyavasthita mityarthaH, ( samAhiM samAdhiM rAgadveSatyAgarUpaM dharmadhyAnarUpaM vA ( jANaMti) jAnaMti = tattvato nAnye iti // 27 // TIkA he ziSya ! 'purA' purA = pUrvasmin kAle 'paNAmae' praNAmakAn = zabdAdiviSayAn praNAmayati pAtayanti narakanigodAdi kugatiM ye te praNAmAH zabdAdayo viSayamArgAstAna ' mA peha' mA prekSasya pUrvAnubhUtazabdAdiviSayAn nAnusmara, teSAM smaraNaM mA kuru / kintu 'ubahiM' upadhim = mAyAmaSTavidhaM karma yA, 'ghRNittae' dhUnayitumapanetum, 'abhikaMkhe' abhikAMkSet mAyA karmaNo nazAya pravRttiM kuru, 'dUmaNa' durmanasaH manovikArakAriNo ye zabdAdi 'tehi' teSu 'je' ye 'No gayA' no natAH = nAsaktAH 'te' eva sanmArgAnuSThAyina puruSAH 'AhiyaM' AkhyAtaM = svAtmani sthitam 'samAhiM' samAdhim = rAgadvepayostyAgaM dharmadhyAnaM vA 'jANaMti' jAnanti / puruSa Asakta nahIM haiM, ve AtmA meM rahI huI samAdhi ko rAgadveSa kA parityAga yA dharmadhyAna rUpa samAdhi ko vAstavika rUpa se jAnate haiM / anya loga use nahIM jAnate // 27 // TIkA 'praNAmaka' kA artha hai kAmabhoga / jo narakanigoda Adi Adi gatiyoM meM jIva ko le jAte haiM ve praNAmaka kahalAte haiM / pUrvakAla meM jo kAmabhoga bhoge hoM, unakA smaraNa mata karo / kintu upadhi arthAt mAyA ko athavA ATha prakAra ke karmoM ko dUra karane kI AkAMkSA rakkho arthAt mAyA aura karmoM ko naSTa karane ke lie pravRtti karo / mana meM vikAra utpanna karane vAle zabdAdi viSayoM meM jo Asakta nahIM hai, ve puruSa hI sanmArga viSayabhAgAmAM je puruSo Asakta thatA nathI, tee samAdhine rAgadveSanA parityAga rUpa samAdhine athavA dhadhyAna rUpa samAdhine-vAstavika rUpe jANe che, anya puruSo tene jAANatA nathI. pAraNA -TIartha 66 praNAmaka " eTale ' kAmaleAga ' je narakanigoDha A i gatimAM jIvane lai jAya che, temane praNAmaka kahe che, pUrvakALe je kAmabhAgo bhAgavyA hAya tenuM smaraNa na karo, parantu upadhi eTale ke mAyAne athavA ATha prakAranA kane dUra karavAnI ja AkAMkSA rAkho, eTale ke mAyA ane karmAMne dUra karavAne mATe prayatnazIla rahe. jee manamAM vikAra utpanna karanArA zakhvAdri viSayAmAM Asakta hAtA nathI, evA puruSo ja sanmAnu sU. 77 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasatre pUrvAnubhUtAm zabdAdikAmabhogAn mAbhikakSit / tathA mAyAyA aSTavidhakarmaNo vA tyAgaH sarvadeva karaNIyaH / ye puruSA manovikAskArizabdAdi viSayeSu nAsaktAste eva puruSA svAtmani sthitadharmAdi dhyAnAtmakaM rAgadveSarAhityAtmakaM samAdhi jAnaMti nAnye iti bhAvaH // 27 // No kAhie hojja saMjae pAsaNie Na ya saMpasArae / NaccA dhamma aNuttaraM kayakirie Na yAvi mAmaie // 28 // chAyAno kAthiko bhavetsaMyataH prAzniko na ca saMprasArakaH / jJAtvA dharmamanuttaraM kRtakriyo na cApi mAmakaH // 28 // kA anuSThAna karane vAle haiM / ve apanI AtmA meM sthita, rAgadveSa parityAga rUpa yA dharmadhyAna rUpa samAdhi ko jAnate haiM / Azaya yaha hai --pUrvabhukta zabdAdi kAmabhogoM kI abhilASA nahIM karanI cAhie / mAyA yA aSTavidha karmoM ko naSTa karane kA sadaiva prayatna karanA cAhie / jo puruSa mana meM vikAra utpanna karane vAle zabda Adi viSayoM meM Asakta nahIM haiM, vahI apanI AtmA meM sthita rAgadveSa bhAva svarUpa athavA dharmadhyAna rUpa samAdhi ko jAnate haiM, anya nahIM // 27 // zabdArtha-tathA 'saMjae-saMyataH' saMyamI puruSa 'kAhie--kAthikaH' viruddha kathA kahane vAlA 'No hojja-no bhavet ' na hove tathA 'No pAsaNie-no prAznikaH' praznakA phala kahane vAlA na hove 'Na ya saMpasArae -na ca saMprasArakaH anuSThAna karanArA che. evA puruSo ja, AtmAmAM rahelA rAgadveSanA parityAga rUpe athavA dharmadhyAna rUpa samAdhine jANe che. A kathananuM tAtparya e che ke sAdhue gRhasthAvasthAmAM bhagavelA kAmabhoganuM maraNa karavuM joIe nahIM teNe mAyA athavA aSTavidha karmone nAza karavAne sadA prayanazIla rahevuM joIe je puruSa, manamAM vikAra utpanna karanArA zabdAdi viSayamAM Asakta hotA nathI, teo ja potAnA AtmAmAM sthita rAgadveSAbhAva svarUpa athavA dharmadhyAna rUpa samAdhine jANe che, anya purUSa tene jANatA nathI gAthArA hAtha----tathA 'sajae-sa yataH' sayabhI pu35 'kAhie-kAthikaH' vi3.6 pAtA yA 'NA hojja-no bhavet' nA thAya tathA 'NA pAsaNie-no prAznikaH' praznanu 30 hevAvA na mane 'Na ya saMpasArae-naca saMprasArakaH' mane varSA yevama dhanI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samartha bodhinI TIkA pra. a. a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 611 -- anvayArtha tathA (saMjae ) saMyataH pravrajitaH (kAhie ) kAthikaH ( No hojja) no bhavet viruddhakathAkArako na bhavedityarthaH, tathA ( No pAsaNie) no prAzniko bhavet ( Na ya saMpasArae) na ca saMprasAraka : = vRSTidhanopArjanAdyupAyadarzako na bhavedityarthaH kintu (aNuttaraM ) anuttaraM sarvataH zreSThaM (dhammaM ) dharma zratacAritralakSaNa (cA) jJAtyA ( kayakirie) kRtakriyaH = kRtA kriyA saMyamAnuSThAnarUpA yena sakRtakriyo bhavet (Na yAvi mAmae) na cApi mAmakaH = kasminnapi vastuni mamatvaM na kuryAditi // 28 // - TIkA 'saMjae' saMyataH = saptadazavidhasaMyamapAlanaparAyaNo muniH 'no kAhie' nA kAthikaH rAjAdiviruddhakathAkArako na bhavet, 'no pAsaNie' no aura varSA evaM dhanopArjana ke upAyoMkA kahane vAlA bhI na bane kintu 'aNuttaraM - anuttaram' sarvazreSTha 'dhammaM - dharmam' zrutacaritra rUpa dharma ko 'NaccA - jJAtvA' jAnakara 'kayakirie - kRtakrItaH ' saMyamarUpa kriyA kA anuSThAna kare 'Na yAvi mAmae - nacApi mAmakaH' aura kisI bhI vastu para mamatA na kare ||28|| - anvayArtha saMyamI puruSa viruddha kathAkArI na bane na prAznika ho, na saMprasAraka ho arthAt varSA yA dhanopArjana Adi ke upAya kahane vAlA na ho, kintu sarvottama zrutacAritra dharma ko jAnakara saMyama kI kriyA karane vAlA bane / vaha kisI bhI vastu meM mamatva na kare || 28 // TIkA sataraha prakAra kA saMyama pAlane meM tatpara muni rAjya viruddha Adi kathA pAnanA upAyonA uDevAvAjA pazu nA bhane chintu 'aNuttara' - anuttaram' sarvazreSTha 'dhamma dharma' m' zrutayAritra 35 dharmane 'nacA - jJAtvA' lagIne 'kapakirie - kRtakrItaH saMyama3ya DiyA anuSThAna re 'Na yAvi mAmae na cApi mAmakaH' ane ayizu vastu para bhamatA nA kare. // 28 // -- sUtrArtha - saMyamI purUSe virUddha kathAkArI thavu joie nahIM, tema prAkSika thavu joie nahIM ane sa'prasAraka ( pApasUtronA pracAraka) paNa thavuM joie nahIM parantu teNe sarvAMttama zrutacAritra rUpa dharmAMne jANIne saMyamanI ArAdhanA karavAmAM pravRtta thavu joie, teNe koi paNa vastumAM mamatvabhAva rAkhavA joie nahIM 5285 --TIartha -- sattara prakAranA saMyamanA pAlanamAM pravRtta thayelA munie rAjya AdinA virUddhanI zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 sUtrakRtAGgasUtre vA prAzniko bhavet zubhAzubhapraznakArakaH 'Na ya saMpasArae' na ca saMprasArakaH bhUkampAntarikSAdyaSTavidhasya ekonatriMzat prakArakapApasUtrasya vA vaktA na bhavet=kintu 'aNuttaraM' anuttaraM sarvata uttamam , 'dhamma' dharmam zrutacAritralakSaNaM 'NacA' jJAtvA 'kayakirie' kRtakriyaH, saMyamakriyAkArako bhavet , tathA 'Na yAvi mAmae' na cApi mAmakaH-mAmako na bhavet / mamedaM vastu ityAkAraka mamatva grahAdhIno na bhavet / saMyamazIlo hi pumAn viruddhakathAM na kuryAt / tathA praznaphalAnAM proccArayitA na bhavet / tathA bhUkaMpAdInAM dhanopArjanopAyAdInAmapi baktA na bhavet / kintu lokottaraM tIrthakaradharma jJAtyA saMyamAnuSThAne eva rato bhavet / mamatvabuddhiM ca naiva vibhRyAtkadApIti // 28 // na kare, zubha azubha saMbaMdhI praznoM kA kathana karane vAlA na ho tathA bhUmi saMbaMdhI AkAza saMbaMdhI Adi ATha prakAra ke nimittoM kA tathA unatIsa prakAra ke pApasUtroM kA vaktA kahane vAlA na ho| kintu zrutacAritrarUpa dharma ko hI sarvottama samajha kara saMyama ki kriyA ko ArAdhana kare-pAle / 'yaha vastu merI hai' isa prakAra ke mamatva rUpI graha ke adhIna na ho / abhiprAya yaha hai ki saMyamazIla muni rAjyaviruddha kathA na kare, prazna ke phaloM kA kathana na kare bhUkampa Adi yA dhanopArjana ke upAya Adi na kahe, kintu lokottara tIrthakaroM ke dharma ko hI sarvazreSTha jAna kara saMyama ke anuSThAna meM hI lagA rahe / kabhI kisI bhI vastu me mamatvabhAva dhAraNa na kre|||28|| kathA karavI joIe nahIM, teNe zubha azubha saMbaMdhI praznonuM kathana karanArA paNa banavuM joIe nahIM bhUmi, AkAza Adi saMbaMdhI ATha prakAranAM nimittanuM tathA 29 prakAranAM pApasUtronuM pratipAdana athavA kathana paNa teNe karavuM joIe nahIM paraMtu mRtacAritra rUpa dharmane ja sarvottama gaNIne saMyamanI ArAdhanA karavAne ja pravRtta thavuM joIe A vastu mArI che" A prakAranA mamatva rU5 grahathI teNe grasta thavuM joIe nahIM, parantu mamatvane parityAga ja kare joIe, A kathananuM tAtparya e che ke saMyamazIla munie rAjA athavA rAjya virUddha upadeza Apavo nahIM, teNe praznanA phalonuM kathana karavuM joIe nahIM eTaleke bhUmi, AkAza Adi saMbadhI ATha prakAranAM nimittAnuM kathana karavuM joIe nahIM ane dhanopArjana AdinA upAya batavavA joie nahIM, paraMtu lokottara tIrthakare dvArA prarUpita dharmane ja sarvazreSTha samajIne, saMyamanI ArA. dhanAmAM ja pravRtta rahevuM joIe teNe kaI paNa vastumAM mamatvabhAva rAkhavo joIe nahIM gAthA 28 che zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthacodhinI TIkA pra. zru a. 2 u. 2 nijaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 613 3 2. 4 5 . mUlam channaM ca pasaMsaM No kare na ya ukkosapagAsamAhaNe / tersi suvivegamAhie paNayA jehiM sujosiyaM dhuy||29|| . chAyA channaM ca prazasyaM ca na kuryAt na cotkarSa prakAzaM ca maahnH| teSAM suviveka AhitaH praNatA yaiH sujuSTaM dhutam // 29 // anvayArtha:(mAhaNe) mAhanaH sAdhuH (channaM) channaM mAyAM (ca) ca-punaH (pasaMsa) prazasyaM lAbham (No kare) na kuryAt tathA (ukosaM ) utkarSa mAnaM ( pagAsaM) prakAzaM krodhaM (na ya) na kuryAt (jehiM) yaiH (dhuyaM) dhutamaSTavidhakarmanAzakaM (sujosiyaM) ___ zabdArtha-'mAhaNe-mAhanaH' sAdhu puruSa 'channa-channam' mAyA ko 'ca-ca' aura 'pasaMsaM-prazasyam' lobha ko .'ukkosaM-utkarSam' mAna ko 'pagAsaM-prakAzam' krodha ko 'No kare--na kuryAt' na kare 'jehi-yaiH' jisa puruSa ne 'dhuyaM-dhutam ATha prakAra ke karma ko naSTa karane vAle saMyama ko 'sujosiyaM-sujuSTam samyak prakArase sevana kiyA hai 'tesiM-teSAm' unhIkA 'muvivegaM-suvivekaH' uttama prakAra kA viveka 'Ahie-AhitaH' prasiddha havA hai aura ve hi 'paNa yA-praNatAH' dharma parAyaNa haiM aisA jAno // 29 // anvayArtha sAdhu, krodha, mAna, mAyA, lobha na kare, jinhoMne ATha prakAra ke karmoM ko vinaSTa karane kA samyak anuSThAna kiyA hai, unhIM kA viveka uttama kahA gayA hai| ve hI dharma ke prati praNata haiM- dharmaniSTha haiM // 29 // zahA -'mAhaNe-mAhanaH' sAdhu535 'channa-channam' bhayAne 'ca-ca' bhane 'pasaMsa-- prazasyam' solane, 'ukkosa-utkarSa m' mAnane 'pagAsa-prakAzam' dhane 'Ne kare-na kuryAtU' nA 42 'jehi yaiH' 53Se 'dhuya-dhutam mA prA2nA bhane naSTa 42vApAmA sayabhane 'sujosiya-sujuSTam sabhya5 prAthI sevana jyu cha, 'teti-teSAm tamanA / 'suvivega-suvivekaH uttama prazna vive: 'Ahie-AhitaH, prasiddha thayo che gane te4 'paNayA-praNatAH' dharma parAyaNa cha yu !. // 28 // -sUtrArtha- . sAdhue kodha, mAna, mAyA ane lebha karavA joIe nahIM jemaNe ATha prakAranA karmone vinAza karavAne mATe samyapha anuSThAna karyA che, temanA vivekane ja uttama kahevAya che. teo ja dharmaniSTa che. je 2lA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 sUtrakRtAGgasUtre sujuSTaM samyaka sevanaM kRtam (tesiM) teSAmeva (suvivegaM ) suviveka uttamo vivekaH (Ahie) AhitaH = prasiddho jAtaH taeva ca ( paNayA) praNatA dharma pratIti // 29 // TIkA 'mAhaNe' mAhanaH = sAdhupuruSaH 'channaM ca' channaM mAyAm 'pasaMsaM' prazasyaM lobham 'No kare' no kuryAt tathA 'ukko' utkarSa mAnam ' pagAsaM ca' prakAzaM krodham ca ( naya) na kare' SaTkAyarakSako muniH kadAcit mAyA, lobha, mAna, krIdhAdi rUpa kaSAyAn no kuryAdityupadezaH / 'jehiM' yaiH 'ghuyaM' dhutaM vinAzitam aSTavidhaM karma 'mujosiyaM' sujuSTaM = samyagrUpeNa saMyamAnuSThAnaM kRtam / ' tesiM' teSAmeva ' suvivega Ahie' suviveka AhitaH uttamo vivekasteSAM ca prasiddhaH / ' paNayA' praNatAsta eva dharmaM prati praNatAH dharmaparAyaNAH santi, sAdhubhiH krodhamAnamAyAlobhAdayo na karaNIyAH / yairhi adharmapraNAzakaM karmavinAzakaM saMyamAnuSTAnaM kRtam, teSAmevottamo viveko loke prathitaH, tathA ta eva dharmatatparA iti loke prazaMsitA bhavantIti bhAvaH ||29| - TIkArtha sAdhu puruSa krodha, mAna, mAyA, aura lobha na kare arthAt paTukAya kA rakSaka muni ina cAroM kaSAyoM kA sevana na kre| jina mahApuruSoMne ATha prakArake karmoM ko naSTa kiyA hai aura samyak prakAra se saMyamakA anuSThAna kiyA hai, unhIM kA viveka uttama kahA gayA hai / vahI vAstava meM dharmaparAyaNa haiM / abhiprAya yaha hai ki jinhoMne adharma ko tathA karmoM ko naSTa karane vAlA saMyamAnuSThAna kiyA hai, unhIM kA uttama viveka loka meM vikhyAta hai unhIM kI dharma meM tatpara haiM isa prakAra kI prazaMsA hotI hai || 29 // - TIartha - sAdhue krAdha, mAna, mAyA ane lAbhanA tyAga karavA joie, eTale ke chakAyanA jIvAnA rakSaka munie kaSAyAnuM sevana karavu joIe nahI' je mahApurUSAe ATha prakAranA kAMnA kSaya karyA che ane samyak prakAre saMyamanu pAlana karyuM che, temanA vivekane ja uttama kahyo che. evA puruSA ja kharI rIte dharmaparAyaNa gaNAya che. A kathananu tAtparya e che ke jemaNe adharmAMnA tathA kAne nAza karanAra soMyamAnuSThAna karyAM che temanA ja uttama viveka leAkamAM vikhyAta che temanI ja A prakAre prazaMsA thAya che ke " A mANusa dharmaparAyaNa che" ! gAthA 29 5 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. dhru a. 2. u. 2 sva putrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 615 aNihe sahie susaMkhuDe dhammaTTI uvahANavIrie / viharejja samAhihaMdIe attahiyaM khu duheNa labbhai 30 chAyAanihaH sahitaH susaMvRtaH dharmArthI upadhAnavIryaH / viharetsamAhitendriyaH AtmahitaM duHkhena labhyate // 30 // anvayArtha:(aNihe) anIhaH kasminnapi vastuni sneharahitaH (sahie) sahitaH= hitena jJAnacAritrAdinA yuktaH(saMvuDe) saMvRtaH indriyamanobhyAm (dhammahI) dharmArthI dharmaprayojanavAn bhavet tathA (uvahANavIrie) upadhAnavIrya-upadhAne ugratapasi zabdArtha-'aNihe-anIhaH' sAdhu puruSa kisI bhI vastu meM sneha na kare jJAna caritra vAle hitAvaha kAma kare 'saMyuDe-saMvRtaH' indriya evaM manase gupta rahe 'dhammaTTI-dharmArthI' dharma prayojana vAle bane tathA 'uvahANavIrieupadhAnavIryaH' tapa meM parAkrama kare 'samAhiiMdie-samAhi tendriyaH' indriyoM ko niyamana meM rakhe 'vihareja-viharet' isa prakAra se sAdhu saMyama kA anuSThAna kare kyoM kI-'attahiya--Atmahitam' apanA kalyANa 'duheNa-- duHkhena' duHkha se 'labbhai--labhyate' prApta hotA hai // 30 // -anvayArtha-- sAdhu sabhI padArthoM meM anurAga rahita ho, hita arthAt jJAna aura cAritra se yukta ho indriyoM aura mana se saMvarayukta ho dharmArthI ho tapasyA meM ugra sAmarthyavAn ho aura apanI indriyoM ko saMvara meM rakha kara vicare arthAt sAdhu zahAtha-'aNihe anIhaH sAdhu 535 / 5 vastumA snoDa nA 42 'sahiesahitaH jJAna yAtriya hitApa ma 42 'saMkhuDe-saMvRtaH' chandriya yevam bhanathI gupta 29 'dhammaTTI-dharmArthI dharma prayogagana vA mane tathA navahANavIrie-upadhAnavIyaH tapamA parAbha 42 'samAhiyaidie- samAhitendriyaH dhandriyAne niyamanamA rANe 'vihareja--viharet 2 // 42thA sAdhu sayabhanu manuSThAna 42 ubha 'attahiya Atmahitam pAtAnu 48yA 'duheNa-duHkhena' :mathI 'labhai-labhyate zrAsa thAya che.||30|| sAdhue saghaLA padArthomAM anurAgarahita thavuM joIe, hita eTale ke jJAna ane cAritrathI yukta thavuM joIe, indri ane mananA saMvarathI yukta thavuM joIe, dharmAthI thavu joIe, tapasyAmAM uge sAmarthya yukta banavuM joIe ane potAnI indriyane satrAtha zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre sAmarthyavAn (samAhiyaiMdie)samAhitendriyaH saMyatendriya ityarthaH (vihareja)viharet= vicaret etAdRzaH-sAdhuH saMyamAnuSThAnaM kuryAdityarthaH, yataH 'attahiyaM Atmahitam svakIyaM kalyANam (duheNa) duHkhena (labbhai) labhyate yasmAdAtmahitamatizayitaduHkhasAdhyaM tasmAdanIhAdi yukto bhavediti // 30 // TIkA'aNihe' anIhaH sneharahitaH sAdhuH, kasminnapi svalpe mahati yA vastuni aihike Amupmike yA snehaM naiva kuryAt / 'sahie' sahitaH hitena samyag jJAnadarzanacAritreNa yuktaH yAvatA svahitaM mokSAdirUpaM kArya sAdhitaM bhavet, tAdRzaM saMyamAnuSThAnalakSaNam eva kArya kuryAt / 'susaMbuDe susaMvRtaH indriya no indriyavisrotasikA rahitaH san vaset / 'dhammaTTI' dhamArthI zratAkhyacAritryasaMyamAdidharmAnuSThAyI bhavet / 'upahANavIrieM' upadhAnavIyaH, upadhAnamugratapaH tasmin tapasi vIryavAn parAkramazIlo bhavet / yathA tathA tapo bahulaM karmAnuSThAnaM isa prakAra kI vizeSatAoM se sampanna hokara saMyama kA pAlana kare / Atmahita kI prApti bar3I kaThinAI se hotI hai, ataeva anurAga tyAga Adi se yukta ho||30|| --TIkArtha-- sAdhu anIha ho arthAt choTI yA baDI, isa loka saMbaMdhI bastu meM sneha dhAraNa na kare tathA sahita ho arthAt jJAna darzana cAritra tapa se yu ho, jisase mokSa rUpa svahita siddha ho jAya, vaisA saMyamAnuSThAna rUpa kArya hI kre| indriya aura mana saMbaMdhI visrotasikA se rahita ho arthAt ina ke viSayoM kI abhilApA na kare / zrutadharma aura cAritradharma tathA saMyama Adi dharma kA anuSThAna kare / upadhAna arthAt ugrAtapa meM parAkramazIla ho jaise saMvaramAM rAkhIne vicaravuM joIe. eTale ke A prakAranI vizeSatAothI saMpanna thaIne sAdhue saMyamanuM pAlana karavuM joIe. AtmahitanI prApti dhaNI ja muzkelIo thaI zake che, tethI sAdhue anurAgane tyAga Adi pUrvokta vizeSatAothI yukta thavuM joIe -TItha -- sAdhu "anahI he jaIe. eTale ke A lekanI ane paralekanI kaI paNa vastumAM te anurAga na rAkhe. sAdhue jJAna. darzana, cAritra ane tapathI yukta thavuM joIe. kAraNa ke tenA dvArA ja mokSarUpa bAtmakalyANanI prApti thAya che. teNe saMyamanI evI rIte ArAdhanA karavI joIe ke jethI mekSarUpa svahita siddha thaI jAya. teNe IndriyonA sukhanI abhilASA rAkhavI joIe nahI. parantu mRtadharma, cAritradharma tathA saMyama Adi dharmanI ArAdhanA karavI joIe. teNe upadhAna (ugratapa) mAM parAkramazIlA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru a. 2. u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 617 caret / 'samAhiiMdie' samAhitendriyaH, indriyaM svAtmavaze sthApayet / itthaMbhUtaH sAdhuH 'viharejja viharet-vicaret, saMyamAnuSThAnaM kuryAt tAvat saMyamAnuSThAnaM kuryAt yAvanmokSo na bhavet / yataH 'attahiyaM' Atmahitam-Atmane hita yadbhavati tadAtmahitam / svakIyaM kalyANam / 'duheNa' duHkhena 'labbhai' labhyate prApyate, sarveSAM prANinAma AtmahitaM niratizayaM sukhaM mokSA'paraparyAyameva bhavati, na tu tat kaSTamantarA sAdhyaM bhavati / tatkAraNasya saMyamA'nuSThAnAdeduHkhabahulatvAt / 'nahi sukhaM duHkhaivinA labhyate' iti niyamAt / / ata evoktam- AtmahitaM duHkhena labhyate / yata AtmahitaM niratizayasukhAtmako mokSo duHkhena saMsAre paribhramatA'kRtadharmAnuSThAnena nAvApyate / tathAcoktambane vaise tapa kI bahulatA vAlA kArya hI kare / indriyoM ko apane vaza meM rakkhe / isa prakAra se sAdhu taba taka dharma kA sevana karatA rahe jaba taka mokSa kI prApti na ho jaae| kyoMki Atmahita kI prApti bahuta kaThinatA se hotI hai aura sabhI prANiyoM ke lie sarvottama sukha svarUpa mokSa hI Atmahita hai / vaha kaSTa sahana kiye vinA prApta nahIM ho sakatA / usake kAraNabhUta saMyama ke anuSThAna meM kaSToM kI bahulatA hotI hai| aisA niyama hai ki sukha kI prApti duHkhoM ko sahana kiye binA nahIM hotI / isa kAraNa yahAM kahA gayA hai ki Atmahita duHkha se prApta hotA hai| sarvotkRSTa sukhasvarUpa mokSa hI Atmahita hai aura jisane dharma kA sevana nahIM kiyA hai ataeva jo saMsAra meM duHkha sahana karatA huA bhaTaka rahA hai use thavu joIe AkarAmAM AkarA tapa karavA joIe. teNe indriyone pitAne vaza rAkhavI joIe. A prakAre sAdhue jyAM sudhI mokSanI prApti thAya tyAM sudhI dharmanuM sevana karavuM joIe. kAraNa ke AtmahitanI prApti ghaNI ja muzkelIthI thAya che, ane saghaLA prANuone mATe sarvottama sukhasvarUpa mokSa ja Atmahita rUpa che. tenI prApti kaSTa sahana karyA vinA thaI zakatI nathI tenA kAraNabhUta saMyamanA anuSThAnamAM kaSTonI bahulatA ja hoya che evo niyama che ke duHkhane sahana karyA vinA sukhanI prApti thatI nathI. te kAraNe ahIM evuM kahevAmAM AvyuM che ke AtmahitanI prApti duHkha sahana karavAthI ja thAya che. sarvotkRSTa sukhasvarUpa mekSa ja Atmahita che. jeNe dharmanuM sevana karyuM nathI temane Atmahita rUpa mekSanI prApti thatI nathI. evA jIne to saMsAramAM duHkha sahana karatA thakA bhaTakavuM ja paDe che, kahyuM paNa che kesu. 78 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 _ sUtrakRtAGgasUtre 'na punaridamatidurlabhamagAdhasaMsArajaladhivibhraSTam / mAnuSyaM khadyotakataDillatAvilasitapratimam // 1 // tathAhi- 'zamyA pUrvapayonidhau nipatitA bhraSTaM yugaM pazcimA-- 'mbhodhau durdharavIciMbhizca sucirAtsaMyojitaM tadvayam / sA zamyA pravizedyugasya vivare tasya svayaM kyApi cet bhraSTo martyabhavAttathA'pyasukRtI bhUyastamAmoti na // 1 // arthaH-kIlakaM pUrvasamudre prakSipyate / tathA pazcimasamudre yugam / tadubhayaM samudrasya prabalave gena saMyujyeta api kadAcitkAlaparipAkavazAt / tathA kIlakaM yuge'pi pravizet / yadyapIdamasaMbhavi, tathApi kadAcit asaMbhAvitamapi saMbha vet / kintu puNyarahitaH puruSaH gataM manuSyajanma, kathamapi na punaH prApsyavaha prApta nahIM ho sakatA, kahA bhI hai-"na punaridamatidurlabham' ityAdi ___ atyanta durlabha, tathA agAdha saMsAra samudra meM vibhraSTa (gumA huA) tathA juganU aura vijalI kI camaka ke samAna alpakAlasthAyI yaha manuSyabhava punaH prApta nahIM hotaa|1|| tathA - "zamyA pUrvapayonidhau nipatitA" ityAdi / zamyA (jUe meM lagAI jAne vAlI lakaDI jise 'paMcArI' yA kIla kahate haiM) pUrvasamudra meM gira gaI ho aura juA pazcimasamudra meM girA ho, to samudra kI uttAla taraMgoM se Ahata hokara donoM cirakAla meM kabhI mila jAe~ aura kadAcit vaha zamyA jUe ke cheda meM praveza bhI kara jAya aisA saMbhavita hai kintu jisane puNyopArjana nahIM kiyA hai aisA manuSya ekavAra manuSyabhava se hokara punaH manuSyabhava nahIM prAptakara sakatA // 1 // ___ "na punaridamati durlabham" atyaMta duma ane 2 // saMsAra sAgaramA 59 ane AgiyA tathA vijaLInA camakArA jevo alpakAla sthAyI A manuSya bhava pharIthI prApta thatI nathI. // 1 // tathA 'zamyA pUrva payonidhau nipatitA'. tyAdi--- zamyA (gADAnI dhUsarImAM lagADelI lAkaDI jene kala athavA khIlI kahe che) pUrva samudramA paDI gaI hoya ane dhUArI pazcima samudramAM paDI gaI hoya te samudranA moTAM moTAM majAo vaDe haDaselAIne kadAca dIrghakALa bAda teo banne bhegAM thaI jAya ane kadAca te zamyA (khIlI) dhUsarInA chidramAM paNa praveza kare, paraMtu jeNe puNyopArjana karyuM nathI e manuSya, eka vAra manuSya bhava gumAvI besIne pharI kadI paNa manuSya bhavanI prApti karI zakato nathI 1 che zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 619 tIti, yugazamilA dRSTAntasyA'bhiprAyaH / yugazamilAdRSTAntarItyA manuyabhava eva tAvadatidurlabhaH tatrApi AryakSetrAdikamatIva durlabham / tasmAdAtmahitamatIva durlabhaM vidyate / tathoktam -- 'bhUteSu jaMgamatvaM tasmin paMcendriyatvamutkRSTam / tasmAdapi manujatvaM mAnuSye'pyAryadezazca ||1|| deze kulaM pradhAnaM kule pradhAne jAtirutkRSTA / jAtau rUpasamRddhI rUpe ca balaM viziSTatamam // 2 // Azaya yaha hai - kIlI pUrva samudra meM DAla dI jAya aura jUA pazcima samudra meM / samudra kI prabala taraMgoMse TakarA TakarA kara ve kadAcit Apasa meM mila jAe~ aura kadAcit aisA bhI samaya A jAya ki vaha kIlI jue meM ghusa jAya / yadyapi yaha saMbhavasA nahIM hai tathApi kadAcit aisA ho bhI jAya kintu puNyahIna puruSa eka vAra manuSyabhava ko tyAga kara punaH manuSyabhava nahIM pA sakatA / yaha yugazamalikA dRSTAnta kA abhiprAya hai / isa dRSTAnta ke anusAra prathama to manuSyabhava hI atyanta durlabha hai phira manuSyabhava meM bhI AryakSetra Adi kI prApti to aura bhI durlabha hai / isa prakAra Atmahita bahuta hI durlabha hai / kahA bhI hai- "bhUteSu jaMgamatvaM" ityAdi / ' jIvoM meM paryAya utkRSTa hai, trasoM meM paMcendriya paryAya utkRSTa hai / paMcendriyoM meM manuSyapana uttama hai / manuSyabhava meM Aryadeza kI prApti, Aryadeza meM satkula, satkula meM bhI utkRSTa jAti (mAtRpakSa kI zreSThatA ) utkRSTa jAti meM A kathananA bhAvArtha e che ke pUrvIsamudramAM paDI gayelI zamyA ane pazcima samudramAM paDI gayelI dhUMsarI kadAca dIrgha kAla khAda samudranA prabaLa taraMgA paDe dhakelAi dhakelAIne bhegI thaI jAya ane kadAca te zamyA ( khIlI ) dhUMsarImAM paNa praviSTa thaI jAya, A prakAranI asaMbhavita vAta paNu kdAca zakya ane ), parantu puNyahIna manuSya eka vAra manuSya bhavanA tyAga karIne pharI kadI tene prApta karI zakatA nathI. A dRSTAnta dvArA e batAvavAmAM AvyuM che ke manuSya bhavanI phrI prApte thavI ghaNI ja duSkara che. manuSya bhavanI prApti teA duSkara che, parantu manuSya bhava prApta karIne A kSetra AdinI prApti teA tenA karatAM paNa vadhu duSkara che. A prakAre Atmahita sAdhavAnuM kAma ghaNu durbala gAya che. udhuM pazu che De- "bhUteSu jaMgamatva ityAhi che. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutrakRtAGgasUtre bhavati bale cAyuSkaM prakRSTamAyuSkato'pi vijJAnam / vijJAne samyaktvaM samyaktve zIlasaMprAptiH // 3 // etatpUrvazvA'yaM samAsato mokSasAdhanopAyaH / tatra ca bahu saMprAptaM bhavadbhiralpaM ca saMprApyam // 4 // tat kurutodyamamadhunA maduktamArga smaadhimaasthaay| tyaktyA saMgamanArya kArya sadbhiH sadA zreyaH // 5 // iti // 30 // bhI rUpa kI samRddhi, rUpa meM bhI viziSTatama bala kI prApti, viziSTa bala mila jAne para bhI dIrgha AyuSya, AyuSya mila jAne para bhI vijJAna hitAhita kA viveka, vijJAna prApta hone para bhI samyaktva aura samyaktva prApta kara lene para bhI cAritra kI prApti honA uttarottara utkRSTa hai||1-2-3|| 'etatpUrvazvAya ityAdi / ina saba kI prApti hone para saMkSepa meM mokSa sAdhana kA upAya yaha hai / he bhavyajIva ! tUne bahuta kucha prApta kara liyA hai, thoDA prApta karanA zeSa rahA hai // 4 // ataeva cittameM samAdhi dhAraNa karake aba mere dvArA pratipAdita mArga meM Age bar3hane kA udyama kreN| aura-'anArya saMgati ko tyAga kara satpuruSoM ko sadA zreya sAdhanA cAhie // 5 // iti // 30 // jImAM traNa paryAya sarvottama gaNAya che. tramAM paMcendriya paryAya utkRSTa gaNAya che. paMcendrimAM manuSyaparyAya sauthI uttama gaNAya che. manuSya bhavamAM AryakSetranI prApti Arya kSetramAM salphaLanI prApti, sakuLamAM paNa uttama jAtinI (uttama mAtRvaMzanI) prApti uttama jAtimAM paNa rUpanI samRddhi ane viziSTa tama baLanI prApti, viziSTa baLanI prApti thavA chatAM dIrdhAyuSyanI prApti, dIrgha AyuSya prApta thayA bAda vijJAnanI hitAhitane vivekanI-prApti, vivekanI prApti thayA bAda samyaktvanI ane samyaktvanI prApti thayA bAda cAritranI prApti thavI, te uttarottara utkRSTa gaNAya che. 1-2-3 'etatpUryazcAya' chatyAdi. 2 // 5dhI vastunI prApti thaya mA bhokSa sAdhavAnI saMkSipta upAya A che he bhavya jIva te badhuM ja prApta karI lIdhuM che, have mAtra thoDuM ja prApta karavAnuM bAkI che te cittamAM samAdhi dhAraNa karIne mArA dvArA (sarvajJa tIrthakaro dvArA) pratipAdita mArge AgaLa vadhavAno prayatna kara. ane anArya saMgatine tyAga karIne puruSoe sadA zreya sAdhavAne kaTibaddha thavuM joIe che 4-5 gAthA 30 che zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 621 taduktaH sAmAyiko dharmaH prANibhiH kadApi na pUrva prApta ityetadarzayati sUtrakAraH 'Nahi zUNa purA' ityAdi / Nahi NUNa purA aNussuyaM aduvA taM taha No samuTThiyaM / muNiNA sAmAya AhiyaM nAeNaM jagasavvadaMsiNA // 31 // chAyAnahi nUnaM purA'nuzrutamathavA tattathA no samanuSThitam / muninA sAmAyikAdyAkhyAtaM jJAtena jagatsarvadarzinA // 31 // anvayArtha:(jagasavvadaMsiNA) jagatsarvadarzinA (nAeNa) jJAtena=jJAtaputroNa (muNiNA) muninA (sAmAya AhiyaM) yat sAmAyikam sAyadyaviratilakSaNam AkhyAtam prakAzitam tat (pUrNa) nUnaM nizcitam (purA) purA pUrvam tIrthakaropadezAtpUrva tIrthakaroM kA kahA huA sAmAyika dharma prANiyoM ne pahale kabhI prApta nahIM kiyA hai, yaha bAta sUtrakAra dikhalAte haiM-"na hi guNa" ityAdi / zabdArtha-'jagasavvadaMsiNA-jagatsarvadarzinA' samasta jagat ko dekhane vAle 'nAeNa-jJAtena' jJAtaputra 'muNiNA-muninA' munine 'sAmAiyaM AhiyaMsAmAyikam AkhyAtam' sAvadhavirati lakSaNa sAmAyika kahA hai vaha 'zUNaMnUnam' nizcaya se 'purA--purA' tIrthakarake upadeza se pahale 'Na hi aNussuyaM-nahi anuzrutam, jIvane nahIM sunA hai 'aduvA' athavA' agara sunA ho to bhI 'taM-tat'usa sAmAyika ko 'tahA-tathA' tIrtha karake kathanAnusAra 'No samuTThiyaM-no samanuSThitam usa prakAra usakA anuSThAna nahIM kiyA hai|||31|| tIrthakare dvArA pratipAdita sAmAyika dharmanI jene pahelAM kadI prApti thaI nathI, me pAtane sUtrA2 548 42 cha- " na hi khUNa " tyA zA---'jagasavvadasiNA-jagatsarvadarzinA' samasta tane navApAra 'nAeNa-jJAtena' zAtaputra 'muNiNA-muninA' bhuniye 'sAmAiya-sAmAyikam' sApa vi2ti kSaNa sAmAyi: pore . te 'YNa-nUnam' nizcayathA 'puga-purA' tItha-- 42nA upadeza 59mA 'Nahi aNussuya-nahi anuzrutam' 7ve salajyu nathI 'aduvA athavA' 22 sAmanyu DAya to 55 'ta-tat' ta sAmAyine 'tahA-tathA' tI 42n| 4thanatam anusAra 'No samuTThiya-no samanuSTi' te prA2 tebhanu manu4Ana428 nathI.u31 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 sUtrakRtAGgasUtrA mityarthaH, (Nahi aNussuyaM) nahi anuzrutaM jIvaiH (aduvA) athavA zrutamapi kintu (taM) tat sAmAyikam (tahA) tathA tena rUpeNa tIrthakRtkathanAnusAreNa (No samudviyaM)no samanuSThitam-tadrUpeNa tadanuSThAnaM na kRtamasmAt kAraNAt prANinAmAtmahitaM sudurlabhamiti // 31 // " TIkA----- __ 'jagasavvadaMsiNA' jagatsarvadarzinA, sarvaviSayakajJAnavatA sarvajJena 'muNiNA' muninA 'nAeNaM' jJAtaputreNa varddhamAnasvAminA 'sAmAyaAhiya' sAmAyikAdyAkhyAtamsAmAyikAdi yathAkhyAtacAritraparyantadharmaH sarvadarzinA bhagavatA tIrthakareNa pratipAditaH 'guNa' nUnam nizcayena 'purA' purA pUrvam itaH pUrva jIvena 'Nahi' nahi-naiva 'aNussuyaM' anuzrutam karNagocarIkRtam 'aduvA' athavA yadi kadAcit zrutamapi -anvayArthajagat ke sarva padArthoM ko dekhane vAle jJAtaputra muni ke dvArA jo sAvadha tyAga rUpa sAmAyika dharma kahA gayA hai nizcaya jIyoM ne use pahale nahIM sunA hai athavA sunA bhI hai to tIrthakaro ke kathanAnusAra usakA anuSThAna nahIM kiyA hai| isI kAraNa prANiyoM ko AtmahitakI prApti atyanta durlabha rahI hai||31|| -TIkArthasamasta padArthoM ke darzaka arthAt sarvajJa muni jJAtaputra barddhamAna svAmIne sAmAyika Adi kA kathana kiyA hai arthAt sAmAyika se lekara yathAkhyAta cAritra paryanta cAritra dharma kA pratipAdana kiyA hai| nizcaya hI usa dharma ko aba se pahale jIya ne zravaNa nahIM kiyA hai| kadAcit zravaNa kiyA bhI ho to unake upadeza ke anusAra anuSThAna nahIM kiyA hai| suutraathjagatanA sarva padArthone kevaLajJAna vaDe pratyakSa dekhI zakanArA jJAtaputra muninA dvArA (mahAvIra svAmI dvArA) je sAvadya tyAga rUpa sAmAyika dharmanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, tene jIvoe pahelAM kadI sAMbhaLyo nathI, ane kadAca sAMbhaLyuM hoya to tItha zanA 4thanAnusAra tenu anuSThAna ( 2mAyarAma ) yu nathI. te pAraNe 24 prA. ene mATe AtmahitanI (mekSanI) prApti atyanta durlabha banI gaI che. te 31 che ttiisamasta padArtho nA dazakaeTale ke muni jJAtaputra vardhamAna svAmIe sAmAyikathI laIne yathAkhyAta cAritra paryantanA cAritra dharmanuM pratipAdana karyuM che, A dharmanuM jIve pahelAM kadI zravaNa karyuM ja nathI. kadAca zravaNa karyuM hoya, to temanA upadeza anusAra manuSThAna (mAyara) yunathI. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayA bodhinI TIkA pra. zru.a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 123 tathApi 'taM tat 'taha' tathA jinAjJAnusAreNa'No' no naiva samuSTiyaM' samanuSTitam etAdRzaH sAmAyikAdi dharmo na kadApi jIvena zrutaH / azrutapUryo dharmoM mahAvIreNa prruupitH| natyaivaM dharmasya bhavadudIritasyA'pUrvatvena pravAharUpeNa zAstrasya pariNAminityatA na syAdityaruciM manasikRtyAha-no samanuSThitam / zratamapi kintu tathArUpeNAnuSThAnaM na kRtam / ___ ayamabhiprAyaH-- yadyapi dharmastu prathamata eva vidyate kintu tIrthakaraH tamuccArya lokAn azikSayat / tAdRzadharmAnuSThAnasya prakAraM lokebhya upadideza / bhAvArthastvayam sarvajJena tIrthakareNa mahAvIrasvAminA sArmAyikAdi dharmaH prarUpitaH yaM dharma na jIvaH kadApi zratavAn / athavA zrutvApi tAdRza yathA rUpeNA'nuSThAnantu naiva kRtavAn iti // 31 // aisA sAmAyika Adi dharma jIva ne kabhI sunA nahIM hai| mahAvIra ne azrutapUrva dharma kA nirUpaNa kiyA hai| agara ApakA kahAhuA dharma apUrva hai to prayAharUpa se zAstra pariNAmi nitya nahIM rahegA, isa arUci kA vicAra karake kahate haiM sunA bhI hai to usI rUpa meM usakA anuSThAna nahIM kiyA hai| abhiprAya yaha hai-yadyapi dharma anAdikAla se hI vidyamAna hai kintu tIrthakara apanI vANI dvArA logoM ko use sikhAte haiM arthAt usa dharma ke AcaraNa kA prakAra jagat ke jIvoM ko batalAte haiN| bhAvArtha yaha hai-sarvajJa tIrthakara mahAvIra svAmI ne sAmAyika Adi dharma kI prarUpaNA kI hai, jise jIva ne pahale kabhI sunA nahIM thA, yA sunakara bhI jisakA kabhI yathArtha rUpa se anuSThAna nahIM kiyA hai|||31|| evA sAmAyika Adi rUpa dharmanuM jIve kadI zravaNa karyuM nathI. mahAvIra prabhue azrutapUrva dharmanuM nirUpaNa karyuM che kadAca koI evI zaMkA uThAve ke je Ape pratipAdita karele dharma apUrva che. te pravAha rUpe zAstra pariNAma nitya nahIM rahe te A zaMkAnuM nivAraNa karavAne mATe sUtrakAre kahyuM che ke "kadAca A dharmanuM zravaNa karyuM hoya evuM banyuM haze paraMtu tenuM yathArtha rUpe AcaraNa karavAmAM AvyuM nathI" A kathananuM tAtparya e che ke - ke dharma anAdi kALathI vidyamAna che. paraMtu tIrthakara bhagavAna potAnI vANI dvArA te dharmanuM AcaraNa karavAnI rIta jagatanA jIne batAve che, - bhAvArtha e che ke sarvajJa tIrthakara mahAvIra svAmIe sAmAyika Adi dharmanI prarUpaNa karI che. mahAvIra bhagavAna dvArA pratipAdita A dharmanuM zravaNa karavAnI taka A jIvane pahelAM kadI maLI na hatI. kadAca A dharmanuM zravaNa karavAnI taka prApta thaI haze. chatAM A jIve kadI yathArtha rUpe tenuM AcaraNa karyuM nathI ke gAthA 31 che zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 sUtrakRtAGgasUtra punarapi upadezAntaramadhikRtyAha sUtrakAraH 'evaM mattA' ityAdi / evaM mattA mahaMtaraM dhammamiNaM sahiyA bahUjaNA / guruNo chaMdANuvattagA virayA tinamahoghamAhiyaM tibemi // 31 // chAyAeMva matvA mahadantaraM dharmamenaM sahitA bahayo janAH / gurozchandA'nuvartakA viratA stIrNA mahaughamAkhyAtam ||iti bravImi // 32 // anvayArthaH (evaM) eyamanena prakAreNa (mattA) matvA (mahaMtaraM) mahadantaraM savarthottamam (dhammamiNaM) dharmamenam zrutacAritralakSaNamimaM dharmam svIkRtya (sahiyA) sahitAH= punaH upadeza karate haiM--"evaM mattA' ityAdi / zabdArtha-evaM-evam' isa prakAra 'mattA-mattyA' mAnakara 'mahaMtaraM-mahadantaram' sarvottama 'dhammamiNaM-dharmamenam' isa zrutacAritrarUpa Aheta dharma ko svIkAra karake 'sahiyA--sahitaH, jJAnAdiyukta 'guruNo chaMdANuvattagA-gurozchaMdAnuvartakAH' guru ke abhiprAyAnusAra vartanevAle 'virayA--viratAH' pApa se rahita 'bahujaNA -bahujanA' anekajanoMne 'mahoghaM-mahaugham' saMsArasAgara ko 'tinnA-tIrNAH' saMsAra ko pArakiyA hai 'AhiyaM-AkhyAtam' aisA meM Apase kahatA hU~ 'ttibemi-itibravImi' vaha tIrthakarake mukha se sunA hai, vahI Apako kahatA hU~ sva kalpita nahIM khtaa||32|| -anvayArthaisa prakAra isa zrutacAritra dharma ko sarvottama mAna kara, jJAnAdi se ve sUtrA2 20 uddeshn| upasA2 42tA mA pramANe upadeza mA cha--"evaM mattA" tyAhi.. zahAtha- 'evaM-evam 2 prAre 'mattA-matyA mAnAne 'mahatara-mahadantaram' sarvottama 'dhammamiNa dharma menam' 2 // zrutayA2335 mAta dhamanI svI2 zane 'sahiyA-sahitAH' zAna vagerethI yuta 'guruNA cha dANuvattagA-gurogcha dAnuvartakAH' gu3n| mabhiprAya anusAra patavAvA 'virayA-viratAH' 55thI 2hita 'bahujaNA-bahujanA' mane voye 'mahAgha-mahaughama' saMsAra sAgarane tinno-tIrNAH' saMsArane pA2 42 cha meyu 'Ahiya-AkhyAtam mApane chu 'ttiyemi-iti bravImi ta tItha 42nA meDhAthI sAMbhaLyuM che te ja Apane kahuM chuM mArI jAte kalpanA karIne kahetA nathI. 3rA suutraathA prakAranA A kRtacAritra rUpa dharmane sarvottama mAnIne, jJAnAdithI saMpanna. zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 2 sthaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 625 jJAnAdisaMpannAH (guruNo chaMdAnuvattagA) gurozchaMdAnuvartakAH=gurorAjJAvartinaH (virayA) viratAH pApebhyaH (bahujaNA) bahujanAH aneke mhaapurussaaH| (mahoghaM) mahoghaM saMsArasAgaram (tinnA) tIrNAH saMsAramatikrAntA ityarthaH (AhiyaM) AkhyAtam (ttibemi) iti bravImi yadahaM tIrthakaramukhAt zrutavAn tadevAhaM tubhyaM kathayAmi na svakalpitaM kiMcid kathayAmIti // 32 // TIkA'evaM' evamanena rUpeNa 'mattA' matyA 'mahaMtaraM mahadantaraM chAyAtapayArivajJAnAjJAnayoriva puNyapApayoriva prANAtipAtapratipAdakadharmebhyo'sya prANAtipAtaviramaNalakSaNadharmasyAntaram uttamatvam iti mahadantaraM zrutacAritralakSaNam sarvata utkRSTam / 'dhammamiNaM' dharmamenam sarvajJodIritaM dharma jainIyaM svIkRtya 'sahiyA' sahitAH jnyaanaadisNpnnaaH| 'guruNochaMdANuvattagA' gurozchandA'nuvartakAH gurorAjJAkAriNaH 'virayA' viratAH pApAdikriyArajo viratAH, vinivRttAH 'bahUjaNA' sampannagurukI AjJA kA anusaraNa karane vAle, pApose virata, aneka mahApuruSa saMsAra sAgara pAra hue haiM / isa prakAra tIrthakara bhagavAn ke mukha se maiMne jo sunA hai vahI tumheM kahatA huuN| apanI kalpanA se kucha bhI nahIM kara rahA huuN| -TIkArthajaise chAyA aura dhUpa meM antara hai, jJAna aura ajJAna meM antara hai, puNya aura pApa meM antara hai, usI prakAra hiMsA kA pratipAdana karane vAle dharmoM se isa prANAtipAtaviramaNa rUpa dharma meM antara hai| ataH yaha zrutacAritradharma saba se utkRSTa hai| sarvajJokta isa jainadharma ko svIkAra karake sahita arthAt jJAnAdi se sampanna, guru kI AjJA ke anusAra calane vAle, pApAdi kriyArUpI raja se virata bahuta jana isa apAra saMsAra sAgara se tira gurunI AjJAnuM anusaraNa karanArA ane pApothI virata aneka mahApurUSe saMsAra sAgarane tarI gayA che. A prakAranI vAta meM khuda tIrthakara bhagavAnane mukhe saMbhaLI che temanI samakSa meM (sudharmA svAmIe) je vAta saMbhaLI che, eja tamArI samakSa kahuM chuM mArI pitAnI kalpanAthI huM tamane kaMi paNa kaheto nathI 32 che taDakA ane chAMyaDA vacce je taphAvata che. jJAna ane ajJAnamAM je taphAvata che puNya ane pApamAM jevuM antara che evuM ja antara hiMsAnuM pratipAdana karanArA anya dharmo ane prANAtipAta viramaNarUpa A dharmamAM che. tethI ja A cutacAritrarUpa dharmane sarvotkRSTa kahyo che. sarvajJakta A jaina dharmane svIkAra karIne. jJAna darzana. cAritra ane tapanathI samyaka prakAre ArAdhanA karIne, ane gurUnI AjJA pramANe varta sU. 78 TAtha zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre bahayo janAH 'mahoghaM mahoghamapArasasaMsArasAgaram 'tinna' tIrNAH, saMsArasAgara matikrAntAH 'Ahiya' AkhyAtam , 'ttibemi' iti bravImi ityahaM bhavadbhayaH kathayAmi prANinAM hitaprAptirati kaThinA iti matvA tathA zrutacAritralakSaNo dharmaH sarvata zreSTha iti vijJAya jJAnadarzanAdisaMpannAH gurUpadiSTamArgeNa calantaH pApaviratA bahayo manuSyAH saMsArasAgaramatikrAntA ityahaM tubhyaM kathayAmi // 32 // iti dvitIyAdhyayanIya dvitIyAdezakaH samAptaH // 2 // iti zrIvizvavikhyAta-jagaDhallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApA lApakapravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka vAdimAnamardaka-zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta 'jainAcArya, padabhUSita kolhApurarAjaguru bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAla ativiracitAyAM sUtrakRtAGgasUtrasya-samayArthabodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM vetAliyAkhyasya dvitIyAdhyayanasya dvitIyodezakaH samApta:2-2 gaye haiN| sudharmAsvAmI jambU svAmIse kahate haiM he jambU jaisA maiMne bhagavAna se sunA hai vaisA tumhe kahatA hU~ / tAtparya yaha ki prANiyoM ko hita kI prApti honA atyanta kaThina hai, aisA mAnakara tathA zrutacAritra dharma sarvottama hai, aisA jAnakara usakA AcaraNa karane vAle jJAna darzana Adi se yukta, guru dvArA nirdiSTa mArga para calane vAle aura pApoM se virata bahuta manuSya saMsAra sAgara se pAra ho cuke haiM // 32 // // dvitIya adhyayana kA dvitIya uddezaka samApta // nakarIne. aSTavidha karmone kSaya karIne aneka jIvo A apAra saMsAra sAgarane tarI gayA che. sudharmA svAmI jaMbU svAmI Adi ziSya ne kahe che ke bhagavAnane mukhe meM je sAMbhaLyuM che eja tamArI samakSa prakaTa karUM chuM mArI buddhi dvArA kalpanA karIne meM tamane A upadeza Apyo nathI paraMtu khuda sarvajJa bhagavAna mahAvIrane mukhe sAMbhaLelI A vAta huM tamArI samakSa kahI rahyo chuM.' A kathanane bhAvArtha e che ke mekSanI prApti thavI ghaNI ja duSkara che. ane zrutacAtri rUpa dharma ja sarvottama che evuM samajIne tenI ArAdhanA karanArA jJAna darzana cAritra ane tapathI yukta gurU dvArA nirdiSTa mArga para cAlanArA ane pApo thI nivRtta thaI cukelA aneka manuSya A saMsAra sAgarane tarI gayA che gAthA 3ra che | bIjA adhyanane bIje uddezaka samAptA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 3 sAdhUnAM parISahopasarga sahanopadezaH 627 atha tRtIyoddezakaH prArabhyatedvitIyoddezakaM parisamApya tRtIyamuddezakamArabhate, tasya dvitIyenA'yaM sNbndhH| dvitIyAnte uktam--pApakarmaNo viratAH puruSAH saMsArasAgaraM tarantIti, iha caitat pratipAdayiSyati--yadi sAdhoH parISahopasagau bhavetAM tadA tau soddhvyau| yatastayoH sahanakaraNAdevA'jJAnajanitakarmaNAM samucchedaH syAt / uddezasyA'rthAdhikAro'pi pratipAditaH-parISahopasargayoH sahanakaraNAdevA'jJAnajanitakarmaNAM vinAzaH, ataH sAdhUnAM parISahopasargo soDhavyAveveti darzayituM tRtIyodezaH praarbhyte| tasya cedaM prathamaM sUtram-'saMvuDakammassa' ityAdi / tIsare uddeze kA prAraMbha dvitIya uddeza samApta karake tIsarA uddeza AraMbha kiyA jArahA hai| isakA dUsare uddeze ke sAtha yaha sambandha hai--dUsare uddeze ke anta meM kahA gayA thA ki pApakarma se nivRtta puruSa saMsArasAgara se tirate haiM / yahA~ yaha kaheMge ki yadi sAdhu ko parIpaha aura upasarga kI prApti ho to unheM sahanA cAhie, kyoMki unheM sahana karane se hI ajJAnajanita karmoM kA kSaya hotA hai / uddeza kA arthAdhikAra bhI pratipAdana kara diyA gayA ki parISahoM aura upasargoM ko sahane se hI ajJAnajanita karmoM kA vinAza hotA hai, ataH sAdhuoM ko parIpaha aura upasarga sahane hI cAhie / yahI dikhalAne ke lie tIsarA uddeza AraMbha kiyA jAtA hai| tRtIya uddeza kA prathama sUtra yaha hai - "saMvuDakammassa" ityAdi / trIjAuddazAne prAraMbhabIjo uddezaka pUro thaye have trIjA uddezakanI zarUAta karavAmAM Ave che. bIjA uddezaka sAthe A uddezakane saMbaMdha A prakArano che. bIjA uddezakane ane evuM kahevAmAM AvyuM hatuM ke pApakarmathI nivRtta puruSa saMsAra sAgarane tarI jAya che. A uddezakamAM e vAtanuM pratipAdana karavAmAM Avaze ke sAdhue parISaha ane upasargone sahana karavA joIe, kAraNa ke temane sahana karavAthI ja ajJAnajanita karmone kSaya thAya che. A prakAre A trIjA uddezakanA arthAdhikAranuM paNa pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke, parISaha ane upasargone sahana karavAthI ajJAna janita karmone vinAza thAya che, tethI sAdhue parISaha ane upasargone samabhAve sahana karavA joIe e vAtanuM pratipAdana karavA mATe ja trIjA uddezakanI zarUAta karavAmAM Ave che. trIjA uddezakanuM paheluM sUtra A pramANe che. "saMvuDakammassa" dhyA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre mUlan saMvuDakammarasa bhikkhuNo jaM dukkha puDhe avohie| taM saMjamao'vacijaI maraNaM hiccA vayaMti pNddiyaa||1|| 7 8 12 chAyAsaMvRtakarmaNo bhikSoH yaduHkhaM spRssttmbodhinaa| tatsaMyamato'pacIyate maraNaM hitvA brajanti paNDitAH // 1 // anvayArthaH--- (saMvuDakammassa) saMvRtakarmaNaH-niruddhAzravadvArasya (bhikkhuNo) bhikSoH sAdhoH (abohie) abodhinA=ajJAnavazena (ja) yat (dukkhaM) dukha tajjanakamaSTavidhaM karma vA zabdArtha-'saMbuDakammassa-saMvRtakarmaNaH' ATha prakAra ke karmoM kA Agamana jisane rokadiyA hai / aise 'bhikkhuNo-bhikSoH' sAdhuko tathA 'abohie-abo dhinA' ajJAna vazase 'ja-yat' jo dukkha-duHkham' duHkha 'puDhe-spRSTam' baMdhA hai 'taM-tat vaha duHkha 'saMjamao-saMyamataH' sataraha prakArake saMyama se 'avacijai -apacIyate' pratikSaNa kSINa ho jAtA hai aura 'paMDiyA- paMDitAH' ve paMDita puruSa aryAt sat asat ke viveka vAlA puruSa 'maraNaM hiccA- maraNaM hityA' maraNa ko choDakara 'vayaMti-vajanti' mokSako prApta karate haiM // 1 // anvayArtha AzravadvAroM ko roka dene vAle sAdhu ke ajJAna ke kAraNa baMdhe hue yA nikAcita hue duHkha athavA AThakarma bhagavAn ke kahe sataraha prakAra ke saMyama se zAya --'saDakammasta-saMvRtakarmaNaH' ma18 pr4||2|| mAnaNe 24ii hIche, ye 'bhikkhuNo-bhikSoH' sAdhune tathA 'abohie-abodhinA' azAna pazathI 'ja-yat' 'dukkha-duHkham duH5 'puTTha-spRSTam' madhesa che 'ta-tat taduH5 'saMjamao-saMyamataH' mA 42n| sayabhathI 'avacijai-apacIyate 424 kSaNa kSINa tha jaya che bhane, 'paDiyA-paMDitAH' te parata 535 arthAt satya asatyanA viveyA pu35 'maraNa hiccA-maraNa hitvA' bhane chADIne 'vayaMti-vrajanti' bhAkSane prAta 42 che. // 1 // __ -suutraathajJAnane kAraNe bAMdhelA athavA nikAcita thayelA ATha prakAranA karmonA Azraya dvArene baMdha karanAra sAdhu, bhagavAna dvArA AdiSTa sattara prakAranA saMyamanuM pAlana karavAthI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopasarga sahanopadezaH 629 (pu) spRSTaM = vaddhaspRSTaM nikAcitamityarthaH (taM) tat = duHkhaM karma vA ( saMjamao) saMyamataH=bhagavaduktasaptadaza saMyamataH (avacijjaI ) apacIyate = pratikSaNaM kSayamupayAti yathA taDAgasthitaM jalaM nirudvAparapravezadvAraM sUryakiraNasparzAtpratyahamapacIyate evaM saMvRtAvadvArasya bhikSoH saMyamAnuSThAnenAnekabhavopArjitaM karma kSIyate ityarthaH, ye ca mAnuSThAyinaH te (paMDiyA) paMDitA: = sadasadvivekinaH (maraNaM hiccA) maraNaM hitvA = saMyamapAlanAt saMsAraparibhramaNaM parityajya (vayaMti ) vrajanti = mokSaM prApnuvantIti // 1 // TIkA 'saMyukammasa' saMvRtakarmaNa : = saMvRtAni = niruddhAni karmANi paJcAsravarUpANi yena sa tathA etAdRzasya, 'bhikkhuNo' bhikSukasya = niravadyabhikSAbhikSaNazIlasyasaMyatasya 'avohie' avodhinA ajJAnabalAt yatkarma Agatam 'jaM duHkhaM' yat duHkham 'puTuM' spRSTam, yasya karmaNo bandhanaM jAtam (taM) tat karma 'saMjamao' saMyamataH = pratikSaNa kSINa hote jAte haiM / jaise navIna jala kA Agamana roka diyA jAya to tAlAba meM bharA sUrya kI kiraNo ke sparza se pratidina kama hotA jAtA hai, isI prakAra AzravadvAroM kA nirodha kara dene vAle bhikSu ke aneka bhavo meM upArjita karma bhI saMyama ke anuSThAna se kSINa ho jAte haiM ataH jo saMyama kA anuSThAna karane vAle haiM vahI paNDita arthAt sat asat ke vivekI hai aura ve maraNa ko tyAga kara arthAt saMyama pAla kara saMsAra bhramaNa ko tyAga kara mokSa prApta karate haiM ||1|| - TIkArtha huA jala ATha prakAra ke karmoM ke Agamana ke kAraNabhUta pA~ca prakAra ke Azrava ko jisane roka diyA hai aise bhikSu ko arthAt nirdoSa bhikSA grahaNa karane vAle sAdhu ko, ajJAna dvArA jo duHkha AyA hai yA jisa karma kA bandha te karmone kSaNe kSaNe kSINa karatA rahe che. jevI rIte taLAvamAM navIna jaLane AvatuM aTakAvI devAmAM Ave teA taLAvanuM pANI sUnA tApathI pratidina sUkAtu jAya che. eja pramANe Azrava dvArAnA nirodha karanArA bhikSunA aneka bhavAmAM upArjita karyAM paNa saMyamanA anuSThAna vaDe kSINa thai jAya che. tethI teo saMyamanuM anuSThAna karanArA che, te ja paMDita (sat asaTnA vivekayukta) kahevAya che. evA puruSo ja saMyamanI ArAdhanA karIne maraNane! tyAga karIne eTale ke saMsArabhramaNa mAMthI chuTakAro pAmIne mekSa prApta kare che. 51 / / - TIDaartha ATha prakAranA karmInA AgamanamAM kAraNabhUta evA pAMca prakAranA Azravane jemaNe rokI dIdhA che, evA bhikSune arthAt nirdoSa bhikSA grahaNa karanAra sAdhune ajJAna dvArA je duHkha AvI paDayuM che athavA je kamAMnA anya thayA che. te duHkha ane karmanA sayamanI ArAdhanA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtra saMyamenetyarthaH 'avacijjaI' apacIyate nazyatItyarthaH, 'paMDiyA' paNDitAH sadasadvivekayuktAH puruSAH, 'maraNaM hiccA maraNaM hitvA maraNaM parityajya 'vayaMti' bajanti mokSam, yena puruSeNa karma avaruddham,athavA asamyaganuyogarUpamanuSThAnaM tyktm| athavA mithyAdarzanA'viratipramAdakapAyayogarUpaM karma yena parityaktam, tasya puruSasya ajJAnabalAt yatkarma pratikUlavedanIyamupasthitam , yadvA-duHkhakAraNamaSTavidhakarma baddhaspRSTanikAcitabhedenopacitaM / tatsarvaM tIrthakarodIritasaptadazaprakArakasaMyamAnuSThAnena prtikssnnmpciiyte| yathA taDAge jalAgamanamavaruddhaM tataH zeSaM tatrasthitaM jalaM sUryakiraNena kAlato nazyati / evaM yena bhikSuNA AzrayadvAro niruddhaH tasya zeSamanekahuA hai vaha duHkha aura karma saMyama se naSTa ho jAtA hai / sat asat kA vivekI puruSa maraNa ko tyAga kara mokSa prApta karatA hai| jisa puruSa ne karma ko roka diyA hai athavA asatkarma kA anuSThAna tyAga diyA hai athavA miyAdarzana, avirati, pramAda, kapAya aura yogarUpa karmabandha ke kAraNoM kA tyAga kara diyA hai usa puruSa ko ajJAna ke bala se jo pratikUla vedanIya karma upasthita huA hai athavA duHkha kA kAraNabhUta ATha prakAra kA karma baddha spRSTa nikAcita ke bheda se upacita huA hai, vaha saba tIrthakaro dvArA upadiSTa sataraha prakAra ke saMyama kA anuSThAna karane se kSaNa kSaNa meM kSINa hotA jAtA hai / jaise tAlAba meM nUtana jala kA AnA roka diyA jAya to tAlAba meM sthita zeSa jala sUrya kI kiraNoM kA sparza pAkara yathAkAla sUkha jAtA hai, usI prakAra AzravadvAroM ko niruddha kara dene vAle saMvRtAtmA sAdhu ke aneka bhavo meM upArjita purAtana karma saMyama ke anuSThAna se kSaya ho jAte karavAthI nAza thaI jAya che. sat asatunA vivekavALe puruSa maraNane tyAga karIne (saMsAra bhramaNane tyAga karIne) mokSa prApta kare che. je puruSe karmanuM Agamana rokI dIdhuM che, athavA asatkarmanA anuSThAnane parityAga karyo che athavA mithyAdarzana, avirati pramAda, kaSAya ane garUpa karmabandhanA kAraNono tyAga karI dIdho che, te puruSane ajJAnane kAraNe je pratikULa vedanIya karmone bandha thaye che, athavA duHkhanA kAraNabhUta ATha prakAranA je karma baddha, pRSTa ke nikAcita karmo rUpe upasthita thayA che, temane tIrthakare dvArA upadiSTa sattara prakAranA saMyamanA anuSThAna dvArA kSaNe kSaNe kSINa karI zakAya che. jevI rIte taLAvamAM navIna pANInA AgamananA mArgone baMdha karI devAmAM Ave te taLAvamAM raheluM pANI sUryanA tApathI dhIme dhIme sUkAIne saMpUrNataH naSTa thaI jAya che, eja pramANe AthavakArono nirodha karanArA saMvRtAtmA sAdhunA aneka bhemAM upArjita purAtana kamene paNa saMyamanA anuSThAna vaDe kSaya thaI jAya che. je saMvRtAtmA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru a. 2 u. 3 sAdhUnA pariSahoesarga sahanopadezaH 631 bhayopArjitakama saMvRtAtmanaH saMyamAnuSThAnena kssiiyte| yaH saMvRtAtmA saMyamAnuSThAnaM pAlayati, sa janmajarAmaraNAdikaM vidhUya mokSaM prApnoti, iti||1|| dIkSito'pi, kRtasaMyamAnuSThAno'pi tasminneva janmani mokSaM nAsAdayati, tAdRzapuruSavizeSamadhikRtya kimapi brUte sUtrakAraH-'ye vinavaNAhiM' ityaadi| mUlam je vinavaNAhi'josiyA saMtinnahiM samaM viyaahiyaa| tamhA uTuMti pAsahA adakkhu kAmAI rogvN||2|| 12 chAyAye vijJApanAbhirajuSTAH saMtINai: samaM vyaakhyaataaH| tasmAdRya pazyata adrAkSuH kAmAn rogavat // 2 // haiN| jo saMvRtAtmA saMyamAnuSThAna kA pAlana karatA hai vaha janma jarA maraNa Adi ko naSTa karake mokSa prApta kara letA hai // 1 // jo dIkSita hokara bhI aura saMyama kA anuSThAna karake bhI usI janma meM mokSa prApta nahIM kara pAtA aise puruSavizeSa ko lakSya karake sUtrakAra kucha kahate haiM- "je vinavaNAhiM ityAdi zabdArtha-'je-ye' jo puruSa 'vinavaNAhi-vijJApanAbhiH' striyoMse 'ajosiyA-ajuSTAH' sevita nahIM hai ve 'saMtinnehi-satIrNaH' muktapuruSoM ke samaM -samam' samAna 'viyAhiyA-vyAkhyAtAH' kahe gaye haiM 'tamhA-tasmAt' isaliye 'uDUDhaM-Urdhvam' strI parityAga ke bAdahI 'pAsaha-pazyata' mokSaprApta hotA hai aisA he ziSyo tuma jAno 'kAmAI-kAmAn' kAmabhogoM ko jina puruSoM ne 'rogavaM -rogavat' rogake tulya 'adakkhu-adrAkSuH' dekhe haiM ve mukta ke tulya haiM // 2 // saMyamAnuSThAnanuM pAlana kare che, te janma, jarA, maraNa Adine naSTa karIne mokSa prApta karI le che. jenA - je puruSa dIkSA laIne saMyamanuM anuSThAna karavA chatAM paNa eja janmamAM mokSa prApta karI zakatA nathI, evA puruSavizeSane anulakSIne sUtrakAra kahe che ke "je vinavaNAhi" tyAha zahAtha-- 'je-ye 535 vinnavaNAhi-vijJApanAbhiH' strIyothI 'ajosiyAajuSTAH' sevita nathI, te 'satinnehi-saMtINaH' muzta 53ssaan| 'sama-samam' samAna 'viyAhiyA-vyAkhyAtA' Desa cha 'tamhA-tasmAt' geTamA bhATe 'uDDha-Udham' strI parityAga pachI 'pAsaha-pazyata' mokSa prApta thAya cha me ziSyo! tabhe se| 'kAmAI-kAmAn' malAgAne se pu3SAye 'roga-rogavat' zAnA tulya 'adakkhuadrAkSuH' yuche te bhutanA tulya che. // 2 // zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 sUtrakRtAGgasUtre anvayArthaH (je) ye puruSAH (vinbhavaNAhiM) vijJApanAbhiH = vijJApyaMte kAmArthibhiryAstA vijJApanAH striyastAbhiH 'ajosiyA' ajuSTAH = asevitAH te (saMtinnehi) saMtIrNaiH muktaiH puruSaiH ( samaM) samaM = tulyAH, (viyAhiyA ) vyAkhyAtAH = kathitAH ( tamhA) tasmAt kAraNAt ( uDdai) Urdhvam = khIparityAgAdanantaraM yad bhavati tat (pAsaha ) he ziSyAH pazyata = mokSaM te prApnuvantIti jAnIhi ye ca ( kAmAI ) kAmAn (roga) rogavat vyAdhitulyAn (adakkhu ) adrAkSuH = dRSTavantaste saMtIrNasamAvyAkhyAtA iti || 2 || TIkA (je) ye puruSA : 'vinnavaNAhi' vijJApanAbhiH, ' ajosiyA' ajuSTAH= na sevitAH, vijJApyante kAmAthiMbhiryAstA vijJApanAH athavA vijJAvyante kAminaH kAmasevanArthaM yAbhiH tAH vijJApanA lalanAH tAbhi- anvayArtha kAmI jana jinakI vijJApanA yA AjIjI karate haiM, unheM vijJApanA kahate haiM | vijJApanA kA artha hai - strI / jo mahApuruSa striyoM ke dvArA sevita nahIM haiM, ve mukta puruSoM ke samAna kahe gae hai / he ziSyo ! strItyAga ke pazcAt jo hotA hai, use dekho arthAt yaha jAno ki ve mokSa prApta kara lete haiM / jinhoMne kAmabhogoM ko roga ke samAna dekhA ve tire hue kahe gaye haiM ||2|| - TIkArtha kAmI janoM ke dvArA jinakI vijJapti kI jAtI hai yA jinake dvArA kAmasevana ke liye kAmI jano kI vijJapti kI jAtI hai, unheM vijJApanA - sUtrArtha - kAmI jane| jemanI vijJApanA athavA AjIjI kare che, temane vijJApanA kahe che, eTale ke " vijJApanA " pattu ahIM strInuM vAcaka che. je mahApuruSo strIo dvArA sevita nathI, temane muktapuruSAnA samAna kahyA che. he ziSyA ! strInA tyAga karavAthI ze lAbha thAya che, te juvA eTale ke e vAtane jANI le ke strInA tyAga karanAra mahApuruSo mekSa prApta karI le che. jemaNe kAmabhAgeAne rAganA samAna mAnyA che, te muktapuruSAnA jevA ja che. rA - TIartha - kAmI janA dvArA jemane vijJapti (AjIjI) karAya che, athavA jemanA dvArA kAma sevanane mATe kAmIjanAne vijJapti karAya che, temane vijJApanA arthAt strI kahe che. temanA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhino TIkA pra. zru. sAdhUnAM pariSahopasarga sahanopadezaH 633 strIbhiH na juSTAH te puruSAH 'saMtinnehi' saMtIrNaiH saMsArasAgarapAragaiH muktaiH puruSaiH 'sama' samAH tulyAH 'viyAhiyA' vyAkhyAtAH kathitAH ye puruSAH strIsaparkarahitAH te muktapuruSatulyAH bhavanti / strI eva saMsArasAgarasya prayojikA tayA rahito mukto bhavati, tatsamo vA bhavati / he saMsAra ! tvAM sarvo'pi atikrAmet parantu madhye iyamavalA sabaleva prativandhikA, iyaM ca sarvathaiva baMdhakAriNI tathA narakAdijanikA ceti / taduktam "saMsAra tava dustArapadavI na dayIyasI, antarA dustarA na syu, yadi re mdirekssnnaaH||1|| arthAt strI kahate hai / unake dvArA jo puruSa sevita nahIM haiM ve saMsArasAgara ke pAragAmI muktAtmAoM ke samAna kahe gae haiN| jo puruSa strIsamparka se rahita haiM, ve mukta puruSoM ke samAna haiM, strI hI saMsArasAgara meM DabAne vAlI hai, jo usase rahita hai, yaha mukta yA mukta ke samAna hai / he saMsAra ! tujhe sabhI pAra kara jAte parantu yaha avalA sabalAjaisI bIca meM rukAvaTa hai ! yaha sarvathA bandhakAraNI hai aura naraka Adi durgatiyA~ meM le jAne vAlI hai / kahA bhI hai -"saMsAra tava dustAra" ityAdi / 'are saMsAra! yadi bIca meM yaha dustarA (jisakA pAra pAnA kaThina hai) madirekSaNAH mAdaka dRSTivAlI-kAminI na hotIM to terI yaha jo dustara padavI (mArga) hai, yaha koI dUra kI bAta na hotI arthAt tujhe pAra karanA kaThina na raha jAtA' dvArA je puruSa sevita nathI, te puruSone saMsAra sAgarane tarI janArA muktAtmAonA jevAM kahyA che, je puruSa strI saMparkathI rahita che, temane mukta puruSe jevA ja mAnavAmAM Ave che. strI ja saMsAra sAgaramAM DubADanArI che, je tenAthI rahita che. teo mukta athavA muktasamAna che. he saMsAra! tane saghaLA je pAra karI zakta, paraMtu A abaLA (strI) rUpI sabaLa rukAvaTa tArA mArganI vacce naDe che. te sarvathA bandhakAriNI che ane naraka Adi humatiyomA nArI che. urdA 54 cha -"saMsAra tava dustAra" tyAdi " saMsAra ! ne ye mA hust2|| (rene pAra 42vAnu hu'42 chanthevI), mahirakSaNa (mAdaka dRSTivALI) kAminI na hatI te tArI A je dustarA padavI (mArga) che, e koI muzkelI bharI vAta na hatI eTale ke je kAminI na hota, te tane (saMsArane) pAra karavAnu Arya na nayanata." sU. 80 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre samyakakulotpannApi kAminI puruSANAM bandhanAyaiva bhavati yathA suvarNanirmitApi zRMkhalA bandhAya bhavati / taduktam - "kAma kulakalaMkAya kulajAtA'pi kAminI / zRMkhalA svarNajAtApi baMdhanAya na saMzayaH" // 2 // strI hi mAyAkAriNI sukRtasya khaMDayitrI nRNAM khaDanakArikA tathA narakasya bhAjanaM ca bhavatIti taduktam mAyA "pramadAyutpatha"-mityAdi / "pramadAyutpathaM netuM prayatante zarIriNAm mAyAkaraNDI sukRtasya caNDI nRNAM vikhaNDI narakasya haNDI" // ityAdi strInindayA khINAmeva saMsAramUlatvakathanam / adhunApi dRzyate acche kula meM utpanna bhI kAminI puruSoM ke bandhana ke lie hI hotI hai, jaise svarNa kI bhI banI sAMkala bandhanakA hI kAraNa hai / kahA bhI hai-"kAma kulakalaMkAya" ityaadi| kAminI bhale hI satkula meM janmI ho phira bhI yaha kula ke kalaMka kA hI kAraNa hotI hai, yathA sone kI banI huI sAMkala bhI bandhana ke lie hI hotI hai, isameM saMzaya ko avakAza nahIM / , strI mAyAcAra karane vAlI, puNya kA khaMDana karane vAlI puruSoM ko khaNDa khaNDa karane vAlI tathA naraka kA pAtra hotI hai / kahA hai-"pramadA hAtpathaM netuM" ityaadi| 'sI manuSya ko unmArga meM le jAne kA prayatna karatI hai| yaha mAyA kI karaMDI hai, sukRta ko vinaSTa karane vAlI caNDI hai aura naraka kI haMDI haiM' ityAdi nindA karake striyoM ko hI bhavabhramaNa kA mUla kahA gayA hai| jevI rIte sonAnI sAMkaLa paNa banzananuM ja kAraNa bane che, eja pramANe sArA kuLamAM utpanna thayelI kAminI paNa puruSone mATe badhunanuM ja kAraNa bane che. kahyuM paNa che ke"kaam kulakalaM kAya" tyAha kAminI bhale sakuLamAM janmI hoya, paraMtu te kuLanA kalaMkanuM ja kAraNa bane che. jevI rIte senAnI sAMkaLA baMdhananuM kAraNa bane che. evI ja rIte sakulamAM janmelI hoya evI strI paNa puruSane mATe bandhananuM ja kAraNa thaI paDe che. temAM saMzayano maza 1 nathI." strI mAyAcAra karanArI, puNya nuM khaMDana karanArI, puruSano sarvathA nAza karanArI tathA na24i pAtra35 DAya che. 4thu 54 cha -"pramadA hyatpathaM netu" tyAhi strI puruSane unmArge laI javAno prayatna kare che, te mAyAnI TopalI jevI che, sukRtane nAza karanArI caMDI che ane narakanI huMDI (hAMDI) che." zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArtha bodhinI TIkA pra. a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopasarga sahanopadezaH 635 - mahAnto'pi zAstrANAM pAraMgatAH strIpAzapAzitAH saMsAramevAnuvarttante / strIvirahitA alpamedhaso'pi svecchayA dharmadhyAnAdau saMlagnA bhavanti / ataH strIsaMparkarahitA muktatulyA bhavanti puruSAH / evameva strINAM kRte puruSA api jJAtavyAH / ' tamhA' tasmAt 'uDDha' strIparityAgAdUrdhvam 'pAsA' pazyata = strIparityAgAdeva muktirbhavatIti pazyata tathA kAmAI' kAmAn ye puruSAH / 'rogavaM' rogavat 'adakkha' adrAkSuH yaH puruSaH kAmabhogAdikaM rogamiva pazyati so'pi muktasama eva bhavati // 2 // 6 punarapi upadezAntaramAha - ' agaM vaNIe hi' ityAdi / mUlam - 4 2 3 6 5 aggaM vaNiehi AhiyaM dhAraMtI rAINiyA ihaM 7 10 11 8 evaM paramA mahatvayA akkhAyA usarAibhoyaNA ||3| chAyA ayaM vaNigbhirAhitaM dhArayanti rAjAna iha / evaM paramANi mahAvratAni AkhyAtAni sarAtribhojanAni ||3|| Aja bhI dekhA jAtA hai ki zAstroM meM pAraMgata mahAn puruSa bhI strI ke bandhana meM baddha hokara saMsAra ke anukUla hI AcaraNa karate haiM, aura jo strI se rahita haiM ve alpabuddhi hote hue bhI apanI icchA se dharmadhyAna Adi meM lage rahate haiM / ataH strIke samparka se rahita puruSa mukta ke samAna hai / isI prakAra striyoM ke lie puruSako samajhane cAhie / isa kAraNa yaha dekho ki strI tyAga ke pazcAt mukti hotI hai / jisane kAma ko roga samajhA, vaha puruSa bhI mukta ke samAna hI hai // 2 // A prakAre nindA karIne strIene ja bhavabhramaNanuM mULa kahevAmAM Avela che. Aja paNa evu jovAmAM Ave che ke zAstromAM pAraMgata mahAna puruSo paNa strInA andhanamAM aMdhAine saMsArane anukULa AcaraNa ja kare che, ane je strIthI rahita che-strImAM Asakta nathI, evA puruSo alpabuddhi vALA heAvA chatAM paNa svecchAthI dharmAMdhyAna AdimAM lIna rahe che. tethI strInA saMparkathI rahita puruSAne muktAtmAonA jevA kahyA che. eja pramANe strIone mATe puruSo paNa samajavA-eTale ke je strI puruSanA saMparkano tyAga kare che, te paNa muktAtmA samAna ja che. A gAthA dvArA e vAtane pratipAdita karavAmAM AvI che ke strInA tyAga karyA bAda ja muktinI prApti thai zake che. jeNe kAmane rAga samAna mAnyA che, te puruSa paNa muktanA samAna che. !! gAthA 25 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGga sUtre anvayArthaH(iha) ihAsmin loke (vaNiehiM) vaNigbhiH (AhiyaM) AhitaM = dezAntarAdAnItaM (aggaM) ayaM prazastaM ratnAdikaM (rAINiyA) rAjAnaH (dhAraMti) dhArayati vibhrati (evaM) evamanena prakAreNa (akkhAyA) AkhyAtAni-tIrthakaradvArA pratipAditAni (sarAibhoyaNA) sarAtribhojanAni = rAtribhojanaparityAgayuktAni (paramA) paramANi utkRSTAni (mahabdhayA) mahApratAni ANAtipAtaviramaNAdIni, mahApuruSA bhAgyavantaeva dhaaryti||3|| aura bhI upadeza karate haiM--'agga vaNiehi" ityAdi / zabdArtha-'ihaM-iha isaloka meM vaNiehi-vaNigbhiH ' baniyoM ke dvArA 'AhiyaM-Ahitam' dUra dezase lAe hue 'aggaM-agyam' uttamottama vastuoM ko 'rAiNiyA-rAjAnaH' rAjA mahArAjA Adi 'dhAraMti-dhArayanti' dhAraNa karate haiM 'evaM-evam isIprakAra 'akkhAyA-AkhyAtAni' AcArya ke dvArA pratipAdita 'sarAibhoyaNA-sarAtribhojanAni' rAtri bhojana ke parityAga sahita 'paramA -paramANi' utkRSTa 'mahavyayA-mahAvratAni' prANAtipAtaviramaNa Adi mahAvratoM ko sAdhu puruSa dhAraNa karate haiM // 3 // - anvayArtha - jaise vyApAriyoM dvArA dezAntara se lAye hue uttama ratna Adi ko yahAM rAjA loga dhAraNa karate haiM, isI prakAra tIrthakara dvArA pratipAdita rAtri bhojanaviramaNasahitaprANAtipAtaviramaNa Adi mahAvratA ko mahApuruSa bhAgyavanta hI dhAraNa karate haiM // 3 // 4jI suutr||2 paTeza mA cha -" aga vaNiehi" tyAha zahAtha 'iha-iha' sabhA 'vaNipahi-vaNigbhiH' pani dvArA 'AhiyaAhitamU 62 dezathI sAsa 'agga-azyam' uttamottama vastumAne 'rAiNiyA-rAjAnaH' rAta maDarAna vagere 'dhArati-dhArayanti dhA24 42 che evaM-evamU' yA are 'akkhAyAAkhyAtAni' mAyAnA dvArA prAtahata 'sarAibhoyaNA-sarAtribhojanAni' rAtri mAnanA parityAganI sAtha 'paramA-paramANi' pRSTa 'mahavyayA-mahAvratAni' pratipAta viramaNa vagere mahAvratone sAdhupurUSa dhAraNa kare che. 3 -suutraath:jevI rIte vyApArIo dvArA paradezamAMthI lAvavAmAM AvelAM uttama ratna Adikane rAjAe dhAraNa kare che, e ja pramANe tIrthakara dvArA pratipAdita rAtri bhejanaviramaNa sahita prANAtipAta viramaNa Adi mahAvratane bhAgyazALI puruSo ja dhAraNa kare che. AvA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samartha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopasarga sahanopadezaH 637 TIkA 'iha, asmin loke 'vaNiehiM vaNigbhiH 'Ahiye' AhitaM = dUradezAdAnItam 'agaM' agrayam prazastaM ratnAdi 'rAINiyA' rAjAnaH 'dhAraMtI' dhArayanti ' evaM ' anena prakAreNa 'akkhAyA, AkhyAtAni = tIrthakaradvArA AkhyAtAni pratipAditAni 'sarAibhoyaNA' sarAtribhojanAni = rAtribhojanaviramaNasahitAni 'paramA' para - mANi = paramotkaSTAni 'mahavyayA' mahAvratAni paMca sAdhubhireva dhAryante / yathA vaNigbhirdUra dezAdAnItAni mahArharatnAni rAjAno dhArayanti, tathA tIrthakarapratipAditAni sarAtribhojanaviramaNapaMca mahAvratAni sAdhupuruSairdhAryamANAni bhavanti / te ke sAdhavaH ye saMyamAnuSThAne siMha iva zUrA bhavanti, stryAdisaMparkarahitA bhavantIti bhAvaH // 3 // - TIkArtha isa loka meM vyApAriyo dvArA dUra dezAntara se lAye hue uttama ratna Adi ko rAjA mahArAjA dhAraNa karate haiM, isI prakAra tIrthakara ke dvArA kathita rAtribhojanaviramaNa ke sAtha utkRSTa pAMca mahAvratoM ko sAdhu puruSa hI dhAraNa karate haiM / Azaya yaha haiM jaise dUra dezase vyApAriyoM dvArA lAe hue uttama evaM mahAn puruSoM ke yogya ratnoM ko rAjA dhAraNa karate haiM, usI prakAra tIrthakaroM ke dvArA nirUpita rAtribhojanaviramaNa sahita pAMca mahAvratoM ko sAdhu puruSa hI dhAraNa karate haiM / sAdhu bhI vahI dhAraNa karate haiM jo siMha ke samAna zUra hote haiM aura strI Adi ke samparka se rahita hote haiM ||3|| - artha - bahumUlya A lAkamAM vyApArIo dvArA dUra dUranA dezAmAMthI lAvavAmAM AvelA uttama ratna vagerene jevI rIte rAjA mahArAjA dhAraNa kare che, eja pramANe tIthaMkara dvArA upardiSTa rAtribheAjanaviramaNu sahita utkRSTa pAMca mahAvratAne sAdhu puruSo ja dhAraNa kare che. A kathananu tAtparya e che ke dUra dUranA dezeAmAMthI vyApArIo dvArA ratnAdikAne lAvavAmAM Ave che tene koi sAdhAraNa manuSya dhAraNa karI zakatA nathI. paNa rAjA mahArAjAe ja dhAraNa kare che, eja pramANe tIrthaMkaro dvArA nirUpita rAtribhAjana viramaNa sahita pAMca mahAtratAne sAdhu puruSA ja dhAraNa kare che. koI sAmAnya sAdhu tene dhAraNa karI zakatA nathI, parantu siMhanA samAna zUravIra ane strIonA saMparka AdithI rahita sAdhue ja tene dhAraNa karI zake che. ! gAthA 3 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 sUtrakRtAGgasUtre je iha sAyANugA narA ajjhovavannA kAmehiM mucchiyA 9 10 14 12 15 13 11 kivaNeNa samaM pagabbhiyA na vi jANaMti smaahimaahit||4| chAyA ya iha sAtAnugA narA adhyupapannAH kAmeSu mUcchitAH / kRpaNena samaM pragabbhitA nApi jAnanti samAdhimAkhyAtam // 4 // anvayArtha:(iha) ihaloke (je narA) ye narAH (sAyANugA) sAtAnugAH= sukhazIlAH (ajjhopavanA) adhyupapannAH =RddhirasasAtagauraveSu gRddhAH, tathA (kAmehiM) kAmeSu = zabdAdiSu (mucchiyA) mUJchitAH (kivaNeNa) kRpaNena indriyaparAjitena(samaM) zabdArtha-'iha-iha' isalokameM 'je narA-ye narAH' jo manuSya 'sAyANugA sAtAnugAH' sukha ke pIche calate haiM 'ajjhovavannA-adhyupapannAH' tathA Rdvi rasa aura sAtA gairavameM Asakta hai evaM kAmehi-kAmeSu zabdAdi kAmabhogoM meM mucchiyA-mUcchitAH' Asakta hai 'kivaNeNa-kRpaNena | ve indriya laMpaToM ke 'samaM-samam samAn 'pagabbhiyA-pragalbhitAH' dhRSTatA pUrvaka kAmabhogakA sevana karate haiM 'ahiyaMpi-Ahitamapi' aise loga kahane para bhI 'samAhi-samAdhima samAdhi dharmadhyAnako 'na-na' nahIM 'jANaMti-janantIti' jAnate haiM // 4 // -anvayArthaHisa loka meM jo manuSya sukhazIla ArAma cAhane vAle hote haiM, Rddhi rasa aura sAtA ke gaurava meM Asakta haiM tathA zabdAdi kAmabhogo meM mUrchita haiM, zahA- 'iha-iha' 20 somai je narA-ye narAH' he manuSya 'sAyANugA-sAtA. nugAH' sumanI pA71 thAle cha 'ajjhokyannA-adhyupapannAH' tathA Rdvirasa bhane sAtA gaurapamA mAsata che avama 'kAmehi-kAmeSu' za6 vagaire mAgImA 'mucchiyAmUcchitAH' mAsata cha 'kivaNeNa kRpaNena' tendriya paTonA 'sama-samam' samAna 'pabbhiyA-pragasmitAH' vRSTatApUrva4 mAtu sena 42 cha 'ahiyapi-Ahitamapi' mAyA so 4aa chatai 55 'samAhi-samAdhim' samAdhi-madhyAnane 'na-na' nathI 'jANati-jAmantIti' naetA. // 4 // -sUtrAtha A lekamAM je manuSya sukhazIla ArAmane pasanda karanArA hoya che. addhi, rasa ane sAtAnA gauravamAM Asakta che, tathA zabdAdi kAmagomAM machita che, teo kRpaNonA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopasargasahanopadezaH 639 samAH(pagabhiyA)pragalbhitAH dhRSTatAM gatAH (AhiyaM vi) Ahitamapi kathitamapi (samAhi) samAdhi = dharmadhyAnarUpam (na) na (jANaMti) jAnantIti // 4 // TIkA 'iha' ihaloke 'je narA' ye narAH=ye puruSAH 'sAyANugA' sAtAnugAH sAtaM mukhaM vaiSayika sakacandanavanitAdijanyamaihikam, svargAdikaM ca pAralaukikam , tadanugacchantIti sAtAnugAH sukhAnveSiNaH |"shrmsaatsukhaani ca" ityamarokteH / tathA 'ajjJoyabannA' adhyupapannAH-RddhirasasAtagauraveSu AsaktAH tathA 'kAmehiM mucchiyA' kAmeSu mUcchitAH icchAmadanarUpeSu kAmeSu mUcchitAH kAmotkaTatRSNAH kAmeSu tRSNAvantaH 'kivaNena samaM pagabbhiyA' kRpaNena samaM pragalbhitAH kRpaNo dInaH indriyAdhInastena tulyaM dhRSTatAM gatAH / athavA ubhayakAlapratilekhanAdikAnAM kriyANAmakaraNenA'lpadoSeNa saMyamo na nazyatIti pramAdayantaH ye kRpaNo ke samAna arthAt indriyoM dvArA parAjito ke samAna dhRSTatA ko prApta haiN| ve kahI huI bhI samAdhi ko nahIM jAnate haiM // 4 // -TIkArthaisa jagat meM jo manuSya mAlA candana strI Adi dvArA hone vAle isa loka saMbaMdhI caiSayika sukha kA tathA svarga Adi pAralaukika sukha kA hI anveSaNa karate rahate haiM, tathA jo Rddhigaurava, rasagaurava aura sAtAgaurava meM Asakta haiM aura jo icchA tathA madanarUpa kAmoM meM mUrchita haiM-kAmabhogoM kI tIvra lAlasA vAle haiM-kAmo meM tRSNAvAn haiM, ve indriyoM ke adhIna DhITha hokara kAmabhogoM kA sevana karate haiN| athavA donoM samaya pratilekhana na karane se yA alpa doSa se saMyama naSTa thoDe hI ho jAegA, aisA socane vAle samAna eTale ke Indri dvArA parAjitanA samAna dhRSTatAyukta ja che. evA purUSane samAdhidharma samajAvavA chatAM paNa teo samajatA nathI. eka __ - - A lekamAM je manuSya mALA, candana, strI Adi dvArA prApta thatAM A lekanA vaiSayika sukhanuM ane svargAdi pAralaukika sukhanuM ja anveSaNa (dha) karatA rahe che, tathA jeo trAddhigaurava, rasagIrava ane sAtagauravamAM Asakta che, ane jeo IcchA tathA madana rUpa kAmamAM mUchita che-kAmagonI tIvra lAlasAvALA che, teo indriyenA dAsa banIne kAmagInuM sevana karyA kare che ane tema karavAmAM bilakula lajajA ke saMkoca anubhavatA nathI. athavA "bane samaya pratilekhanA (palavaNa) na karavAthI athavA nAnAM nAnAM doSo thaI javAthI saMyama gheDo ja naSTa thaI javAnuM che ! " e vicAra karanArA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 sUtrakRtAGgasUtre indriyalolupena samaM dhRSTatAyantaH, itthaMbhUtAH asaMyatAH puruSAH 'AhiyaM vi samAhi' AkhyAtamapi samAdhim AkhyAtaM kathitamapi samAdhi-samAdhidharmam paraproccAritamapi 'na jANaMti' na jAnanti / asmin loke yaH puruSaH sukhamevAnveti, tathA RddhirasasAtagauraveSu AsaktaH, tathA kAmabhogAdi lolupaH sa indriyaparAjitaH sana tulya eva kAmasevane dhRSTaH sa kathitamapi dharmadhyAnAdikaM na jAnanti / prathamaM prAyaH zRNotyeva nahi, kadAcit zratamapi azratamityupekSate / zravaNe kRtAdaropi naivAvadhArayituM zaknoti-iti bhAvaH // 4 // punarapi upadezAntaraM prastauti sUtrakAraH-'cAheNa jahA' ityAdi / 2 movicchae abala hAra 10 1.3 abale hoi gavaM pacoie vAheNa jahA va viccha 12 se aMtaso appathAmae nAivahai avale vi sIyai // 4 // _ chAyA- . cAhena yathA yA vikSato'balobhavati gauH pracoditaH / sontazo'lpasthAmA nAtivahatyabalo viSIdati // 5 // pramAdazIla puruSa haiM ve indriyalolupa ke samAna dhRSTatA vAle haiN| isa prakAra ke asaMyamI puruSa samAdhidharma ko kahane para bhI nahIM samajhate haiN| abhiprAya yaha hai-isa loka meM jo puruSa sukha kI hI talAza meM rahatA hai Rddhi rasa sAtAgaurava meM Asakta hai tathA kAmabhoga Adi meM lolupa hai, vaha indriyoM se parAjita hokara parAjitoM ke samAna hI kAmasevana meM dhRSTa ho jAtA hai| vaha kahane para bhI dharmadhyAna Adi ko nahIM jAnatA hai| prathama to vaha sunatA hI nahIM, kadAcit sunA to bhI anasunA kara detA hai, AdarapUrvaka sunatA bhI hai to use samajha nahIM paataa||4|| puruSo pramAdazIla ja che. teo Indriyalolupa mANasenA jevA ja dhRSTa che. evAM puruSane game teTaluM kahevAmAM Ave, te paNa samAdhidharmane teo samajatA nathI. A kathanano bhAvArtha e che ke-AlekamAM je manuSya sukhanI ja zodhamAM rahe che, trAddhi, rasa ane sAtagauravamAM Asakta rahe che. tathA kAmogAdAmAM ja lupa rahe che, teo indriyo dvArA parAjita thaIne parAjitenA samAna ja (gulAmonI jema) kAmasevana mAM dhRSTa (lajajA rahita) thaI jAya che. temane game teTaluM kahevAmAM Ave chatAM paNa dharmadhyAna Adine teo jANatA ja nathI. sAmAnya rIte te AvA mANase dharmadhyAnI vAtaja sAMbhaLatA nathI ane kadAca sAMbhaLe che, te eka kAnethI sAMbhaLIne bIjA kAnethI kADhI nAkhe che. kadAca Adara pUrvaka sAMbhaLe che, to tene samajI zakatA nathI, 54 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAbaMbodhinI TIkA pra. . a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopasargasahanopadezaH 641 % 3D anvayArtha:(jahA) yathA vA (yANa) vAhakena (vicchae) vikSataH tADitaH (pacoie) pracoditaHpreritaH (abale gavaM) abalo gauH dulo gauH na pracalati kintu (se) saH (appathAmae) alpasthAmA =alpasAmarthyavAn (abale) abalo = durbalaH (aMtaso ) aMtazaH maraNAntamapi (nAivahai) nAtivahati-bhAraM voTu samarthoM na bhavati api tu (visIyai) viSIdati paMkAdau iti // 5 // sUtrakAra punaH upadeza karate hai-"yAheNa jahA" ityAdi / zabdArtha-'jahA-yathA' jisaprakAra 'bAheNa-vAhena' gADIvAn ke dvArA 'vicchae-vikSataH' cAbuka mArakara 'pacoie-pracoditaH' prerita kiyA huA 'abale gavaM-abalo gauH' durbala baila calatA nahIM hai, paraMtu 'se-saH' vaha 'appathAmae-alpasthAmA' alpasAmarthya yAlA 'abale-abalaH' durbala baila 'aMtaso-antazaH' maraNa paryantabhI 'nAiyahai-nAtivahati' bhAravahana nahIM kara sakatA hai paraMtu 'visIyai-viSIdati' kIcaDa Adi meM phaMsakara kleza bhomatA hai // 5 // -anvayArthajaise vAhaka (gADIvAn) ke dvArA tADanA pAne para aura prerita hone para bhI durbala baila calatA nahIM, sAmarthyahIna aura nirvala hone ke kAraNa maraNa paryanta bhI yaha bhAra vahana karane meM samartha nahIM hotA, kintu kIcaDa Adi meM phasa kara duHkhI hotA hai // 5 // sUtrA2 mAgaNa paheza mApatA cha - "vAheNa jahA" tyA: zahAtha-'jahA-yathA' prAre 'vAheNa-vAhena' gADIvAnA dvArA 'vicchaevikSataH' yA 4 bhArIne 'pacoIe-pracoditaH' prerita 42 'abale gaya-abalo gauH' humaNa yAsatA nathI, paraMtu 'se-sa' te 'appayAmae-alpasthAmA' 2065 sAmathyApA 'avale-abalaH' durma maha 'aMtaso-aMtazaH' bharaNa paryanta 5 'nAivahai-nAtivahati' sA2yana 42 zateo nathI paraMtu 'visIyai-viSIdati' 65 bajeremA isAne se bhagave che. je pa . -:suutraarth:gADuM hAMkanAra mANasa dvArA game teTalI mArapITa Adi karavAmAM Ave te paNa durbaLa baLada cAlato nathI. sAmarthyahIna ane nirbaLa hovAne kAraNe te maraNa paryata paNa bhArane vahana karI zakavAne samartha hete nathI, e baLada te pitAnI kamajorIne kAraNe kAdava AdimAM phasAIne duHkhI ja thAya che. pApA su. 81 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 sUtrakRtAGgasUtre TIkA 'jahA' yathA 'vAna vAhena rathacAlakena 'vicchae vikSataH - vi- vizeSaNa kSataH kazAtastADitaH san 'pacoie' pracoditaH prerita: 'abale' abala: = durbala:gavaM' pracalituM na zaknoti daurbalyAt kintu 'se' saH 'appathAmae' alpasAmarthyavAn 'abale 'avala: balarahita: 'aMtaso' antaza: 'nAivaha ' nAtivahati bhAraM nAtivahati, bhAravahane samartho na bhavati, api tu 'visIyai, viSIdati paMkAdau magnaH atizayena duHkhI bhavati / yathA vAhakena kazAdinA tADito'pi durbalo gavAdiH kliSTaM mArga nAtikrAmati / apitu alpasAmarthya hetunA viSamamArge klizyati / kintu svalpabalAt bhAravahanaM naiva karoti tathA kAmAdiSu Asakospi pazcAdante duHkhI bhavatIti bhAvaH ||5|| - TIkArtha jisa prakAra rathacAlaka (gADIvAna) ke dvArA koDe se tADita hone para bhI durbala baila apanI durbalatA ke kAraNa calane meM samartha nahIM hotA, api tu sAmarthya, hIna aura balahIna ho kara bhAravahana nahIM karatA hai, kIcaDa Adi meM pha~sa kara atyanta duHkhI hotA hai / abhiprAya yaha hai ki gADI calAne vAlA yadi durbala baila ko tADanA kare to bhI vaha viSama mArga meM cala nahIM sakatA aura bhAra vahana karane meM samartha nahIM hotA, usI prakAra kAma Adi me Asakta puruSa bhI anta meM duHkhI hotA hai ||5|| -: TIartha : ratha athavA gADIne joDavAmAM Avela niLa ane sArathi athavA gADIvALA game teTalI lAkaDIenA prahAra kare, game teTalA cAbUka phaTakAre, chatAM paNa bhAravahana karavAne asamartha evA te kamajora aLada tene vahana karavAne samartha thai zakatA nathI. evA kamajora baLada Akhare kAdavakIcaDamAM phasAi paDIne du:khI ja thAya che. jevI rIte kamajora aLadane game teTalA mAravAmAM Ave chatAM paNa te viSama mArga para gADI kheMcI zakatA nathI, ene kAdava kIcaDamAM phasAi paDIne du:khI ja thAya che. eja pramANe kAmabhogAmAM Asakta puruSane game teTalA upadeza ApavAmAM Ave, ane paraleAkanA ( narakAdinA) bhaya batavavAmAM Ave. tepaNa te samajatAja nathI. ane ante du:khI ja thAya che. / gAthA pA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra.zra. a. 2 u. 2 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH 643 punarapyupadizati sUtrakAraH-evaM kAmesaNa, ityAdi / mUlamevaM kAmesaNaM viU ajasue pahaeja sNyvN| kAmI kAme Na kAmae laddhe pAvi ala chAyAevaM kAmaiSaNAyAM vidvAn adyazvaH prjhyaatsNstbm| kAmI kAmAna kAmayet labdhAn vApyalavdhAn kutshcit||6|| anvayArtha (evaM) evam uparyuktaprakAreNa(kAmesaNa)kAmeSaNAyAM zabdAdyupabhogarUpAyAM(viU) vidvAn nipuNaH ( ajjamue) adyazvaH (saMthayaM ) saMstayam=paricayaM kAmaiSaNAm sUtrakAra punaH upadeza dete haiM-"evaM kAmesaNaM" / zabdArtha-evaM-evam' upayukta prakAra se 'kAmesaNa-kAmeSaNAyAm' zabdAdi viSayoM ke anveSaNa meM 'viU-vidvAn' nipuNa puruSa 'ajjasue-adyazvaH' Aja yA kala 'saMthavaM-saMstavam' viSaya bhoga kI eSaNA ko 'pahaeja-prajahyAta' choDa deveM aisA vicAra hI karatA hai paraMtu 'kAmI-kAmI' kAmI puruSa 'kAme-kAmAn' kAma bhogoM kI 'na kAmae-na kAmayet' kAmanA na kare evaM 'laddhe vAvi-labdhAn api' prApta hue kAmabhogoM ko bhI 'aladdha-alabdhAn' na mile ke samAna 'kaNhui-kutazcit' usameM kabhI Asakti na kareM // 6 // -anvayArthaisa prakAra zabdAdirUpa kAmoM kI gaveSaNA meM nipuNa puruSa aisA sUtrA2 14ii yA pramANe upadeza Ape cha-" eva kAmesaNa" tyAdi zahAtha - 'evaM-evam' 5yuta prAthI kAmesaNa-kAmeSaNAyAM' za4 pagere viSayonA sanveSabhA 'viU-vidvAn' nipuNa 535 'ajasue-adyazyaH' 2007 athavA se 'sathava-saMstavam' viSayAganI meSAne 'pahAja-prajahyAt' chADI 6 vA diyaa| 42 cha 52tu ch|utaa nathI, paraMtu 'kAmI-kAmI bhI 535 'kAme-kAmAn ma. mogAnI 'na kAmae-na kAmayet' manA nA 42 mevam 'laddhe vAvi-labdhAn api prApta thye| AbhAgAne 575 'aladdhA-alabdhAn' nA bhatyAnA samAna 'kaNhui-kutazcit' temA kadI paNa Asakti nA kare che 6 . -:suutrth:eja pramANe zabdAdi rUpa kAmabhogenI gaveSaNa (dha, talAza) karavAmAM nipuNa zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 sUtrakRtAGgasUtre (pahaejja) prajahyAt evaM cintaye deva kevalaM na tu tyajati parantu 'kAmI' kAmIpuruSaH (kAme) kAmAneya (na kAmae) na kAmayet nAbhilaSet, tathA (laddhe vAvi) labdhAn prAptAnapi kAmabhogAn (aladdhe) alabdhAn (kaNhui) kutazcidityevaM cintayediti // 6 // TIkA'evaM' evam anenaiva prakAreNa 'kAmesaNaM viU' kAmepaNAyAM vidvAn kAmAnvepaNe nipuNaH puruSaH / atra 'kAmesaNA ityatra saptabhyarthe dvitIyA''rSatvAt 'ajjasue' adyazvaH, adya paradine vA, 'saMtha' saMstavam paricayaM kAmabhoga sambandham 'pahaejja' prajayAt kevalaMciMtayatyeva na tu tyajati, parantu kAmI puruSaH 'kAme Na kAmae' kAmAna kAmayet viSayAdikaM naiva cintayeta, na vA taM svIkuryAdeva 'laddhe vAvi' labdhAnapi kAmabhogAn 'ala he kaNhuI kutazcidalavdhAniya cintayet, kAmI puruSaH kAmamahaM tyakSyAmi jhaTiti eveti kevalaM cintayatyeva socatA hai ki kAmabhogoM ko Aja tyAgaDhuMgA kala tyAgaDhuMgA, kintu tyAgatA nahIM hai, yAstavameM kAmabhoga kI abhilASA hI nahIM karanI cAhie aura prApta hue kAmabhogo ko aprApta sarIkhA kara denA cAhie // 6 // -TIkArthaisI prakAra kAmabhogoM ke anveSaNa meM catura puruSa, Aja yA kala kAmabhogoM kA parityAga kara dU~gA, aisA socatA hai para vaha socata mAtrahI hai, tyAga karatA nahIM hai, parantu vAstava meM kAmabhogoM kI icchA karanA hI ucita nahIM hai / jo kAmabhoga prApta hai unhe' aprApta sA kara denA caahie| arthAta choDa denA caahie| abhiprAya yaha haiM. ki kAmI puruSa aisA socatA rahatA hai ki maiM kaampuruSa e vicAra kare che ke "AjathI ja kAmone tyAga athavA kAlathI tyAga karIza" paraMtu te kAmabhegono tyAga karI zakato nathI. vivekavAna puruSe kAmagenI IcchA ja na karavI joIe kadAca anAyAse kAmagonI prApti thaI jAya, te paNa te kAmabhegene aprANa jevAM karI devA joIe. temAM Asakta thavuM joIe nahIM. 6 eja pramANe kAmagomAM Asakta puruSa e vicAra kare che ke "Aje kAmagAne tyAga karIza, kAle tyAga karIza," paraMtu te A vicArane amalamAM mUkI zakato nathI. kharI rIte te kAmagonI IcchA ja karavI joIe nahIM, eTaluM ja nahIM paNa je kAmago prApta thatA hoya, temane aprApta jevAM ja karI nAkhavA joIe. A kathanane e bhAvArtha che ke kyAreka mANasa kAmagIne cheDavAne vicAra kare zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 3 sAdhanAM pariSahopasargasahanopadezaH 645 na tu kadAcidapi taM kAmaM tyajati, icchAmAtraM bhavati tyAgaviSayakama, na tu tyajati, taduktam "nopabhoktuM na ca tyaktuM, zaknoti vissyaannrH| asthi nirdezanaH zveva, jihayA leDhi kevlm||1||" iti| tasmAtkAmaviSayiNI kAmanaiva na kAryA / yadi kadAcit bhAgyavazAt upasthitA api bhaveyuH kAmAH, tadA labdhAnapi tAn alavdhAniti matvA tatrA''saktiM naiva kuryAt , niHspRho bhavediti bhaavH||6|| anantarakathanena kAmabhogAnAMtyAgaH pradarzitaH, kintu teSAM kAmabhogAnAM kathaM tyAgaH kartavyaH, teSAM svIkAre ko dossH| nahi anukUlavastunaH tyAgaH saMbhavati / na ca kAmAdInAM duHkhAnuSaktatyA, khakAraNatvAcca tyAgo vidheya iti bhogoM kA Aja tyAga kara dUMgA, kala tyAga kara dUMgA, parantu vaha tyAga karane meM samartha nahIM hotaa| kahA bhI hai-"nopabhoktuM na ca tyaktuM ityAdi / 'jaise dantahIna zvAna asthi ko jIbha se cATatA mAtra hai, usI prakAra durbala manuSya na to kAmabhogoM ko bhoga sakatA hai aura na tyAga hI sakatA hai| parantu sarvottama yahI hai ki kAmabhogoM kI kAmanA hI na kI jAya / kadAcit bhAgya se kAmoM kI prApti anAyAsa ho jAya to bhI unheM aprApta sarIkhA kara denA cAhie, arthAt unameM Asakta nahIM honA cAhie // 6 // pUrvokta kathana ke dvArA kAmabhogoM ke tyAga kI preraNA kI hai, kintu unakA tyAga kisa prakAra karanA cAhie aura unakA svIkAra karane meM doSa kyA hai ? anukUla pastu kA tyAga nahIM kiyA jA sakatA / duHkhoM se yukta hone yA duHkhoM kA kAraNa hone se unakA tyAga karanA ucita hai, aisA che-anete Aja cheThuM, kAla choDIza, e vicAra karyA kare che, paraMtu te kAmabhogane kadI 55 tyA 42rI zate nathI. 5 -"nApabhoktu na ca tyaktu" jevI rIte dAMtavinAne kUtare asthine mAtra jIbha vaDe cATe ja che, eja pramANe durbaLa mANasa kAmone bhegavI zakatA nathI ane temane tyAga paNa karI zakato nathI" A mATe sArAmAM sArI vAta e ja che ke kAmaganI kAmanA ja karavAmAM na Ave kadAca sagavaza kAmagonI anAyAse prApti thaI jAya to temane aprAsa jevA karI nAkhavA joIe, eTale ke te kAmamAM Asakta thavuM joIe nahIM. e gAthA 6 pUrvokta kathana dvArA kAmagenA tyAganI preraNA ApavAmAM AvI che, paraMtu temane tyAga kevI rIte karavo joIe ane temane svIkAra karavAthI zI hAni thAya che? anukULa vastune tyAga karato nathI. kadAca evuM kahevAmAM Ave ke duHkhothI yukta hovAne kAraNe athavA duHkhanuM kAraNa hovAne kAraNe temane tyAga kare joIe, te ahIM evI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 sUtrakRtAGga sUtre vAcyam' yadi evaM matistadA vacmi-mokSasya tyAgaH kathaM na vihitaH, tasyApi anekavidhakaSTakAryajanyatvAt / na hi duHkhasaMyogAt tyAgo yuktaH / kintu duHkhaparihArAyayatnAtizayo vidheyaH / 'nahi mRgAH santIti zAlayo nopyante" iti nyAyAt , ityAzaGkAyAM-kAmAdInAmasAratvena duHkhaparaMparAjanakatvAt kAmaH tyaktavya evetyupadizati sUtrakAraH-'mA pacchA asAhuyA' ityAdi / mUlam mA pacchA asAhuyA bhave accehi aNusAsa appagaM / ahiyaM ca asAhu soyai, se thaNai paridevai bahU // 7 // chAyAmA pazcAdasAdhutA bhaved atyehi anuzAdhi AtmAnam / adhikaM cAsAdhuH zocate sa stanati paridevate bahuH // 7 // kahA jAya to maiM yaha kahatA hU~ ki mokSa kA bhI parityAga karanA cAhie kyoMki yaha bhI aneka prakAra ke kaSToM se prApta hotA hai| duHkhoM kA saMyoga hone se unakA tyAga kara denA ucita nahIM hai hA~ duHkho se bacane kA hI khUba prayatna karanA cAhie / kahAvata hai -" na hi mRgAH santIti zAlayo nopyante" iti nyAyAt hariNa hai ataeva dhAnya hI bonA baMda nahIM kara diyA jAtA / isa AzaMkApara ataeva sUtrakAra yaha upadeza karate haiM ki kAma Adi nissAra haiM aura duHkho kI paramparA ko utpanna karate haiM -"mA pacchA asAhuyA" ityAdi paNa karI zakAya ke melane paNa parityAga kare joIe, kAraNa ke aneka prakAranA kaSTo sahana karyA bAda mekSanI prApti thAya che. duHkhane saMga utpanna karanArA hovAthI temane tyAga karavo ucita nathI, hA, duHkhethI bacavA mATe khUba prayatna karavo joIe. kahyuM paNa che 3-" nahi mRgAH santIti zAlayo nopyante" " 72NAMmA cha, mATe dhAnyanu pAvatara ja baMdha karI do, evuM koI svIkAratuM nathI " eja pramANe duHkhano saMga hevAthI kAmagane paNa tyAga karavAnuM kaI kahete tene paNa svIkArI zakAya nahIM. A zaMkAnu nivAraNa karavAne mATe sUtrakAra kahe che ke kAmabhoge nisAra che ane duHkhanI paraMparAnA na cha'-" mA paccho alAhuyA" tyA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArthabodhinI TIkA pra. a. sAdhUnAM pariSahopasarga sahanopadezaH anvayArtha:-- ( pacchA) pazcAt (mA) mA ( asAhuyA bhave) asAdhutA kugatigamanAdi rUpA bhavet, ataH (accehi ) atyehi viSayasaMgAdAtmAnaM mocayetyarthaH, (appagaM) AtmAnam (aNusAsa) anuzAdhi = AtmanaH zAsanaM kuru (asAhu ) asAdhuH = hiMsAdikArI puruSa : (ahiyaM ca) adhikaM ca (soyai) zocati (se) saH (thaNai) stanati= sazabdaM niHzvasiti tathA ( bahU parideva ) bahu paridevate (bahu) atyadhikaM paridevate vilapati // 7 // TIkA'pacchA' pazcAt ' mA asAhuyA bhave' na bhavatu iti vicArya, ' accehi asAdhutA mA bhavet durgatau gamanaM appagaM ' atyehi viSayasevanataH zabdArtha - ' pacchA - pazcAt' pIche 'mAmA' nahIM asAhuyA bhaye - asAdhutA bhavet durgatigamana ho isaliye 'accehi- appagaM ' ' atyehi - AtmAnam' viSayasevana se apane AtmAko alaga karo 'aNuzAsa- aNuzAdhi ' zikSA do 'asAhu-asAdhuH' hiMsAdi karane vAlA asAdhu puruSa 'ahiyaM ca - adhikaM ca' adhika rUpase 'soya - zocati' zoka karatA hai 'se- saH' vaha 'thaNai - stanati' adhika cillAtA hai tathA 'bahU parideva - bahu paridevate' adhika rUpa se vilApa karatA hai ||7|| anvayArtha 647 - bAda meM kugati gamana Adi rUpa asAdhutA na ho ataH apanI AtmA ko viSayoM se pRthak kara lo, AtmA para zAsana karo asAdhu puruSa ko saMyama rahita puruSa ko zoka karanA par3atA hai UcI vAse lenI par3atI hai aura atyanta vilApa karanA par3atA hai ||7|| -- TIkArtha pathAt asAdhutA na ho arthAt durgati meM gamana na karanA paDe, aisA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 zabdArtha- 'pacchA-pazcAt' pAchaNa 'mA-mA' nana 'asAhuyA bhave- amAdhutA bhavet' durgati gamana thAya bheTUsA bhATe 'accehi atyehi appama AtmAnam' viSaya sevanathI AtmAne / bhane potAnA AtmAne 'aNuzAsa- aNuzAdhi zikSA Ayo 'asAhu - asAdhuH' DisA vagere khAvANA sAdhupu3Sa 'ayi ca adhika ca' adhi 35thI soya - zocati' zo 42 che 'se saH' te 'thaNai stanata' padhAre mubhI pADe che tathA bahu parideva bahu paridevate' padhAre upathI vidyAya mere che. // 7 // -:sUtrArtha: pAchaLathI ( A bhavanuM AyuSya pUrU karIne) du`tigamana Adi asAdhutAnI prApti na thAya, te bhAvanAthI AtmAne viSayAmAMthI alaga karI do. AtmA para zAsana ko A sAdhu puruSane (saMyama rahita puruSane ) zeAka karave paDe che, nisAsA nAkhavA paDe che ane atyanta vilApa karavA paDe che. u :- TIartha : manuSyabhava saMbaMdhI AyuSya pUrU karIne asAdhutA prApta na thAya-durgatimAM javu na Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 sUtrakRtAjI AtmAnaM pRthakkuru / 'aNusAsa' anuzAdhi, AtmAnamiti zeSaH / viSayasevanema AtmA adhogati yAtIti, ato viSayasevanaM na karttavyamityevamAtmAna mupadiza, he bhavya ! 'asAhu' asAdhuH puruSaH sadasadvivekarahitaH 'ahiyaM ca adhikam 'soyai' zocati = paramAdhArmikaiH narakAdau pIDayamAno duHkhamanubhavati 'se thaNai' sa stanati-tiryakSu vA kSudhAdivedanAgrasto'tyartha stanati sazabdaM nizca siti, tathA 'bahu paridevai' bahu paridevate krandati 'hA mAtamriyate ityAdi vilapati maraNAnantaraM durgatau pAto naiva bhavediti viSayasevanAt svAtmAnaM pRthak kuryAt tathA svAtmAnaM zikSayeta - yataH kSaNamAtrasukhajanakabahukAladuHkhajanakamokSavipakSabhUtakAmabhogAnAsevamAnAH bahuzokaM kurvanti, anekazo vicAra kara anuzAsana karo arthAt aisA upadeza karo ki viSayasevana se AtmA adhogati ko prApta hotA hai, ataeva viSayoM kA sevana karanA ucita nahIM hai he bhavya ! jo puruSa asAdhu hai arthAt sat asat ke viveka se rahita hai, vaha naraka Adi gatiyoM meM paramAdhArmikoM dvArA pIDita hokara duHkha kA anubhava karatA hai / tiryaMca gati meM utpanna hokara bhUkha Adi kI vedanAoM se grasta hokara atyanta duHkhita hotA hai tathA 'hAya mAtA, marA' ityAdi rUpa se Akrandana karatA hai / tAtparya yaha hai ki AtmA ko durgati meM girane se bacAne ke lie viSayasevana se pRthak karanA cAhiye aura use sIkha denI cAhiye, kyoMki kSaNa bhara sukha dene vAle aura cIrakAla taka duHkha denevAle tathA mokSa ke paDe, e vicAra karIne anuzAsana karo. eTale ke AtmA para zAsana kare. e upadeza Apa ke viSayenuM sevana karavAthI AtmAne adhogatimAM javuM paDe che, tethI viSanuM sevana karavuM te ucita nathI. he bhavya ! je puruSa asAdhu che. eTale ke sat asanA vivekathI rahita che. te narakAdi gatiomAM parAmika dvArA khUba ja pIDita thaIne atyanta duHkhane anubhava kare che, kadAca tiryaMca gatimAM pazu Adi rUpe tenI utpatti thAya, te tene bhUkha, tarasa Adi vedanAo sahana karavI paDe che. "o bApare ! marI gaye" ItyAdi rUpeAkaMda karavA chatAM paNa te duHkhamAMthI te chuTakAro meLavI zakato nathI. A kathanane bhAvArtha e che ke AtmAne durgatimAM paDate aTakAva hoya, te tene tene viSaya sevanathI pRthapha karavo joie, ane tenA para aMkuza rAkhavo joIe. tene evI zikhAmaNa devI joIe ke kSaNa bhara sukhadenArA ane dIrgha kALa sudhI duHkha denArA tathA mokSanA vidhI kAmagInuM sevana karanArA jene narakAdi durgatimAM utpanna thaIne khUba ja zoka sahana kare paDe che; aneka vAra AkaMda karavuM paDe che. paramadhAmika deve dvArA zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArtha bodhinI TIkA pra. a. a. 2 u. 3 sAdhUnAM parISahopasarga sahanopadezaH 649 rudanti, narakanigodAdau anantakAlaM paribhramati ca, ato viSayasevanaM na karttavyam / viSayasevanenaiva viSayiNAM jIvAnAM janmamaraNAdayo bhavantItyAdi - rUpeNa Atmano'nuzAsanaM vidheyamiti bhAvaH // 7 // punarapi samupadizati - 'i' ityAdi / mUlam 5 4 iha jIvayameva pAsahA taruNae vAsasayassa tuTTai / 12 8 10 9 11 ittaravAse ya bujjhaha giddha narA kAmesu mucchiyA ||8|| chAyA no iha jIvitameva pazyata taruNa varSazatasya truTati | itvaravAsaM ca budhyadhyaM gRddhanarA kAmeSu mUcchitAH // 8 // virodhI kAmabhogoM kA sevana karane vAle jIvoM ko bahuta zoka karanA paDatA hai, aneko bAra rudana karanA paDatA hai aura ananta kAla taka naraka nigoda Adi meM paribhramaNa karanA paDatA hai / ataeva viSayoM kA sevana nahIM karanA cAhiye / viSayasevana se hI jIvoM ko janma maraNa karanA paDatA hai / isa prakAra AtmA kA anuzAsana karanA cAhiye ||7|| "i" ityAdi / punaH upadeza karate haiN| zabdArtha - 'iha - iha' isa loka meM 'jIviyameva - jIvitameva ' jIvana ko hI 'pAsahA - pazyata' dekho 'vAsasayassa - varSazatasya' sau varSakI AyuvAle puruSakA bhI jIvana 'taruNa-taruNe yuvAvasthA meM hI 'tuTTa - truTyati' naSTa ho jAtA hai yaha jIvana ko 'ittaravAse ya- itvaravAsaM ca' thoDe dinake nivAsa tulya 'bujjhaha- budhyadhvam' samajo 'narA narAH' kSudra manuSya 'kAmesu kAmeSu' zabdAdi temane narakAvAseAmAM asahya trAsa ApavAmAM Ave che, evA jIvAne anaMtakALa sudhI naraka nigeAda Adi durgatimAM bhramaNa karavuM paDe che. tethI viSayAnu sevana karavu joie nahIM. viSayAnu sevana karavAthI ja jIvAne janma maraNu karavA paDe che. A prakAre AtmAnu anuzAsana karavuM joie. / / gAthA 75 iha AgaLa upadeza ApatA sUtrakAra kahe che ke 8 zabdArtha- 'iha - iha' mA sobhAM 'jIviyameva - jIvitameva' lavanane 4 'pAsahApazyata' va 'vAsasayassa varSazatasya' so varSAMnI AyuSyavANA 3Sa pazu vana 'taruNa-taruNe' yuvAna avasthAmA 'tuTTai truTayati' naSTa vanane 'ittavAse ya-isaravAsa ca' thoDA divasanA nivAsa tulya 3. 82 thahA laya che mA 'yujjhaha- budhyadhvam - zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 - " ityAdi Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 sUtrakRtAmane anvayArtha:(iha) ihAsmin loke (jIviyameva) jIvitameva (pAsahA) pazyata (pAsasayassa) varSazatasya = varSazatAyuSo'pi (taruNae ) taruNe= yuvAvasthAyAmeva (tuTTaI) truTayati = vinazyati, idaM jIyanaM (ittaravAse ya) itvaravAsa= stokaniyAsakalpam (bujjhaha) budhyadhvaM (narA) narAH laghuprakRtayaH puruSAH (kAmesu) kAmeSu =zabdAdiSu (giddhA) gRddhibhAvaM prAptAH (mucchiyA) mucchitAstatraivAsaktamanasaH narakAdiyAtanAmApnuvantIti // 8 // TIkA'iha' ihaloke 'jIviyameva' jIvitaM jIvanameya 'pAsaha' pazyata, yat 'pAsasayassa' varSazatasya = varSazatasyApi zatagharSAyuSkasyApi puruSasya jIvanam 'taruNae' kAmabhogo meM 'giddhA-gRddhAH' gRddhibhAva yukta hokara 'mucchiyA-mUcchitAH' usameM hI Asaktiyukta hokara narakAdi yAtanA kA anubhava karate haiM // 8 // - anvayArthaisa loka meM jIvana ko hI dekho| sau varSa taka jIne vAlA puruSa kA jIvana bhI taruNAvasthA meM hI naSTa ho jAtA hai / ataH isa jIvana ko alpakAlIna nivAsa ke samAna hI smjho| phira bhI sAdhAraNa jana kAmabhogoM meM gRddha hokara aura unameM mUrchita hokara naraka Adi kI yAtanA prApta karate haiM / 8 / TIkArtha-- isa loka meM jIvana ko dekho sau varSa vAle kA jIvana bhI yuvAvasthA meM hI naSTa ho jAtA hai / ataeva isa jIvana ko thoDe hI dinoM kA nivAsa samanne 'narA-narAH' kSudra manuSya kAmesu-kAmeSu' zavda vagere AbhAgAbhA 'giddhAgRddhAH' zRddhimA yukta tha ne 'mucchiyA-mUcchitAH' temAM yAsatiyuta ya ne naI vagere yAtanAne anubhava kare che. 8 nA -suutraathA lekamAM manuSyanA jIvanane ja vicAra karo. bhale manuSyanuM jIvana 100 varSanuM kahevAmAM AvyuM che, paraMtu keI kaI vAra taruNAvasthAmAM paNa te jIvanane anta AvI jAya che tethI A jIvanane apakAlIna nivAsanA samAna ja mAne. A prakAranI pari sthiti hovA chatAM paNa sat asanA viveka vinAnA manuSya kAmamAM vRddha ane mUrSita thaIne narakAdinI yAtanAo prApta kare che. te ___-:TIAya :manuSyanuM jIvana to juo ! keTaluM badhuM alpakAlIna che! bhale tene 100 varSanu mAnavAmAM AvatuM hoya, chatAM yuvAvasthAmAM paNa te pUruM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAtha vodhinI TokA pra. . a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopasargasahanopadezaH 651 taruNe, yuvAvasthAyAmeva 'tuTTai' truTayati-nazyati AvIcimaraNena pratikSaNaM vizarArusvabhAvatvAt 'ittaravAse ya yujjhaha' itvaravAsaM ca budhyadhvam-alpadinanivAsamiya jAnItha sAgaropamApekSayA katipayanimeSamAtratvAt , 'giddhanarA'-gRddhanarAH-narAlaghuprakRtayaH gRddhAH-gRddhibhAvaM prAptAH kSudramanujAH, 'kAmesu kAmabhogAdau 'mucchiyA' mUJchitAH - narakAdigatiM gacchanti, asmin saMsAre'nyavastUnAM jIvanopakaraNAnAM tu kA kathA samastasukhasAdhanaM jIvanameva anityatayA''ghrAtaM pazyata / idaM jIvanamAvIcimaraNena pratikSaNaM kSIyate / athavA--adhyavasAnanimittasyarUpopakramakAraNena kazcit zatAyurapi yuvAvasthAyAmeva mriyate / yadvA tato'pi nyUne bayasi maraNamApnoti / athavA -asmin manuSyaloke sarvato'dhikaM zatavarSamAyuH tadapi varSazatAnte nazyati / idamapyAyuH, sAgaropamakAlA'pekSayA'tinyUnameva, ato'lpasamayavAsatulyameva tadAyuH / AyuSaH samajho / parantu tuccha prakRti ke loga kAmabhogo meM Asakta aura mUJchita hokara naraka Adi kugatiyoM ko prApta hote haiM / Azaya yaha hai ki isa saMsAra meM jIvanopayogI anya vastuoM kI to bAta hI kyA samasta sukhoM ke sAdhana isa jIvana ke sambandha meM hI vicAra kro| yaha jIyana anityatA dvArA AghrAta hai - anitya hai kSaNa kSaNa meM Ayukarma ke dalikoM kA nirjIrNa hone rUpa AvIcimaraNa se isakA vinAza ho rahA hai / athavA tIvra adhyavasAya evaM zastrAdinimitta rUpa upakramoM dvArA sau varSa taka jIne vAlA puruSa bhI taruNa avasthA meM hI maraNa zaraNa ho jAtA hai / yA isa manuSyaloka meM sau varSa kI Ayu sabase adhika ginI jAtI hai / vaha bhI sau varSa ke anta meM samApta ho jAtI hai / yaha Ayu bhI sAgaropama kAla ko apekSA atyanta nyUna hai / ataeva itanI Ayu bhI alpthaI jatuM hoya che. tethI A jIvanane thoDA divasanA nivAsa rUpa samaje. A vAtane paNa grahaNa nahI karanArA tuccha prakRtivALA loko kAmamAM Asakta ane mUrzita thaIne narakAdi durgatiomAM utpanna thaIne asahya yAtanAo bhegave che. tAtparya e che ke-A saMsAramAM jIvanopayogI anya vastuo viSe bhale vicAra na kare, paraMtu samasta sukhanA sAdhana rUpa A jIvanane te jarA vicAra karo ! A manuSyajIvana anitya che, kSaNe kSaNe AyukarmanA dalikonA nijIrNa thavA rUpa AvI cimaraNanI apekSAe te tene vinAza thaI rahyuM che athavA manuSyanuM AyuSya 100 varSanuM bhale gaNatuM hoya, paNa tIvra adhyavasAya ane zastrAdi nimitta rUpa upakrama dvArA mANasa yuvAvasthAmAM paNa maraNane zaraNa thAya che. kadAca kaI mANasa pUrA 100 varSa sudhI jIve, to paNa eTale kALa sAgaropama kALanI apekSAe atyanta nyUna che. tethI ATalA Ayudhdhane zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 sUtrakRtAGgasUtra etAdRzImabasthAM saMpazyanto'pi kSudramanujA viSayabhogeSu AsaktA bhUtvA narakAdiyAtanAsthAnaM labhante iti bhAvaH // 8 // mUlam je iha AraMbhanissiyA AttadaMDA egNtluusgaa| gaMtA te pAvalogayaM cirarAyaM AsuriyaM disN||9|| chAyA ya iha AraMbhanizritA AtmadaNDA ekAntalUSakAH / gantAraste pApalokakaM cirarAtramAsurikAM dizam // 9 // kAlIna nivAsa jaisI hI hai / Ayu kI aisI dazA dekhate hue bhI jo jIva kSudra haiM vehI viSayabhogoM meM Asakta hokara naraka Adi yAtanA sthAnoM ko prApta karate haiM // 8 // zabdArtha-'iha-iha' isa lokameM 'je-ye' jo manuSya 'AraMbhanissiyA-ArambhanizritAH' hiMsAdi sAvadha anuSThAnoM meM Asakta haiM 'AttadaMDA-AtmadaNDAH' AtmAko daMDa denevAle 'egaMtalUsagA-ekAntalUpakAH, aura ekAntarUpase prANi yoM ke ghAtaka haiM 'te-te' ve puruSa 'pAvaloyaM-pApalokam' pApaloka arthAt narakameM 'cirarAyaM-cirarAtram' bahutakAla paryanta 'gaMtA-gantAraH' jAne vAle hote haiM aura 'AsuriyaM disaM-AsurI dizam' AsurI dizAmeM jAte haiM arthAt devAdhama hote haiM // 9 // (jIvanane) alpakAlIna nivAsa samAna samajIne mANase saMyamamAM pravRtta thavuM joIe ane cintAmaNi jevA manuSya jIvanane sArthaka karavuM joIe. paraMtu AyunI AvI dazA dekhavA chatAM paNa kSudra jI viSayomAM Asakta thaIne A mahAmUlA mAnava jIvanane vyartha gumAvI besIne narakAdi yAtanA sthAnamAM utpanna thaIne asahya duHkhanuM vedana kare che. e gAthA 8 che zamhA-'iha-iha' 2somA 'je-ye' manuSya 'Ara bhanissiyA-ArambhanizritAH' sA mere sAvadha anuSThAnAmA sAsarata cha 'AttadaMDA-AtmadaNDAH' yAtmAna 6devaavaa|| 'ega talUsagA ekAntalUSakAH' bhane sAnta35thI prAliyAnA ghAta cha 'te-te' te 535 'pAyaloya-pApalokam' papasa marthAt nabhA 'virarAya-cirarAtram' gh| samaya 5 ta 'gatA-gantAraH' yA DAya che 'Asuriya disa-AsurI dizam' athavA AsurI dizAmAM jAya che arthAt devAdhama thAya che. 1 9 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopasarga sahanopadezaH 653 anvayArtha (iha) ihaloke (je) ye manuSyAH (AraMbhanissiyA) AraMbhanizritAH, AraMbhe SaTkAyamadanalakSaNe tatparAH, (AttadaMDA) AtmadaNDA:-AtmAnaM daNDabhitAraH (egatalUsagA)ekAntalUpakAH-ekAntataH prANinAM dhAtakAH(te)te puruSAH(pAvaloyaM) pApalokaM --narakam (cirarAya ) cirarAtraM -- bahukAlaparyantam (gaMtA) gantAro bhavanti, tathA bAlatapazcaraNAdinA kadAcid devo bhavettathApi (AsuriyaM disaM) AsurI dizaM yAMti devAdhamA bhavantIti // 9 // TIkA 'iha je' iha ye manuSyAH AraMbhanissiyA' AraMbhanizritAH hiMsAdisAvadyAnuSThAne ratAH, 'attadaMDA' AtmadaNDAH Atmano daNDadAtAraH svaparAtmaghAtakAH, egaMtalUsagA' ekAntalUSakAH ekAntataH prANinAM hiMsakAH 'te' te puruSAH 'pAvalogayaM pApalokaMnarakAdiloka gaMtA'gantAro bhavaMti 'cirarAyaM cirarAtraM cirakAlamitiyAvat 'AsuriyaM --anvayArthaisa loka meM jo SaTkAya ke upamardanarUpa AraMbha meM tatpara haiM, apanI AtmA ko daMDita karane vAle haiM aura prANiyoM ke ghAtaka haiM, ve cirakAla ke lie pApalokagAmI haiN| kadAcit ve bAlatapa Adi karake deva ho jAe~ to bhI AsurI dizA ko prApta hote haiM arthAt adhamadeva hote haiM // 9 // -TIkArthajo manuSya hiMsA Adi sAvadya anuSThAnoM meM rata haiM, AtmA ko daNDita karane vAle haiM arthAt sva para ke ghAtaka haiM, ekAnta hiMsaka haiM, ye pApaloka arthAta naraka Adi meM jAne vAle haiM aura vahA~ cirakAla taka nivAsa karate haiM, sUtrArtha... A lekamAM jeo chakAyanA jIvonI hiMsA rUpa AraMbhamAM tatpara che, te pitAnA AtmAne daMDita karanArA che. ane ekAMtathI prANionA ghAtaka che, teo dIrgha kALane mATe pApalekamAM (narakAdimAM) gamana kare che. kadAca bAlatapa Adi karIne teo lekamAM utpanna thaI jAya, te paNa adhama deva rUpe ja utpanna thAya che ke 9 che __-ttiije manuSya hiMsA Adi sAvadya anuSThAnomAM ja nirata (pravRtta) rahe che, AtmAne daMDita karanArA eTale ke svaparanA ghAtaka che, ekAnta rUpe hiMsaka che, teo pApalekamAM (narakAdi durgatimAM) ja janArA che. teo tyAM dIrgha kALa sudhI nivAsa kare che. kadAca zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 sUtrakRtAGgasUtre disaM' AsurIM dizaM gacchanti parapreSyAH kilbipikA devA'dhamA bhavanti mahAmohaprabhAvAt / yeSAM cittamAkulitaM te itthaMbhUtAH puruSAH manuSyaloke sAvadyakarmAnuSThAnaM kRtvA AsaktipUrvakam narakAdyadhogatiM prApnuvanti, tathA ye AtmAnamapi daNDayanti, evamekAntarUpeNa prANinaM hiMsanti, athavA satkarmaNo vinAzakA manuSyAH pApinAM lokaM narakAdikam A vanti / tathA tAdRzasthAne cirakAlaM nivasanti yadi kadAcit bAlatapasaH prabhAvAt devA api bhaveyuH tadApi asuradizAmevA''muvanti, devasthAne'pi dAsabhUtA adhamadevA eva bhavanti, na tutkRSTA devA bhavantIti bhAvaH // 9 // mUlam-- 2 4 5 6 7 Naya saMkhayamAhujIvitaM tahaviya bAlajaNo ya paga bhaI / 12 10 13 paccuSpanneNA kAriyaM ko daTuM paralAya mAgate // 10 // chAyA kAryamAhujIvitaM tathApi ca bAlajanazca pragalbhate / pratyutpannena kArya ko hI paralokam AgataH // 10 // athavA mahAmoha ke prabhAva se dUsaroM ke AjJAkArI kilviSaka Adi deva hote haiM / jinakA citta Akulita haiM, aise puruSa manuSyaloka meM AsaktipUrvaka sAvadha kriyAe~ karake narakAdi adhogati ko prApta karate haiM / tathA jo AtmA ko bhI daNDita karate haiN| isa prakAra ekAntarUpa se prANI kI hiMsA karate haiM / athavA satkarmakA vinAza karane vAle manuSya pApiyoM ke loka ko prApta karate haiM aura usa loka meM cirakAla paryanta nivAsa karate haiM / kadAcit bAlatapasyA ke prabhAva se ve devagati prApta kara leM to bhI ama deva hI hote haiM, arthAt devoM ke dAsa hokara rahate hai, utkRSTa deva nahIM // 9 // pAlatapanA prabhAvathI temane devagatinI prApti thAya che, te tee bIjA devenA AjJAkArI kilpiSaka Adi adhama devA rUpe ja utpanna thAya che. jemanu citta Akulita hoya che evAM puruSA manuSyalAkamAM AsakitapUrvaka sAvadya kriyAo karIne narakAdi ardhAgatimAM gamana kare che. tathA jee AtmAne paNa daDita kare che athavA ekAnta rUpe prANIonI hiMsA kare che, evA saka nA vinAza karanArA (duSkRtya karanArA) manuSyA narakAmaMDa pApaleAkamAM utpanna thaine dIrgha kALa panta tyAM yAtanAo sahana karyAM kare che kadAca khalatapasyAnA prabhAvathI temane devagatinI prApti thAya, te paNa tee adhama deva rUpe ja-devAnA dAsa rUpe ja utpanna thAya che, utkRSTa deva rUpe utpanna thatA nathI ! gAthA 9 tA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokA pra. zru a. 2. u. 3 sAdhUnAM pariSahopasaga sahanopadezaH 655 anvayArthaH'jIviyaM' jIvitam 'saMkhayaM' saMskAryam (Na ya Ahu) na cAhuH na kathayanti truTitasUtravatsaMdhAtuM na zakyate jIvatamityarthaH,(taha vi ya)tathApi ca(bAlajaNo)bAla jano'jJAnI (pagabhai) pragalbhate-pApakarmaNi dhRSTo bhavati, sa cAjJa evaM cakti'paccuppannena kAriyaM' pratyutpannena kAryam-vartamAnakAlayatinA sukhenaiva kAryam prayojanam (paraloyaM) paralokaM narakAdikaM svargAdikaM vA (daTuM) dRSTvA (ko)kaH (Agae) AgataH iti // 10 // zabdArtha-'jIviyaM-jIvitam' jIvanako 'saMkhayaM-saMskAraryam' saMskAra karane yogya 'Na ya Ahu-nacAhuH' sarvajJoM ne nahIM kahA haiM arthAt truTita sUtra ke jaise sAMdhane yogya nahIM hai 'taha vi ya-tathApi ca' tobhI 'bAlajaNo-bAlajanaH ajJAnI puruSa 'pagabhai-pragalbhate' pApa karma karane meM dhRSTatA karate haiM ve aisA kahate haiM ki 'paccupannena kAriyaM-pratyutpannena kAryam' vartamAna sukha kA hI mujhe prayojana hai 'paraloyaM-paralokam' narakAdika svargAdika paralokako 'daTuM dRSTvA' dekha kara 'ko-kaH' kauna 'Agae-AgataH' AyA hai // 10 // -anvayArtha~ jIvana saMskArya nahIM hai arthAt TUTe hue dhAge ke samAna punaH jor3A nahIM jA sakatA aisA tIrthakara bhagavAn kahate haiM phira bhI ajJAnI jana pApakarma karane meM dhRSTatA karate haiM / ve kahate hameM to vartamAnakAlIna sukha se hI prayojana hai, svarga naraka Adi paraloka kauna dekha kara AyA hai ? // 10 // Avail-'jIviya-jIritam' yanane 'sakhaya-saMskAya m' 2212 42vA yogya 'Na ya Ahu-na cAhu.' sarvajJAye Dasa nathI arthAt truTita sUtaranI sebha sAMdhA yogya nathI 'tahavi ya-tathApi ca te 5 'bAlajaNo-bAlajanaH' manI 535 'pagabhai-pragahamate' pA5 4 42pAmA dhRSTatA 42 cha, tesA me 4 cha / 'paccupannena kAriyapratyutpanna kAryam' yatamAna sumanu bhane prayozana . 'paraloya-paralokam' naI pore va bagere 524ne 'daMDu-dRSTravA' ne 'ko-kaH' o 'Agae-AgataH' bAvyuM che. 10 | sUtrArtha (Aya. 10) / jIvana saMskArya nathI eTale ke tUTelA dorAnI jema pharI sAMdhI zakAya evuM nathI, chatAM paNa ajJAnI puruSo pApakarma karatAM lajajA ke saMkeca anubhavatA nathI. teo evuM kahe che ke amAre to vartamAnakAlIna sukhanuM ja prayajana che, svarga, naraka Adi paraleka kaNa jeIne AvyuM che, 10 | zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre TIkA'jIvitaM jIvanam 'saMkhayaM' saMskAryam, saMskArakaraNayogyam 'Na ya Ahu' na cAhuH na ca sarvajJena kathitam / 'tahavi ya' tathApi ca 'bAlajaNo' bAlajano mUryo bAla ica avivekI 'pagabhaI, pragalbhate pApakarmaNi dhRSTo bhavati / sa evaM kathayati / 'paccuppanneNa kAriyaM pratyutpannena kAryam tAtkAlikasukhenaivA'smAkaM prayojanaM vidyate 'paraloya paralokam 'darcha, dRSTyA 'ko Agae' ka AgataH, na kopIti bhAvaH, yadi kazcit paralokaM dRSTvA Agato bhavet, tadA paralokaM zraddhAM kRtvA tadarthamaihikasukhaM parityajya duHkhabahule karmaNi pravRttiH cArutarA syAt , na tvevam tasmAt vaiSayikasukhAyaiva pravRttiH karaNIyeti vadantyevamajJAninaH / bhAvArthastvayam-sarvajJena kathitaM yat truTitaM jIvitaM saMghAtuM na ko'pi smrthH| tathAhi -TIkArthayaha jIvana saMskAra karane yogya nahIM hai arthAt TUTe hue AyuSya ko punaH joDa nahIM sakate aisA sarvajJa kahate hai tathApi avivekI jana pApakarma ke sevana meM DhiThAi karate haiN| unakA kathana hai - hameM to vartamAna se tAtparya hai arthAt vartamAna kAlIna mukha se hI prayojana hai / kauna paraloka dekhakara AyA hai? koi paraloka dekhakara AyA hotA to paraloka para zraddhA karake usake lie ihaloka saMbaMdhI sukha kA parityAga karake duHkhoM kI bahulatA vAle karma meM pravRtti karanA acchA rahatA hai / parantu aisA to hai nahIM, ataeva vaiSayika sukha ke lie hI pravRtti karanA cAhiye / yaha ajJAnI jIvoM kA kathana hai| bhAvArtha yaha hai - sarvajJa ne kahA hai ki TUTI hui Ayu phira nahIM sAMdhI jA sktii| kahA bhI hai -"daMDakaliyaM karittA" ityAdi / rAta TImA kadAca tUTelA derAne sAMdhI zakAya che, paNa tUTelA jIvanane sAMdhI zakavAne kaI samartha nathI, evuM sarvajJa bhagavAnanuM kathana che. chatAM paNa avivekI manuSya pApakarma sevavAnI dhRSTatA kare che. teo evuM kahe che ke "amAre to vartamAnakALane sukha sAthe ja nisbata che, paraloka joIne keNa AvyuM che? keI paleka jaIne AvyuM hota te paralekanI vAta para zraddhA mUkIne tene mATe A lekanA sukhane parityAga karIne duHkhanI bahulatAvALAM karmomAM (tapasyA AdimAM pravRtta thavAnuM ucita gaNata paraMtu evuM te che nahIM, tethI viSayika sukhane mATe ja pravRtti karavI joIe. A prakAranuM kathana ajJAnI manuSya kare che. - A gAthAne bhAvArtha e che ke - sarvajJa tIrthakarAe kahyuM che ke tUTelA Ayudhyne sAdhI zatu nathI. 4hya pAche 3-"daMDakaliya karittA vaccati hu" tyAha zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokA pra. . a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopatargasahanopadezaH 657 "daMDakaliyaM karittA vaccaMti hu rAiyo ya divasA ya / AusaMbellaMtA gatA puNa puNo nivattaMti" ||1|| iti|| "AyuSyakSaNa eko'pi svarNakoTizatairapi / taccennirarthakaM nItaM kA nu hAnistato'dhikA // 1 // " "yadatItaM puna:ti srotaH zIghramapAmiva // " ityAdi / tathApi ajJAninaH pApakarmaNi bhraSTA eva bhavanti, na tato nivrtnte| ta evaM kathayanti asmAkaM vartamAnamukhenaiva prayojanaM vidyate, paralokaM dRSTvA kaH samAgata iti // 10 // ___ evaM pUrvoktaprakAreNeha lokamAtre vidyamAnasukhAbhilASiNA pAralaukikasukhaM tiraskurvANena nAstikena yaduktaM tasyottaramekAdazagAthayA dadAti aura dina Ayu kI avadhi ko daMDaghaTI ke pramANa se kSINa karate hue vIta rahe haiM / jo ekavAra vyatIta ho jAte haiM, ve phira lauTa kara nahIM Ate "AyuSyakSaNa eko'pi" ityAdi / Ayu kA eka kSaNa bhI araboM svarNamuharoM se bhI nahIM kharIdA jA sakatA / agara vaha nirarthaka calA gayA to usase bar3I hAni aura kyA ho sakatI hai ? vega se bahatA huA jala jaise lauTa kara nahIM AtA, usI prakAra vyatIta huA samaya phira nahI lautttaa"| phira bhI ajJAnI jana pApakarma meM dhRSTa hI hote haiM, usase nivRtta nahIM hote / ve kahate haiM - hameM to vartamAna ke mukha se hI prayojana hai' kauna paraloka dekhakara AyA haiM ? // 10 // "jevI rIte retaghaDImAMthI reta kSaNe kSaNe ochI thatI rahe che, eja pramANe rAta ane divaso AyuSyanI avadhine kSINa karatAM karatAM vyatIta thaI rahyA che. je divaso athavA kSaNo eka vAra vyatIta thaI jAya che, te pharI pAchA AvavAnA nathI." __ "AyuSyakSaNa eko'pi" ityAhi- sonaamhaa| hevA chatai Y AyunI eka kSaNa paNa kharIdI zakAtI nathI, je te nirarthaka gumAvI beThAM, te tenA karatAM adhika hAni bIjI kaI hoI zake ?" "vegathI vahetuM pANI jevI rIte pAchuM AvatuM nathI, eja pramANe vyatIta thayela samaya paNa pAcho Avato nathI." jIvananI kSaNabhaMguratAne jANavA chatAM paNa ajJAnI manuSya pApakarma karatAM pAchA haThatAM nathI. teo evuM kahevAnI paNa dhRSTatA kare che ke- "amAre te A lekanA sukha sAthe nisbata che, paraleka koNe je che! I gA. 10 che zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 sUtrakAraH - 'adakkhuva' ityAdi / 2 mUlam - 1 4 adakkhuva dakkhuvAhiyaM sahasu adavakhudaMsaNA | sUtrakRtAGgasUtre 7 haMdi hu suniruddhadaMsaNe moha NijjeNa kaDeNa kammuNA // 11 // chAyA apazyavat pazyavyAhRtaM zraddhatsva apazyadarzana | gRhANa suniruddhadarzana: mohanIyena kRtena karmaNA // 11 // anyayArthaH (adakkhuva) apazyat pazyatIti pagyo na pazyo'pazyo'ndhaH tadvat tatsadRza ! isa prakAra isa loka saMbaMdhI sukha ke hI abhilASI aura pAralaukika sukha kA tiraskAra karane vAle nAstika ke kathana kA uttara sUtrakAra gyArahavIM gAthA meM dete haiM- " adakkhuva" ityAdi / zabdArtha - 'adakkhu va - apazyavat' he andhe ke samAna puruSa ' ' dakkhuvAhiyaM - pazyavyAhRtam' sarvajJake kahe hue AgamoM meM 'sahanu - zraddhasva' zraddhA karo 'adakkhudaMsaNA - apazyadarzana' he sarvajJa darzana vAle ! 'mohaNijjeNa- mohanIyena' mohanIya ' kaDeNa - kRtena' svayaM kiye hue 'kammuNA - karmaNA' karma se suniruddha daMsaNe - muniruddhadarzana: ' jinakI jJAna dRSTi naSTa hogaI hai vaha sarvajJokta AgamoM ko nahIM mAnatA hai 'haMdi hu - jAnIhi ' aisA nizraya jAno // 11 // -anvayArtha he apazyat arthAt andhe ke samAna sarvajJakathita Agama para zraddhA A prakAranA A leAkanA sukhanI abhilASAvALA ane pAralaukika sukhanA tiraskAra karanArA nAstikAnA kathananeA 11mI gAthAmAM sUtrakAra A pramANe uttara Ape che "adakakhuva" dhatyAhi zabdArtha -- 'a kkhuva - apazyavat' De ! sAMdhaNAnA samAna 3Sa ! 'khuvAhiyapazyAhRtam' sarvajJaye Desa bhAgabhobhAM 'saddahasu zraddhatsva' zraddhA rANo adakkhu daMsaNA - apazyadarzana' he ! sarvajJa darzanapANAo ! 'mohapijje ga- mohanIyena' moDanIya 'kaDeNa-kRtena' pote uresa 'kammuNA-karmaNA' urbhathI 'suniruddhada saNe - suniruddhadarzanaH' premanI jJAnadRSTi naSTa tha ga te sarvajJo bhAgabhIne mAnato nathI ''dihujAnIhi ' meSu nizcita lage. // 11 // sUtrA he apaNyavat ! (AMdhaLA samAna puruSa !) sarvajJa dvArA kathita Agama para zraddhA zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayA bodhinI TokA pra. zru. a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopasargasahanopadezaH 659 he andhatulya ityarthaH, (dakkhuvAhiyaM) pazyavyAhRtaM sarvajJoktAgamaM (sadahasu) zraddhatsva-tasmin zraddhAM kuru (adakkhudasaNA) he apazyadarzana (mohaNijjeNa) mohanIyena (kaDeNa) kRtena (kammuNA) karmaNA (suniruddhadaMsaNe) suniruddhadazanaH puruSaH sarvajJoktAgamaM na pazyatIti (haMdihu) nizcayena gRhANa-jAnIhi // 11 // TIkA'adakva va' apazyavat pazyatIti pazyaH na pazyo'pazyo'ndhaH tattulya ityapazyayat, he andhatulya nAstikaprANin ? he pratyakSamAtragrAhitvena kAryAkAryAnabhijJa 'dakkhuvAhiyaM pazyavyAhRtam pazyati kevalAlokena savai sadA vastujAtaM yaH saH pazyaH sarvajJaH tena pazyena vyAhRtaM pratipAditaM zAstraM zraddhatsva sarvajJapratipAditazAstre zraddhAM kuru, pratyakSamAtrasya kara, he apazyadarzana upArjita kiye hue mohanIya karma ke kAraNa jisakI dRSTi pUrI taraha avaruddha ho gaI hai, vaha puruSa sarvajJokta Agama para zraddhA nahIM karatA // 11 // -TIkArthajo dekhatA hai vaha 'pazya' kahalAtA hai, jo nahIM dekhatA yaha 'apazya kahA jAtA hai / apazya kA artha hai-andhA, jo apazya ke samAna hai use apazyavat kahA gayA hai| he apazyavat nAstika pazya arthAt kevalajJAna darzana ke Aloka ke dvArA sadaiva samasta bastu ko dekhane vAle arthAt sarvajJa dvArA praNIta zAstra para zraddhA kara, aura pratyakSa mAtra vastu ke Agraha kA parityAga kara de / akele pratyakSa pramANa ko svIkAra karane para pitAmaha Adi sambandhI samasta vyavahAra lupta ho jAegA / he apazyadarzana arthAt asarvajJa ke darzana rAkha. he apazyadarzana ! (asagnanI vAtamAM zraddhA rAkhanAra puruSa!) upAjita karelA mehanIya karmane kAraNe jenI dRSTi pUre pUrI viruddha thaI gaI che, te puruSa sarvokta Agama para zraddhA rAkhatA nathI. ! 11 che TA je dekhI zake che tene "pazya" kahevAya che ane je dekhI zakatA nathI tene apazya kahevAya che. apazya eTale AMdhaLe. je mANasa apazya (AMdhaLA) jevA hoya che tene "apazyavatuM" kahe che. sUtrakAra kahe che ke he apazyavat nAstika! kevaLajJAna ane kevaLadarzana rUpa prakAza dvArA samasta vastusamUhane sadaiva dekhanArA sarvajJa dvArA prata zAstra para zraddhA rAkha, ane pratyakSa vastune ja svIkAravAne durAgraha cheDI de. ekalA pratyakSa pramANane ja svIkAra karavAmAM Ave, te pitAmaha, prapitAmaha Adi saMbaMdhI samasta vyavahArane lepa thavAne prasaMge upasthita thaze. he apazyadarzana! (asarvajJAna zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka m kundali 660 sUtrakRtAGgasUtre svIkAre sarvo'pi pitAmahAdinibaMdhanA vyavahAro lupyeta / 'adakkhudasaNA' apazyadarzanaH apazyakasyA'sarvajJasya svIkRtaM darzanaM yenA'sau tatsaMbuddhau he apazyadarzana ! he nAstika svataH pratyakSadarzI bhavAn tathAvidhazAstrapramANakaH san kAryAkAryavivekA'bhAvenA'ndhatulyo'bhaviSyat, yadi sarvajJA'bhyupagamaM nA'kariSyat 'mohaNijjeNe' mohanIyena 'kammuNA'karmaNA, 'kaDeNa' kRtena svayaM kRtena mohanIyena karmaNA, 'suniruddhadasaNe' suniruddhadarzana:-suniruddhaM sarvataH avaruddhaM darzanaM samyagavabodharUpaM yasya sa tathA jinavacanazraddhAvarjitaH puruSaH sarvajJoktamAgamaM na svIkarotIti / 'hadi hu' 'haMdi' ityavyayaM 'gRhANa' ityarthe 'hu' iti nizcayo tena nizcayena gRhANa avadhAraya / he andhatulyanAstika ! sarvajJapratipAditazAstre zraddhAM kuru / he asarvajJoktA''gamapakSapAtin jIva ! yasya jJAnadRSTiH svakRtamohanIyakarmaNA'varuddhA vidyate, sa sabaijJoktamAgamaM naiva svIkarotIti gRhANa iti bhAvaH // 11 // ko svIkAra karane vAle nAstika ! Apa to svayaM pratyakSadarzI hoM, isa prakAra ke zAstra ko pramANa mAnate hue tuma kArya aura akArya ke viveka se rahita hone ke kAraNa andhe ke samAna ho jAoge. yadi sarpajJa ke siddhAnta ke anusAra nahIM caloge / svayaM upArjana kiye huve mohanIya karma ke dvArA jisakA samyak bodharUpa darzana pUrNa rUpa se avaruddha hogayA hai, aisA jina bhagavAn ke vacanoM kI zraddhA se hIna puruSa sarvajJokta Agama ko svIkAra nahIM karatA hai / aisA nizcaya samajho / ___ bhAva yaha hai --he andhe ke samAna nAstika sarvajJa dvArA pratipAdita zAstra para zraddhA kara ! he asarvajJa ke kahe Agama kA pakSapAta karanevAle jIva isa bAta ko samajha le ki jisakI dRSTi upArjita kie hue mohanIya karma ke kAraNa avaruddha ho gaI hai, vaha sarvajJakathita Agama ko svIkAra nahIM karatA // 11 // darzanane svIkAra karanAra he nAstika !) Apa te svayaM pratyakSadazI che ! je sarvanA siddhAMta anusAra nahIM cAle ane A prakAranA zAstrane pramANa mAnaze to tame kArya ane akAryanA vivekathI vihIna thaI javAne kAraNe AMdhaLA jevA thaI jaze. potAnA dvArA ja upArjita karAyelA mehanIya karmanA udayane kAraNe jenuM samyak bodha rUpa darzana pUrNa rUpe avarUddha thaI gayuM che e jina bhagavAnanA vacanamAM zraddhA nahIM rAkhanAre puruSa sarvapraNIta Agamane svIkAra karatA nathI, evuM avazya samajI le. A kathanane bhAvArtha e che ke-he AMdhaLA samAna nAstika ! sarvajJa dvArA pratipAdita zAstra para zraddhA rAkha. asarvajJa pratipAdita zAstra pratye pakSapAta rAkhanArA he apazyadarzana nAstika ! tuM A vAtane barAbara samajI le ke upArjita karelA mohanIya karmane kAraNe jenI daSTi avaruddha thaI gaI che, e puruSa ja sarvajJaprarUpita Agamane svIkAra karatA nathI. e gAthA 11 che zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 3 sAdhUnAM parISahopasarga sahanopadezaH 661 punarapyupadezAntaramadhikRtyAha sUtrakAraH-'dukkhI mohe' ityAdi / mUlamdukkhI mohe puNo puNo nividejja silogapUyaNa / 8 7 13 12 12 10 evaM sahie ahipAsae Ayatulle pANehiM sNje||12|| chAyAduHkhI mohaM punaH punanirvindeta zlokapUjanam / evaM sahito'dhipazyed AtmatulyAn prANAn saMyataH // 12 // anvayArthaH(dukkhI) duHkhI jIyaH(puNopuNo) punaH punaH (mohe) moham prApnoti (silogapUyaNaM) zlokapUjanam stutisaMstavam (nivideja) nirvindeta parityajet sUtrakAra punaH upadeza karate haiM- "dukkhI mohe" ityAdi zabdArtha-dukkhI-duHkhI' duHkhI jIva 'puNo puNo-punaH punaH' bAra bAra 'mohe-moham' avivekako prApta karatA hai 'silogapUyaNaM-zlokapUjanam' ataH sAdhu apanI stuti aura pUjA 'niviMdejja-nirvindeta' tyAgadeve 'evaM-evam isa prakAra 'sahite-sahitaH' jJAnAdiyukta 'saMjae-saMyataH' sAdhu 'pANehiMprANAn' prANiyoM ko 'Ayatulle-AtmatulyAn' apane samAna' ahiyAsaeadhipazyet' dekhe // 12 // -anvayArtha-- duHkhI jIva yAra vAra moha ko prApta hotA hai sAdhu puruSa zloka zlAghA ko arthAt prazaMsA sanmAna Adi ko tyAga aura samyag jJAnAdi 2101 25 mApatA sUtra452 4 cha / " dukkhImAhe" tyAta zahAtha-'dukkhI-duHkhI' humI 05 'puNo puNo-punaH punaH' pAra pAra 'mohe-- moham' mayi ne prAta 43 cha 'silogapUyaNa zlokapUjanam' ata: sAdhu potAnI stuti ane pUta 'nivideja-nivideta' chADI he 'evaM--evam' 2mA prAre 'sahite-sahitaH' jJAna pothI yuta 'sajae- saMyataH' sAdhu pANehi-prANAn' prANuigAne 'Ayatulle-- AtmatulyAn' potAnA samAna 'ahipAsae-adhipazyet' du. // 12 // -suutraathdukhI jIva vAra vAra mehane AdhIna bane che. sAdhuoe kaleka-kalAdhA (prazaMsA, zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre sAdhupuruSaH (evaM) evamanena prakAreNa (sahite) sahitojJAnAdiyuktaH (saMjae) saMyataHsAdhuH (pANehi) prANAn-jIvAn (Ayatulle) AtmatulyAn svasadRzAn (ahiyAsae) adhipazyediti // 12 // TIkA'dukkhI' duHkhI, asAtavedaniyatayA pratihato jIvaH, 'puNo puNo' punaH punaH 'mohe, moham, tathA ca duHkhI jIvaH punaH punaH mohaM prApnoti, ajJAnodayAt duHkhamanubhavan mUDhaH tAdRzaM tAdRzaM karma karoti yena muhurmuhurduHkhAnvitaM saMsArasAgarameya prApnoti / ato munirmohakarma hetukaM, 'silogapUyaNaM' zlokapUjanam, = AtmazlAghAM saMmAnaM ca 'niviMdeja ? nirvindeta, parityajet , / 'evaM' evamanena prakAreNa 'sahie' sahito hitena-prANihitena saha sahitaH, prANihitakArakaH jJAnAdi se yukta hokara anya prANiyoM ko apane samAna hI dekhe // 12 // --TIkArtha-- duHkhI arthAt asAtAvedanIya karma se upahata jIva punaH punaH moha ko prApta hotA hai / ajJAna ke udaya se duHkha ko anubhava karatA huA mRDha puruSa aise aise kArya karatA hai ki jisase bAra bAra dukhoM se pIr3ita hotA hai aura saMsAra sAgara ko hI prApta hotA hai / ataeva muni moha hetuka AtmazlAghA ko aura sammAna ko tyAga de / isa prakAra jJAnAdi se sampanna hokara saMyamavAn sAdhu samasta prANiyoM ko Atmatulya samajhe, kyoMki mohagrasta jIva duHkha se pIr3ita hokara bArabAra saMsAra meM hI paribhramaNa karatA hai / isa sanmAna) Adino tyAga kare joIe, ane samyapha jJAnAdithI yukta thaIne samasta prANIone Atmavata (pitAnA samAna) ja mAnavA joIe. je 12 che -TI duHkhI athavA asatAvedanIya karmanA udayane kAraNe duHkhane anubhava karate jIva vAraMvAra mehane adhIna bane che. ajJAnanA udayathI duHkhano anubhava karatA mUDha manuSya evA evA kAryo kare che, ke jene lIdhe tenuM saMsAra sAgaramAM paribhramaNa cAlu ja rahe che, ane tene duHkhothI pIDAyA ja karavuM paDe che. tethI mehahetuka AtmazlAghA ane sanmAnane munie tyAga karavo joIe. A prakAre jJAnAdithI saMpanna thaIne saMyamayukata sAdhue samasta jIne Atmatulya samajavA joIe, kAraNake mohagrasta jIva duHkhathI pIDita thaIne vAraMvAra saMsAramAM ja paribhramaNa kare che. A kAraNe saMyamI sAdhue zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zra. a2 u.3 sAdhanAM pariSahopasargasahanopadezaH 663 yuktaH 'saMjae' saMyataH sAdhuH 'pANehiM' prANAn prANinaH 'Ayatulle' AtmatulyAn 'ahipAsae' adhipazyet / yato mohagrasto jIvo duHkhAtaH san punaH punarapi saMsArameyAgacchati / ataH zloka zlAghAdibhiraspRSTo jJAnAdisaMpannaH sAdhuH sarvaprANinaH AtmatulyAneya pazyet / taduktam-"appasame maneja chappikAe" AtmasamAn manyeta Sar3akAyAniti // 12 // vratasya mahimAnaM zAstrakAro varNayati --gAraMpi ya, ityAdi / gAraM pi ya Avase nare aNupubbaM pANehiM sNje| 8 7 9 10 12 11 samatAM savvattha suvvae devANaM gacche sa logayaM // 13 // chAyA agAramapyAyasannaro'nupUrvyA prANeSu saMyataH / samatAM sarvatra suvrato devAnAM gacchetsa lokam // 13 // kAraNa prazaMsA sammAna Adi kI abhilASA se rahita aura jJAnAdi se yukta hokara saMyamI sAdhu samasta prANiyoM ko Atmatulya samajhe / kahA bhI hai"appasame mannejja" ityAdi / "chahoM kAyoM ke jIvoM ko AtmA ke samAna hI samajhanA cAhie" // 12 // zAstrakAra vrata kI mahimA kA varNana karate haiM-"gAraM pi ya" ityAdi / zabdArtha-gAraMpi ya 'agAramapi' ghara meM bhI 'Avase-Avasan' nivAsa karatA huA 'nare-naraH' manuSya 'aNupuvyaM-AnupUrvyA' kramazaH 'pANehi saMjae prANeSu saMyataH, prANihiMsAse nivRtta hokara 'sanattha-sarvatra' sabhI prANiyoM meM 'samatAM-samatAM' samabhAva rakhatA huA 'sa-saH' yaha 'suvyae-suvrataH' muvrata puruSa 'devANaM logayaM-devAnAM lokam' devatAoM ke lokako 'gacche-gacchet' jAtA hai // 13 // prazaMsA, sanmAna AdinI abhilASAne tyAga karIne ane jJAnAdithI saMpanna thaIne samasta vAne mAtmatulya bhAnAdhya. 5 cha -" apasame manneja" tyAha chakAyanA jIvone Atmavat ja mAnavA joIe" gAthA 1rA huve zAstrA2 pratanA bhaDimA pazu va cha- "gAra pi ya" chatyAdi zahAtha-'gArapi ya--agAramapi' gharabhA 59 'Avase-Apasan niyAsa 4rate 'nare-naraH' manuSya 'aNupuvya-AnupUA ' maza: 'pANehi saMjae-prANeSu sa yataH' prANa sAthI nivRtta thAne 'savvattha- sarvatra' mA prAliyAmA samatAM samatAM' samAya rAmapA 'se-saH'te suvyae--suvrataH' sutrata 535 'devANa logaya-devAnAM lokam' heyatAmAnA sabhA 'gacche gacchetU' jaya che. // 13 // zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre anvayArtha (gAraMpi ya) agAramapi ca gRhepi (Ayase) Avasan nivAsaM kurvan (nare) naro--manuSyaH (aNupuvyaM) AnupUrvyA-kramazaH (pANehiM saMjae) prANeSu saMyataH prANAtipAtavirataH (savyattha) sarvatra (samA) samabhAvaM kurvan (sa) saH (suvyae) suvrataH (devANaM logaya) devalokaM svargam (gacche) gacchediti // 13 // TIkA 'gAraMpi ya' agAramapi ca gRhamapi 'Avase' Avasan 'nare' naro manuSyaH 'aNupuSya AnupUrvyA kramazaH 'pANehiM saMjae' prANeSu saMyataH pANihiMsayA nivRttaH san 'savvattha' sarvatra trasasthAvaraNANeSu 'samatAM' samatAM samabhAvaM kurvan 'muvyae' muvrataH jinapratipAditadezavirataH dharmayuto bhUtvA 'devANaM logae' devAnAM lokaM sthAnam 'gacche' gacchet devalokaM gacchatItyarthaH / -anyayArthagRhAvAsa meM rahatA huA bhI manuSya prANiyoM kI hiMsA se nivRtta aura 'muvbaeM sarvatra samabhAva dhAraNa karatA huA suvratayAna hotA hai aura devaloka meM gamana karatA hai // 13 // -TIkArthagRhavAsa karatA huA manuSya bhI yadi anukrama se prANiyoM meM saMyata hokara arthAt prANAtipAta se nivRtta hokara rahe aura trasa tathA sthAvara jIvoM para samabhAva dhAraNa kare to vaha jinokta dezavirati se yukta hokara devaloka prApta kara letA hai / abhiprAya yaha hai ki gRhAvAsa meM rahane vAlA puruSa bhI yadi dezavirati ko aMgIkAra karake tathA samasta prANiyoM meM samatAbhAva dhAraNa karake ___ -suutraathgRhavAsa karate manuSya paNa je kame krame prANuonI hiMsAno parityAga karato jAya che ane samasta prANIo pratye samabhAva karato suvatavAna thAya che, te deva gatinI prApti karI zake che. te 13 che TIkArtha gRhavAsa karate manuSya paNa je prANAtipAta AdithA nivRtta rahe ane samasta trasa tathA sthAvara jIvo pratye samabhAva dhAraNa kare, te te jinarta dezaviratithI yukata thavAne kAraNe devalekanI prApti kare che. A kathanane bhAvArtha e che ke- gRhasthAzramamAM rahenAra puruSa paNa je dezaviratine zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samathArtha bodhinI TIkA pra. . a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopasargasahanopadezaH 665 gRhe'pi vasan puruSo yadi dezayiratimaMgIkRtya sarvaprANiSu samatAbhAvaM kurvan jinoditadharmArAdhako bhavati tadA sa devalokamavazyaM gacchatIti jinapratipAditA'hiMsAyA idaM phalaM yat gRhamAyasannapi svargagAmI bhavati, dezaviraterapi yadA IdRzI gatistadA sarva viratestu kA kthaa||13|| saMprati sarva viratemahimAnamAha 'soccA' ityAdi / mUlam soccA bhagavANusAsaNaM sacce tattha karejjuvakamaM / 10 12 savattha viNIyamacchare uMcha bhikkhu visuddhamAhare // 14 // chAyA zrutvA bhagavadanuzAsanaM satye tatra kuryAdupakramam / sarvatra vinItamatsara uJchaM bhikSurvizuddhamAharet // 14 // jinendra bhagavAn dvArA prarUpita dharma kI ArAdhanA karatA hai to avazya hI use devaloka kI prApti hotI hai / jinapratipAdita ahiMsA kA yaha phala hai ki gRhavAsa karane vAlA bhI svarga ke sukhoM kA bhoktA bana jAtA hai / jaba dezavirati se bhI esI gati kI prApti hotI hai to sarvavirati ke phala kA to kahanA hI kyA hai // 13 // aba sarvavirati kI mahimA kahate haiM-"soccA" ityAdi / zabdArtha-'bhagavANusAsaNaM-bhagavadanuzAsanam' bhagavAn ke anuzAsana arthAt Agamako 'soccA-zrutyA' sunakara 'sacce-satye' usa AgamameM kahegaye satya 'tattha-tatra' saMghamameM 'ubakkama-upakramam' udhoga 'karejja-kuryAta karate raheM 'savyattha-sarvatra' prANimAtrameM 'viNIyamacchare-vinItamatsaraH' 'matsararahita hokara aMgIkAra karIne ane samasta prANIo tarapha samatA bhAva dhAraNa karIne jinedra bhagavAna dvArA prarUpita dharmanI ArAdhanA kare to tene avazya devalokanI prApti thAya che. je deza viratine aMgIkAra karavAthI devagati rUpe phaLanI prApti thAya che. te sarvaviratinA phaLanI te vAta ja zI karavI? eTale ke sarvavirati dvArA mokSanI prApti thAya emAM kaI AzcaryanI vAta nathI. 13 ye sUtrA2 sarva vitino bhaDimA 13 cha- "secyA" tyAha zahAtha -- 'bhagavANusAsaNa-bhagavadanuzAsanam' mApAnanA anuzAsana marthAta sAmane socA-zrutvA'aicut sance satye te sAyamana anya tattha-ta' sayamamA 'uvakkama-upakramam' dho kareja-kuryAt' 42tA rahe 'samvattha-sarvatra' prAli zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre anvayArthaH __ (bhagavANusAsaNaM) bhagadanuzAsana-tIrthakarAgamaM (soccA) zrutvA--- (sacce)satye bhagavadAgamakathite(tattha)tatra saMyame(upakkama)upakramamudyogam (karejja) kuryAt (savyattha) sarvatra prANimAtre (viNIyamacchare) vinItamatsaraH vigatamatsaro bhUtyA (bhikkhU) bhikSuH (visuddhaM) bizuddhaM samastAhAradoSarahitam (uMchaM) ucchaM bhikSAmAhAram (Ahare) Aharet gRhnniiyaaditi||14|| TIkA'bhagavANusAsaNaM, bhagavadanuzAsanaM bhagavato jJAnezvaryAdisaMpannasya tIrthakarasya anuzAsanamAjJAM zAstraM yA 'soccA' zrutyA= tIrthakarasamIpe'nagArAntike yA zrApakasya vA samyagdRSTervA antikaM vA zrutvA 'sacce satye sarvathA bAdharahite AgamapratipAdite 'tattha' tatra saMyamAdau 'upakkama, upakramam, udyogam 'bhikkhU-bhikSuH' sAdhu 'visuddha-vizuddham' samasta AhAra doSase rahita zuddha uMcha-uccham' AhArako 'Ahare Aharet' lAve // 14 // ___ --anyayArthajina bhagavAna ke Agama ko zravaNa karake satya arthAt saMyama meM parAkrama karanA caahie| prANImAtra ke prati matsarabhAva kA tyAga karake bhikSu nirdoSa bhikSA ko hI grahaNa kare // 14 // --TIkArthabhagavAn arthAt sampUrNa jJAna evaM aizvarya Adi se sampanna tIrthakara ke anuzAsana ko tIrthakara bhagavAna ke samIpa, anagAra se, zrAvaka se athavA samyagdRSTi se sunakara satya arthAt saba bAdhAoM se rahita saMyama meM udyoga karanA cAhie / kyA karake bhagavAna dvArA prarUpita saMyama meM udyoga kare ? isakA mAtramA 'viNIyamacchare-vinItamatsaraH' matsa2 2hita ne 'bhikkhU-bhikSuH' sAdhu 'visuddha-vizuddham' 5 // 24 22 hopathI 2Dita zuddha 'uchauJcham' mAhArane 'AhareAharet' dAve. // 14 // -suutraathjinendra bhagavAnanA AgamanuM zravaNa karIne sAdhue satya eTale ke saMyamamAM parAkramazIla (pravRtta) thavuM joIe. teNe prANI mAtra tarapha matsara bhAvane tyAga karIne samabhAva dhAraNa karavuM joIe ane nidoSa bhikSA ja grahaNa karavI joIe. ! 14 che TIja bhagavAna eTale ke saMpUrNa jJAna ane ezvaryathI saMpanna tIrthaMkaranA anuzAsanane tIrthakara bhagavAnanI samIpe, aNagAranI samIpe, zrAvakanI samIpe athavA samyagdaSTinI samIpe zravaNa karIne satyamAM eTale ke saghaLI bAdhAothI rahita saMyamamAM pravRtta thavuM joIe. bhagavAna dvArA prarUpita saMyamamArgamAM kevI rIte pravRtta thavuM joIe ? A praznane zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TokA pra. zru a. 2. u. 3 sAdhUnAM pariSahopasarga sahanopadezaH 667 tatprAptaye 'karejja' kuryAt / kiM kRtvA bhagavatkathitasaMyamAdau udyogaM kuryAt tatrAha - 'savyastha' sarvatra prANinivahe 'viNIyamacchare' vinItamatsaraH, sarvaprANiSu matsararahito-dveSarahito bhUtvA 'bhikkhu' bhikSuH sAdhuH 'visuddha' vizuddham atizayena zuddhamAdhAkarmikAdidvicatvAriMzadoSarahitaM zAstrapratipAdyamiti yAvat / 'u~cha, ucchaM bhikSAm sAmudAnikabhikSAm 'Ahare, Aharet / jJAnezvaryAdiguNagaNopetasya bhagavatastIrthakarasya zAsanaM tatpratipAdita tapaHsaMyamAdikaM bhagavatsamIpe'nagArAdisamIpe vA zrutvA laghukarmA sAdhuH sarvaprANihitaM saMpAdayan saMyamAdiprAptaye prayatamAnaH sarvaprANiSu matsararahito gRhadArAdau vitRSNaH san tathA sarvatra rAgadveSarahitaH dvicatvAriMzadoSarahitaM zarIrayAtrAmAtranirvAhakamAhAraM jalAdikaM cAharet / saMyamaparipAlanabuddhayaiva, na tu zarIrapoSaNabuddhayA, AhArAdikamAharediti niSkRSTo'rthaH // 14 // uttara yaha hai ki samasta prANiyoM ke prati mAtsarya-dveSa se rahita hokara sAdhu ASAkarma Adi 42 doSoM se sarvathA rahita sAmudAnika bhikSA grahaNa kare / Azaya yaha hai jJAna aizvarya Adi guNagaNoM se sampanna bhagavAn tIrthakara ke zAsana ko, Agama pratipAdita tapa saMyama Adi ko, bhagavAn ke muravAravinda se athavA anagAroM se suna kara laghukarmI sAdhu samasta prANiyoM kA hita sampAdana karatA huA, saMyamAdi kI prApti ke lie prayatna karatA huA samasta jIvoM meM mAtsarya rahita hokara, ghara aura patnI Adi se virakta hokara tathA sarvatra rAgadveSa se rahita hokara, vayAlIsa doSoM se rahita evaM zarIrayAtrA mAtra meM sahAyaka AhAra aura pAnI ko grahaNa kare / abhiprAya yaha hai ki sAdhu saMyama pAlana kI buddhi se hI AhArAdika ko grahaNa kare zarIra poSaNa kI buddhi se nahIM // 14 // uttara e che ke sAdhue samasta prANIo pratye mAtsarya (Sa)thI rahita thaIne AdhAkarma Adi kara doSathI rahita sAmudAnika bhikSA grahaNa karavI joIe. A gAthAne bhAvArtha e che ke- jJAna, ezvarya Adi guNasamUhathI saMpanna evAM tIrthakara bhagavAnanA zAsanane- AgamapratipAdita tapa saMyama Adine bhagavAnanA mukhAravindamAMthI, athavA aNagAranI samIpe zravaNa karIne laghukama sAdhue samasta prANIonuM hita saMpAdana karatA thakA, saMyamAdinI prAptine mATe prayatna karatA thakA, samasta che pratye mAtsaryabhAvarahita thaine, ghara, putra, patnI AdithI virakta thaIne tathA sarvatra rAgathI rahita thaIne, 4ra doSathI rahita ane zarIrayAtrA (saMyamayAtrA) mAtramAM ja sahAyaka bane evAM nirdoSa AhAra pANI Adi grahaNa karavA joie. tAtparya e che ke sAdhue saMyamano nirvAha karavAnI bhAvanAthI ja AhArAdi grahaNa karavA joIe, zarIranA poSaNa athavA zarIra pratyenI AsakitanI dRSTie AhAradine grahaNa karavA joIe nahIM gAthA 14 che zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre 10 savvaM naccA ahiTThae dhammaTThI uvahANavIrie / gutte jutte sadA jae Ayapare paramoyataTThie // 15 // ___chAyAsarva jJAtvA adhitiSThet dharmAryupadhAnavIryaH / gupto yuktaH sadA yatetA''tmaparayoH paramAyatasthitaH // 15 // anvayArtha (savyaM) sarvam (naccA) jJAtvA (ahiTThae) adhitiSThet saMvaran (dhammaTrI) dharmArthI dharmeNArthaH prayojanaM yasya sa tathA (uvahANavIrie) upadhAnavIyaH upadhAne ugratapasi parAkramazIlaH (gutte jutte ) gupto yukto manovAkkAyaiguptaH, jJAnAdibhiyuktaH (sayA) sadA (Ayapare) AtmaparayoH viSaye zabdArtha-'savyaM-sarvam' sarva padArthoM ko 'naccA-jJAtyA' jAnakara sAdhu ahihue-adhitiSThet' sarvajJokta saMvarakA Azraya leveM 'dhammahI-dharmArthI, dharma kA prayo jana vAlA bane 'upahANavIrie-upadhAnavIyaH' tapakarane meM parAkramazIlabane 'gutte jutte-gupto yukto' indriyoMse tathA-mana vacana aura kAyase gupta aura jJanAdise yukta bane 'sayA-sadA sarvadA 'Ayapare-AtmaparayoH' apane aura dUsare ke viSaya meM 'jae-yateta' yatnakareM 'paramAyatahie-paramAyatasthitaH' aura mokSakI abhilASA kare // 15 // __ -anvayArtha saMyamI puruSa samasta padArthoM ko jAnakara saMbara ko grahaNa kare tathA dharmArthI hokara ugra tapazcaraNa meM parAkrama kare indriyoM se tathA mana vacana kAya se gupta ho aura jJAnAdise zahAtha-savva-sarvam' yA padArthAne 'naJcA- jJAtvA' tIna sAdhu 'ahieadhitiSThet' sarvajJAta saMvarane! pAzraya se 'dhamaTThI-dharmArthI' dhana prayoganapANI mane 'uvahANavIrae-upadhAnavIya::' ta5 42vAmA parAbhazI mane 'gutte jutte'-gupto yuktaH' dhadriyothI ane bhana, kyana, ayatho gupta mane zAnathI yusta mane 'sayA-sadA sarpa 'Ayapare-AtmaparayoH' potAnA ane oilon viSayamA 'jae-yateta' prayatna 42 'paramA. yatahie-paramAyatasthitaH' bhane bhAkSanI malinApA 42. // 15 // sUtrAtha saMyamI purUSa samasta padArthone jANIne saMvara grahaNa kare. tathA dharmAthI thaIne ugra tapasyAomAM prayatnazIla rahe. teNe mane gupta, vacana gupta ane kAyagupta ane jJAnAdithI yukta thavuM joIe. teNe svaparanI yatanA karavI joIe. ane mokSanI abhilASA sevavI joIe . 1 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru a. 2 u. 3 sAdhUnA pariSahopasarga sahanopadezaH 669 (ja) yateta yatnaM kuryAt (paramAyatahie ) paramAyatasthitaH paramutkRSTaH Ayato dIrghaH sarvadA'vasthAnAt mokSaH tenArthikaH mokSAbhilApI bhavediti ||15|| TIkA 6 'savyaM' sarva padArthajAtam athavA sarvajJoktamokSamArga 'naccA' jJAtyA 'aeire' adhitiSThet sarvajJoktasaMvaramAzrayet / tathA 'dhammaTTI' dharmArthI - dharmaH zratacAritra lakSaNa prayojanavAn dharmArthIti yAvat / tathA upahANavIrie ' upadhAnavIryaH upadhAne ugratapasi parAkramazIlo bhavet / 'gutte jutte' gupto yuktaH gupta indriyAdibhiH yukto jJAnAdibhiH 'sayA' sadA sarvadA 'Ayapare ' svAtmaparAtmano: 'jae' yatnaM= yatnaM kuryAt, 'paramAyataTThie' paramAyatasthitaH - paramAyato mokSaH, tatra - sthitaH utthitaH mokSaviSayiNImabhilASAM kuryAt / sAdhuH sarve sarvajJavacanaM sarvaprANino jJAtvA sarvajJapratipAditasaMvaramA yukta ho sadA svapara kI yatanA kare aura mokSa kA abhilASI ho // 15 // - TIkArtha samasta padArthoM ko athavA sarvajJakathita mokSamArga ko jAnakara saMvara kA Azraya grahaNa kare / zruta cAritrarUpa dharma kA arthI ho ugra tapazcaryA meM parAkrama zIla ho, indrayoMkA gopana kare jJAnAdise tathA parAtmA kI yatanA kare aura mokSa kI abhilASA kare / yukta bane sadaiva svAtmA bhAva yaha hai ki sAdhu sarvajJa bhagavAn ke vacana ko tathA samasta prANiyoM ko jAnakara sarvajJa ke dvArA pratipAdita saMvara kA Azraya leve / tathA dharmArthI TIkA sAdhue samasta padArthAne athavA saCjJa prarUpita mokSamArgane jANIne saMvaranA ja Azraya levA joie. teNe zrutacAritrarUpa dharmanuM pAlana karavAnAja nizcaya karIne ugra tapazcaryAmAM pravRtta thavuM joie. teNe Indriya para sayama rAkhIne manegupta, canagupta ane kArya gupta thavu joie, ane sadaiva svAtmA ane parAtmAnI yatanA karavI joie. teNe A loka ane paraleAkanA sukhanI abhilASA rAkhavI joie nahIM, parantu meAkSanI ja abhilASA rAkhavI joie. bhAvArtha e che ke- sAdhue saCjJa prarUpita mekSamA ne tathA saMsAranA samasta padArthanA svarUpane samajavu joIe. teNe sarvajJa pratipAdita saMvarane Azraya levA joIe, tathA dharmAthI thaIne tapasyAmAM pravRtta thavu joIe. A prakAre mana vacana ane zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 sUtrakRtAGgasUtre zrayet / tathA dharmArthI tapasi svaparAkramaM pradarzayet / evaM manovacanakAyairgapto jJAnAdiyuktazca svAtmaparAtmanoH prayatamAno mokSamabhilaSediti bhAvaH // 15 / / punarapi upadezAntaraM brUte sUtrakAraH-'vittaM' ityAdi / mUlamvittaM pasavo ya nAio taM bAle saraNaMti mannai / 11 12 14 13 14 15 16 17 ete mama tesu vi ahaM no tANaM saraNaM na vijjaI // 16 // chAyA-- vittaM pazavazca jJAtayaH tAnbAlaH zaraNamiti manyate / ete mama teSvapyahaM no trANaM zaraNaM na vidyate // 16 / hokara tapasyA meM parAkrama kare / isa prakAra mana vacana aura kAya se gupta hokara tathA jJAna Adi se yukta hokara yatanA karatA huA mokSa kI abhilASA kare // 15 // sUtrakAra punaH upadeza karate haiM -"vitta', ityAdi / zabdArtha-'bAle-bAlaH' ajJAnI jIva 'vitta-vittam' dhanadhAnyahiraNyAdi 'ya-ca' aura 'pasavo-pazavaH pazu 'nAio-jJAtayaH' tathA jJAtijana 'te-tat' inheM 'saraNaMti-zaraNamiti apanI zaraNa 'mannai-manyate' mAnatA hai 'ete-ete ye saba 'mama-mama' mere haiM tathA 'tesu vi-teSvapi dhanAdimeM 'ahaM-aham' maiM ina kA svAmIhUM aisA ajJAnI jana mAnate haiM paraMtu ye saba 'no tANa-no trANam' trANakAraka nahIM hai evaM 'saraNa-zaraNam' zaraNarUpa 'na vijjaI-na vidyate' nahIM hai // 16 // kAya guptithI yukta thaIne ane jJAnAdithI saMpanna thaIne yatanApUrvaka vicaratA thakA mekSanI ja abhilASA karavI joIe. e gAthA 1pa 2010 paheza mApatA sUtrA2 4 cha - "vitta" tyAha zahA- 'bAle-bAlaH' masAnI 71 'vitta-vittam' dhanadhAnya Di29ya vagere 'ya-ca' mane 'pasabo-pazavaH' pazu 'nAI mao-jJAtayaH' tathA zAtina 'te-tat' bhane 'saraNa ti zaraNamiti' pAtAnu za29 'mannai-manyate' bhAna cha 'ete-ete' mA 5i 'mama-mama' mA che tathA 'tesu vi-teSvapi dhana pore vstun| 'aha-aham' hu svAbhI chu me 2majJAnI mANusa mAne the, paraMtu 2mA madhu 'no tANa-no trANam' traa4|24 nathI mevam 'saraNam-zaraNa' 129535 'na vijaI-na vidyate' nathI. // 16 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zru.a. 2u. 3 svaputrebhyaH bhagavadAdinAthopadezaH anvayArthaH ( vAle) bAlo'jJAnI (vitta) vittaM = dhanadhAnya hiraNyAdi (ya) ca ( pasavo) pazavo gavAdaya: ( nAio) jJAtayaH (te) tAn ( saraNaMti) zaraNamiti (mannai ) manyate ( ete) ete ime dhanAdayaH (mama) mama ime dhanAdaya mamaivetyarthaH tathA ( tesu vi) teSvapi dhAnAdiSu (ahaM) aham, ityevaM manyate bAlaH paraMtu ete (no tANaM) no trANam (saraNaM) zaraNam ( na vijjaI) no vidyate iti // 16 // TIkA - 671 'vAle' vAlo'jJAnI jIvaH 'vittaM' dhanadhAnyAdikam 'ya' ca 'pasavo' pazavaH = gavAdayaH, 'nAIo' jJAtayaH te tAn vittapathujJAtiprabhRtIn ' ' saraNaMti' zaraNamiti, 'mannaI' manyate 'ete ' dhanaputrAdayaH 'mama' mama mamaiva ' tesu vi ahaM, teSvapyaham = teSu dhanaputrAdiSvapi aham ahamasmi evaM manyate bAlaH, kintu vastuta ete, tasya 'tANaM saraNaM na vijjai' trANaM zaraNaM na vidyate / yadarthaanvayArtha 9 1 ajJAnI jIva vitta arthAt dhana dhAnya, hiraNya svarNa Adi ko go Adi pazuoM ko, jJAtijanoM ko zaraNabhUta mAnatA hai / ye mere haiM' aura meM inakA svAmI hU~, aisA samajhatA hai, parantu ye padArtha zaraNabhUta nahIM haiM // 16 // - TIkArtha ajJAnI prANI dhana dhAnya Adi ko go Adi pazuoM ko aura jJAdi janoM ko apane lie zaraNa mAnatA hai / vaha samajhatA hai ki ye putra Adi mere haiM aura maiM inakA svAmI hU~, kintu vAstava meM ve usake lie zaraNa nahIM haiM / jinake lie vaha kArya karatA hai unheM yathArtha rUpa se samajhatA nahIM hai / kahA - sUtrArtha - ajJAnI manuSya pittane eTale ke dhana, dhAnya, sAnuM, cAMdI Adine tathA gAya Adi pazuone ane jJAtijanAne zaraNabhUta mAne che. " tee mArAM che ane huM temane svAmI chuM" evuM samaje che, parantu te padArthoM zaraNa ApavAne samartha nathI. 5 16 5 - TIartha - zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 ajJAnI manuSya evuM mAne che ke dhana, dhAnya, AdinA, gAya Adi pazuonA, putra, mAtA, pitA, patnI Adi svajananA ane jJAtijanAne mAre AdhAra che. te evu mAnI le che ke " A putra Adi mArAM che ane huM temanA svAmI chu" parantu vAstavika rIte vicAra karavAmAM Ave te te tene zaraNa ApavAne samartha nathI. jemane mATe te kArya kare che; temane te yathArtha rUpe samajatA ja nathI. kahyu paNa Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 sUtrakRtAGgasUtre mayaM kArya karoti taccharIramapyazAzvatamiti yathArthatayA nAvagacchati tathAcoktam" riddhI sahAvataralA, rogajarAbhaMguraM hayasarIram / story gaNasIlA kiyacciraM hojja saMbaMdho" // 1 // chAyA Rddhi: svabhAvataralA rogajarAbhaguraM hatazarIram / dvayorapi gamanazIlayo: kiyacciraM bhavati saMbandhaH // 1 // tathA -- " mAtApitRsahakhANi putradArazatAni ca / prati janmani varttante, kasya mAtA pitApi vA // 1 // etadeva darzayati-no vittAdikaM saMsAre kathamapi gANaM bhavati narakapAtAdau rAmApatasya zaraNaM na vidyate iti ||16|| bhI hai - "riddhI sahAvataralA ityAdi / 'sampatti svabhAva se hI capala hai aura yaha nikRSTa zarIra roga tathA jarA se vinAzazIla hai / isa prakAra donI hI jaba vinAzazIla hai to kitane dinoM taka inakA sambandha banA raha sakatA hai ? aura bhI kahA hai - 'mAtA pitRsahasrANi' ityAdi / 'saMsArI jIva ke hajAroM mAtA aura pitA ho cuke haiM, saikaDoM putra aura patniyA~ ho cukI haiM / pratyeka janma meM yaha palaTa jAte haiN| aisI sthiti meM kauna kisakI mAtA aura kauna kisakA pitA hai / yahI bAta yahAM dikhalAI gaI hai ki dhana sampadA Adi kisI bhI prakAra saMsAra meM zaraNabhUta nahIM haiM / jaba rAgI jIva naraka meM jAtA hai to yaha saba vastue~ usakI rakSA karane meM samartha nahI ho sakatI ||16|| che- "riddhi sahAvataralA ityAhi "saMpatti svabhAvathI ja caMcaLa che, A nikRSTa zarIra roga tathA jarA ADhithI vinAzazIla che. A prakAre banne ja vinAzazIla haiAvAthI keTalA divasa sudhI temanA A sAthainA saMbaMdha rahI zahavAno cha?" paNa che - mAtApitRsahastrANi " sa'sArI jIva hajAro mAtA ane pitA karI cukayA che, tene anaMta bhaveAmAM hArA putro ane patnIe thai cukI che. pratyeka janmamAM A saMsArI saMbaMdho palTAtA rahe che. evI sthitimAM kANu konI mAtA che. ane kezu kIne pitA che? A sUtramAM eja vAtanuM pratipAdana karavAmAM ApyuM che ke dhana, putra, parivAra Adi A saMsAramAM koi paNa prakAre zarabhUta (rakSA karavAne samartha) nathI. jyAre temA Asakata aneleA jIva narakamAM jAya che, tyAre A koi paNa vastu ke vyakti tenI rakSA karavAne samartha hAtI nathI. "gAthA 16 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtro narake patantaM prANinaM mAtApitRputrakalAdhanAdayo na rakSanti, ityuktam / tadeva punarvastareNa kathayati sUtrakAraH-'abbhAgamitaMmi' ityAdi / abbhAgamitaMmi vA duhe ahavA ukkamite bhavaMtie / 11 12 13 egassa gaI ya AgaI viumaMtA saraNaM na mannaI // 17 // chAyAabhyAgate' yA duHkhe'thayotkrAnte bhavAntike / ekasya gatizcAgati,-vidvAn zaraNaM na manyate // 17 // anvayArtha:-- (yA) athavA (abbhAgamitaMmi) abhyAgate samAgate (duhe) duHkhe pUrvopAttAsAtAvedanIye sati ekAkI evAnubhavati duHkhamityarthaH / (ayA) ___naraka meM par3ane vAle prANI ko mAtA pitA putra, kalatra aura dhana Adi bacA nahIM sakate, yaha kahA jA cukA hai' yahI viSaya sUtrakAra vistAra se kahate hai- "abbhAgamitaMmi" ityAdi / zabdArtha- 'vA-yA' athavA 'abbhAgamitaMmi duhe-abhyAgate duHkhe' duHkha Ane para asAtAvedanIya rUpa duHkha ke Ane para usako akelA hI bhogatA hai 'ahavAathavA' athavA 'ukkamite--utkrAnte' upakramake kAraNoM se Ayu ke nAza hone para 'bhavaMtie--bhavAntike' athayA mRtyu upasthita hone para 'egassa--ekasya' akelA ko hI 'gaI ya--gatizca' jAnA 'AgaI ya--Agatizca' aura AnA hotA hai 'viumaMtA--vidvAn' ataH vidvAn puruSa 'saraNaM--zaraNam' dhana Adi ko apanA zaraNa 'na mannaI-na manyate' nahIM mAnatA hai // 17 // ___ na24bhI panA2 sapane, bhAta, pitA, putra, patnI, dhana, mAhi 55 pAyApI zakatuM nathI, evuM pratipAdana AgalA sUtramAM karavAmAM AvyuM. have sUtrakAra eja vAtanuM vistArapUrva pani 42 cha- abbhAgamita mi tyAhi zahAtha-'yA-yA' athavA 'abbhAgamita mi duhe-abhyAgate duHkhe duH5 mApI paDe tyAre masAtAvahanIya vagere humAne sogave cha 'ahavA-athavA' athavA 'ukkamitta -utkrAnte' a54manA raNathI AyuSya nAza thAya tyAre 'bhaya tie-bhavAntike' athavA bhRtyu upasthita thAya tyAre 'egassa-ekasya' sAne 4 'gaI ya-gatizca' nyu 'AgaI ya-Agatizca' mane bhAvayu thAya che 'viuma tA-vidvAn' mata: vidvAn 535 'saraNa-zaraNam' dhana yorene pAtAnu za295 'na mannaI-na manyate' mAnatA nathI // 17 // sU. 85 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674samayArtha bodhino TIkA pra. zru.a. 2 u. 3 sAdhUnAM parISahopasarga sahanopadezaH / athavA (ukkamite) utkrAnte utkramakAraNerutkrAnte svAyuSi (bhavaMtie) bhavAntike =maraNe yA samupasthite sati (egassa) ekasyaiva jIvasya (gaI ya) gatizca (AgaI ya) AgatizcAgamanaM ca (viumaMtA) vidvAn vivekI yathAvasthitasaMsAraspabhAyasya yettA (saraNaM) zaraNaM mAtApitRdhanAdInAmIpadapi (na mannaI) na manyate kutaH sarvAtmanA dhanAdibhyastrANamiti // 17 // TIkA'yA' athavA 'abbhAgamitaMmi duhe' abhyAgate duHkhe pUrvasaMcitAsAta vedanIyodayena samAgate duHkhe, eka eva jIvastad duHkhamanubhavati / nahi tA mAtApitRputrakalatrAdayaH kicidapi kartta pArayanti, na jJAtivargeNa na thA dhanAdinA kizcit kriyate / taduktam-- -anvayArthaduHkha ke A paDane para arthAt pUrvArjita asAtAvedanIya kA udaya hone para athavA upakrama ke kAraNoM dvArA Ayu kA nAza hone para jaba maraNa upasthita hotA hai taba yaha jIva akelA hI gamana aura Agamana karatA hai / ataeva saMsAra ke yathArtha svarUpa kA jJAtA puruSa mAtA pitA Adi parivAra ko tathA dhana sampatti Adi ko apane lie zaraNa nahIM mAnatA // 17 // TIkArtha pUrvopArjita asAtAvedanIya karma ke udaya se duHkha Ane para jIva akelA hI use bhogatA hai / mAtA, pitA, putra, patnI Adi use bacAne ke lie kucha bhI nahIM kara sakate / isI prakAra na jJAtijana usakI rakSA kara pAte hai aura na dhanAdi hii| kahA bhI hai "sayaNassa vi majjhagao' ityAdi --suutraathjyAre duHkha AvI paDe che tyAre eTale ke pUrvopArjita asAtavedanIyano jyAre udaya thAya che tyAre, athavA upakramanA kAraNe dvArA Ayuno kSaya thavAthI jyAre maraNa upasthita thAya che, tyAre A jIva eka ja gamana ane Agamana kare che. tethI sa sAranA yathArtha svarUpane jANanAra puruSa mAtApitA Adi parivArane tathA dhana saMpatti Adine pitAnuM trANa karanArA (zaraNadAtA) mAnatA nathI. 17 che -ttiishrthpUrvopArjita asAtavedanIya karmane jyAre udaya thAya che, tyAre je duHkha AvI paDe che, te ekalA jIve ja bhegavavuM paDe che. te duHkhamAMthI tene bacAvavAne mAtApitA Adi koI paNa samartha nathI. e ja pramANe jJAtijane paNa tenI rakSA karI zakatA nathI zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre 675 "sayaNassa vi majjhagao rogAbhihato kilissai ihego| sayaNo vi ya se rogaM, na viraMcai neva nAsei // 1 // 'ahavA' athavA 'ukkamite' utkrAnte= utkramahetubhirAyuSo vinAze sati 'bhavaMtie' bhavAntike athavA maraNe prApte sati 'egamsa gaI ya AgaI' ekasyaiva jIvasya gatyAgatI bhavataH, ataH 'viumaMtA' vidvAn puruSaH 'saraNaM na mannaI' vidvAn puruSo mAtApita-jJAtR-putra-kalatra-dhanAdikaM zaraNaM na manyate, ISadapi zaraNa na manyate, ki punaH sarvarUpeNa trANaM tebhyo dhanAdibhyaH svasya rakSaNa manyate taduktam '"ekasya janmamaraNe, gatayazca zubhA'zubhA bhavAvarte / tasmAdAkAlikahitamekenaivAtmanaH kAyam // 1 // iti / 'java jIva roga se pIDita hotA hai to svajanoM ke madhya meM sthita hone para bhI akelA hI duHkha kA anubhava karatA hai / svajana usake duHkha ko na bA~Ta sakate haiM aura na naSTa kara sakate haiN| __ athavA jaba Ayu ke upakrama ke kAraNabhUta zastra Adi ke dvArA Ayu kA vinAza hotA hai aura maraNa kI prApti hotI hai to yaha jIba akelA hI jAtA AtA hai anya koI bhI usakA sAtha nahIM detA / ataeva jJAnavAn puruSa mAtA, pitA, jJAti, putra kalatra, dhana Adi ko apane lie leza mAtra bhI zaraNa nahIM samajhatA, pUrNarUpa se zaraNa samajhane kI to bAta hI dUra rahI / kahA bhI hai - "ekasya janmamaraNe" ityAdi / 'yaha jIva akelA hI janmatA hai, akelA hI maratA hai aura isa bhavapravAha meM akelA hI zubha yA azubha gatiyoM meM jAtA hai / ataeva ise ekAkI bhane dhanAhi paNa tanI rakSA 42vAne samaya nathI. yuM 5 cha -- "sayaNassa vi majhagao" tyAdi "071 cyAre |gst thAya che, tyAre sthAnAnI pathye rhe| chatA paNa ekale ja duHkhanu vedana kare che. svajane tenA te duHkhamAM bhAga paNa paDAvI zakatA nathI ane tenA duHkhane naSTa paNa karI zakatA nathI." athavA AyunA upakamane kAraNabhUta zastra Adi dvArA jyAre Ayuno vinAza thAya che maraNanI prApti thAya che, tyAre A jIvane ekalA ja javuM paDe che, tyAre anya ke paNa vyaktine sAthe tene maLato nathI. tethI jJAnI puruSa mAtA, pitA, putra, kalatra jJAtijane, dhana Adine pitAne mATe saheja paNa zaraNabhUta mAnato nathI. je saheja paNa zaraNabhUta mAnatuM nathI, te sa pUrNa zaraNabhUta mAnavAnI to vAta ja saMbhavatI nathI? 55 cha 'ekasya janmamaraNe tyAha A jIva ekale ja janme che, ekale ja mare che ane A bhavapravAhamAM eka zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 samayArtha bodhinI TIkA pra. . a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopasarga sahanopadezaH "eko karei kammaM, phalamavi tassikkao samaNuhabaI / eko jAyai marai ya, paralogaM ekkao jAI" // 2 // iti / anyatrApi uktamdhanAni bhUmau pazavazca goSThe, dArA gRhe bandhujanAH zmazAne / dehazcitAyAM paralokamArga, karmAnugo gacchati jIva ekH||1||gaa17| . mUlamU--- savve sayakammakappiyA aviyatteNa duheNa pANiNe / hiMDati bhayAulA saDhA jAi-jarA-maraNehi'bhidutA // 18 // hokara hI zAzvatika zreyam ke liye prayatna karanA cAhiye / kahA bhI hai -"ekko karei kamma' ityaadi| jIva akelA hI karma upArjana karatA hai, akelA hI usake phala kA anubhava karatA hai, akelA hI janmatA hai akelA hI maratA hai aura akelA ho paraloka meM jAtA hai / anyatra bhI kahA hai-, 'dhanAni bhUmau pazavazcagoSThe ' ityAdi / 'dhana jamIna meM dabA (gaDhA) raha jAtA hai, gAya bhaiMsa Adi pazu pADe meM banda raha jAte haiM, patnI ghara ke dvAra taka jAtI hai, bandhu bAndhaya zmazAna taka sAtha dete haiM aura deha citA taka hI sAtha rahatI hai jaba jIva paraloka ke patha para prayANa karatA hai to inameM se koI bhI usakA sAtha nahIM detA / apane upArjita karma ke anusAra akelA jIva ko hI jAnA paDatA hai // 17 // ja zubha athavA azubha gatiomAM jAya che. tethI teNe ekAkI thaI ne ja (mamatva bhAva ane rAgadveSano tyAga karIne ja) zAzvata kalyANa mATe prayatna kare joIe hyu 54 cha -'pako karei kamma" tyAha- 004 meso bhanu na kare che; eka ja karmanA phaLanuM vedana kare che, eTale ja janme che, ekale ja mare che ane eka ja paralokamAM gamana kare che." manyatra 5 sayu yucha 3 'dhanAni bhUmau pazavazca goSThe' tyA dhana bhInamA dATeluM ja rahI jAya che, gAya bheMsa Adi pazuo vADAmAM ja rahI jAya che, patnI gharanA bAraNA sudhI ja Ave che, baMdhubAMdhava ramazAna sudhI ja sAtha de che, ane deha citA sudhI ja sAthe rahe che, jIva jyAre paralakane mArge prayANa kare che, tyAre uparyukta vastumAMthI keIpaNa vastu jIvane sAtha detI nathI. pite upArjita karelA karma anusAra jIvane ekalAne ja paralokamAM gamana karavuM paDe che ! gAthA 17 | zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre 677 chAyA sarva svakarmakalpitA avyaktena duHkhena prANinaH / hiNDanti bhayAkulAH zaThA jaatijraamrnnairbhidrutaaH||18|| anvayArtha-- (savye pANiNo) sarve trasasthAparAH prANino jIvAH, (sayakammakappiyA)svakakarmakalpitAH, svakRtena jJAnAvaraNIyAdinA karmaNA kalpitAH sUkSmavAdaraparyAptakAparyAptakaikendriyabhedena vyavasthitAH (aviyatteNa duheNa) avyaktena duHkhena aparisphuTena zUlAdyalakSitasvabhAvena vyaktena ca duHkhenAsAtAvedanIyasvabhAvena (jAijarAmaraNehi) jAtijarAmaraNaiH jAti-janma jarA-varddhakyaM maraNaM-zarIratyAgaH, ebhiH (abhidutA) abhidrutAH pIDitAHsantaH(bhayAulA)bhayAkulAH (saDhA) zaThAH= zaThakarmakAritvAt (hiMDaMti) hiNDanti paribhramati tattadyonau ghaTIyaMtranyAyeneti // 18 // zabdArtha-'savve pANiNo--sarva prANinaH' saba trasa sthAvara prANI 'sayakammakappiyA--svakarmakalpitAH' apane apane karmoM se nAnA avasthAoM se yukta haiM 'aviyatteNa duheNa--avyaktena duHkhena' aura saba avyakta--alakSita--duHkha se duHkhI hai 'jAijarAmaraNehi--jAtijarAmaraNaH' janma-jarA-bAIkaya aura maraNa se 'abhidutA--abhidrutAH' pIDita 'bhayAulA--bhayAkulAH' aura bhaya se Akula 'saDhA--zaThAH' zaThajIva 'hiMDaMti--hiNDanti bAra bAra saMsAra cakra meM bhramaNa karate haiN|||18|| anvayArtha trasa aura sthAvara sabhI prANI apane dvArA upArjita jJAnAvaraNIya Adi karmoM se sUkSma bAdara, paryApta aparyApta ekendriya Adi ke bheda meM rahe huye avyakta tathA vyakta duHkha se evaM janma jarA maraNa ke dvArA pIDita hokara zaThatApUrNa karma karane ke kAraNa ghaTIyaMtra kI taraha bhramaNa karate haiM // 18 zahAtha-- 'savve pANiNo-save prANinaH ' cA trasa sthA52 prANI 'sayakammakappiyA-svakarma kalpitA' pAtapAtAnA thI bhane prA2nI avasthAmAthI yukta che. 'aviyatteNa duheNa-avyaktena duHkhena' mane yA 4 savyata--sakSita huthI bhI cha 'jAijarAmaraNehi-jAtijarAmaraNaiH' ma 42 // pAddhaya mane bharathI 'abhivRttAabhidrutAH' pIDita 'bhayAulA bhayAkulA' bhane mayathI mANasaDhA-zaThAH' za304 'hiuMti-hiNDanti' cAra yAra saMsArayamA bhrama 42 cha. // 18 // sUtrArtha trasa, sthAvara Adi samasta jIve potapotAnA dvArA upArjita jJAnAvaraNIya Adi kamene kAraNe sUkama, bAdara, paryApta, aparyApta ekendriya Adi bhedo rUpe rahelA che. teo avyakata tathA vyakta du:khathI ane janma, jarA ane maraNanA duHkhathI yukta che. zaktA pUrvaka karma karavAne kAraNe teo raheTanI jema saMsAramAM bhramaNa karatA rahe che. 18 zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 samayArthabodhinI TIkA pra. zru a. 2. u. 3 sAdhUnAM pariSahopasaga sahanopadeza: TIkA'savve pANiNo, sarva prANinaH saMsAre vidyamAnAH ekendriyAdyArabhya paMcendriyaparyantAH / 'sayakammakappiyA' svakarmakalpitA: spasaMpAditajJAnArayaNIyAdikarmaNA kalpitAH, sUkSmabAdaraparyAptA'maryAptekendriyAdibhedena sthitAH sarve 'aviyatteNa duheNa' avyaktena duHkhena:svakarmaNaiva sUkSmabAdaranigodasAdhAraNavanaspatyAdiSu avyaktaduHkhena alakSitena duHkhena vyaktena yA duHkhena yuktAH prANinaH dvIndriyAdayaH 'jAijarAmaraNehi' jAtijarAmaraNaiH 'abhitA' abhidrutAH samanvitAH santaH / 'bhayAulA' bhayAkulAH 'saDhA' zaThAH jIvAH azubhakarma kAriNaH 'hiDaMti, hiNDanti-saMsAracakre ghaTIyaMtranyAyena paribhramanti // 18 // mUlam iNameva khaNaM vijANiyA No sulabhaM bohiM ca AhiyaM / 7 11 10 13 12 evaM sahie'hiNasae Aha jiNoiNameva sesgaa|||19|| chAyA imameva kSaNaM vijJAya no 'mulabhAM bodhi ca AkhyAtAm / evaM sahito'dhipazyedAha jina idameya zeSakAH // 19 // TIkArtha-- ekendriya se lekara paMcendriya paryanta saMsAra meM vidyamAna sabhI prANI apane kiye jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke kAraNa sUkSma bAdara, paryApta' aparyApta ekendriya Adi bhedoM ke rUpa meM sthita haiM / sUkSmanigoda, bAdaranigoda evaM sAdhAraNe vanaspati Adi ke jIva avyakta duHkha se yukta haiM aura dvIndriya Adi prANI vyakta duHkha se duHkhI hai| ye sabhI prANI janma jarA aura maraga se pIDita haiM ataeva bhaya se vyAkula rahate haiM / azubha karma karane vAle ye jIva saMsAra cakra meM ghaTIyaMtra (arahaTa) kI bhAti paribhramaNa karate rahate haiM // 18 // --TI .-. ekendriyathI laIne pacendriya paryAnA saghaLA che pitAnA dvArA upArjita karAyelAM jJAnAvaraNIya Adi karmone kAraNe sUma, bAdara paryApta aparyApta, ekendriya Adi paryAyamAM utpanna thAya che sUma nigada ane sAdhAraNa vanaspati AdinA javo avyakata duHkhathI yukta che ane dvIndriya Adi prANIo vyakata duHkhathI yukta che te badhAM prANIo janma, jarA ane maraNanA duHkhathI pIDita che, ane te kAraNe teo kyathI. vyAkuLa rahe che. azubha karma karanArA A che saMsAra cakramAM raheTanI jema pari bhramaNa kare che. e gAthA 18 che zrI sUtrakRtAMga sUtra : 1 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre anvayArtha ( iNameva ) imameva = imaM dravyakSetra kAlabhAvalakSaNaM (khaNaM) kSaNam avasaraM, tathA (bohiM) bodhiM samyaktvaM ca (No sulabha ) no sulabhAm (AhiyaM) AkhyAtAm sarvajJaiH kathitAm (pijANiyA) vijJAya (sahie ) sahita: = hitena jJAnadarzanacAritreNa yuktaH san ( epa ) evamanena prakAreNa ( ahipAsae) adhipazyet -vicArayedityarthaH ( jiNe ) jinaH RSabhadeva : ( Aha) kathitavAn (sesagA) zeSakA :- anyepi ( iNameva ) idameva Ahuriti // 19 // TIkA 679 'iNameva, imameva 'khaNaM' kSaNam avasaram dravya-kSetra - kAla - bhAva svarUpamanukUlaM karmanirjarAkArakamavasaraM vijJAya avasarocitaM karttavyam, tathAhi dravyaM zabdArtha - 'iNameva - imameva' yahI 'khaNaM - kSaNam' avasara hai aisA tathA 'bohibodhim' samyaktva bhI 'No sulahaM-no sulabhAm' sulabha nahIM hai, aisA 'AhiyaMAkhyAtAm' sarvajJoM ne kahA hai aisA 'vijANiyA - vijJAya ' jAnakara 'sahie -- sahita: ' jJAna darzana aura cAritra se yukta hokara ' evaM - - evam' isa prakAra 'ahipAsae - adhipazyet' vicAra kare, 'jiNe -jinaH' zrI RSabha jinezvarane 'Aha - Aha' kahA hai 'sesagA -zeSakA: ' aura zeSa tIrthakaroM ne bhI 'iNameva idameva' yaha kathana kiyA hai // 19 // anvayArtha dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa graha avasara, tathA sarvajJoM dvArA samyakatva sulabha nahIM hai ise jAnakara jJAnadarzana aura cAritra tapa se sampanna hokara isa prakAra vicAra kare / yaha RSama deva ne kahA hai aura anya tIrthakaroM ne bhI kahA hai ||19|| zabdArtha - 'iNameva - imameva' 24 'khaNaM - kSaNam' avasara hai tathA 'bohiM bodhim' sabhyatya pazu 'No sulaha-no sulabhAm' suvala nathI, mevu' 'ahiyaM - AkhyAtAm' srpjJAe kahela g vijANiyA-vijJAya bhagAne 'sahie - sahita:' jJAna darzana ne yAritrathI yukta thAne 'evaM - evam' are 'ahipAsae - adhipazyet' vicAra pure 'jiNe - jina' zrI RSala ninezvare 'Aha-Aha' usa che 'selagA-zeSakAH' bhane zeSa tIrtha use pazu 'iNameva idameva' mA 04 athan yu che. // 17 // - sUtrArtha dravya kSetra, kALa ane bhAva rUpa A avasara tathA sarvajJA dvArA kathita samyaktva sulabha nathI, evuM jANIne jJAnadarzana ane cAritrathI sapanna khannA, bhagavAna RSabhadeve paNa A pramANe kahyu che ane anya tItha karAe paNa A pramANe pharamAvyuM che. 1195 zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 samayArtha bodhinI TIkA pra. zru a. 2 u. 3 sAdhUnA pariSahoesarga sahanopadezaH jaMgamatva-paMcendriyatva-sukulotpattimAnuSyalakSaNam kSetramapyAryadezAviMzatijanapadasvarUpam , kAlo'yasarpiNIcaturthArakAdiH dharmapratipattiyogyalakSaNaH, bhAvazca dharmazrayaNatacchraddhAnacAritrAvaraNakarmakSayopazamAhitaviratipratipattyutsAhalakSaNastadevaMvidhaM kSaNam avasaram / 'bohiM No sulabhaM' bodhiM no sulabhAM samyaktvaM na sulabham / cintAmaNiyad aprApyAm 'AhiyaM' AkhyAtAm jinaiH pratipAditAM'piyANiyA' vijJAya jinaiH samyagdarzanalakSaNA bodhiH na sulabhA' ityavagamya tatprAptau yatnAtizayaH karaNIyaH / akRtakarmaNAM durlabhA bodhirbhavatIti bhAvaH / prAptabodhamupekSyAnyasya bodhasya cintAM kurvan mUlyazatenApi na labdhuM zakyate taduktam-"laddhalliyaM ca bohiM akarato aNAgaye ca pattheMto / anna dAI pohiM labbhisi kayareNa mollaNaM // 1 // TIkArtha yaha dravya, kSetra, kAla aura bhAya avasara karmoMkI nirjarA ke liye anukUla hai / isa avasara kI mahattA ko samajha kara ucita kartavya karanA cAhiye / sapana, paMcendriyatva aura manuSyatva Adi dravya, sADhe paccIsa Aryadeza rUpa kSetra, avasarpiNI kAla kA cauthA ArA Adi kAla dharma ko aMgIkAra karanerUpa bhAva, aura dharma kA zravaNa, dharma para zraddhAna, cAritrAvaraNa karma (cAritramohanIya) ke kSaya yA upazama se prApta hona pAlI virati (saMyama) aura dharma meM parAkramarUpa utsAha, yaha saba anukala avasara hai| isa avasara kI tathA cintAmaNi ke samAna samyagdarzana kI prApti saralatA se nahIM hotI / aisA tIrthakara bhagavAn ne pharmAyA hai| ise samajha kara Atmahita ke lie prayatna karanA cAhie / puNya karma nahIM karane TI karmonI nirjarAne mATe A dravya, kSetra, kALa ane bhAvarUpa anukULa avasara prApta thayuM che. A avasaranI mahattA samajIne ucita kartavya karavA joIe. trasa paryAya, paMcendriya ane manuSyatva Adi dravyarUpa avasara maLyo che. A sADI pacIsa Aryadeza rUpa kSetranI prApti thaI che avasarpiNI kALanA cethA ArA Adi kALanI prApti thaI che ane dharma aMgIkAra karavA rUpa bhAva dharmanuM zravaNa dharma para zraddhA, cAritrAvaraNa karmacAritra mehanIya) nA kSaya ane upazama vaDe prApta thanArI virati (saMyama) ane dharmamAM parAkrama rUpa utsAha, A saghaLA anukULa avasare prApta thayA che. A avasaranI tathA cintAmaNi samAna samyagdarzananI prApti saralatAthI thatI nathI. evu tIrthakara bhagavAne pharamAvyuM che A vAtane samajIne Atmahitane mATe prayatna karI joIe puNyakarma nahI karU nArane mAdhina prApti thavI huna cha. 4r2yA 5 chaladhdhelliyaM ca bohi tyA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre chAyAlabdhAM ca bodhimakurvan anAgatAM ca prArthayamAnaH / anyaM dattyA bodhi lapsyase katareNa mUlyeneti / 1 // evaM jinoktAM bodhi durlabhAM vijJAya, sarvadA jJAnaprApakadravyakSetrAdi na milati bodhirapi na sulabheti vicArya, 'sahie' sahitaH-hitena samyagjJAnAdinA saMpannaH 'ahipAsae' adhipazyet vicArayet / 'jiNo' jinaH AdinAthajinaH 'Aha' Aha kathitavAn anyairapi tIrthakarairidameva vastu upadiSTam , tabAha 'sesakA' zeSakAH anyatIrthakarA api 'iNameva' idameva AdinAthena yat pratipAditaM tadeva kathitavantaH // 19 // bAloM ko punaH bodhi kI prApti honA kaThina hai / kahA bhI hai -"lavelliyaM ca bohiM" ityAdi 'jo puruSa prApta bodhi kA sadupayoga nahIM karatA arthAt usake anusAra atuSThAna nahIM karatA aura bhaviSyatkAlIna bodhi kI abhilASA rakhatA hai, arthAt yaha cAhatA hai ki bhaviSya meM mujhe punaH bodhi prApta ho, vaha dUsaroM ko bodhi dekara kyA mUlya cukA kara punaH bodhi prApta karegA ? tAtparya yaha hai ki vartamAna meM prApta bodhi ke anusAra kArya karanA hI bhaviSya meM prApta hone vAlI bodhi kA mUlya cukAnA hai / jo aisA nahIM karatA use bhaviSya meM punaH bodhi prApta nahIM hotI / ataeva bodhi prApta karAne vAle dravya kSetra Adi kA tathA bodhi kA phira milanA sarala nahIM hai, aisA vicAra karake, samyagjJAnAdi se yukta hokara aisA soce ki AdinAtha bhagavAna ne aisA kahA hai aura anya tIrthaMkaroM kA je purUSa prApta thayela dhino sadupayoga karatuM nathI eTale ke tenA anusAra anuSThAna karatuM nathI ane bhaviSyakAlIna bodhinI abhilASA rAkhe che, eTale ke bhaviSyamAM mane pharIthI bedhinI prApti thAya evI abhilASA seve che, te anyane bedhi daIne kayuM mUlya cukavIne punaH bodhinI prApti karaze? A kathananuM tAtparya e che ke vartamAnamAM bedhine sadupayoga kare eja bhaviSyamAM prApta thanArI bedhinuM mUlya cukavavA samAna che je puruSa evuM karato nathI tene punaH bodhi prApta thatI nathI. tethI ja evuM kahyuM che ke badhi prApta karAvanArA dravya, kSetra Adine tathA bedhinI prAptine avasara pharI prApta tha durlabha che. e vicAra karIne, samyajJAna AdithI yukata thaIne evuM vicAravuM joIe ke AdinAtha bhagavAne evuM ja kahyuM zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 samayArtha bodhinI TokA pra. zru. a. 2 u. 3 sAdhUnAM pIrabahopasargasahanopadeza' punaH sUtrakAra amumevArthamAha -- 'abhaviMsu' ityAdi / mUlam gi vibhikkhayo AesA vi bhavati suvyyaa| abhacira eyAI guNAI Ahu te kAsavarasa aNudhammacAriNo // 20 // chAyA abhavan purApi bhikSavaH AgAminazca bhaviSyanti suvratAH / etAn guNAnAhuste kAzyapasya dharmA'nucAriNaH // 20 // ___ anvayArthaH (bhikkhayo) he bhikSavaH (purA vi) pUrvakAlepi (abhaviMsa) abhUyan ye sarvajJAstIrthakarAH, tathA (AesA vi) AgAminazca (bhavaMti) bhaviSyanti (te) te sarve bhI yahI upadeza hai / arthAt jo AdinAtha bhagavAna ne pratipAdana kiyA hai, vahI zeSa tIrthakaroM ne bhI kahA hai // 19 // sUtrakAra punaH yahI kahate haiM "abhaviMsu" ityAdi / zabdArtha-'bhikkhayo--bhikSayaH he sAdhuo ! 'purA vi--purApi' pUrva kAlameM bhI 'abhaviMsu-abhUvana' jo sarvajJa ho cukehaiM aura 'AesA vi--AgAminazca bhaviSya kAla meM 'bhayaMti-bhaviSyanti' jo hone vAle haiM 'te--te' ve 'suvyayA-suvratAH muvrata puruSo ne 'eyAI--etAn' inhIM 'guNAI--guNAn' guNoM ko 'Ahu--AhuH mokSakA sAdhaka kahA hai, tathA 'kAsavassa--kAzyapasya' bhagavAn RSabhadeva athayA bhagavAn mahAvIra svAmI ke 'aNudhammacAriNo--anudharmacAriNaH' anuyAyI yoMne bhI yahI kahA hai // 20 // che ane anya tIrthakaree paNa e ja upadeza Ape che eTale ke AdinAtha bhagavAne je pratipAdana karyuM che. eja bAkInA tIrthakaree paNa kahyuM che. je gAthA 19 sUtrA2 321 me pAta 4 cha- 'abhivi su' tyAhasAtha-'bhikkhayo-bhikSayaH saadhuo| 'purA vi-purApi' pUrvamA 57 abhavisu. abhUvan' / sarpajJa yaI yu cha bhane 'AesA vi-AgAminazca' bhaviSyamA bhavati-- bhayiSyanti' 2 thApA che 'te-te' te 'suvyayA-suvratAH' subata 53Soye 'eyAi. etAn' mA 'guNAI-guNAn' guNAna 'Ahu--AhuH' bhAkSanA sAdha 4sa cha tathA 'kAsavassa-kAzyapasya' bhagavAna palavathavA bhagavAna mahAvIra svaamiin| 'aNadhammacAriNo-anudharmacAriNaH' anuyAyImAye 555 2 // pramANe 4 4 . // 20 // zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre (subbayA)suvratAH zobhanavratAH, (eyAI) etAn anaMtarakathitAn (guNAI) guNAn (Ahu) AhuH kathitavantaH, tathA (kAsabassa) kAzyapasya RSabhadevasya mahAvIrasya vA(aNudhammacAriNo) anudharmacAriNaH sarvepi anucIrNadharmacAriNaH etAneya guNAn samyagjJAnadarzanacAritrAtmakAn mokSamArgamAhuriti // 20 // TIkA'bhikkhayo' he bhikSavaH! 'purA yi' purApi-pUrvakAle'pi ye tIrthakarA jAtAH tathA 'AesA vi' agre'pi ye bhaviSyatkAlepi 'bhayaMti' bhaviSyanti, 'te suvyayA te suvratAH, samyagavratadhAriNo'bhUvana bhaviSyanti vartamAnepi santi mahAvidehApekSayA te sarve'pi 'eyAI guNAI Ahu' etAn guNAnAhuH-etAneva guNAn mokSakAraNatayA kathayanti / tathA 'kAsavassa aNudhammacAriNo' kAzyapasyAnudharmacAriNaH-RSabhasvA anvayArthaHhe bhikSuo ! pUrvakAla meM bhI jo sarvajJa tIrthakara hue haiM tathA Age jo hoMge una sabhI zobhana vrata vAloM ne ina purvokta guNoM kA kathana kiyA hai aura jo kAzyapa arthAt bhagavAn RSadeva yA mahAvIra ke anudharmacArIanugAmI haiM, una saba ne bhI samyagjJAna darzana cAritra aura tapa ko mokSamArga kahA hai // 20 // -TIkArthahe bhikSuo ! atItakAla meM bhI jo tIrthakara hue haiM, tathA bhaviSyakAla meM jo tIrthakara hoMge, ve samIcIna vratoM ke dhAraka the, hoMge aura mahAvideha kSetra kI apekSA vartamAna kAla meM haiM / una sabhI ne inhIM guNoM ko mokSa kA suutraathhe bhikSuo! pUrvakALamAM je sarva thaI gayAM che, ane bhaviSyamAM je sarvajJa tIrthakara thavAnA che. teo samIcIna vratanA dhAraka hatA ane haze. temaNe pUrvokta guNonuM ja pratipAdana karyuM che ane karaze, ane jeo kAzyapa (kAzyapa gotrIya mahA vIra) ane trASabhadevanA anugAmIo che. temaNe paNa samyagU jJAna darzana cAritra. ane tapane mokSamArga rUpa kahela che. para -ttiihe bhikSuo ! bhUtakALamAM je tIrthakara thaI gayA che, teo egya vratanA dhAraka hatA. bhaviSyamAM je tIrthakara thaze teo paNa yogya vratonA dhAraka haze. ane mahAvideha kSetramAM vartamAnakALe je tIrthakare vidyamAna che teo paNa yogya vratanA dhAraka che te saghaLA tIrthakaroe pUrvokata guNone ja mokSanA sAdhaka kahyA che ane kaheze. RSabhadeva bhagavAna ane mahAvIra prabhunA anuyAyIo paNa evu ja pratipAdana kare che zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 samayArthabodhinI TokA pra. zru. a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopasarga sahanopadezaH mineA mahAvIrasvAmino yA ye anuyAyinaH, te'pi itthameva pratipAdayiSyanti, pratipAditayantazca pratipAdayaMti ca jJAnadarzanacAritratapAMsi mokssmaagtymiti||20|| pUrpoktaguNAnAM nAmadheyaM vadati sUtrakAraH-'tiviheNa vi' ityAdi / vi .2 3 mUlam tiviheNa vi pANa mA haNe Ayahie aNiyANasaMvuDe / evaM siddhA aNaMtaso saMpai je ya annaagyaavre||21|| chAyAtrividhenApi prANAn mA hanyAdAtmahito'nidAnasaMvRtaH evaM siddhA anantazaH saMprati ye cAnAgatA apare // 21 // kAraNa kahA hai aura kaheMge / jo RSabhadeva yA mahAvIra ke anuyAyI haiM, ve bhI aisA hI pratipAdana kareMge yA unhoMne aisA hI pratipAdana kiyA hai ki jJAna, darzana cAritra aura tapa hI mokSamArga hai // 20 // sUtrakAra aba una guNoM kA nAmollekha karate haiM - "tiviheNa vi" ityAdi / zabdArtha-'tiviheNa vi-trividhenApi mana pacana aura kAya ina tIno se 'pANa mA haNe-prANAn mA hanyAt' prANiyoM kA vadha nahIM karanA cAhiye 'Ayahie-AtmahitaH' apane hitameM pravRtta 'aNiyANa saMkhuDe-anidAnasaMvRtaH svarga AdikI icchArahita tInaguptiyoM se gupta rahanA cAhie / 'evaM-evam' isa prakAra 'aNaMtaso-anaMtazaH ananta jIva 'siddhA-siddhAH' siddha huye haiM tathA 'saMpai-saMprati vartamAna kAlameM 'je ya avare aNAgayA-ye ca apare anAgatAH' aura bhaviSyakAlameM bhI dUsare anaMta jIva siddhiko prApta kareMge // 21 // ane karaze ke jJAna, darzana cAritra ane tapa rUpa triratna ja mokSanI prApti karAvanAra hovAthI mekSamArga rUpa che. gAthA 20 ye sUtrA2 te guNAnA nAma sAtha ni / 42 cha- "tibiheNa vi" tyAha zahAtha-'tiviheNa ci-trividhenApi' bhana, payana ane, 4 / 5 mA thI 'pANa mA haNe-prANAn mA hanyAta prAbhAnI 15 nA 42vo the 'Ayahie-Atmahita' potAnA hitamA pravRtta 'aNiyANabuDe--anidAnasaMvRtaH' 25 pagenI 42|2ddit traNa abhiyAthI zusa 2yu naye. 'evaM-pacam' 2 412. 'aNa taso-anaMtazaH' manata 'siddhA-siddhA' siddha thayA che tathA 'saMpai--saMprati' ta bhAnAmA 'je ya apareaNAgayA-ye ca apare anAgatAH' mane bhaviSyamA 545 mI ana taya siddhine prApta karaze. te 21 / zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre anyayArtha:(tiviheNa vi) trividhenApi manApAkAyena (pANa mA haNe) prANAn mA hanyAt (Ayahie) AtmahitaH (aNiyANasaMbuDe) anidAnasaMvRtaH-anidAnaH sva vAptyAdilakSaNanidAnarahitaH tathA indriyanAindriyamanovAkkAyairyA saMvRtaH triguptiguptobhavedityarthaH, 'evaM' evamanena pUrvoktAnuSThAnAcaraNena(aNaMtaso) anantazaH (siddhA)siddhAH siddhi mokSa prAptAH / tathA (saMpai)saMprati-vartamAnakAle(je ya abare aNAgayA) ye cApare anAgatAH, tepyanantazo jIvAH siddhiM yaasyntiiti||21|| TIkA 'tiviheNa vi' trividhenApi-trividhena manovAkAyena kRtakAritAnumatirUpeNa vA'pi 'pANa mA haNe' prANAn-dazavidhaprANabhAjasrasasthAvarAn mA hana mA hanyAt kIdRzaH sannityAha 'Ayahie' AtmahitaH-Atmahite pravarttamAnaH / yo hi Atmahita -anvayArthatInoM hI prakAra se arthAt mana vacana aura kAya se prANiyoM kI hiMsA nahIM karanA cAhie / tathA AtmA ke hita meM tatpara, svargaprApti Adi kI icchArUpa nidAna se rahita aura indriya evaM mana se tathA mana vacana kAya se saMvarayukta hokara arthAt tInoM guptiyoM se gupta hokara ananta jIva siddhi ko prApta hue haiM, ho rahe haiM aura hoMge // 21 // -TIkArthatIna prakAra se arthAt mana pacana kAya se aura kRtakArita anumodanA se daza prakAra ke prANoM ke dhAraka trasa yA sthAvara jIvoM kA hanana na kre| Atmahita meM pravRta rahe / jo AtmA ke hita kI icchA karatA hai, vaha mana bacana suutraathtraNe prakAre eTale ke mana, vacana ane kAyAthI prANIonI hiMsA karavI joIe nahIM tathA Atmahitane mATe tatpara rahevuM joIe. svarga prApti Adi rUpa nidAna (niyANA)thI rahita thavuM joIe. Indriya ane manane vaza rAkhavA joIe, mana, vacana ane kAyathI saMyukta thavuM joIe eTale ke mane gupta vacanagupta ane kAyagupta thavuM joIe A prakAre saMyama ArAdhanA karIne anaMta jIvo siddhi prApta karI cukyA che prApta kare che ane prApta karaze. 21 -ttiitraNa prakAre eTale ke manathI, vacanathI ane kAyAthI, tathA kRta kArita ane anumadana dvArA dasa prakAranA prANone dhAraNa karanArA trasa athavA sthAvara jIvonI hiMsA karavI joIe nahIM AtmahitamAM pravRtta rahevuM joIe jeo AmAnuM hita cAhatA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 samayArthabodhino TIkA pra. zru. a2 u.3 sAdhUnAM pariSahopasarga sahanopadezaH micchati, sa manovAkAyai yahiMsAM na kuryAt / etAyatA ahiMsAvatopadezaH kRtaH, idamupalakSaNaM sarveSA mahAvratAnAm asteyAdInAm etAni ahiMsAvratarakSaNe vATikArUpANi santi punazca 'aNiyANasaMyuDe' anidAnasaMvRtaH-nidAna-mAyAzalyanidAnazalyamithyAdarzanazalyarUpam , tadrahito'nidAnaH, tathA indriyanAindriyamanovAkAyaiH saMvRtaH triguptiguptaH, evam-yathoktaprakArakAnuSThAnena 'aNatasA' anantazaH aneke jIvAH bhUtakAle 'siddhA' siddhi saMprAptA tathA 'saMpai je ya avare aNAgayA' saMprati vattamAnakAlikA mahAvidehe, ye cAnAgatA apare, vartamAnakAle ye vidyante, ye cA'nAgatakAlepi, ye jIyAH te'pi yathoditadharmA'nuSThAnAt siddhiM yaasynti||21|| sudharmA svAmI jaMbUsvAminaM prAha-'evaM se udAhu' ityAdi / evaM se udAhu aNuttaranANI aNuttaradaMsI aNuttaraNANadasaNadhare arahA nAyaputte bhagavaM vesAlie viyAhie ||tti bemi||22|| kAya se jIvahiMsA na kare / isa kathana ke dvArA ahiMsA vrata kA upadeza kiyA gayA hai| yaha kathana ahiMsAvrata kI rakSA ke lie cADake samAna asteya Adi anya samasta vratoM kA upalakSaNa hai / tathA nidAna nAmaka zalya se rahita ho, indriya no indriya tathA mana vacana kAya se saMbara yukta ho arthAt tIna guptiyoM se mukta ho / isa prakAra se AcaraNa karatA huA puruSa avazya siddhi prApta karatA hai / aisA karake ananta jIvoM ne siddhi prApta kI hai / vattemAna kAla meM mahAvideha kSetra meM jo Aja vidyamAna hai aura bhaviSyakAla meM jo hoMga ve bhI pUrvIkta dharma kA anuSThAna karake hI siddhi prApta kareMge // 21 // hoya temaNe mana, vacana ane kAyA vaDe jIvahiMsA karavI joIe nahIM. A kathana dvArA ahiMsA vratane upadeza ApavAmAM AvyuM che. A kathana ahiMsAvratanI rakSAne mATe vADanA samAna asteya Adi samasta vratanuM paNa upalakSaka che. tathA sAdhue nidAna (niyANuM) rUpI zalyathI rahita thavuM joIe ane indriye, mana, tathA mana, vacana ane kAyAthI saMvarayukata thavuM joIe. eTale ke mane gupta, vacanagupta ane kAyagupta thavuM joIe. A prakAranuM AcaraNa karanAra puruSa avazya siddhi prApta kare che A prakAranA AcaraNa dvArA bhUtakALamAM anaMta jIe siddhi prApta karI che, mahAvideha kSetramAM A prakAranuM AcaraNa karIne vartamAna kALe paNa aneka cha mukita prApta karI rahyA che ane aneka jIvo bhaviSyamAM paNa mukti prApta karaze gAthA 21 zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtrI chAyAevaM sa udAhRtavAnnanuttarajJAnyanuttaradarzI anuttrjnyaandrshndhrH| arhan jJAtaputro bhagavAn zAliko vyAkhyAtavAniti bravImi // 22 // ___ anvayArtha:(e) evamanena prakAreNa (se) saH-RSabhasvAmI (udAhu) udAhRtavAn= kathitavAn (aNuttaranANI) anuttarajJAnI-kevalajJAnavAn (aNuttaradaMsI) anuttaradI-kevaladarzI (aNucaranANadasaNadhare) anuttarajJAnadarzanadharaH-sakalakarmakSayakArakaH (nAyaputte) jJAtaputraH (arahA) arhan (bhaga) bhagavAna-paddhamAnasvAmI RSabhasyAmI pA (vesAlie) caizAlika:-vizAlAjananIjAto mahAvIraH, (viyAhie) vyAkhyAtavAn / (ttibemi) ityahaM tubhyaM bravImi kthyaamiiti||22|| sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM - "evaM se udAhu" ityaadi| zabdArtha-evaM-evam' isa prakAra 'se-saH' RSabha svAmIne 'udAhuudAhRtavAn' kahA thA 'aNutaranANI-anuttara jJAnI' uttama jJAna vAle 'aNuttaradaMsI-anuttaradarzI' anuttara darzana vAle 'aNuttare nANadaMsaNadhare-anuttarajJAnadarzanadharaH uttama jJAna aura darzana ko dhAraNakarane vAle 'arahA-arhan' indrAdi devoM ke pUjya 'nAyaputte-jJAtaputraH' jJAtaputra 'bhagavaM-bhagavAn' aizva yadi guNavAle vardhamAna svAmIne 'vesAlie-vaizAlike vizAlAnagarI meM piyAhie-vyAkhyAtavAn' kahA thA 'ttibemi-iti bravImi' aisA meM kahatA hUM // 22 // -anvayArthaisa prakAra una RSabhadeva ne kahA thA / anuttara jJAnI anuttaradI anuttara jJAna darzana ke dhAraka, samasta karmoM kA kSaya karane vAle, ahaMta jJAtaputra bhagavAna varddhamAna svAmI ne bhI vizAlA nagarI meM aisA hI kahA thA // 22 / ' sudhA svAmI svAmIna cha "eva se udAha" tyAha zahAtha-evaM-evam' mA prare se saH' RSama svAmI 'udAhu-udAhRtavAn' dhu hatu. 'aNuttaranANI--anuttarajJAnI' utama jJAna 'aNuttaradasI-anuttaradarzI' manutta2 zanavA 'aNuttaranANadaM saNadhare--anuttarajJAnadarzanadharaH' uttama jJAna bhane zanane ghA271 42vAvANA 'arahA-aIn' ndra pagere heyAne pUntya 'nAyaputte-jJAtaputraH' zAtaputra 'bhagaya bhagavAna' maizvayaM bagere gurupANA 4 bhAna pAbhIye 'besAlievaizAlike' qiuet nagarImA viyAhie--vyakhyAtavAn' usa tu 'tti bemi-iti bravImi' evuM ja huM kahuM chuM. te 22 . _ sUtrArtha - rASabhadeva bhagavAne pUrvokata mukitamArganuM pratipAdana karyuM hatuM. ane anuttarajJAnI anuttaradazI anuttara jJAnadarzananA dhAraka, samasta karmone kSaya karanArA jJAtaputra vaizAlika ahaMta bhagavAna vardhamAna svAmIe paNa evuM ja pratipAdana karyuM che pararA zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 samayArtha bodhinI TIkA pra. zru. a. 2 u. 3 sAdhUnAM pariSahopasarga sahanopadezaH TIkA(evaM) evam-pUrvoktaprakAreNa 'se' saH-bhagavAn RSabhasvAmI parddhamAnasvAmI yA 'udAhu' udAhRtavAn-kathitavAn , sa kathaMbhUtaH tatrAha-'anuttaraNANI anuttarajJAnI-anuttaraM-nAsti uttaraM pradhAnaM yasmAt tat kevalajJAnaM tadyuktaH 'aNu ttaradaMsI' anucaradarzI-sAmAnyajJAnaM darzanaM tayuktaH 'aNucaraNANadaMsaNadhare' anuttarajJAnadarzanayordhArayitA-anuttare te jJAnadarzane tayordharaH iti anuttarajJAnadarzanadharaH 'nAyaputte ' jJAtaputraH 'arahA' arhan-indrAdidevaiH pUjya: 'bhagavaM' bhagavAn aizvaryAdiguNasaMyuktaH / 'vesAlie' paizAlika:-vizAlA trizalA, tato jAto paizAlikaH, vizAlaM kulaM vA yasya, vizAlaM vacanaM yasya sa caizAlika: mahAvIraH 'piyAhie' vyAkhyAtavAn 'ttibemi, ititravImi--ityaha bhavadbhayaH kthyaami||22|| iti zrIvizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApA lApakapravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka pAdimAna ki-zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAja pradatta 'jainAcArya' padabhUSita kolhApurarAjaguru bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadhamadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM sUtrakRtAGgasUtrasya-samayAthebodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM caitAlIyAkhyasya dvitIyAdhyayanasya tRtIyoddezakaH samApta:2-3 // samApta dvitiiyaa'dhyynm|| TIkArthapUrvokta prakAra se bhagavAn RSabhadeva yA varddhamAna svAmI ne kathana kiyA thA / vaha bhagavAn kisa prakAra ke the, so kahate hai jisase uttara arthAta baDha kara na ho use anuttara kahate haiM / aisA anuttara jJAna kevalajJAna hai / kevalajJAna jise prApta ho vaha 'anuttarajJAnI' kahalAtA hai| sAmanya dharmoM kA bodha darzana kahalAtA hai / jinakA darzana sarvazreSTha ho vaha 'anuttaradarzI hai / sarva zreSTha jJAna aura darzana ko dhAraNa karane vAle 'anuttarajJAnadarzanadhara' kahe jAte haiM hAtha bhagavAna RSabhadeva tathA antima tIrthakara mahAvIre pUrvokata upadeza Ape che. te bhagavAna kevA hatA te have prakaTa karavAmAM Ave che. jenA karatAM uttama bIjI kaI paNa vastu na hoya tene anuttara kahe che evuM anuttara jJAna kevaLajJAna gaNAya che. jemane kevaLajJAnanI prApti thaI hoya che temane anuttara jJAnI" kahevAya che. sAmAnya dharmonA baMdhanuM nAma "darzana che jemaNe sarvottama darzana nanI prApti karI hoya che. temane anuttaradazI kahe che sarvazreSTha jJAna ane darzanane dhAraNa karanArane "anuttarajJAnadarzanadhara' kahevAmAM Ave che evAM anuttara jJAnadarzanadhara jJAta zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre aise jJAtaputra arhan arthAt indrAdi devoM dvArA pUjya, bhagavAn arthAt aizvarya Adi guNoM se yukta, vaizAlika vizAlA arthAt trizalA mAtA se utpanna athavA vizAlakula tathA pacana vAle mahAvIra ne aisA kahA hai / sudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate haiM-he jambU jaisA maiMne bhagavAna ke mukha se sunA hai vaisA maiM tumheM kahatA hU~ // 22 // zrI jainAcArya-jainadharma divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'sUtrakRtAGga' sUtra kI samayArthabodhinI vyAkhyA kA caitAlIya nAma kA dUsare adhyayana kA tIsarA uddezaka samApta // 2-3 // dUsarA adhyayana saMpUrNa // 26 // putra, ahaMta (eTale ke IndrAdi de dvArA pUjanIya) bhagavAna (eTale ke aizvarya Adi guNothI yukata) vaizAlika (vizAlA eTale trizalAmAtAnI kUkhe utpanna thayelA athavA vizALa kuLa ane vacanavALA) mahAvIra svAmIe evuM kahyuM che sudharmA svAmI jaMbUsvAmIne evuM kahe che ke he jaMbu! meM mahAvIra prabhunI samIpe jevuM sAMbhaLyuM che evuM ja tamane kahuM chuM gAthA 22 zrI jainAcArya-jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "sUtrakRtAMga sUtranI samayArthAdhinI vyAkhyAnA vaitAlIya nAmanA bIjA adhyayanane trIje uddezaka sabhApata // 2-3 // tIya adhyayana samApta che zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI saujanya nyAyamUrti jasTisa ratilAlabhAi bhAyacaMdabhAi mahetAnuM jIvana jharamara bhAratamAM garavI gujarAtanuM sthAna atihAsika ane dhArmi ka kSetre mahatvapUrNa che, gujarAtamAM paNa uttaragujarAtanu sthAna gauravazALI rahyuM che. uttaragujarAtanA pAlanapura nAmanA zaheramAM sthAnakavAsI jaina dharmAMmAM atyaMta zraddhAvAna ane dha parAyaNa evA zrImAna zrI bhAyacaMdabhAI jhumacaMdabhAI mahetA nAmanA sagRhastha rahetA hatA. temanI dharma patnInuM nAma menAbAI hatu. pitAzrI bhAyacaMdabhAi pAte vakIlAtanA dhaMdhAmAM agragaNya bAheAza vakIla tarIke khyAti pAmyA hatA, temaja pAlanapuranA jAhera jIvanamAM paNa temanuM sthAna viziSTha prakAranuM hatu. mAtuzrI menAbAI dhama parAyaNa, sevAparAyaNa ane saMskAra soMpanna hatA. jee temanA samAgamamAM AvyA hatA. teo Aje paNa temanA saMskAranu smaraNa karI rahyA che. AvA saskArI, sevAbhAvI dhArmika mAtA pitAne saMtAnamAM pAMca suputro ane e suputrIe ema sAta saMtAneA prApta thayAM hatAM. temAM nAmAMkti evA meTA suputra zrI maNIlAlabhAi, khIjA suputra zrI kALIdAsabhAi, trIjA suputra zrI bApAlAlabhAi, ceAthA suputra zrI sUrajamalabhAI tathA pAMcamAM suputra sauthI nAnA evA zrI ratilAlabhAi ane pahelAM suputrI tArAbAI (pU. tArAbAi mahAsatIjI)ane khIjA suputrI a.sau. meAtIbahena hatA. AvA susaMskAra saMpanna mAtA pitAne tyAM zrI ratibhAInA janma sane 1902mAM padaramI ogaSTe thayeA hateA. bAlyAvasthAthI ja sthAnakavAsI jaina dharmanA vArasA mAtapitA taraphathI zrI ratibhAine prApta thayA hatA, je dhArmika saMskAranA siMcanathI sevAbhAvanA ane dharmabhAvanA pUra mahAramAM teozrImAM khIlo hatI. bAlyakALamAM prAthamika adhyayana pUruM karIne muMbaImAM bharaDA ane elphinsTana hAIskUlamAM mAdhyamika zikSaNa meLavyuM. sane 1918mAM teoe zALAMta parIkSA pasAra zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karI. eliphansTana kaoNleja, vilasana koleja ane gavaramenTa laeN kaeNlejamAM jhaLakatI phateha meLavI ucca kArakIrdi sAthe uccakakSAnuM zikSaNa prApta karyuM. sane 1924mAM ela. ela. bI. mAM prathama zreNImAM pAsa thai sane 1927mAM eDakeTa (e. esa.) nI kaThaNa gaNatI parIkSA pasAra karI. muMbaI hAIkorTamAM orijInala sAIDa para prekaTIsa zarU karI. teozrInI ujjavala kArakIrdi ane sevAparAyaNa svabhAvane kAraNe lekacAhanA prApta karI. A lokacAhanAnA baLathI zrI ratibhAI sane 1944-45 mAM bAra kAunsIlanA sabhya tarIke cUMTAyA. sane 1947-48mAM hiMdanA bhAgalA thatAM bIjI spezyala TIbyunala lAhoranI anugAmI muMbaInI spezyala TrIbyunalamAM zrI ratibhAInI nimaNuMka thaI. je TrIbyunala "siMdhANIyA TrIbyunala" tarIke jANIti che. A TrIbyunalanuM kAma pUruM thatAM 1950mAM muMbaInI siTI sivila korTamAM nyAyAdhIza tarIke niyukta thayA. A sthAna para rahyA te samaya daramyAna teozrI eka saMniSTha niDara, ane siddhAMtapriya nyAyAdhIza tarIke dezabharamAM jANItA thayAM. uparokta javalaMta kArakIrdine laIne teozrI sane 1957mAM muMbaInI siTi sivila keTanA mukhya nyAyAdhIza niyukta thayAM. A samaya daramyAna temanI khyAtine phelAve. samagra bhAratamAM uttama rIte the, aneka kaThina samasyAvALA keso AvyA, jemAM Are milka kelonI kesa, keDiyA khUna kesa ane AhujA khUna kesamAM ratna samA ratibhAInI viziSTa prakAranI chApa bhAratanI janatAmAM paDI. AhA khUna kesa je kamAnDara nANAvaTI kesa tarIke prasiddha thaye hate, A kesa jyAre cAlate tyAre dezabharanA lokonI mITa tyAM maMDAI hatI, dezabharanA dainika vartamAnapatramAM vigate AvatI hatI. AnA jevA aneka mahatvanA kesomAM temaNe batAvela nyAyapriyatA ane hiMmata ne laIne ja zrI ratibhAI eka niDara, siddhAMtapriya, bAhoza, saMniSTha, nyAyamati tarIke prasiddha thayA. nyAyamUrti tarIkenI kArakIrdi kItinA kaLaza rUpa banI rahI. sane 1960mAM bahat muMbaI rAjyanuM mahArASTra ane gujarAtamAM vibhAjana thatAM gujarAta rAjyanI alaga hAIkorTa amadAvAdamAM sthapAI ane sane 1960nA jUlAI mAsamAM gujarAta hAIkorTanA nyAyamUti tarIke nimAyA. A pada parathI nivRta thatAM temanI sevAnI kadara karI gujarAta sarakAre rAjyanI revanyu TrIbyunalanA adhyakSa tarIke nimaNUka karI ane teozrIe jIvananA chellA divasa sudhI rAjyane temaja Ama janatAne pitAnA jJAnane lAbha Ape. - zrI ratibhAI bAhoza ane pratimAsaMpanna dhArAzAstrI hatA, chatAM paNa teozrInI lAkSaNikatA te saujanya ane vinayazIla svabhAvamAM hatI. bIjAne upayogI thavA mATe zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 peAtAnI jAtanA bhAga ApI sahAya karavA teo sadA tatpara rahetA hatA. jema vRkSane phaLa AvatA vRkSa vadhu namra banI jhUkI paDe che, khIjAne phaLa levA sulabha bane che, tema caritra nAyaka zrI ratibhAIne paNa jema jema uccasthAna prApta thatA gayAM tema tema teozrI vadhu mIrAdAtta, sevAbhAvI banI samAjane upayAgI kAryoMmAM peAtAnAthI banatu karavA harahu MmezA pravRttizIla rahetA hatA. pAlaNapuranA zrI dharma zraddhAvAna ratnasamA zrI ratibhAInu lagna saMskArI mAtA pitAnA susa'skAra prApta karela lIlAvatI bahena sAthe thayA hatAM. lIlAvatI bahena khAlyakALathI dhama parAyaNa che. teo sAmAyika pratikramaNa, patithinA pASadha karavA vigere dhArmika kAryomAM sadA sAvadha rahetAM. uparAMta dIna, du:khI ne zAtA upajAvavAmAM tathA sAdhamika prema vizeSa rIte dIpI uThe che. A rIte temanAmAM ghaNI uMcA prakAranI dhama bhAvanAe vAsa karela che. lIlAvatI bahenamAM kauTuM bIka sneha paNa vizeSa rIte khIlela che. dhama kArya thI peAtAnuM jIvana saphaLa karI suzrAvikA banI rahela che. vrata ane niyamathI zrAvikA padanu ArAdhana karAya che. te niyama pramANe teo temAM sadA pravRttizIla rahyA che. zrI ratibhAinA vicAra ane ArthAne anukULa rahI, susaMgata kAryamAMmAM lIlAkhahena sAthe ApatA. jaina dharmanA siddhAMtAmAM zrI ratibhAine avicaLa zraddhA hatI. teozrI dharmanA agragaNya munimahArAjo ane mahAsatijIenA cAritra tathA jIvanamAMthI vAraMvAra preraNA meLavatA hatA. vizALa ane vyApaka jainadhama temanA jIvana dIpa hatA. (darIyApUrI saMpradAya) pU. tArAbAI mahAsatijI (temanA sAMsArika bahena) tathA pU. zrI. vasumatImAI mahAsatijI (temanA sAMsArika sALI) vigerenuM jIvana huM mezA temanI najara samakSa raheluM temanA pavitra jIvanamAMthI tee haMmezAM akhUTa dharmazraddhA ane preraNA meLavatA. amadAvAdamAM AvyA bAda jainadhama divAkara, zAstroddhAraka, parama pUjya AcArya zrI ghAsIlAla ma. sA. nA samAgamamAM avAranavAra AvatA ane kalAko sudhI esI dhama baLa meLavatA. temanA dharma patnI lIlAbahena paNa vakhatevakhata pUjaya ma. sA. nA acUka prayatna karI rahyA che. dhAmika sa`skArAnI suvAsa zrI ratibhAInA sakuTubIjanAmAM Aje paNa maghamaghI rahela che. zrI ratibhAI vidvAna hatAM chatAM temanI vidvattA khIjAne AMjI nAkhavA mATe na hatI paraMtu te anyane sahAyabhUta thavA kaMIka jANavA meLavavA mATe hatI game tevA kUTa praznane sAdI samajadArIthI samajAvavAnI temanI aMtara sUja hatI. zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI paMDitaratna AcAryadeva zrI bhAtRcaMdajI mahArAjanA suziSya pU. caturalAlajI tapasvIjI mahArAjazrInA saMthArA prasaMge jainetara bhAIone paNa jaina dharmanI philasuphI saraLatA ane zraddhAthI samajAvatA zrI ratibhAIne jeoe sAMbhaLyA che teone te Azcarya thayA vinA nahIM rahe ke-muMbaI jevA zaheramAM berisTaro ane videzI bhaNatara vacce uccasthAna prApta karela vyakti AvI suja kevI rIte keLavI zakyA haze? paraMtu zrI ratibhAInI A viziSTatA hatI. temaNe ucca mAnavatA vAdamAM ja potAnuM gaurava joyuM. temaNe te prasaMge ApelI sevAo vizeSa dhyAna mAgI le che. ucca adhikAra prApta karavA chatAM vinamratA ane vinaya temaNe jIvanamAM vaNI lIdhA hatA. temanA sanmAnamAM ejAela eka sabhAmAM temaNe kahela udagAre temanA Adarzo ane sidhdhAMtane paricaya ApI jAya che. - sattA ane vaibhavanI prabhutA to kSaNika prasaMgo che. temAM rAcIne khuzI thavAnuM nathI. AvA prasaMgo jIvanamAM maLe temAM DUbI na jatAM temAMthI mAnavatAne pATha kADhI pitAnI jAtane yathArtha karavI joIe. AvI hatI temanI jIvana dRSTi. temanuM jIvana A vicArane anurUpa hatuM. samagra rIte jotAM teoe eka sAcA mAnavI tarIke jIvI jANyuM ane yathArtha rIte temaNe jIvana saphaLa karyuM. zrI lIlAvatI bahene temanI chevaTanI mAMdagI jANyA chatAM hiMmata rAkhI satata sevA karIne bhAratIya Adarza nAritvanuM vyakitatva dIpAvyuM che. AvI pratibhA saMpanna ane kartavyaniSTha vyaktinuM mRtyu e kharekhara mRtyu hatuM nathI paNa mRtyuja nAmazeSa thaI jAya che. zrI sUtra kRtAMga sUtra: 1 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI satI ziromaNI tArAbAI indravajrAcchaMda: - " satI pradhAnA sukRpA nidhAnA satISu sArA suvicAradhArA | vibhAti gacche dariyApurIye 'tArA satI' svacchatarAvibhUtiH // 1 // " bhadrA'stibhAvena vinItabhAvA savartinI yA saralasvabhAvA / 'hIrAsbhidhAnA' rucirasvabhAvA cakAsti sAdhvI guNaratnabhAbhiH // 2 // " yameSu magnA niyameSu lagnA bhagnAnayAkA'pi tapastaTAntAt sevAzatairaJjayatIva sAdhvIrvibhAti seyaM 'vimalA ' satISu ||3|| anuSTupUcchaMdaH 'indubAI ' vibhAtIndoH kaleva vimalA sadA / vinamrabhaktisampannA sAdhvImadhye virAjate ||4|| indravajrAcchaMda dharme suzIlA niyame suzIlA vrate suzIlA vinaye suzIlA / cAritrazIlA yatidharmazIlA nAmnA 'suzIlA' jagati prasiddhA // 5 // uSA vizeSA zubhadharmalezyA na doSazeSA vinivRttakAmA / vAcchAviziSTA vinayAdivRttau yasyA 'uSA' ''ste zubhanAmadheyam ||6|| haMsasya cacurjaladugdhabhedaM karoti zAstre sadasadvivekam / kuryA kathaM svaM svajanaM vibodhya 'haMsAbAI' satI rUpamakAri kiMnu // 7 // na locane me svahitAya gehe vicArayantI samavasthitA yA / pravajyajAtA zivazuddhamArge 'sulocanAbAI' satI prasiddhA ||8|| sukhasya duHkhasya ca kAraNaM ya-jAte tu tasminnapi harSameti / itthaM svabhAvena virAjate yA cakAsti 'harSAbAI ' zubhanAmatasyAH || 9 || vasantatilakA samyaktvavarSaNaparAsvaparA'rthasiddhaye audAryabhAvamavalaMbya mudaM vahantI / sevA - sabhakti - vinayA - Smbu- dharA dharAyA - varSiSyatIti gurubhirdhuSitA'sti 'varSA' | 10 bAI 'manoramA' sAdhvI, dharmakArye manoramA / zuddhabhAvena saMyuktA, zAstrasvAdhyAyatatparA ||11|| 'indirAbAI' sAdhvI ca sAdhvAcAraparAyaNA / vinamrA bhaktibhAvena, SaTkAyapratipAlikA // 12 // zrI sUtra kRtAMga sUtra : 1 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shrii|| sati ziromaNi kezarabAI mahAsatIjI tathA viduSi vasumatibAI indravajrA chandaH paryAyato jyeSThatayA svagacche cittaikadhIrA saralasvabhAvA / zrI pArvatIbAI' vizuddhabhAvaiH virAjate sarva satISu mukhyA // 1 // pravartinI 'kezarabAI' gacche gacchasya kAryeSvanizaM samarthA / cAritrasaMrakSaNahetukArye pravartate prerayatIva sAdhvIH // 2 // vicakSaNAyA'ti vinItabuddhiH mokSasya mArge satataM prayAti / vinItabhAvena karoti sevAM 'prabhAvatIbAI' guNaigariSThA // 3 // dutavilambitachandaH vasumatI zivamAgavidhAyinI vimalabhAva satISu ziromaNiH / amalazAsanatattvavikAzinI vijayate guNagauravazAsane // 4 // anuSTup chandaH dyotate 'damayantIyaM' saMyamArAdhanodyatA / vinItabhAvasampannA zuddhA guNavatI satI // 5 / / indravajrA chandaH svakAryadakSA parakAryadakSA vivekadakSA vinayeSu dakSA / sevAsu dakSA yatanAsu dakSA zrI dIkSitAbAI' satIsu dakSA // 6 // bhadrA'sti bhAvena vinotabhAvA sadvatinI yA saralamvabhAvA / 'hIrA'bhidhAnA' rucirasvabhAvA cakAsti sAdhvIguNaratnamAbhiH // 7 // vizuddhabhAvA saralasvabhAvA zIlaprabhAvA viSaye viraktA / samAdhibhAvaM bhajatIti nityaM vinamrabhASA 'savitA' satI yA // 8 // vinItatAbhAvasamAzrayeNa sevA'dhikAreSu parAyaNA yA / 'pravINabAI' vinaye viveke prAvINyabhAvaM vidadhAti nityam // 9 // ___ anuSTupchandaHvinayAdiguNormibhiH saMyutA saralA stii| 'urmilAbAI' muditA sevAbhAveSu vartate // 10 // zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidulA vimalAbuddhayA sevaadhrmpraaynnaa| vinayAmRtapAnena saphalayati jIvanam // 11 // vizuddhA 'nirmalAbAi' jJAnadhyAnAdisodyamA / vinayAdisamArAdhya saphalati jIvitam // 12 // payomucAM payobindusiktakundasamA satI / gurUNAM kRtyavacasA 'praphullIbAI' bhASate // 13 // tarau latA yathA puSpaiH phalaizca parizobhate / satI 'tarullatAbAI' vinayAdi guNAnvitA // 14 // 'majulA' majubhAvena vinamrA dharmatatparA / saphalaM jIvitaM cA'syA dhanya dhanyA satIsadA // 15 // 'mRdulA' mRdubhAvena sevAdharmaparAyaNA / dhanyaM janma punAtyeSA svAtmAnaM vacasA guroH||16|| dharmaniSThA satI sAdhvI, vinayAdi guNAnvitA / sevAbhAvaparA nityaM, 'jayazrI' rjayakAriNI // 17 // 'jyotsnAbAI' satI gacche, dharmajyotiH prakAzinI / dharbhadhyAnaratA nityaM, viraktA pApakarmaNi // 18 // 'darzanA' darzane niSThA, viziSTA vinayAdiSu / kRtikarmaratA sAdhvI, yathArAtnika bhAvataH // 19 // 'vanitA' ca vinItAyA. satIdharmaparAyaNA / jinadharme ca zraddhAlu, rananyA tasya pAlane // 20 // 'mInAkSI' yA satI sAdhI, tallInA dharmakarmaNi / yathArAtnikasevAyAM, tatparA zubhabhAvataH // 21 // 'puSpAvatI satI sAdhvI jJAnadhyAnaparAyaNA / vinItA namrabhAvena, cAritrArAdhane ratA // 22 // 'karuNAbAI' sAdhvI ca, karuNAkaruNAlayA / ArAdhikA varIvati, samitiguptidhAriNI // 23 // zrI sUtra kRtAMga sUtraH 1