________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अयं भावः- यदि पंचभूतव्यतिरिक्तः वतुर्भूतव्यतिरिक्तो वा आत्मा नास्ति, ततः अत्मन एवाऽभावात् सुखदुःखादि फलानामुपभोक्ता कः स्यात् । न कोऽपि भवेत्, उपभोक्तुरेवाऽभावात् । न चेष्टापत्तिः प्रतिप्राणि सुखदुःखादिफलोपभोगस्य स्वा ऽनुभवसिद्धस्याऽपलापः कथं कर्तुं शक्येत । सर्वेऽपि प्राणिनः सुखाय प्रयतमाना दुःखेभ्यश्च निवर्तमाना दृश्यन्ते, आत्मनोऽभावेऽयं नियमः कथमिव समर्थितो भवेत् ।
२२८
किंच यदि आत्मैव नास्ति, तदा बन्धमोक्ष जन्म-मरण व्यवस्थापि व्यवस्थिता न स्यात् । मोक्षादि व्यवस्थाया अभावे शाखाणां महाधियांच प्रवृत्तिरपि निरर्थिका भवेत् । नचैतद् युक्तमाश्रयितुम् — तदुक्तम्
भाव यह है यदि पाँच भूतों से या चार भूतों से भिन्न आत्मा नहीं है तो सुखदुःख आदि फलों का उपभोक्ता कौन होगा ? उपभोक्ता का अभाव होने से कोई भी फल नहीं भोगेगा । अगर कहो कि हमें इष्टापत्ति है अर्थात् फलभोक्ता कोई नहीं है तो सुखदुःख आदि फलों का उपभोग जो प्रत्येक प्राणी में स्वानुभव से सिद्ध है, उसका अपलाप कैसे किया जा सकता है ? सभी प्राणी सुख के लिए प्रयत्न करते हुए और दुःखों से बचने का प्रयत्न करते हुए देखे जाते हैं। आत्मा के अभाव में यह नियम कैसे सिद्ध हो सकेगा ?
इसके अतिरिक्त यदि आत्मा ही नही हैं तो बन्ध, मोक्ष, जन्म और मरण की व्यवस्था भी नहीं बैठ सकेगी । मोक्ष की व्यवस्था के अभाव में
કરવામાં આવ્યું છે. તે સમસ્ત પ્રતિપાદન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઇએ. એટલે કે वेपई” इत्यादि गाथानो अर्थ अहीं ययु ग्रह ४२वाले थे.
તે ગાથા દ્વારા પ્રતિપાદિત વિષયના ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે.
જે ચાર ભૂતા અથવા પાંચ ભૂતાથી ભિન્ન આત્મા ન હેાય, તો સુખ, દુઃખ આફ્રિ ફળાના ઉપભાતા કોણ થશે ? ઉપલાકતાના જ અભાવ હાવાથી કોઇ પણ (જીવ) ફળ ભોગવશે નહીં. જો તમે તેને ઇષ્ટાપત્તિ રૂપ માનતા હા, તે
ફલભાકતા કોઈ ન હેાય તે! સુખદુઃખાદિ ફ્લાના ઉપભાગ જે પ્રત્યેક પ્રાણીમાં સ્વાનુભવથી સિદ્ધ છે, તેના ખુલાસા શા છે? સઘળા જીવે સુખને માટે પ્રયત્ન કરતા અને દુઃખમાંથી બચવાના પ્રયત્ન કરતા જોવામાં આવે છે આત્માના અભાવ માનવામાં આવે, તે આ નિયમને કેવી રીતે સિદ્ધ કરી શકાય ?
વળી જો આત્માને જ અભાવ માનવામાં આવે, તેા બન્ય, મેાક્ષ, જન્મ અને મરણની વ્યવસ્થા પણ સંભવિત બની શકે નહીં મેાક્ષની વ્યવસ્થા ના અભાવ જ થઈ જાય,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૧
