________________
प्र. श्रु. अ. १ चार्वाक मतस्वरूपनिरूपणम्
१०९
समयाथ बोधिनी टीका साम्राज्यं भवति प्रकृतस्थले प्रवृत्तमन्यथानुपपत्तिप्रमाणमनौचित्यतर्कस्य मूलं मिथ्यारोपं निकृन्ततीत्यत्रानौचित्यतर्कस्य बाधसंभवात् । तथोक्तं“प्रवृत्तेनाप्यनौचित्यमूलं यत्र न लूयते तत्रा नौचित्यसाम्राज्यं वैपरीत्यात्तु नात्र तत् ।
इति तदेवं स्वस्य स्वयमेवप्रकाश इत्यपि स्वप्रकाशलक्षणं संभवति । यदि ज्ञानं स्वं परं न प्रकाशयेतदा जगदान्ध्यादिदोष आपतितः केन वारयितुं शक्यः स्यात् । तदेव ज्ञाने प्रमाणत्वं यत् स्वपरप्रकाशकत्वम् स्वपरव्यवसायिप्रमाणमिति प्राचीनाचार्यैर्लक्षणकरणात् । तदेवं स्वप्रकाशस्य लक्षणं प्रदश्य तत्र प्रमाणमपि विद्यते इत्यतः प्रमाणमपि
"
अनौचित्य रूप तर्क मूल प्रवृत्त हुए प्रमाण के द्वारा निराकृत न किया जाय, वहीं औचित्य का साम्राज्य होता है । प्रकृत स्थल में प्रवृत्त हुए अन्यथानुपपत्ति प्रमाण के द्वारा अनौचित्य तर्क का मूल खण्डित हो जाता है अतएव यहाँ यह तर्क बाधित है । कहा भी है - " प्रवृत्तेनाप्यनौचित्यं " इत्यादि । " जहाँ प्रमाण प्रवृत्त होकर अनौचित्य के मूल का छेदन ( निवारण ) नहीं करता वहीं औचित्य का साम्राज्य होता है किन्तु यहाँ उससे उलट है, अतएव अनौचित्य रूप तर्क लागू नहीं होता ।" इस प्रकार स्वयं ही स्व का प्रकाशक होना जो स्व प्रकाश का लक्षण है वह भी यहाँ घटित होता है । यदि ज्ञान अपने को और परपदार्थ को प्रकाशित न करे तो सारा जगत् अन्धा हो जाय, इस दोष का निवारण कौन कर सकता है ? स्व और पर का प्रकाशक होना ही ज्ञान का प्रमाणत्व है । प्राचीन आचार्यों ने प्रमाण का यही लक्षण कहा है कि " स्वपरव्यवसायि प्रमाणम् '
"
इस प्रकार स्वप्रकाश का लक्षण दिखलाकर उसमें प्रमाण भी दिखलाते हैं,
ત્યાં જ અનૌચિત્યતાનું સામ્રાજ્ય હાય છે. પ્રસ્તુત સ્થળમાં પ્રવૃત્ત થયેલા અન્યથાનુષપત્તિ પ્રમાણ દ્વારા અનૌચિત્ય તર્કનું મૂળ ખડિત થઇ જાય છે, તેથી અહીં આ તર્ક બાધાयुक्त छे. पशु छे डे- " प्रवृत्तेनाप्यनौचित्य " इत्याहि
જ્યાં પ્રમાણ પ્રવૃત્ત થઈ ને અનૌચિત્યના મૂળનું છેદન ( નિવારણ) કરતું નથી, ત્યાં જ અનૌચિત્યનું સામ્રાજ્ય હાય છે.” પરન્તુ અહીં એના કરતાં ઉલટી પરિસ્થિતિ છે, તેથી અનૌચિત્ય રૂપ તર્ક લાગૂ પડતા નથી. આ પ્રકારે પોતે જ પેાતાનું પ્રકાશક હાવા રૂપ’, જે સ્વપ્રકાશકનુ લક્ષણ છે, તે પણ અહીં ઘટાવી શકાય છે. જો જ્ઞાન પેાતાને અને પરને પ્રકાશિત ન કરે, તે આખું જગત અન્ય થઇ જાય, આ દોષનુ નિવારણુ કાણુ કરી શકે છે? સ્વ અને પરનુ પ્રકાશક હાવુ' એ જ જ્ઞાનનુ પ્રમાણુત્વ છે. प्राचीन मायायेये ज्ञान से सक्षण अह्युं छे – “स्वपरव्यवसायि प्रमाणम् "
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૧
