Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री इयुपासतर्जन प्रथमाला अन्याः
१९
अनेकार्थ सङ्ग्रहः सटीकः
THSCIATEHRIMENEMIEDEHATIBLEKASIDANDED
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्रसूरीश्वरः ।
काकार ।
पृज्याचार्यदय श्री महेन्द्रसूरीश्वरः ।
संशोधक संपादकाचा पन्यास भीजिनेन्द्रविजय गणी ।
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
-100EIDSDESOD330DQDQDA
KRIDAHASRANAMADAV N श्री हर्षपुष्पामृत जैन ग्रन्थमाला – ग्रन्थाङ्कः ५९ । र 1 श्री महावीरजिनेन्द्राय नमः । श्री मणिबुध्याणंदहर्षकर्पूरामृतसूरि-गुरुभ्यो नमः ।
श्री अनेकार्थ-सङ्ग्रहः सटीकः [ काण्डद्वयात्मकः प्रथमो विभागः]
卐
ग्रन्थकारः कुमारपालनृपप्रतिबोधक-पञ्चाङ्गव्याकरणादि
विपुलसाहित्यसर्जक कलिकालसर्वज्ञपूज्याचार्यदेव श्रीमद्हेमचन्द्रसूरीश्वरः ।
NEDRADDEDKDNDARDARDADKED.
कैरवाकरकौमुदी - टीकाकारः कलिकालसर्वज्ञ श्री हेमचन्द्राचार्य-पट्टधर-विद्वन्मूर्धन्यपूज्याचार्यदेव श्रीमन्महेन्द्रसूरीश्वरः ।
ज
संशोधकः संपादकश्च m तपोमूर्ति पूज्याचार्यदेवश्रीमद्विजयकर्पूरसूरीश्वर-पट्टालङ्कार
हालारदेशोद्धारक- कविरत्न-पूज्याचार्यदेव
श्रीमद्विजयामृतसूरीश्वर -विनेय - पन्यास-श्री जिनेन्द्रविजय-गणी ।
प्रकाशिका-श्री हर्षपुष्पामृत जैन ग्रन्थमाला
___ लाखाबावल (सौराष्ट्र) NDTDADRIDADKISEDEE
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका :- श्री हर्षपुष्पामृत जैन ग्रन्थमाला
शान्तिपुरी-लाखाबावल (हालार)
(गुजरात) भारत । प्रथमावृत्ति प्रतयः २००० वीर सं. विक्रमसंवत्
सन १९७२
२४९८
२०२८
प्रथमविभागस्य
मूल्यं रु. १०)
प्राप्तिस्थान (१) श्री हर्षपुष्पामृत जैनग्रन्थमाला लाखाबावल (सौराष्ट्र) । (२) महेता मगनलाल चत्रमुज शाकमारकेट सामे जामनगर । (३) श्री महावीर जैनउपकरण भंडार-पोस्टओफिस सामे
पालीताणा। (४) सरस्वती पुस्तक भंडार-हाथीखाना रतनपोल अमदावाद । (५) सोमचंद डी. शाह जीवन निवास सामे पालीताणा ।
मुद्रक: पृष्ठ-१५२ प्रमाणग्रन्थस्य - । अन्यत्परिपूर्ण-ग्रन्थस्य
कोमर्शीअल प्रिन्टरी कीरचंद जगजीवन शेठ स्टेशनरोड-जामनगर
प्रीन्टलेन्ड (मुद्रणालय) वढवाण शहेर (सो.)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકના એ માલ
અમારી શ્રી ટુ પુષ્પામૃત જૈન ગ્રન્થમાલા દ્વારા જે શ્રી શ્રુતજ્ઞાનની ઉપાસના તેના પ્રકાશન દ્વારા થઈ રહી છે તેમાં આ શ્રી અનેકાઅે સંગ્રહ–સટીક ગ્રન્થ પ્રગટ કરીને-ઉમેરીને અમે આનંદિત મનીએ છીએ.
કલિકાલસર્વાંગ઼ શ્રી હેમચદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા જૈન શાસનના પ્રખર આચાય પ્રભાવક અને શ્રુતજ્ઞાનના સંરક્ષક હતા. તેમણે શ્રી સંઘને અણુ કરેલ વિપુલ ગ્રન્થ સંગ્રહમાં એક આ અનેકા સંગ્રહ અન્ય પણ છે. અને તેના ઉપરની કૈરવાકરકૌમુદી નામની ભવ્ય ટીકા તેઓશ્રીના જ વિદ્વાન શિષ્ય પટ્ટધર શ્રી મહેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે રચેલ છે. આજ સુધી મૂલ ગ્રન્થ પ્રગટ થયેલા પર ંતુ ટીકા પ્રગટ થયેલી નહિ.
આ મહામૂલ્યવાન ગ્રન્થ ટીકા સહિત પ્રગટ થાય તા ઘણા ઉપયેગી થાય તે માટે વર્ષો પૂર્વે પૂજ્યપાદ સ્વ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજા તથા સ્વ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી પાર્શ્વવિજયજી મહારાજશ્રીએ આ ગ્રન્થ પ્રગટ કરવા લખાવેલ. પરંતુ અન્યાન્ય સંચાગેાને કારણે તે પ્રગટ થઇ શકયા નહિ અને સ્વ. અને પૂજ્યે પૂજ્ય પં. શ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી ગણિવરને આ અંગે સશોધન કરીને પ્રગટ કરવા માદન આપી ગયેલા.
પૂજ્ય પંન્યાસ શ્રી રાજેન્દ્રવિજયજી ગણિવર તથા પૂજ્ય પન્યાસ શ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી ગણિવરનું સં. ૨૦૨૩ નું ચાતુર્માસ જામનગર દિગ્વિજય પ્લેટમાં થયુ. અને સં. ૨૦૨૪નું પણ પૂજય પન્યાસ શ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી ગણિવરનું' ચાતુર્માસ જામનગર દિગ્વિજય પ્લેટમાં થયું. જે ચાતુર્માસ। ભવ્ય આરાધના પ્રભાવનાદિ દ્વારા ચિરસ્મરણીય બન્યા.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજ્ય પંન્યાસ શ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી ગણિવરના પ્રભાવક પ્રવચન દ્વારા અપૂવ જાગૃતિ આવી અને તે વખતે ખપેરે આગમ વાંચના આદિ થતા તે પ્રસંગે શ્રુતજ્ઞાનની ઉપાસના આદિનું મહત્વ સમજાવતાં શ્રી હાલારી વીશા ઓસવાલ તપગચ્છ ઉપાશ્રયના કા કર્તાઓને શ્રુતજ્ઞાન ભક્તિ ગે વિશેષ લક્ષ્ય ખે ંચાયું અને શ્રી વિમલનાથ પ્રભુજીના સાનિધ્યમાં અને હાલારદેશે દ્ધારક સ્વ. ગુરુદેવની કૃપાથી આ સટીક અનેકા સ`ગ્રહ છપાવવા માટે શ્રી હાલારી વીસા ઓસવાલ તપગચ્છ જૈન ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ-જ્ઞાન ખાતેથી રૂા. ૪૦૦૦/- આપવાનું નક્કી થયું અને આ કાર્યનું સંશાધન કરવા માટે પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજે આરંભ કર્યાં અને ઢંઢેક વર્ષે એ સશેાધન કરી ગ્રન્થ તૈયાર કર્યો અને મુદ્રણ પણ તરતમાં ચાલુ થયું.
પરંતુ પ્રેસના કામની અગવડતા તેમજ પૂજ્યશ્રીના વિહારમાં પ્રુફ જેવા આદિમાં પણ સમય જતાં સં. ૨૦૨૫માં શરૂ કરેલ આ ગ્રન્થના પ્રથમના એ કાંડ રૂપ પ્રથમ ભાગ સં. ૨૦૨૮ માં પૂ થયેા છે જે આ શ્રી હ`પુષ્પામૃત જૈન ગ્રન્થમાલાના ગ્રન્થાંક તરીકે પ્રગટ થાય છે.
૫૯ મા
ખીો ભાગ પણ હાલ ઝડપથી છપાઈ રહ્યો છે અને જો અનુકૂળતા રહેશે તે। આ સ. ૨૦૨૮માં જ તેના ખીન્ને ભાગ પણ પ્રગટ થશે.
આ ગ્રન્થના સંશોધન સ`પાદનમાં પૂજ્ય પં. શ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી ગણિવરે પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રીમદ વિજય અમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજની ભાવના અને કૃપાથી ખૂબ ખ ́ત રાખીને સમયને ભેગ આપ્યા છે અને આ ગ્રનું આ રીતનું પ્રકાશન તેમને આભારી છે.
આ મહાન ગ્રન્થના ખર્ચને પહેાંચી વળવા માટે જે પૂજ્ય મુનિરાજે આદિએ પ્રેરણા આપી છે અને જે સધા આદિએ ઉદારતાથી રકમ આપીને તેમજ ગ્રાહક મનીને સાથ આપ્યા છે તે સૌના આ તર્ક ખૂબ ખૂબ આભાર માનીએ છીએ. આ સહુકારની શુભ નામાવલી અન્યત્ર આપેલ છે,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવ્ય તી સ્વરૂપ શ્રી વિમલ વલ્લભ પ્રાસાદાય નમઃ
LAW
શ્રી. વિમલનાથજીનું જૈન દેરાસરજી ૪૫, દિગ્વિજય પ્લાટ, જામનગર. જેના સાનિધ્યમાં “અનેકા સંગ્રહસટીક' મહાગ્રંથ પ્રગટ કરવાના નિણૅય થયા.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ મહાન ગ્રન્થને છાપી દેવા કેમશઅલ પ્રિન્ટરીવાળા સ્વ. શ્રી જેસિંગભાઈએ જે પ્રેમ બતાવ્યું હતું તેને આ તકે યાદ કરીએ છીએ તેમના સ્વર્ગવાસ પછી તેમના ચિ. સુપુત્ર વસંતભાઈએ પણ કામ કરવા ખંત બતાવેલ તેની પણ નેંધ લઈએ છીએ. હવે ખરી નોંધ પ્રીન્ટલેન્ડ (મુદ્રણાલય)ના મેનેજર માલિક શ્રી કીરચંદભાઈ જગજીવનભાઈ શેઠની ખંતની લઈએ છીએ. આ કામ ઘણું કઠીન છતાં તેમણે આ કાર્યને ખંત રાખીને સુંદર અને સ્વચ્છ બનાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે તે માટે તેમને ખાસ આભાર માનીએ છીએ.
અંતમાં આવા શાસન હિતકારી શ્રુતજ્ઞાન ભક્તિના કાર્યો કરવાને અમને જે લાભ મળે છે તે માટે અમે ખૂબ હર્ષ વ્યક્ત કરી આ પ્રકાશન આજે પ્રગટ કરીએ છીએ,
| નિવેદકે – મહેતા મગનલાલ ચત્રભુજ શાહ કાનજી હીરજી મેરી
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પ્રસ્તાવના :
શ્રુતજ્ઞાનની ઉપાસના.
અનાદિ અનંત આ સંસારમાં ચૌતન્ય સ્વરૂપ આત્મા, શુભાશુભ કર્મના વેગે પરિભ્રમણ કરી રહ્યો છે, એ ભવભ્રમણ આત્માની અનાથ દશાનું દ્યોતક છે. જે આત્મા એ ભવભ્રમણથી મુક્ત થાય તે જ આત્મા પરમશાંતિ પામે છે.
એ પરમશાંતિ માટેનું ભવ્ય માગ શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માએ બતાવ્યું છે. એ માર્ગના સ્વરૂપ માટે તેમણે દ્વાદશાંગી અર્થથી ત્રિપદી રૂપે પ્રરૂપી છે અને તેમના પટ્ટધર શિષ્યરત્ન શ્રી ગણધરદેએ એ દ્વાદશાંગી સૂત્ર રૂપે ગુંથી છે. એ જિનવચન મુક્તિમાર્ગનું પ્રકાશક છે. જિનવચન રૂ૫ શ્રુતજ્ઞાનની ઉપાસના અત્યંત જરૂરી છે. ભાષાજ્ઞાન સાધન છે.
અધ્યાત્મની સિદ્ધિ એ આ વચનની આરાધના છે. એ વચને પ્રાકૃત સંસ્કૃત ભાષામાં ગુંથાયેલાં છે. અને એથી જે કલ્યાણકાંક્ષી આત્મા હોય તેને એ વચને સમજવા આદિની જિજ્ઞાસા જાગે અને તેથી સાધન રૂપ સંસ્કૃત ભાષા આદિનું અધ્યયન કરે. આત્મહિતની ભાવના વિના માત્ર ભાષાનું જ્ઞાન તે અધ્યાત્મ નથી. એથી જ આ ગીર્વાણ ગીર એ ધર્મશાસ્ત્રની ભાષા હોવાથી પ્રાયઃ ધર્મના અથ આત્માઓ એ ભાષાનું અધ્યયન કરે છે. પૂર્વમાં થઈ ગયેલા મહાપુરૂએ આ ભાષા દ્વારા ધર્મશાના રહસ્ય પામીને નવનવાં ધર્મશાસ્ત્રો પણ આલેખ્યાં છે.
સંસ્કૃતભાષા બીજી ભાષાઓની માતા ગણાય છે અને એ ભાષા સુદઢ અને અલ્પશબ્દ અને મહાઅર્થની ઘાતક છે. સંસ્કૃત ભાષામાં આર્યધર્મોના મોટા ભાગનાં શા છે. આમ ધર્મશાસ્ત્રના આધારને કારણે સંસ્કૃત ભાષા ભારતમાં ધર્મભાષા તરીકે પ્રાયઃ ગણાય છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાન આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મ.
કલિકાલ સવ પૂજ્ય શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા ૧૧ મા સૈકામાં થઈ ગયેલા એક મહાન ધર્મપુરૂષ હતા, જૈનશાસનના મહાન આચાર્ય હતા, જિનઆગમના અજોડ જ્ઞાતા હતા. શાસ્ત્ર ગ્રન્થ નિર્માણ કરનારા અજોડ શિલ્પી હતા, ધર્મના પ્રભાવક અને રક્ષક મહાન સિદ્ધપુરૂષ હતા. વિપુલ સાહિત્ય સર્જન,
તેમણે સંસ્કૃત ભાષામાં વિપુલ સાહિત્ય રચીને એક ભવ્ય યુગ સર્યો છે. તેમની વિદ્વતા, ભાષા તત્વજ્ઞાન, આ બધું જ દૈવ અંશથી પ્રભાવિત, પરમ સાધનાની પરાકાષ્ટાનું ઘાતક છે. તેમણે રચેલા ગ્રંથે પ્રસિદ્ધિમાં નીચે મુજબ છે.
(૧) ગશાસ્ત્ર સટીક (બ્લેક ૧૨૫૭૦) (૨) ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરૂષ ચરિત્ર (૩૨૦૦૦) (૩) પરિશિષ્ટ (૩૫૦૦) (૪) ક્રયાશ્રય કાવ્ય સંસ્કૃત (૨૮૨૮) (૫) દ્વયાશ્રય કાવ્ય પ્રાકૃત (૧૫૦૦) (૬) અભિધાન ચિંતામણિ શબ્દકેષ સટીક (૧૦૦૦૦) (૭) શેષનામમાલા (૨૦૪) (૮) અનેકાર્થ સંગ્રહ (૧૮૨૮) (૮) દેશીનામમાલા (મૂ. ૭૮૩ ટીકા ૩૫૦૦) (૧૦) પ્રમાણમીમાંસા સટીક અપૂર્ણ (૨૫૦૦) (૧૧) સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન લઘુવૃત્તિ (૬૦૦૦) (૧૨) સિદ્ધહેમ બ્રહવૃતિ (૧૮૦૦૦) (૧૩) સિદ્ધહેમ ન્યાસ પ્રાકૃતિ વ્યાકરણ સાથે ઉણુદિવિવરણ સાથે (૮૪૦૦૦) (૧૪) પ્રાકૃત વ્યાકરણ બ્રહવૃત્તિ (૨૨૦૦) (૧૫) ઉણાદિવિવરણ સહિત (૩૨૫૦) (૧૬) વીતરાગ સ્તોત્ર (૧૮૮)(૧૭) લિંગાનુશાસન સટીક ૩૬૮૪) (૧૮) હેમધાતુપારાયણ વિવરણ ધાતુપાઠ) (૫૬૦૦) ૧૯) છાનુશાસન છન્દ્રચૂડામણિવૃત્તિ સાથે (૩૦૦૦ (૨૦) નિઘંટુમેષ ૩૯૬ (૨૧) અન્યગ વ્યવ છેદ દ્રાવિંશિકા (૩૨) (૨૨ અગવ્યવચછેદ કાત્રિશિકા (૩૩) (૨૩) કાવ્યાનુશાસન (અલંકાર ચૂડામણિ લઘુવૃત્તિ-વિવેક બ્રહવૃત્તિ) (૬૦૦૦) (૨૪) મહાદેવ સ્તોત્ર (૪૪.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ પત્રિકા
પરમ પૂજ્ય પ્રશાંતમૂર્તિ પ્રકૃષ્ટવકતા પ્રવચનપ્રભાવક હાલારદેશોદ્ધારક કવિરત્ન પરમઉપકારી પ્રાતઃસ્મરણીય ગુરૂદેવ સ્વ. પૂજ્યપાદ આચાર્ય દેવ
શ્રીમદ્ વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજી
મહારાજ સાહેમ જેઓશ્રીએ
રાજે
ચરમતીર્થપતિ પ્રભુ મહાવીરદેવના ધશાસનની ભવ્ય વેાના હિતને પ્રભાવના અને રક્ષા કરતાં અનેક ભવ્યાત્માઆને મેાક્ષમાની પગદંડીએ પ્રયાણ કરાવ્યું છે. મને પણ અજ્ઞાન મિથ્યાત્વ અને અવિરતના કાદવમાંથી ખેંચી કાઢી રત્નત્રયીના ભવ્ય મેાક્ષમાર્ગ ઉપર સ્થાપન કર્યાં છે. તેમજ દીક્ષા સાથે શિક્ષા દ્વારા જે હિતચિતા કરી છે, તે અનંત ઉપકારાની કૃતજ્ઞતા રૂપ ચિરસ્મૃતિમાં તેઓશ્રીની નિશ્રામાં જે ગ્રંથ સંપાદનના આરંભ થયેલ તે જ આ ગ્રંથ તેઓશ્રીને સાદર અ`ણ કરી ધન્યતા અનુભવું છું.
સ્વ. ગુરૂદેવ કૃપાકાંક્ષી પ', જિનેન્દ્રવિજ યગી.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
જર
તપમૂર્તિ સ્વ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજયકપૂરસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટધર,
હાલારદેશદ્ધારક કવિરત્ન સ્વ. આચાર્યદેવ
જમજ
શ્રીમદ્ વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમ પૂજ્ય તપમૂર્તિ સ્વર્ગસ્થ
પૂજ્ય આચાર્યદેવ .
શ્રીમદ્ વિજયકપૂરસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપરાંત નીચેના ગ્રંથે તેઓશ્રીના નામે કહેવાય છે પરંતુ તે સંદિગ્ધ છે તેમ છે. હીરાલાલ કાપડીયાએ જણાવ્યું છે. તે ગ્રન્થ (૧) અને બ્રામ સમુચ્ચય (૨) અહંન્નતિ (૩) ચંદ્રલેખા વિજય પ્રકરણ (૪) દ્વિજવદન ચપેટા (વેદાંકુશ) (૫) નયનેમિ સિંધાન કાવ્ય (૬) ન્યાયબુલાબલ સૂત્ર (૭) તેની બ્રહદ્ વૃત્તિ (૮) બાલભાષા વ્યાકરણ વૃત્તિ.
પૂજ્ય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના આલેખિત ગ્રન્થ તરીકે ઉલેખ જેમના મળે છે પણ કૃતિઓ મળતી નથી તેવા ગ્રંથે પણ છે. હીરાલાલભાઈએ નીચે મુજબ ગણાવ્યા છે (૧) અનેકાઈ શેષ (૨) દ્વાવિંશદ્વત્રિશિકા (૩) નિઘંટુ () પ્રમાણમીમાંસા બાકી ભાગ (૫) પ્રમાણમીમાંસાની બાકી બ્રહદવૃત્તિ (૨) અષ્ટમ અધ્યાય લઘુવૃત્તિ (૭) સિદ્ધહેમ બ્રહન્યાસ (બાકીભાગ) (૮) વાદાનુશાસન (૯) શેષસંગ્રેહુ નામમાલા (૧૦) શેષસંગ્રહ નામમાલા સારોદ્ધાર (૧૧) સપ્તસંધાન મહાક વ્ય,
પ્રભાવક ચરિત્રમાં ઘણું કૃતિઓ મળતી નથી તેમ જણાવેલ છે પ્રબંધચિંતામણિમાં ૩ કરોડ લેક રચાનું જણાવાયું છે. ખંભાત, જેસલમેર પાટણના તાલપત્રના ભંડારમાંથી પ્રભાવક ચરિત્રમાં બતાવેલ કૃતિઓ સિવાયની નવી કૃતિઓ ઉપલબ્ધ થઈ નથી. ખરેખર પૂજ્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા વિપુલ સાહિત્યના મહાન સર્જક હતા.
અનેકાર્થ સંગ્રહ, . તેમણે કંડારેલા આ સાહિત્ય સંગમમાં નીચે મુજબ શબ્દકે ઉપલબ્ધ છે.
(૧) અભિધાન ચિંતામણિ સટીક. (૨) શેષ નામમાલા (૩) અને કાર્ય સંગ્રહ
મિર પોતાની નવી રાબ વિપુલ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) દેશી નામમાલા (૫) નિઘંટુ શેષ (૬) લિંગાનુશાસન
આ શબ્દ કે પ્રગટ થઈ ગયેલા છે. જેમાં અનેકાર્થ સંગ્રહુ કેશ મૂલ પ્રગટ થયેલ છે. સને ૧૮૮૮માં જર્મન પ્રે. થિડાર જાચારીએ સંપાદન કરીને પ્રગટ કરેલ પરંતુ પુસ્તક પ્રાયઃ અપૂર્ણ અને ઘણી જગ્યાએ અપૂર્ણ અશુધ્ધ પાઠવાળું છે.
સને ૧૮૯૬ માં શ્રી નિર્ણયસાગર પ્રેસ તરફથી પંડિતવર્ય શ્રી શિવદત્ત અને પં. શ્રી કાશીનાથ પાંડુરંગ પરબ દ્વારા સંપાદન કરાવીને પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે.
વિ. સં. ૧૯૮૫ સને ૧૯૨૯માં ચૌખમ્મ સંસ્કૃત સિરીઝ (બનારસ) તરફથી પં. શ્રી જનાર્દન તારાદત્તિ અને ૫. શ્રી ધનાનંદ પાંડેય દ્વારા સંપાદન કરાવીને પ્રગટ થયેલ છે. એમણે રસથી સંશોધન કર્યું છે પરંતુ પૂર્ણ પ્રત ન મળવાથી તેમજ જર્મનનું સંપાદિત પુસ્તક તેમને મળ્યું પણ તે અશુદ્ધ હોવાથી કાર્યમાં ઘણી પ્રતિકૂળતા રહી અને પછી બીજા કેશ મેળવી તેના પાઠ મેળવીને સંપાદન કર્યું છે તેમની પાસે નિર્ણયસાગરનું પુસ્તક પ્રગટ થયેલ છતાં સંશોધન વખતે ઉપલબ્ધ થયું નથી. આમ ઘણી મહેનત છતાં કામમાં ખામી રહી ગઈ છે. આ વિદ્વાને વિશ્વપ્રકાશ, મેદિની (ત્રિકાંડશેષ) શાશ્વત, મંખ, વૈજયન્તી, હારાવલી વગેરે શબ્દકેનાં સંપાદક છે.
અનેકાર્થ સંગ્રહ મૂલમાત્ર આ ગ્રંથમાં છપાયેલ છે જર્મન પુસ્તકમાં ક્યાંક ટીપ્પણીઓ છે બાકી અનેકાર્થ સંગ્રહની ટીકા છપાયેલ નથી.
આ અનેકાર્થ સંગ્રહ ટીકા સહિત પ્રગટ થાય છે એની નકલ ખંભાત, પાટણ, અમદાવાદ અને અમારા હસ્તલિખિત ગ્રંથના
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંગ્રહમાંથી કરાવી છે. અને તેનું સંશોધન કરતી વખતે મૂળ તેમજ ટીકાના પાઠેની ખૂબ કાળજી રાખવામાં આવી છે.
અનેકાર્થના મૂળ લેક ટીકા દ્વારા સમર્થન પામીને આ ગ્રંથમાં મુકાયેલા છે. જેથી પૂર્વની કઈ પ્રત કે પુસ્તક કરતા આ અનેકાર્થ સંગ્રહના લેકે વધુ સ્પષ્ટ અને પ્રમાણભૂત છે. છતાં જ્યાં
જ્યાં ટીકાના સમર્થિત પાઠ સિવાયના પાઠે ઉપલબ્ધ થયા તે ટીપ્પણીમાં આપ્યા છે. ઉપરાંત અમારી પાસે ખંભાતના શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિ જૈન જ્ઞાન ભંડારમાંની મૂલ પ્રત ઉપરથી તૈયાર કરાવેલ અનેકાર્થ સંગ્રહ મૂળની પ્રેસકેપી પણ પડેલી છે.
આ હેમી અનેકાઈ કષ બીજા કે કરતાં વિશિષ્ટ છે જેમાં શબ્દ વધુ છે અને અત્યારે અનુપલબ્ધ એવા કોષોને પણ તેમાં આધાર લીધે છે તેમ ટીકામાં આપેલા પ્રમાણેથી જાણી શકાય છે. આ ગ્રંથની રચના ત્રણ કમથી છે (૧) એક સ્વર આદિ કમથી કાંડ (૨) દરેક કાંડમાં કાન્તાદિ શબ્દકમ (૩) એ કાન્તાદિ શબ્દકમમાં અકારાદિકમથી દરેક શબ્દ આપેલા છે. કે મુદી ટકા,
ગ્રંથકર્તા પૂ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન પૂ. શ્રી મહેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ અનેકાર્થ સંગ્રહની કરવાકરકૌમુદી ટીકા બનાવી છે. જે તેમણે ગુરૂભક્તિ વડે ગ્રંથાઁ ગુરૂદેવશ્રી હેમચં દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના નામે સ્થાપી છે.
ટીકા ૧૪૦૦૦ કલોક પ્રમાણ વિસ્તૃત છે અને ટીકાની રચના જેતા ટીકાકાર મહર્ષિ સમર્થ વિદ્વાન અને શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.ના અંતેવાસી છે. ટીકાના આધાર માટે તેમણે ટીકાના ૨-૩ લોકમાં તે કાલના કોની યાદી જણાવી છે, જેમાં, વિશ્વપ્રકાશ, શાશ્વત, રભાસ, અમરસિંહ, મંખ, હુન્ન, વ્યાતિ, ધનપાલ, ભાગુરિ, વાચસ્પતિ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
યાદવ, ધન્વન્તરિ અને ખીજા પણ સેંકડો ગ્રંથ જોઈને આ ટીકા રચી સંગ્રહ ઉપર આ બ્રહદ્રીકા પડિમાત્રાની પ્રત મારી
છે. તેમ તેમણે જણાવ્યુ છે. અનેકા સિવાય અવસૂરિ પણ છે જેની પ્રાચીન પાસે છે.
ટીકાની વિશિષ્ટતા.
ટીકામાં લિંગની વ્યવસ્થા રૂપ પ્રત્યય વડે જાણી લેવા જણાવીને વિશેષ હશે ત્યાં કહીશું તેમ જણાવેલ છે (૧) દરેક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ, (ર) લિંગ નિય, (૩) વિષમ અંનું પ્રકટીકરણ અને (૪) પ્રાયઃ પ્રાપ્ત થતા તે તે શબ્દના પ્રયોગ-દ્રષ્ટાંતા, આ ચાર વાત ટીકામાં જણાવી છે. ટીકાકારે મૂળ શ્લોકમાં નહી' કહેલા તેવા અર્ધાં પણ યવિ શબ્દ વડે અન્ય કાષકાર આદિના આધારે જણાવ્યા છે. તેમજ અનેકા સંગ્રહ કરતાં ખીજા ગ્રંથામાં કંઇ ફેરફાર હાય અગર દૃષ્ટાંતા ટાંકયા હૈાય તે તે પણ તે તે ગ્રંથ કે ગ્રંથકારાના ઉલ્લેખ સાથે જણાવાયું છે અને આવા ઉલ્લેખા થયા છે તે આ પ્રમાણે છે;– મખ, ગૌડ, વેજયન્તી, વ્યા,િ અજય, શાશ્વત, કાન્ત્ય, વાત્સ્યાયન, શ્રુતિ, વાચસ્પતિ, મય, કાટિલ્ય, મનુ, અમરકેાષ, ભરત, વલ્લભીટીકા વગેરે.
ટીકામાં નિર્દેશ કરાયેલા કાષામાં ધન્વન્તરિ, વ્યાડિ અને ધનપાલ કાષ નષ્ટ થયા છે તેમ હુંમસમીક્ષામાં જણાવ્યું છે. જ્યારે ચોખમ્મા પ્રકાશનમાં વ્યાડિના કૈાશની શોધ કરીએ છીએ તેમ જણાવ્યું. છે.
મૂળ લેાકેાના પાઠાંતર ટીપ્પણીમાં અને ટીકાના પાઠાન્તરે ત્યાં જ કૌશમાં દર્શાવ્યા છે. તેમજ શબ્દ વ્યુત્પત્તિ માટે પ્રમાણુ તરીકે આપેલા સિદ્ધહેમ તથા ઉણાદિના સૂત્રેાના નંબર ત્યાંજ કૌશમાં જણાવ્યેા છે. તેમજ ટીકામાં મૂળ પાઠો ૧ થી ૨૪ શ્લેાક સુધી ગ્રન્થ વધે તે માટે લખ્યા નહિ પરંતુ તે ઠીક ન લાગવાથી પછીથી ટીકામાં બ્લેકના પુરા પાઠ પણ આપ્યા છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટીકાકારે આપેલા દૃષ્ટાંતેના ગ્રંથની સૂચી કરવા પ્રયત્ન કર્યો પરંતુ ટીકાકાર મહર્ષિના વિશાળ અગાધ જ્ઞાનસાગરની દૃષ્ટિએ એ કાર્ય ઘણું જ અને અશક્ય કઠીન લાગતાં દૃષ્ટાંતેના ગ્રોને નિર્દેશ કરી શકાયો નથી. સંશોધન-સંપાદન,
અનેકાર્થ સંગ્રહ અને તેની કૈરવાકર કૌમુદી ટીકાને આ પ્રથમ ભાગ જેમાં બે કાંડ છે તે શ્રી દેવગુરૂની કૃપાથી આમ પ્રથમ જ પ્રગટ થાય છે. ઘણો પ્રયત્ન છતાં ક્ષતિઓ રહી જવા સંભવ છે તે ક્ષતવ્ય ગણીને આ કાર્યને સૌ ખપી આત્માઓ વધાવી લેશે. એવી આશા છે.
પ્રથમ તે આ લખાણ મારા પપકારી ગુરૂદેવના સાહિધ્યમાં તેઓશ્રી તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી પાર્શ્વવિજયજી મહારાજે કરાવેલ. જે સં. ૨૦૦૩માં પૂર્ણ થયેલ. પાટણમાં તે વખતે પૂ. મુ. શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજે પણ આ પ્રતની પ્રેસ કેવી શરૂ કરાવી પણ ખબર મળતાં તેમણે તે લખાવવી માંડી વાળી અને આ લખાણ અહીં પુરૂં થયેલ જેથી આ પ્રતિ જ રહેવા દીધી. ત્યાર બાદ ઘણા વર્ષ સુધી લખાણ પડયું રહ્યું અને છેવટે સં. ૨૦૨૪ના જામનગર દિગ્વિજય પ્લેટના ચાતુર્માસમાં આ ગ્રન્થ મુદ્રણ કરવાનું નક્કી થયું અને પ્લેટ શ્રી હાલારી વિશા ઓસવાળ તપગચ્છ જૈન ઉપાશ્રયના ટ્રસ્ટમાંથી જ્ઞાનખાતેથી સહકારની શરૂઆત શ્રી વિમલનાથ પ્રભુજીનાં વિમલ સાનિધ્યમાં થઈ.
ટાઈપ, પ્રેસ આદિની મુશ્કેલી છતાં જામનગર કેમશઅલ પ્રેસમાં શ્રી જેસંગલાલ હીરાલાલભાઈએ આ કાર્ય શરૂ કર્યું. પરંતુ ૧૦/૧૨ ફર્મા છપાયા અને તેમનું અવસાન થયું. તેમના ચિ. શ્રી વસંતભાઈએ ૫-૭ ફર્મો કર્યા પણ તેમાં ફાવટ ન આવી. તે વખતે વઢવાણ શહેરમાં શેઠ કીરચંદભાઈ જગજીવનભાઈએ આ કાર્ય ઉપાડી
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીધું અને પેજ ૧૫૩થી બાકી કાર્ય તેમણે ઘણું ખંતથી પૂર્ણ કર્યું. અને એ રીતે આ પ્રથમ ભાગ પૂર્ણ થશે. બીજા ભાગનું કાર્ય પણ સારી રીતે ચાલે છે અને તે પણ અનુકુળ હશે તે આ વર્ષે પ્રગટ થઈ જશે.
આ ગ્રંથના સંશોધનમાં શક્ય પ્રયત્ન કાળજી રાખી છે અશુદ્ધિનું પ્રમાર્જન કર્યું છે. ૧) એક સ્વરાદિકાંડ (૨) કાન્તાદિ શબ્દકમ (૩) તે શબ્દકમમાં પણ અકારાદિકમ એ રીતે શેધનારને શબ્દ જલદી મળી શકે તે માટે શબ્દસૂચિ પણ પાછળ ઉમેરી છે.
આ ગ્રંથ પ્રકાશનમાં મારા પૂ. ગુરૂદેવ તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી પાર્થવિજયજી મ.ને સૌ પ્રથમ ઉપકાર છે તે અત્રે ખાસ કૃતજ્ઞભાવે રજુ કરૂં છું.
આ ગ્રન્થના મોટા કાર્ય માટે પૂજ્ય મુનિરાજેએ પ્રેરણા આપી છે તથા જે જે સંઘેએ જ્ઞાનખાતા આદિ દ્વારા સહકાર આપેલ છે. તે સર્વની અનુમોદના કરું છું. કેમશયલ પ્રેસના શ્રી જેસંગભાઈ તથા વસંતભાઈ તથા વઢવાણ પ્રીન્ટલેન્ડ (મુદ્રણાલય)ના મેનેજર શ્રી કીરચંદભાઈએ આ કાર્ય માટે જે કાળજી રાખી છે તેની અહીં નેધ લઈ અનુમોદના કરું છું. ઉપસંહાર. આ ગ્રન્થકાર શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે આ ગ્રંથાદિ દ્વારા ગીર્વાણ ભાષાને સમૃદ્ધ બનાવી છે. તેઓશ્રીના જીવન અંગે પ્રભાવક ચરિત્ર, પ્રબંધ ચિંતામણિ, કુમારપાલ ચરિત્ર, વગેરે ગ્રન્થો છે. તેમજ 3. ખુલ્લર નિબંધ, શ્રી પીટર્સને રિપોર્ટ, હેમ સમીક્ષા, હેમચંદ્રાચાર્ય વગેરે પુસ્તક પણ છે. પૂ. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીના ચરિત્રને ચિત્રમય રીતે પેઈન્ટર પાસે આલેખાવ્યું પણ છે પરંતુ તેમાંથી આ ગ્રન્થમાં જીવન કે ચિત્રો મૂકી શકાય તેવી તૈયારી ન હોવાથી રહેવા દીધા છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
ટીકાકાર શ્રી મહેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજાના છઠ્ઠા શિષ્ય છે. શિષ્યામાં શ્રી રામચંદ્રસૂરિજી, શ્રી ગુણચ દ્રસૂરિજી, શ્રી યશશ્ચંદ્રસૂરિજી, શ્રી ખાલચંદ્રસૂરિજી, શ્રી ઉદયચંદ્રસૂરિજી શ્રી મહેન્દ્રસૂરિજી અને કુમારવિહારની પ્રશસ્તિમાં વધુ માનગણિ નામના સાતમા શિષ્ય પણ જણાવ્યા છે.
ગ્રન્થકાર શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ. જગપ્રસિદ્ધ અને મહાન પુરૂષ છે તે સાથે ટીકાકાર શ્રી મહેન્દ્રસૂરિ મ. પણ મહાન વિદ્વાન અને સમર્થ આચાર્ય શ્રી છે. આ મહાન સર્જન દ્વારા તેએશ્રીએ વિશ્વ ઉપર કરેલ મહાન ઉપકારની સ્મૃતિમાં તેઓશ્રી પ્રત્યે કેટિકેટ નમસ્કાર કરી ધન્ય અનુ . અને આજે આઇસ વર્ષે તેએાશ્રીના આ અમૂલ્ય ગ્રન્થાના સંશોધન સ`પાદનના લાભ મળ્યે તે માટે ધન્યતા અનુભવુ છુ.
શ્રી તપગચ્છ જૈન ઉપાશ્રય ૩૨ પ્રહલાદ પ્લેટ રાજકોટ.
સ. ૨૦૨૮ મહા વદ-૧૦
ગુરૂવાર તા. ૧૭–૨–૭૨
પ. પૂ. પરમાકારી ગુરૂદેવ આચાય દેવ શ્રીમદ્ વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરચરણકિ કર ૫, જિનેન્દ્રવિજય ગણી,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
, અને કાર્ય સંગ્રહ સટીક-પ્રકાશનમાં
અગાઉથી ગ્રાહક આદિ બની જ લાભ લેનારની શુભ નામાવલી જ
રકમ રૂ.
શુભ નામ
ગામ ૪૦૦૧) શ્રી હાલારી વિશા ઓસવાળ તપગચ્છ જૈન ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ
જ્ઞાનખાતેથી પૂ. પં શ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી ગણિવરની પ્રેરણાથી
જામનગર. . ૨૨૫૦ શ્રી વીશા શ્રીમાળી તપગચ્છ જૈનસંઘ જ્ઞાન ખાતેથી નકલ ૧૫૦, ૫. પં. શ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી ગણિવરની પ્રેરણાથી
જામનગર ૨૦૦૦) શેઠ મેતીશા લાલબાગ જૈનસંઘ જ્ઞાનખાતેથી પૂ. પં.
શ્રી મૃગાંકવિજ્યજી ગણિવરની પ્રેરણાથી મુંબઈ ૧૫૦૦ પ્લેટ વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈનમંડળ જ્ઞાનખાતેથી પૂ. પં. - શ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી ગણિવરની પ્રેરણાથી રાજકોટ ૧૦૦૦ શ્રી ત બર મૂર્તિપૂજક જૈનસંઘ જ્ઞાન ખાતેથી પૂ. પં.
શ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી ગણિવરની પ્રેરણાથી નવાગામ. પ૦૧શ્રી શાંતિભવન જૈન ઉપાશ્રય જ્ઞાનખાતેથી પ. પં. શ્રી
રાજેન્દ્રવિજયજી ગણિવરની પ્રેરણાથી જામનગર. ૫૦) એક સદગૃહસ્થ પૂ. મુનિરાજ શ્રી મૃગાંકવિજયજી મહારાજની પ્રેરણાથી.
- અમદાવાદ, ૫૦૧ શ્રી જૈનસંઘ જ્ઞાનખાતેથી પૂ. સા. શ્રી મહેન્દ્રપ્રભાશ્રીજી મ. ની પ્રેરણાથી.
રાસંગપુર. ૩૭૫) શ્રી જૈન વે. મૂ, સંઘ જ્ઞાનખાતેથી પૂ. આ. શ્રી. દેવેન્દ્ર
સાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજની પ્રેરણાથી નકલ ૨૫ના પોરબંદર
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭પ૦) શ્રી શ્રુતજ્ઞાન અમીધારા જ્ઞાનમંદિર બેડા નકલ–૨૫૦ પૂ, પ શ્રી માણેકવિજયજી ગણુિવર તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી તીપ્રભવિજયજી મહારાજની પ્રેરણાથી નીચે મુજબ ઃ—
૧૭
૫૦૦] શ્રી વે. મૂ. જૈન સંધ
૨૫૦] શ્રાવિકા નંદકારમાઈ પાઠશાળા
૧૫૦] શ્રી વે. મૂ. જૈન સંધ
૧૧૦ શાહ મણિલાલ લવજીભાઈ ચંદ્રકાંત કરશનજી ૧૧૦]
""
૧૦] વધુ માન ટોકરશીભાઈ
""
29
૧૦] ગુલામચંદ ભીમજીભાઈ
૧૦૦] ડા. એ. ડી. શાહુ
૧૦૦) શાહ હરખચગાવી...દજી હું ઃ– સુશ્રાવિકા કુકેરબેન
પ્રભાસ પાટણ
વેરાવળ
""
૧૦૦] શાહ કેશવલાલ ગોરધનભાઈ
૧૦૦) શાહ રજનીભાઈ એન્ડ કુાં ૧૦૦ શાહુ પ્રેમજીભાઈ ભીમજીભાઈ
૧૦૦] શાહ લીલાધરભાઇ કપુરચંદ
૫૦] ડૉ. ધીરૂભાઈ છોટાલાલ
૫] શાહુ સેવન્તીલાલ દેવીદાસ
૫૦ શાહ રમણિકલાલ્નાનચંદ
૫૦] શાહુ જેઠાભાઈ રણછોડભાઈ
૫૦ સ્વ. પાતિબેન વસનજી હું ઃ- જવલબાઇ માણેકલાલ
વેરાવળ
૩જી શાહ નાગરદાસ ચત્રભુજ
૩] શાહ કરશનજી સુંદરજી હું ઃ- ભગાભાઈ
p
""
33
""
RRA
""
""
"
""
..
99
.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેરાવળ
૨૦) શાહ જીવરાજ ગુલાબચંદ ૨૦) શાહ હંસરાજ વસનજી ૨) શાહ જમનાદાસ હીરાચંદ ૨) શાહ મંગલદાસ પીતાંબરદાસ ૨૦) શાહ ગોરધનદાસ દીપચંદ ૨૦) શાહ જૈનદાસ ચત્રભૂજ ૨૦) શાહ નવીનચન્દ્ર કાલીદાસ
૧) શાહ રતનજી ઓત્તમચંદ બાકી નકલ જ્ઞાન મંદિર હસ્તક હ - શાહ પુનમચંદ ગોમાજી ૩૦૧) શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ જ્ઞાનખાતેથી પૂ. પં. - શ્રી જયંતવિજયજી ગણિવરની પ્રેરણાથી રાજપીપળા ૨૫૧) શ્રી શ્રાવિકા બહેને પૂ. સા. શ્રી મૃગેન્દ્રપ્રભાશ્રીજી મ. ની પ્રેરણાથી
જેસર ૨૮૫ શ્રી હા. વી. . હવે. મૂર્તિપૂજક તપગચ્છ જૈનસંઘ જ્ઞાનખાતેથી
ડબાસંગ ૧૬) શ્રી જૈનસંઘ જ્ઞાનખાતેથી
અલાઉ ૧૫) શ્રી જૈનસંઘ પૂ. સા. શ્રી અનંતપ્રભાશ્રીજી મ. ની પ્રેરણાથી
ઢીમાં ૧૦૫ શાહ પ્રભાશંકર સુંદરજીભાઈ તથા માતુશ્રી અમૃતબેનના શ્રેયાર્થે તેમના સુપુત્ર તરફથી
રાજકેટ ૧૦૧) જૈનસંઘ જ્ઞાનખાતેથી પૂ. સા. શ્રી મહેન્દ્રપ્રભાશ્રીજી મ. ની પ્રેરણાથી
ભાડલા ૧૦૧) શ્રી શ્રાવિકા બહેને પૂ. સા. શ્રી ચંદ્રપ્રભાશ્રીજી મ. ની
પ્રેરણાથી
અમદાવાદ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
૧૦થી શ્રાવિકા બહેને. પૂ. સા. શ્રી અનંતપ્રભાશ્રીજી મ.
તથા . સા. શ્રી સુવર્ણપ્રભાશ્રીજી મ. ના વરસીતપ નિમિત્તે
પાલીતાણું
નકલો
નામ
મુંબઈ
ગામ ૧૧ આણંદજી કલ્યાણજી પેઢી
લીંબડી ૫ શેઠ નવલચંદ ખુશાલચંદ સાગરગચ્છ પેઢી પૂ. પં. /
શ્રી જયંતવિજયજી ગણિવરની પ્રેરણાથી ૫ શ્રી જૈન સંઘ પૂ.આ. શ્રી વિજયકારસૂરીશ્વરજી મ. ની
પ્રેરણાથી ૩ પારેખ રમણિકલાલ બાપુલાલ ૩ શ્રી જૈન સંઘ પૂ. પં. શ્રી ચિદાનંદવિજયજી ગણિવરની પ્રેરણાથી
ઝીંઝુવાડા. ૩ નાકેડાછતીર્થ પૂ. આ. શ્રી વિજયહિમાચલસૂરીશ્વરજી મ.ની પ્રેરણાથી
નાકેડાજી. ૧ સંઘવી દેવકરણ મુળજીભાઈ જેન દેરાસરજી પેઢી
મલાડ મુંબઈ ૧ છાણી જૈન સંઘ પૂ. મુ. શ્રી મિત્રાનંદવિજયજી મ.ની પ્રેરણાથી
છાણી જે સહકાર મળેલ છે તે માટે પ્રેરણાદાતા તથા દાતાઓને આભાર માનીએ છીએ.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપ ભગવાન મહાવીર દેવના શાસનમાં છે?
હા? તે આપના ઘરમાં
શાસન માન્ય માસિક પત્ર છેશ્રી મહા વી ૨ શ સ ન તે
હેવું જ જોઈએ
આઘતંત્રી – શાહ ખેતશી વાઘજી ગુઢકા (હાલ-પંન્યાસ શ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી)
તંત્રી-મહેતા મગનલાલ ચત્રભુજ સહતંત્રી-શાહ કાનજી હીરાભાઈ મેદી
વાર્ષિક લવાજમ દેશમાં રૂા. પાંચ પરદેશમાં શિલિંગ ૧૦
દરરોજના દેઢ નયા પૈસા જેટલા મામુલી ખર્ચમાં આપને, ઘેર બેઠાં ચુનંદા લેખકેની સધાયેલી કલમની વિવિધ વાચનસામગ્રી, જૈન સિદ્ધાંતનું
જ્ઞાન અને શાસન પ્રભાવનાનાં
| સમાચાર આપે છે. છે. આજે જ ગ્રાહક બને? છે શ્રી મહાવીર શાસન પ્રકાશન મંદિર
લાખાબાવળ-શાન્તિપુરી (હાલાર-સૌરાષ્ટ્ર)
સંચાલન-મહેતા મગનલાલ ચત્રભુજ શાક મારકેટ પાસે, નિશાળ ફળી : જામનગર
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री महावीरजिनेन्द्राय नमः ।
श्री विजयामृतसूरीश्वरगुरुभ्यो नमः । -पूज्य-कलिकाल-सर्वज्ञ-श्री हेमचन्द्राय-विरचित
अनेकार्थ कोषः
( सटीकः)
प्रथमः काण्डः ध्यात्वाऽर्हतः कृतैकार्थ-शब्दसंदोहसंग्रहः ॥ एकस्वरादिषट्काण्ड्या कुर्वेऽनेकार्थसंग्रहम् ॥ १ ॥
परमात्मानमानम्य निजानेकार्थ-संग्रहे । वक्ष्ये टीकामनेकार्थ-कैरवाकर-कौमुदीम् ॥ १ ॥ विश्वप्रकाशशाश्वत-रभसामरसिंहमहुग्नानाम् । व्याडिधनपोल भागुरि वाचस्पति यादवादीनाम् ॥ २ ॥ शास्त्राणि वीक्ष्य शतशो धन्वन्तरिनिर्मितं निघण्टुं च । लिङ्गानुशासनानि च क्रियतेऽनेकार्थटीकेयम् ॥ ३ ॥ लिङ्कानुशासनेऽस्माभि-णितो लिङ्गनिर्णयः । अतो न ग्रथितः सूत्रे ग्रन्थगौरभिरुभिः ॥ ४ ॥ इह सोऽप्यविज्ञानहेतवे दर्शयिष्यते । गुणशब्दो गुणे पुंसि वाच्यलिङ्गस्तु तद्वति ॥ ५ ॥ प्राणिजातिध्वनिर्यस्तु पुल्लिङ्गः पुंसि दर्शितः । तस्यैव वर्तमानस्य स्त्रियां स्त्रीलिङ्गता मता ॥ ६ ॥
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थ-कोषः सटीकः
-
-
-
कुत्रापि रूपभेदेन क्वचिञ्च प्रत्ययादिभिः । लिङ्गानां निर्णयो शेयो विशेषस्त्वभिधास्यते ॥ ७ ॥ व्युत्पत्तिलिङ्गनिर्णीतिर्विषमार्थप्रकाशनम् । प्रायेण दृष्टदृष्टान्तो वाच्यमत्र चतुष्टयम् ॥ ८ ॥
अत्र ग्रन्थारभ्मे सूत्रकारः शिष्टसमयपरिपालनाय प्रत्यूहव्यूहोपशान्तये अभिधेयप्रयोजनसबन्धप्रतिपादनीय च समुचितेष्ठदेवतानमस्कारपूर्वकमुपक्रमते । ध्यात्वाऽर्हत इति सकलाहत्पणिधानेन सकलकल्याणोदर्कसंपर्कशालिनीमखिलप्रत्यूहव्यूहोपशान्ति माह- कृत एकार्थशब्दसंदोहस्य अभिधानचिन्तामणि-नाममालायां संग्रहो येन स कृतैकार्थशब्दसंदोहसंग्रहः । अनेन एकार्थशब्दकोशयोरेककर्तृत्वमाह । एतच्च कुर्ने इत्यत्र अस्मदर्थाविनाभाव्युत्तभपुरुषैकवचनप्रयोगसामर्थ्यलब्धस्याहमित्येतस्य विशेषणम् । एकस्वरादिषटकाण्ड्या इति एकः स्वरो येषां ते एकस्वराः शब्दाः तत्प्रतिपादकं काण्डमपि एकस्वरं तदादिः यस्याः सा एकस्वरादिः । षण्णां काण्डानां समाहारः षटकाण्डी एकस्वरादिश्चासौ षट्काण्डी च तया । व्यञ्जनस्य बहुत्वेपि स्वरस्यैव प्राधान्यादेकस्वर द्विस्वर त्रिस्वर चतुःस्वर पञ्चस्वर षट्स्वरं चेति वक्ष्यमाणानि षटकाण्डानि तैरित्यर्थः । सप्तमस्य अव्ययकाण्डस्य तु तस्या एव शेषभूतत्वात् । अनेको द्वौ बहवो वा प्रत्येकमर्थाः येषां ते अनेकार्थाः अर्थात् शब्दाः तेषां संग्रहः एकत्र समुञ्चयः अनेकार्थसंग्रहः तम् । एतेन अभीष्टदेवताप्रणिधान - पूर्वकं शास्त्रस्य अभिधेयं प्रतिपाद्यप्रतिपादकसंबन्धश्च अभ्यधायि । प्रयोजनं च शिष्याववोधजननं तेन च परोपकारद्वारेण परंपरया निःश्रेयससिद्धिश्चेति सामर्थ्यादाक्षिप्यते ।
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमः काण्डः
* अकारादिक्रमेणादावत्र कादिक्रमोऽन्ततः । उद्देश्यवचनं पूर्व पश्चादर्थप्रकाशनम् ॥ २ ॥ यत्रक एव रूढोथो यौगिकस्तत्र दश्यते ।
अनेकस्मिस्तु रूढेऽर्थे यौगिकः प्रोच्यते न वा ॥३॥ न हि देक्षावतां निष्प्रयोजना प्रवृत्तिर्भवति ॥ १ ॥
अभिधेयस्य परिपाटिविशेषमाह- अत्र इति प्रक्रान्तानेकार्थशब्दसंग्रहशास्त्रे प्रत्येकमेकस्वरादिकाण्डेषु वक्ष्यमाणानेकार्थशब्दानामादौ पूर्वभागे अकारादीनां हकारपर्यन्तानां वर्णानां क्रमेण कृत्वा प्रत्येकमन्तभागे कादिव्यञ्जनानां क्रम आनुपूर्व्या निवेशनम् । अत्र अकारादिक्रमेणेति वदता अन्तक्रमस्यैव प्राधान्यमुक्तम् । काद्यन्तक्रमेणैव अत्र शब्दा अभिधास्यन्ते । अकाराद्यादिक्रमस्तु तत्र प्रत्येकं द्रष्टव्यः । काद्यादिक्रमेऽपि कादिभ्यः परोऽकारादिस्वरक्रमोऽन्तर्गतो द्रष्टव्यः। तथा पूर्वमुद्देश्यस्य शब्दस्य वचन भणनं पश्चादर्थानां प्रकाशनम् । अभिधीयमानशब्दानुपूर्वकमर्थकथनमित्यर्थः । यथा-'को ब्रह्मण्यात्मनि' इत्यादि ॥२॥ - यत्र इति-यस्मिन् शब्द रूढः संझिरूप एक एवार्थः तस्यानेकार्थतादर्शनाय यौगिकोऽप्यर्थोऽवश्य प्रकाश्यते । यथा'गीतिश्च्छन्दसि गाने च' अत्र हि गीतिशब्दरच्छन्दसि संझारूपतया रूढः । गाने तु क्रियानुगमाद्यौ गिकः । यत्र तु शब्देऽनेकोर्थः संज्ञारूपतया रूढो व्यज्यते तत्रानेकार्थतायां परिपूर्णायां यौगिकोऽर्थो दश्य ते वानवा। तत्र दर्य ते यथा- त्वष्टाऽर्के विश्वकृत्तक्ष्णोः' अत्र हि त्वष्टशब्दोऽर्कविश्वकृतोः रूढः तक्षिण तु यौगिकः । न दय ते यथा- 'प्रियकस्तु*प्रत्यन्तरे क्रमोऽत्रादौ ककारादि क्रमोऽन्ततः *प्रत्य० ऋतस्ततः ॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थ- कोषः सटीक :
*
पदानां भङ्गतो यो स्मिन्नाने कोर्थः प्रकाश्यते ॥ प्रदर्शनीयो नैवासौं तस्त्यानन्त्यप्रसङ्गतः ॥ ४ ॥ को ब्रह्मयात्मनि खौ मयूरेऽग्नौ यमेऽनिले ॥
..
कं शीर्षेऽप्सु सुखे खं खः संविदि व्योमनीन्द्रिये ५ चिञ्चरीके नीपे कश्मीरजन्मनि । प्रियङ्गौ चित्रहरणे पीतशालतराaft' ॥ अत्र हि प्रियक शब्दः चिञ्चरीकादिषु संज्ञारूपतया रूढ उक्तः । प्रिय एव प्रियकः इति तु स्वाथे के यौगिकतया वल्लभे वर्तमानो नोक्तः ॥ ३ ॥
(४)
*
अस्मिन् शास्त्रे rajsस्यैव शब्दस्य अनेकार्थता दश्यते न तु पदभङ्गेन श्लेषच्छायया तस्य आनन्त्येन दर्शयितुमशक्यत्वात् । यथा- 'नाकः स्वः खे' इति । अत्र अखण्डतया स्वर्गाकाश लक्षणेऽर्थद्वये नोकशब्द उक्तः न तु अविद्यमानसुखे, तत्र न अको नाकः इति पदभङ्गेन वर्तते नाकशब्द इति । तत्रैकस्वरं काण्ड मारभ्यते तत्रादौ कान्तः ॥ ४ ॥
को ब्रह्मण्यात्मनि खौ मयूरेऽग्नौ यमेऽनिले इति-कायति काम्यते वा कः " क्वचित् " ( ५/१/१७१/) इति ङः एषु सप्तस्वर्थेषु पुंसि । कं शीर्षेऽप्सु सुखे एषु त्रिषु क्लीबम् । दशस्वपि यथा- 'विश्व' कः सृजति प्रकाशयति कः कश्चैतदन्त नयेत् । कः स्थास्नुर्नहि को दहत्यभिमतः कः कस्य सख्यंधने । अर्थी कस्य जनः सकेन च शुचिः स्यात् कस्य मुख्याङ्गता प्रश्न स्फुटमर्थसंग्रहभृता केनोत्तर' दीयताम् ॥' "अथ खान्तः॥" खं स्वः संविदि व्योमनीन्द्रिये ' अश्नुते इति खम् "अशे डित्" इति * प्रत्य० भागतो X प्र० स्वसंविदि
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमः काण्डः
-
-
--
शून्ये विन्दो सुखे खस्तु पूयो गौरदके दृशि ॥ स्वर्ग दिशि पशौ रश्मौ वज्र भूमाविौ गिरि ।६। त्वक् वल्कले चर्मणि च, न्यग् निम्ने नीचकाल्पयोः। रुक् शोभाकिरणेच्छासु वाग भारत्यां वच यपि ॥७॥ डित् खः स्वः स्वर्गः संवित् संवेदनम्, षट्स्वपि क्लीबम् । स्वर्ग यथा- 'तस्मिन् गते खं सुकृतोपलब्धम्। संवित्सुखयोर्यथायोगिनः खे निलीयन्ते । व्योमेन्द्रिययोथा-रुद्ध्वा खमार्गमखिलं बत योऽवतस्थे ॥ ५॥ शून्यबिन्दौ यथा-संगुणने खेन च खमेव । खस्तु सूयें यथा-'फ्रान्तं खेन सुखेन खम्॥ अथ गान्तः ॥ गौरुदके दृशि स्वर्गे दिशि पशौ रश्मौ वज्रे भूमौ इषौ गिरि । गच्छति गौः “युगतिभ्यां डोः” ॥ (सि. उ. ८६७ ) दशस्वर्थेषु स्त्रीपुंसः । अन्ये तु वागादौ स्त्रियाम् । स्वर्गादौ पुसि । पशौ द्वयोः । जलाक्ष्णोः क्लोबे इत्याहुः । उइके यथा- गावो वहन्ति विमलाः शरदि स्रवन्त्याम्। दृशि यथा- गोजलाद्रितकपोलतलास्ताः । स्वों यथा-‘स गोपतिर्वज्रविघट्टनेन'। दिशि यथा- 'गोभ्यः संभृतसद्वित्तः। पशौ यथा- गावश्चरन्ति कमलानि सकेसराणि 1 रश्मौ यथा-'गावो वः पावनानाम् ,'! वज्रे यथा- गो घातेनैव शैलाः'। भूमौ यथा-गामात्तसारां रघुरप्यवेत्य । इषौ यथा‘गोभिः संभिन्नसंनाहः । गिरि यथा- तथेति गामुक्तवते दिलीप ॥ ६ ॥ अथ चान्ताः॥ त्वक् वल्कले चर्मणि च । त्वचति संवृणोति “क्विप्" त्वक् तनोति वा तने डर्वच स्त्रियाम् । वल्कले यथा- त्वक् तारवी निवसनम् । चर्मणि यथा- मृगत्वचं * प्रत्य० मुखे !
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थ-कोषः सटीकः
२
जूराकाशसरस्वत्यां पिशाच्यां जवनेऽपि च ॥ ज्ञः स्याद्विचक्षणे पद्मा-सने चान्द्रमसायनो ॥ ८ ॥ प्रन्थिमतीं वसानं। त्वचाख्ये गन्धद्रव्येऽपि यथा-'एलापत्रत्वचा वासाः। एष्वेवार्थोषु त्वचशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति । न्यगे निम्ने नीचकात्ययोः । न्यञ्चति न्यक्। निम्नं गभोरम् । नीच खर्वम् । कात्न्यं सामस्त्यम् । तत्र प्रायः क्रियाविशेषणम् । शेषयोर्वाच्यलिङ्गः । नीचे यथा-तेऽपि न बिभ्रति शोभा श्रीमन्तो न्यगू नयन्ति ये गुणिनः'। रुक् शोभाकिरणेच्छासु। रोचनं रोचते वा रुक स्त्रियाम् । शोभायां यथा- भेजेऽभितः पातुकसिद्धसिन्धोरभूतपूर्वा रुचमम्पुराशेः। किरणे यथा-प्रावी नरियन्ति किंवनरुवो राजीवजीवातवः । इच्छायां या-धर्मरूवा दानरुवा भवितव्यं सत्यतत्त्वरूचिना च। वाक् भारत्यां वचस्यपि। वक्ति उच्यते वा वाक् । दिद्युददिति साधुः। (सि. ५-२-८३ ) स्त्रियां । द्वयोर्यथा-पट्टी वाचमुपासते हि बहवः ॥७॥ अथ जान्तः ॥ जूराकाशे सरस्वत्यां पिशाच्यां जवनेऽपि च । जवते जूः “दिद्युद्ददिति साधुः। आकाशसरस्वत्यां पिशाच्यां च स्त्रियाम् । जवने वेगवति वायलिङ्गः । पिशाच्यां यथा-जूयोषितः पितृवनं परितश्चरन्ति'॥ अथ शान्तः ॥ ज्ञः स्याद्विचक्षणे पद्मासने चान्द्र१ प्र. जूराकाशे सरस्वत्यां । २ प्र० सायने ३ अन्यत्र
जो जन्यां जातमात्रे च मृत्युञ्जये जनार्दने । जूराकाशे सरस्वत्यां पिशाच्यां जवनेऽपि च ॥ ८ ॥ ज्ञः स्याद्विचक्षणे पद्मासने चान्द्रमसाय ता जटायां राक्षस्यां पतने दुर्भगस्त्रियाम् ॥९॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमः काण्डः
टटट
सद्विद्यमाने सत्ये च प्रशस्तार्चितसाधुषु ॥ भः शुक्रे भमुडौ भांशी, भूस्तु भूमिरिव क्षितौ ।हा मसायनौ। जानाति शः “नाम्युपान्त्य प्रकृगशः कः” (५।१।५४) विचक्षगे वाच्य लिङ्गः शेषयोः पुंसि। विचक्षणे यथा-अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः । पद्मासनो ब्रह्मा । चान्द्रमसायनिर्बु धस्तत्र यथा- चन्द्रार्क जीवनसितार्किवक्राः ॥ ८॥ अथ तान्तः । सद् विद्यमाने सत्ये च प्रशस्तार्चितसाधुषु । अस्तीति सन् वाच्यलिङ्गः । विद्यमाने यथा सन्तोऽप्यसन्त इव चेत् प्रतिभान्ति भानेः'। सत्ये यथा-'यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थसत् । प्रशस्ते अचिते साधौ च यथा-'निर्मत्सरा एव गुणेषु सन्तः ।' सत्वविदुषोरपि ॥ अथ भान्तः॥ भः शुक्रे । भाति भः; "क्वचित्' इति डः यथा-प्रवेशने नाभिमुखः शुभो भः । भमुडौ । उडौ नक्षत्रे यथा-सा दिशौ दधति भानि सहस्ररश्मि प्राच्येव दिग् जनयति स्फुरदशुजालम् । भांशौ । भानं भा। "मृययेच्छा" (५/३/१०१) : इत्यङ्ग । अंशौ किरणे स्त्रियां यथा- 'जटाभाभिर्भाभिः करधृतकलङ्काक्षवलयः । भूस्तु भूमिरिव क्षितौ स्थाने च । भवत्यस्याः सर्वमिति भूः “भ्यादिभ्यो वा" (५/३/११५) इति किए । “कृ भूभ्यां कित्” इति मौ भूमिः स्त्रीलिङ्गौ । भूमिरेवेति उपमानद्वारेण सिद्धतया उद्देश्यस्य कथनं, तेन भूमिशब्दस्यापि क्षितिस्थानलक्षणम् अर्थद्वयं सिद्धम् । एवमन्यत्रापि उपमानोपमेयभावोऽभ्यूह्यः । लाघवार्थ द्विस्वरस्यापि अत्र पाठः । क्षितौ यथा-भगवतीभूरद्य राजन्वती भूमि कामगविंश्च गोमयरसैराशिंच । स्थाने यथा दृष्टिविष्टपचन्द्रिकास्तनतटी लक्ष्मीनटी नाट्यभूः । आभूमिर्भावीनां भुजविजितसीमान्तनृपतिः ॥९॥ अथ मान्तः ॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थ-कोंषः सटीकः
स्थाने च मः पुनः शंभौ, मा लक्ष्भ्यां वारणेऽव्ययम् किं क्षेपनिन्दयोः प्रश्ने वित. ज्या तु मातरि ॥१०॥ क्ष्मामौर्योदयुर्दिने वह्नौ द्यौस्तु स्वर्गे विहायसि ॥
ररतीक्ष्णे दहने रास्तु सुवर्णे जलदे धने ॥११॥ मः पुनः शंभौ। मन्यते मीयते वा मः। "क्वचित्" इति डः । मा लक्ष्म्यां वारणेऽव्ययम्। लक्ष्म्यां स्त्रो यथा-यस्मात् फलं न खलु मालवमात्रमेव । वारणे निषेधे तु अव्ययम् यथा-मा मांस स्पृश पाणिनेति रुदती गन्तुं प्रवृत्ता ततः। किं क्षेपनिन्दयोः प्रश्ने वितर्के । कौति किम् 'कोर्डिम्' वाच्यलिङ्गः। क्षेपो धिक्कारपूर्विका निन्दा तत्र यथा-'नोचेद्विक्रमसंक्रमस्य घटितां रामस्थ राज्यश्रियम् । हर्तुं को भरतः सुदुधरधनुर्बद्धेक्षणे लक्ष्मणे। निन्दायां यथा-मर्त्यः कोऽपि समस्ति मांसनयनो नद्धाङ्गभूर्धातुभिः'। प्रश्ने यथा-कोयं द्वारि हरिः प्रयात्युपवनम् । वितर्के यथा-कोऽहं कस्मिन् कथमा (कुत आ)यातः का मे जननी को वा तातः । अव्ययमपि ॥ अथ यान्ताः॥ ज्या तु मातरि क्ष्मामौयोः। जिनाति ज्या "क्वचित्” इति डः स्त्रियाम् ॥१०॥ क्ष्मायाँ यथा-शशास शय्यापरै रजय्याम् । मौा यथा -'पत्री नैष सहिष्यते मम धनाबन्धबन्धूकृतः । द्युर्दिने वह्नौ । द्युपते अभिगम्यते युः ‘युद्रुभ्याम्' इति डुः पुंसि दिने यथा-उद्दामामणि युतिव्यतिकर-प्रक्रीडदोंपलज्वालाजालजटाल-जाङ्गलतटीनिष्कूज-कोयष्टयः'। वास्तु स्वर्गे विहायसि । द्यूयते द्यौः " युगतिभ्यां डोः” स्त्रियां स्वर्ग यथा'द्यामियाय दहनस्य केतनः कीर्तयन्निव दिवौकसां प्रियम् ।)
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमः काण्डः
द्र : कामरूपिणि स्वणे, धूर्यानमुखभारयोः ॥ पूः शरीरे नगरे च श्रीलदम्यां सरलद्रवे ॥१२॥ वेषोपकरणे वेष-रचनायां मतो गिरि ॥ शोभात्रिवर्ग-संपत्त्योः स स वे निर्झरेऽपि च ।१३। विहायसि गगने यथा-'अथ नयनसमुत्थं ज्योतिरत्रेरिव द्यौः ॥” अथ रान्ताः ॥ रस्तीक्ष्णे दहने । राति रः। रास्तु सुवर्णे जलदे धने । राति सुखं राः “रातेः” सुवर्णधनयोः स्त्रीपुंसः जलदे पुंसि । सुवर्णधनयोः यथा-" साधं सर्वशकल्याणैनित्यं त्यजति तान्न राः ॥ ११ ॥ द्र: कामरूपिणि स्वर्णे । द्रवति : “दिद्युद्दददिति " (५/२/८३) साधुः कामरूपिणि वाच्यलिङ्गः । स्वर्णे स्त्रियां यथा- कद्रूः स्वकान्तिश्रुतविद्वत: । धूर्यानमुखभारयोः। धूर्यतीति धूः विपि “राल्लुक् ॥ (४/१/११०) इति वलोपः स्त्रियाम् यानमुखे यथा- 'धूर्भङ्गसंक्षोभविदारितोष्ट्रिकागलन्मधुम्लावितदूरवर्त्मनि ।' भारे यथा- धात्रा द्विधैव ननु धूर्जगतो विभक्ता ॥ पूः शरीरे नगरे च । पृणाति पू: " गुपदुर्विधुर्विभ्यः किए " स्त्रियां शरीरे यथा- अस्यां मत्पुरि संनिधानविधये बद्धादरेण त्वया । नगरे यथा-रथस्य तस्यां पुरि दत्तचक्षुर्विद्वान् विदामास शनैर्न यातम् । श्रीलक्ष्म्यां सरलद्रवे श्रयति श्रीः “दिद्युद्दत् ” इति साधुः । अष्टस्वर्थेषु स्त्रियाम् । लक्ष्म्यां यथा- 'श्रीताम्बुधिमन्थने यदि हरेः कस्माद् विषं भक्षितम् । ॥ १२॥ वेषोपकरणे वेषरचनायां प्रि- नगया २प्र-द्रुमे
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०) अनेकार्थसङ्ग्रह-कोषः सटीकः वः पश्चिमदिगीशे स्यादौपम्ये पुनरव्ययम् ॥ योः स्वर्गनभसोः स्वो ज्ञात्यात्मनोः स्वं निजे धने ।१४। मतौ गिरि। शोभायां यथा- 'किं कथ्यते श्रीरुभयस्य तस्य ।' त्रिवर्गसंपत्तौ समृद्धौ यथा-'श्रियः कुरूणामधिपस्य पालनीम् ।' प्रशंसायामपि मंखः यथा-हठद्रुतरमठश्रीः श्रीमहीपालदेवः। सूः सुवे. निर्झरेऽपि च। स्रवति नः स्त्रियां स्रुवः स्नुकूभेदः ॥३३॥ अथ वान्ताः ॥ वः पश्चिमदिगीशे स्यादौपम्ये पुनरव्ययम् । वाति वः। पश्चिमदिगीशो वरुणः । अव्ययपक्षे शब्दपरो निर्देशः । तेन “ अव्ययस्य " (३/२/७) इति सेलुप् न भवति । औपम्यम् उपमा तत्र यथा-कादम्बखण्डितदलानि व पङ्कजानि।" द्योः स्वर्गनभसोः। दीव्यन्ति अस्यामिति द्यौः “दिवेडिव्" स्त्रियां स्वर्गे यथा-दिवं यदि प्रार्थयसे वृथा श्रमः । नभसि यथारजश्छलात् सैन्यविमईपीडाभीतेव भूमिर्दिवमारुरोह । स्वो नात्यात्मनोः अस्यति स्वः ( 'प्रह्वा हृति' साधुः ) पुंसि ज्ञातौ यथा-ना निवेद्य मुनिस्वानां कन्यादानं प्रशस्यते । आत्मनि यथा'हृदिस्वमवलोकयन् । स्वं निजे धने। निजे त्रिषु यथा-स्व एव वेषः परिणेतुरिष्टः । 'स्वामेव मूर्ति प्रविवेश देवः। 'स्वान्येव तेजांसि तपोमयानि ।' धने पुंक्लीबः प्रभुताः स्वा न दीयन्ते ।' सर्वस्वमपि चेद्दत्तमणके ब्राह्मणब्रुवे ।' काकिन्यपि श्रोत्रियाय न समं स्यात् फलेन तत् । गौडस्तु स्वो शातावात्मनि क्लीवे इत्याह । स्वरूपेऽपि ॥ १४ ॥ अथ शान्तौ ॥ दृग् द्रष्टदर्शनध्यक्षिण । पश्यति दर्शनम् । दृश्यतेऽनया वा दृक् । विप चतुर्वर्थेषु ।
*प्र० स्याद्वीपम्ये
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमः काण्डः
दृग् दृष्टदर्शनध्यदिण विट प्रवेशे नृवैश्ययोः । तृट तृष्णावचर्षवञ्च भवेल्लिप्सापिपासयोः ॥१५॥ विट् शोभायां जिगीषायां व्यवसाये रुचौ गिरि । भाः प्रभावे मयूखे च मास्तु मासे निशाकरे ॥१६॥ द्रष्टरि वाच्यलिङ्गः । यथा- भवन्ति सूक्ष्मार्थदृशः कवीन्द्राः ।" दर्शने धियाम् अक्षिण च स्त्रोलिङ्गः । दर्शनाक्ष्णोर्यथा-'कामं पल्लवयन्ति लोचनदृशां यूनां कुरङ्गीदृशः । अत्र एको दृक्शब्दो दर्शने । द्वितीयस्तु अक्षिण । मतौ यथा-मिथ्यादृशां युगान्तार्कः सुदृशाममृताञ्जनम् । विट् प्रवेशे नृवैश्ययोः वेंशनं विशति वा विट् । क्किए । प्रवेशे स्त्रियाम् । नृवैश्ययोः पुंसि । नरि यथा'आसीद्विशांपतिरमुद्रचतुःसमुद्रमुद्राङ्कितक्षितिभरक्षमबाहुदण्डः ।" वैश्ये यथा- ब्राह्मणक्षत्रियविटशूद्राः। प्रजाविष्ठयोरपि । प्रजायां यथा- त्रीणि श्राद्धे पवित्राणि दौहित्रो विट्पतिस्तिलाः । अत्र हि विट्पतिः विशो दुहितुः पतिर्जामाता उच्यते । विष्ठायां यथा'मयूरपारापतयोः कुकुंटस्य तथा विशाम् ॥' अथ षान्तौ ॥तर्षणं तृट् क्विय । “ मृगयेच्छा" (५/३/१०१) इति निपातनात् तृष्णा घत्रि तर्षः । एते त्रयोऽपि लिप्सायां पिपासायां च । तृतृष्णा शब्दौ स्त्रियाम् । तर्षः पुसि लाघवार्थ द्विस्वरयोरप्येकखरकाण्डे पाठः। एवमन्यत्राप्यूह्यम् । लिप्सायां यथा-अतियातिनः सतृष एव चक्षुषो हरिरित्यखिद्यते नितम्बिनीजनः । न विवेद, यः सततमेनमीक्षते न वितृष्णतां व्रजति खल्वसावपि । तर्षप्रकर्षेण धनं चकर्ष । पिपासायां यथा-तृषा शुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं स्वादु १ प्रत्य० दृगदृष्टौ दर्शनेऽध्यक्षे
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१२)
अनेकार्थसंग्रह-कोषः सटीक:
॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितेऽनेकार्थसंग्रहे
एकस्वरकाण्डः प्रथमः ॥ सुरमि। अन्यास्ता मलयस्य काननभुवः स्वच्छस्रवनिझरास्तृष्णा या सुमिवर्तते तनुभृतामालोकमात्रादपि तर्षेऽम्बु क्षुधि भोजन पथि रथः शय्याऽऽश्रमे नौजले ॥ १५ ॥ त्विट शोभायांत्वेषणं त्वेषन्ति अनया वा “ क्रुत्संपदादिभ्यः “ (५/३/११४) क्विए स्त्रियाम् । शोभायां यथा-शित्विषा पोषितहर्षसंपदा तदा न तेनाननपापक्तयः । रुचौ दीप्तौ यथा- रथाङ्गपाणे: पटलेन रोचिषामृषित्विषः संवलिता विरेजिरे । अथ सान्तौ । माः प्रभावे मयूखे च । भासते माः । पुत्रोलिङ्गः । द्वयोर्य थासन्तोऽप्यसन्त इति चेत् प्रतिभान्ति भानो सावृते नभसि शीतमयूखमुझ्याः । 'मास्तु मासे निशाकरे। माति माः ‘असू' इति असू मुंसि । द्वयोर्यथा- 'उदयति विततांशुः पौर्णमासीसुधांशुः। अत्र हिं पूर्णो माश्चन्द्रो मासो वाऽस्यामिति पूर्णमासः " अण" इत्यणि पौर्णमासी ॥ १६ ॥ इत्याचार्य श्री हेमचन्द्राचार्यविरचितायामनेकार्थ
कैरवाकरकौमुदीत्यमिधानायां-स्वोपक्षानेकार्थसंग्रह - टीकायामेक स्वर
काण्डः प्रथमः समाप्तः ॥
.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१३) २अथ द्वितीयः काण्डः अर्को द्रु भेदे स्फटिके ताम्र सूर्ये बिडोजसि । अकं दुःखाद्ययोरङ्को भूषारूपकलक्ष्मसु ॥१॥ चित्राजो नाटकाद्य शे स्थाने क्रोडेऽन्तिकागसोः । एकोऽन्यः केवलः श्रेष्ठः संख्या कल्कोऽद्यविष्ठयोः ।। .. अथ द्वितीयं द्विस्वरकाण्डमारभ्यते । तत्रादौ कान्ताः । अर्को दुमेदे स्फटिके ताने सूर्य बिडोजसि । अयंते स्तूयते अर्कः । द्रुभेदे यथा-अर्के चेन्मधु विन्देत किमर्थं पर्वतं व्रजेत् । स्फटिके यथा अर्कोपलोलसितवह्निभिरह्नि दीप्ताः। ताने यथा-चन्द्रार्क लेपयेत्तेन ।' सये यथा 'जलनिधिजलमध्यादेष उत्तार्यतेऽर्क ।' बिडौजसि इन्द्रः यथा-वितर्यतेऽर्क संपर्क: पौलोम्या रोमहर्षतः । अक दुःखाद्ययोः। न कम् अकम् अकति वा । द्वयोर्याथा'अक पिनाकी भवतश्छिनत्तु । अङ्को० अङ्कते अनेन अङ्कयते वा अङ्कः । भूषायां यथा-कङ्कणाङ्कभुजा भान्ति जितानङ्ग तवागनाः। रूपके यथा-अंक ईहामृगो वीथी । लक्ष्मणि यथा-निमज्जतीन्दोः किरणेष्विवाङ्कः ॥ १ ॥ .. चित्राजौ कौतुकसंग्रामे यथा-प्रौढाहंकृतिरभ्युदेति तमसां माराङ्कमल्लः शशी' नाटकाद्यशे यथा-अङ्कप्रवेशकाढ्य भवति हि तन्नाटकं नाम। स्थाने एकादिगणनान्यासे यथा - अयमेव जगजन्मस्थितिसंहारकारणम् | इति यस्य कपदेन्दुरेकाकामिव ...शंसति । क्रोडं वक्षः उत्सङ्गो वा । तत्र यथा- "अङ्काद्यया रङ्कमुदीरिताशीः। अन्तिके यथा
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसङ्ग्रह - कोषः सटीकः
दम्भे पापिनि कि च कङ्को ब्राह्मणलिङ्गिनि । लोहपृष्ठे यमे कर्कः श्वेताश्वे दर्पणे घटे ॥ ३ ॥ कर्केतनेऽग्नौ राशौ च काकः स्यात् पीठसपिणि । द्वीपमान भेदेषु शिरोऽवचालने द्विके ॥ ४ ॥
(१४)
व्यापारितः शूलभृता विधाय सिंहत्वमङ्कागतसत्ववृत्ति | आगसि यथा-परःशतैरङ्कितमङ्कपङ्कः ॥ एकोऽन्यः केवलः श्रेष्ठः संख्या । पति एकः भींशलि " इति कः । अन्यस्मिन् यथा - एके मृगांक मृगमादिवराहमन्ये । केवले यथा- 'स एकत्रीणि जयति जगन्ति कुसुमायुधः । श्रेष्ठे यथा- 'अयं विशेषो भुवनैकत्रीरपर न यत्कामपाकरोति । संख्यायां यथा- एको जयति सद्वृत्तः किं पुनद्वौ सुसंहतौ । सर्वत्र वाच्यलिङ्गः कल्कोऽथविष्ठयोः दम्भे पापिनि किट्टे च । कल्यते कल्कः “भीणशलि" इति कः ||२|| पापिनि वाच्यलिङ्गगः । अन्यत्र पुंक्लीबः । अद्यदम्भपापिषु यथा - मुनिर्वने वल्कलवान कल्कः । कषायचूर्णयोरपि । कषाये यथा- दाडिमपञ्चाङ्गकल्कसंसिद्धः । चूर्णे यथा- तां रोधकल्केन हताङ्गतैलाम् । कहको ब्राह्मणलिङ्गिनि लोहपृष्टे यमे । कंकते
(C
66
कङ्कः कायति वा राला इति किकः । ब्राह्मणलिङ्गी छद्मद्विजः । लोहपृष्ठः पक्षिमेदः । तत्र यथा श्रुतराजहंसवचसो युक्ता तूष्णीकतैव कङ्कस्य । यमः कृतान्तः । कर्कः श्वेताश्वे दर्पणे घटे कर्केतनेऽग्नौ राशौ च । कर्किः सौत्रः । कर्कति कर्कः करोति वा कृगोवा " इति कः । श्वेताश्वे यथा -- कर्केण कर्कशखरैरवनिविदीर्णा ॥ ३ ॥ कर्केतनो मणिमेदः । राशौ यथा- पञ्च व्योमहुताशनैश्च मिथुनः कर्क कुवे दोग्निभिः ।
:
66
99
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
काकं काकसमूहे स्याद् रतबन्धे च योषिताम् । काका तु काकजङ्घायां काको ती काकनासयोः ॥५॥ काकोदुम्बरिका-काकमाचिका रक्तिकास्वपि । किकुः प्रकोष्टे हस्ते च वितस्ता कुत्सितेऽपि च ॥६॥ कोको वृके चक्रवाके खर्जुरीद्र मभेकयोः । छेको विदग्धे विश्वस्त - मृगनीडजयोरपि ॥७॥ काकः स्यात् कु ईषत् अकति काकः ककते वा। अचि पृषोदरादित्वाद् दीर्घत्वम् । कायति वा “भोणि" इति कः। पोठसी पछुः । द्वीपमानद्रभेदेषु इति मेदशब्दः प्रत्येकममिसंबध्यते । शिरोऽवक्षालनं ककसिका। द्विके यथा-प्रासाद-शिखरारूढः काकः किं गरूडायते ॥ ४॥ काकं काकसमूहे० काकानां समूहः काकम् । काकमिव काकम् इति उपचाराद् रतबन्धे यथा--काक काकमिवेच्छति स्मरपरः। काका तु० ॥ ५॥ काकोदुम्बरिका० षट्स्वपि औषधि - मेदेषु स्त्रियोम् । किष्कुः प्रकोष्टेः किरति किष्कुः " किरः ष च” इति कित् कुः। किमपि ईषत्परिमेया · कुर्भूमिरस्येति वा। वर्चस्कादित्वात् साधुः । प्रकोष्टः कलाचिका हस्तः चतुर्विशत्यकुलः। वितस्तिदिशाणुलः। एषु स्त्रीपुंसः यथा-किष्कुमात्रेऽपि विष्कम्भः कोऽयमन्तले तव । कुत्सिते वाच्यलिङ्गः ॥६॥ काको० कोकते कोकः कौति वा “भीणशोलि" इति कः। वृके यथा-दुर्गसमाश्रितकोकवराहम् चक्रवाके यथा-प्राचीनमञ्चति । वियत्पृशोक - कोककान्ताकपोलपुलकोपयिकं दिनेशः । छेको
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रह-कोषः सटीक:
टङ्को नीलकपित्थेऽसिकोशे कोपेऽश्मदारणे । मानान्तरे खनित्रे च जङ्घायां टङ्कणेऽपि च ।। तर्को वितकें काक्षायामूहकर्मविशेषयोः । त्रिका कूपस्य नेमौ स्यात् त्रिकं पृष्ठाधरे त्रये 1।। छयति छेकः “निष्कतुरुष्क” इति साधुः । विदग्धे वाच्यलिङ्गः । विश्वस्त मृगनीडजयारिति विश्वस्तयोहासक्तयोमंगनीडजयोरित्यर्थः । विदग्धे यथा- तिर्यग्लोचनवलिगतानि वचसां छेकोक्तिसंक्रान्तयः । विश्वस्तमृगनीडयोर्यथा-प्रायो न बिभ्यतिन्छेकाः कृतैस्तालशतैरपि । ॥७॥ टङ्को० टक्यते टङ्कः अष्टस्खपि पुंक्लीबः। गौडस्तु जवायां स्त्री पुमान् खड्गकोशे पाषाणदारणे खनित्रे टंकणे नीलकपित्थे टकमस्त्रियामित्याह । अश्मदारणे यथा-टङकच्छिन्नमनःशिलाः। मानान्तरे यथा-यद्भाटक हाटकट
क्रकोटिः । टङ्कणे यथा-सूतटङ्ककतकेन्दुहेमभिः । शोभाया. मपि यथा-सटङ्क तारुण्यं मृगशिशुदृशः पुष्यति रतिम् ॥८॥ तर्को तर्कणं तर्कः। वितर्कः संशयः तत्र यथा-तकांकुला भानुरुदेति मन्दम् ऊहाऽनुमानव्याप्तिनिश्चायकं प्रमाणं यत्र यथाकुतर्कोऽयं कांश्चिन्मुखरयति मोहाय जगतः। तर्क प्रतिपादक शास्त्रमपि तकः । यथा-यस्तर्कककेशविचारपदप्रचारः। कर्मविशेष क्रियाविशेषः उपहास इति यावत् । त्रिका कूपस्य नेमौ स्यात् त्रयोऽवयवा मानमस्याः त्रिका । कूपस्य नेमिः कूपस्यान्ते रज्वादिधारणार्थ व्यत्र दारु यथा-त्रिककेकारसूचितः। त्रिक पृष्ठाधरे त्रिके (त्रये)। पृष्ठाधरे यथा-न स्याद् गृहीतोऽपि ध्रुवन् विषाणयोयुगं ससूत्कारविवर्तितत्रिकः । अयं त्रितयं
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः .
तोकं संतानसुतयोकिः स्यात् काककोकयोः । यकुमृगे मुनौ नाकः स्वः खे नाकुस्तु पर्वते ॥१०॥ मुनिवल्मीकयोनिष्कः कर्षे हेमनि तत्पले । दीनारे साष्टसुवर्णशते वक्षोविभूषणे ॥ ११ ।। तत्र यथा-तत्रापि त्रिकाम्न ॥९॥ तोक संतानसुतयोः । तूर्यते पूर्यते तोक “ भीणशलि” ( उणादि० २१ ) इति कः । संतानः अपत्यमात्रं । सुतस्तनयः । संताने यथा-जीवत्तोका च जीवसूः । सुते यथा-व्याकरणे शकटस्य च तोकम् । द्विकः स्यात् काककोंकयोंः । द्वौ ककारौ नाम्नि अस्य द्विकः। काके यथाउपद्रवन्ति पिशुनो उद्वद्धानामिव द्विकाः । न्यकुमो मुनौ । न्यति न्यङ्कुः “नेरञ्चेः” ( उ० ७२४) इति उः न्यक्वादित्वात् कत्वं पुंसि । मुनिः ऋष्यशृङ्गाख्यः । द्वयोर्यथा-संचरन्त्या. श्रमे न्यङ्कोनिःशङ्क न्यङ्कवः सदा। नाकः खःखे। नास्ति अकं दुःखमत्र नाकः । नखादित्वान्नोऽन्न भवति । स्वः सर्गः खमाकाशम् पुंक्लीवः । स्वर्गे यथा-किमु कुवलयनेत्राः सन्ति नो नाकनार्यः । खे यथा-नाकमन्दाकिनीव सा। नाकुस्तु पर्वते ॥१०॥ मुनिवल्मीकयोः । नर्मात नाकुः “ नमे क् च " ( उ० ७२० ) इति उः पुंसि । वल्मीके यथा-पृदाकुर्नाकुमध्यगः । निष्कः० निःशेषेण काम्यते निष्कः " क्वचित् ” इति डः निषीदति वा “निष्क तुरुष्क" (उ० २६) इति साधुः । पुंक्लीबः । कर्पः पलचतुर्थांशः। तत्पलं हेमपलम् दीनारो रूपकभेदः । सहाष्टभिर्वर्तते “प्रमाणी संख्याडुः” (७३।१२८ ) इति डे साष्टमष्टोत्तरं हेम्नः षोडश माषकाः सुवर्ण तेषां सुवर्णशतम् । हेम्नि यथा-नार्यों निष्क
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१८)
अनेकार्थसह-कोषः सटीकः
पङ्कोऽघे कर्दमे पाकः पचने शिशुदैत्ययोः । बको रक्षोभिदि श्रीदे शिवमल्लीबकोटयोः ॥ १२ ॥ भूकश्छिद्र काले भेको मेघमण्डकभीरुषु । मुष्को मोक्षद्रु मे संघे तस्करे मांसलाण्डयोः॥१३॥ परिष्कृताः । वक्षोविभूषणे यथा-हरिचक्रेण तेनास्य कण्ठे निष्क इवार्पितः । आकर्षेऽपि ॥११॥ पङ्कोऽधे कर्दमे । पञ्च्यते पङ्कः घनि न्यङ्कवादित्वात् कत्वम् , पातेर्वा “राला" इति किदङ्कः । पुंक्लीबः। अवे यथा कलिकलङ्कपङ्कच्छिदे । कर्दमे यथापङ्कान्वयमपि सरसिजमधिरोहति नीलकण्ठमूर्धानम् । पाकः पचने शिशुदैत्ययोः । पचनं पाकः पायते वा “ भीण्" इति कः । पचने यथा-क्षुधातः सन् शालीन् कवलयति मांस्याकवलितान् । शिशौ यथा-उड्डीनं पिकपाकमाकुलरवा काकावली बाधते । दैत्ये यथा-पाकशासनसमानशासनः। बको० वक्ति बकः " गोचरसंचर," ५/३/१३१ इति धे साधुः । रक्षोभिदि यथावृकोदरवृकः कण्ठे जग्राह बकवर्करम् । शिवप्रियामल्ली शिवमल्ली बकपुष्पं तत्र यथा-बकं घेणं सधत्तुरं सुमना पाटला तथा । पद्ममुत्पलगोसूर्यमष्टौ पुष्पाणि शंकरे। बकोटे यथा-पश्य लक्ष्मण पम्पायां बकः परमधार्मिकः ॥ १२ ॥ भूकश्छिद्रे काले । भुवि कीर्यते भूकः “ क्वचित्" इति डः भवतीति वा “ विचिपुषि" इति कित् कः । छिद्ने यथा-भूभूकविहितौकसः । भेको मेघ. मण्डूकभीरुषु। बिभेति भेकः " भीणशलि” इति कः । मेधे यथा-भेकाश्छेकाः केकिकेकाक्रियासु । मण्डूके यथा-मेकैः कोटरशायिभिम॑तमिव क्ष्मान्तर्गतकच्छपैः । भीरौ वाच्यलिङ्गः तत्र यथा
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
मूको दैन्याऽवाकदीनेषु रङ्कः कृपणमल्लयोः । राका कच्छवां दृष्टरजः कन्यायां सरिदन्तरे ॥ १४ ॥ पूर्णेन्दुपूर्णिमायां च रेकः शङ्काविरे कय: । हीनेऽपि रोकं क्रयणभेदे नावि बिले चरे ॥ १५ ॥ मेकाः केकारवैः पान्थाः। मुष्को० मुष्णाति मुष्कः “विचिपुषि" इति कित् कः । मोक्षद्रुमो द्रुममेदः तत्र तस्करे च पुंसि संधे अण्डे च पुंक्लीबः । मांसले वाच्यलिङ्गः । तस्करमांसलयोर्यथानिष्कं मुष्णन्त्येव मुष्कास्तुरुष्काः । अण्डे यथा-नासावेघोऽङ्कन मुष्कछेच्दनं पृष्ठगालनम् ॥ १३ ॥ मूको० । मूयते वध्यते मूकः "विचिपुषि" ( उ० २२) इति कित् कः। दैत्यो यः मूकः सुकररूपोऽर्जुनेन हतः। अवाक्दीनयोर्वाच्यलिङ्गः । तयोर्यथाविरोधिवचसो मूकान् वागीशानपि कुर्वते। रातिरङ्कः “राला. पाकाभ्यः कित्" इति अङ्कः वार्ष्यालङ्गः । कृपणे यथा-प्रेतरङ्कः करङ्कात् । राका० राति राका 'भीणशलि" इति कः । पूर्णेन्दुर्या पूर्णिमा तस्याम् दृष्टरजः कन्यायां च यथा-राकाकान्त किमुच्यसे निरसितुं कस्ते कलङ्क क्षमः ॥ १४ ॥ रेक० । रेचनं रिच्यते वा रेकः । हीने वार्ष्यालङ्गः । अन्यत्र पुंसि । शङ्कायां यथा-रेकातिरेकाकुलमस्य चेतः । विरेके यथा-हरीतकी रेककरी गृणन्ति । रोकं० रोचते रोकम् । लिहायचिन्यङ्कादित्वात् कत्वम् । कीयते येन तत् क्रयणं दीनारादि क्रयणभेदे। नावि बिले च क्लीवः चरे वाच्यलिङ्गः । क्रयणमेदे मावि च यथा-रोकालोकिनि नाविके । बिले यथा-विशन्ति रोकेषु भयातिरेकात् ॥ १५ ॥ *प्र० कृपणमन्दयोः ।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२०)
अनेकार्थसंग्रह-कोषः सटीकः
--- --- - - रोकोऽशो लङ्का तु शाखा शाकिनी कुलटा पुरी । लोको विश्वे जने वल्कं शकले त्वचि शल्कवत् ॥१६॥ *शको देशे राजभेदे शङ्का स्यात् संशये भये । शङ्कुः परशराजाले संख्या कीलकशंभुषु ॥ १७ ॥
रोकोऽशौ । अंशौ किरणे पुंल्लिङ्गः यथा-कोकः सशाको हि शशाङ्करोकैः । लङ्काः० लाति लङ्का “रालापाकाभ्यः कित् ,' (उ० ६२) इति किदङ्कः । शाखायां यथा लंकाऽलंकारिणः खगाः । कुलटायां यथा-लङ्काऽलंकामिनो हतुम् । पुर्यायथा-पदं लङ्केति दिव्यापुरी । लोक्यते लोकते वा लोकः । विश्वे यथा-श्रिय त्रिलोकीतिलकः स एव । जने यथा-मा लोकवादश्रवणादहासीः । वलतेः शलतेश्च "भीण्शली” इति के वल्कम् । पुंक्लीवः । शल्कं क्लीवे । शकले खण्डे यथा उल्कावल्कविलोकनम् । लवङ्गशल्कैलवलीविमिङः। त्वचि यथा-शुचिवल्कवीतवपुरन्यतमस्तिमिरच्छिदामिव गिरौ भवतः। ययौ तपस्वी तरुशल्कवासाः ॥१६॥ शको० शक्नोति शकः । द्वयोर्यथा-निर्दीराण्याश्रयन्ते त्वयि सरुषि शका मारवाणि स्थलानि । शङ्काः शङ्कनं शङ्का । संशये यथा-मन्दं मन्दं स्पृशति करिणी शङ्कया साहसाङ्कः । भये यथात्वच्छकया निशि न याति नरेन्द्र ! निद्राम् । शङ्खः० शाभ्यति शङ्कुः "कशी शमिरमिभ्यः कुः"(उ०७४९)सप्तस्वर्थेषु तत्र संख्यायां चतुद्दशेळे स्त्री पुसः तत्र यथा-शकुं सरितां पतिं ततस्त्वन्त्यम् । शेषेषु पुंसि । कीलके यथा-प्रायेण लोकः सर्वोऽपि शोकशङ्कुसमाकुलः । शंभौ यथा-मुष्णन्ति शकुं पुरतो निधाय ॥ १७ ॥ *मुद्रितमूले-वङ्कः पर्याणभागे स्यान्नदीपात्रे च भङगुरे। शको०
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः का डः
(२१)
यादोऽस्त्रभेदयोर्मेद्र शाको द्वीपे नृपे द्रुमे । शक्तौ हरितके चापि शुको व्यासजकीरयोः ॥१८॥ रक्षोऽमात्ये शुकं ग्रन्थिपणेऽरलुशिरीषयोः। शुल्कं घटादिदातव्ये जामातुश्चापि बन्धके ॥१६॥
यादोभेदे यथा-तभेदाः शिशुमारोद्रशङ्कवो मकरादयः। अस्त्रभेदे यथा-शङ्काकरः शङ्कुकरो नराणाम् । मेढ़ें यथा-न्यकुः शङ्कुसुगन्धेन । शाको० शकानामयं शक्यतेऽनेन शकनं वा शाकः । द्वीपे यथा-नत्वत्र हव्य इति विश्रुतनाम्नि शाकद्वीपप्रशासिनि सुधीषु सुधीभवन्त्या । नृपे यथा-शोकं शशाक न हि पाकरिपुविजेतुम् । द्रुमे यथा-शाकः शुकच्छदसमच्छविपत्रमालभारी हरिष्यति तरुस्तव तत्र चित्तम्। हरितके मूलकादौ पुंक्लीबः । तत्र यथा-तरुणं सर्षपशाकं नधौदन पिच्छिलानि च दधीनि । शषेषु पुसि । शुको० शुकगतौ के शुकः शेवति वा विचिपुषि (उ० २२) इति कित्कः । व्यासात् पाराशर्याजातो व्यासजः । तत्र यथा-पराशरसुतो व्यासो महाभारत चन्द्रमा; तस्य पुत्रो महायोगी शुको नाम महामुनिः । कीरे यथा-तरुणि येन तवाधरपाटलं दशति बिम्बफलं शुकशावकः ॥ १८॥ रक्षोऽमात्ये रावणमन्त्रिणि यथा । तावुभो शुकसारणौ । शुकं० क्लीये त्रयोऽपि वनस्पतयः । शुल्कं० । शलति शुल्कम् “ निष्कतुरुष्क" (उ० २६) इति साघुः । पुक्लीवः । घट्टादिदातव्ये यथाभकुप्यमादाय स शुक्लमाशु । जामातुर्बन्धके विवाहाय वराद् ग्राह्यं धनम् । यदजयः । शुल्को घट्टे विवाहाय वराद् ग्राह्ये धनेऽपि च । तत्र यथा-पिनाकारो पणं शुल्कं हा सीते. किं
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रह कोषः सटीकः
शूकोऽनुकोशकिंशाः शोकेऽभिषवशुङ्गयोः । शूका हृल्लेखे श्लोकस्तु पद्यबन्धे यशस्यपि ॥ २० ॥ शौकं शुकानां समूहे स्त्रीणां च करणान्तरे । सृका बाणोत्पलवाताः, स्तोकः स्याच्चातकाल्पयोः ॥२१॥
(२२)
भविष्यति ॥ १९ ॥ शूको० । शवति शूकः " घुयुहि" इति को दीर्घश्व | पंक्लीवः । अनुक्रोशः कृपा । किंशारुर्धान्यादेः शीर्षम् । द्वयोर्यथा - विभ्राणस्याप्यतिमधुरतां क्रुध्य ( क्षुध ) मानस्य दृप्तेः सद्यः पुंसो भवति कलमस्येव निःशूकभावः । अभिषवो मद्यसंधानम् । शुङ्गा नवोद्भिन्नपल्लवकोशी । शूका हृल्लेखे । हल्लेखो हल्लासः तत्र यथा— दृष्ट्रवा भोज्यगता यूकाः शूका केषां न जायते । श्लोक्य श्लोकतेः । पद्यबन्धे यथा - हस्तन्यस्तचतुः श्लोकः । यशसि यथा- पुण्यश्लोको नलो राजा ॥ २० ॥ शौकं० शुकानां समूहः शुकानामिदं वा शौकम् । शुकानां समुहे यथा कूवलयदलनीलं शौकमालोकयन्ति । त्रोणां करणान्तरे यथा - वेश्या एव हिं निशङ्कं शौक स्वौकसि कुर्वते । सुका० सरति सृकः "विचिपुषि” इति कित् कः । श्रृगालबकनिरयेष्वपि । सृकेति आयुधमेदेऽपि । स्तेकः • स्तूयते स्तोकः । भीणिति कः अल्पे वाच्यलिङ्गः । द्वयेर्यथा - स्तोकः स्तोकमपि स्तौति वारि वारिधरोज्ज्ञितम् ॥ २१ ॥ अथ खान्ताः। नखं । नखति गच्छति नखम् । स्त्रीक्लीबः । यथानखं मांसीवचा कुष्टं ॥ नखः करजषण्ढयोः । नास्ति समस्य नखः। नखादित्वात् । करजे पुंक्लीबः । तत्र यथा - नवनखपदमङ्ग गोपयस्यंशुकेन । षण्ढे पुंसि यथा - नखः सुखपराङ्मुखः । न्युङ्खः • नीयते न्यु ङखः " न्युङ्गवादयः " ( उ० ९० ) इति खे
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
नखं पुनर्गन्धद्रव्ये नखः करजषष्ठयोः । न्युङ्खः सामविशेषस्य षडोङ्कार्यामतिप्रिये ॥२२॥ पुङ्खः स्यान्मङ्गलाचारे शराङ्गस्येनयोरपि । .. प्रेला पर्यटने नृत्ये दोलायां वाजिनां गतौ ॥२३॥ साधुः । सामविशेषस्य आदिसाम्नः सामवेदस्य आदौ हि षडोंकारा गीयन्ते । अतिप्रिये मनोज्ञे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा--दिव्यत्वव्यभिचारमेति न सखे न्युङ्खयमस्याकृतिः ॥ २२ ॥ पुत्रः पुनाति पूयते वा पुङ्खः । “पूमुहोः पुन मूरौ च " (उ० ८६) इति खः । मङ्गलाचारे शराड्ने च पुक्लीवः । मङ्गलाचारे यथावधूवरं पुङ्गितमङ्गनामिः । शराङ्गे यथा-तद्दन्ताङ्कितवालिकक्षरुधिरक्लिन्नानपुङ्ख शरम् । प्रेडा० । प्रेङ्क्षण घेता “केट" " (५।३।१०६) इति अः । चतुषु अर्थेषु यथा-एषा प्रीणयति विशेष. विदुषां प्रेक्षा न केषां मनः ॥ २३ ॥ मुखमुपाये । माते मुखम् "महेरुश्चास्य वा” इति खे साधुः । पुक्लीबः । उपाये यथावसत्तुषाराद्रिसुताससंभ्रमस्वयंग्रहाश्लेषमुखेन निष्क्रयम् । प्रारम्भे यथा-विलेमे कः प्राणान् रणमुखमुखे यं मृगयसि । श्रेष्ठे यथा-स्याच्छैशवे मातृमुखस्तारुण्ये तरुणीमुखः । वृद्धभावे सुतमुखो मूल् नात्ममुखः क्वचित् । निःसरणे यथा-रथ्यामुखे प्रेङ्क्षति जीवितेशे । आस्ये यथा-नीरागा मृगलाञ्छने मुखमपि . .. स्व नेक्षते दर्पणे। रेखा० रिख्यते रेखा “भिदादित्वात्" साधुः । अल्पके यथा-रेखामात्रमपि क्षुण्णदात्मनो वर्त्मनः परम् । छद्मनि यथा-स्थितः पुनर्यो भवभूतिरेखया स वर्तते संप्रति राजशेखरः । .. आभोगे यथा- आसीत्तस्या वदनकमले काऽपि लावण्यरेखा ।
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२४)
अनेकार्थ-संग्रहकोषः सटीकः
मुखमुपाये प्रारम्भे श्रेष्ठे निःसरणास्ययाः । रेखा स्यादल्पके छद्मन्याभोगाल्ल खयोरपि ॥२४॥ लेखो लेख्य दैवते च लेखा राज्यां लिपावपि । वीला तु शूकशिम्बायां गतिभेदे च नर्त्तने ॥ २५ ॥ उल्लेखे यथा-चित्रेऽपि तादृशी रेखा यादृशी कर्तुराकृतिः ॥२४॥ लेखो लेख्ये दैवते च । लिख्यते लेखः । लेख्ये यथा-नखपदलिपयोपि दापितार्थाः प्रणिदधिरे दयितैरनङ्गलेखाः । दैवते यथा-सलेखवर्गस्य विमुद्रमाननम् ॥ लेखा राज्यां लिपावपि । लिख्यते लेखा "भिदादित्वात्" अङ्ग राजी रेखा पङ्क्तिश्च। तत्र रेखायां यथा-अभिनवमदलेखाश्यामगण्डस्थलानाम् । पंक्तौ यथानवनगवनलेखाश्याममध्याभिराभिः । लिपो यथा-दिवस'गणनलेखाभूषिता भित्तिरेषा । चन्द्रांशाभोगयोरपि यथालेखया विमलविद्रुमभासा संततं तिमिरमिन्दुरुदासे । वधूमुखें पाटलगण्डलेखम् । वीङ्खा तु शूकशिम्बायां गतिभेदे च नर्तने । विविधम् इति अनया वीङ्खनं वा वीङ्खा । शूकशिम्बा कपिकच्छ्रः । गतिभेदे नर्तने च यथा-यात्रानेहसि यस्य दिगविजयिनः काम्बोजवाहावली वीखोल्लेखविकासिनि क्षितिरजःपुढे वियच्चम्बति ॥२५॥ शङ्खः । कम्बौ निधिभेदे स्यान्नख्यामलिकास्थनि । शाम्यति शङ्खः “शमिमनिभ्यां खः” (उ० ८४) नखी गन्धद्रव्यमेदः अलिकास्थि ललाटप्रांतास्थि । निधिभेदे नख्यां च पुसि । अन्यत्र पुक्लीबः । कम्बौ यथा-शङ्खवनानन्तरपुष्पवृष्टिः निधिमेदे यथाद्वारोपान्ते लिखितवपुषौ शङ्खपद्मौ च दृश्वा । अलिकास्थनि 'यथा - शङ्खान्तरद्योति विलोचनं तत् । वलयदिनांशनागमेदे
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
__
(२५)
शङ्खः कम्बौ निधिभेदे स्यान्नख्यामलिकास्थनि । शाखा द्रु मांशे वेदांशे भुजे पक्षान्तरेऽन्तिके ॥ २६॥ शिखाग्रमात्रे चूडायां केकिचूडाप्रधानयोः । ज्वालायांलाङ्गलिकायां शिफाशाखाणिष्वपि ॥२७॥ प्वपि । वलये यथा-शङ्खर्भूषित-बाहुवल्लियुगले । दिनांशे यथाशङ्खमात्रशेषेऽह्नि । नागभेदे यथा-शङ्खकुलम् । शाखा द्रुमांशे वेदांशे भुजे पक्षान्तेरऽन्तिके । शाखति शाखा. “श्यति वा श्यतेरिश्च वा” इति खः । द्रुमांशे यथा-शाखामृगस्य शाखायाः शाखां गन्तुं पराक्रमः । वेदांशे यथा-सहस्रशाखाः श्रुतयः प्रथन्ते । भुजे यथा-शाखाशिखालम्बितबालवल्लिः शाखीव रेजे प्रथमो जिनेशः । पक्षान्तरे संततिविशेषे यथा-अलंकरोत्येष मदीयशाखाम् । अन्तिके यथा-सुखाय शाखानगरं न कस्य । हस्तांशद्वारांशपादांशेष्वपि । क्रमेण यथा-पञ्चशाखेन पाणिना अवति युवतिरेखा द्वारशाखावलग्ना । मुकुटमणिरश्मिरञ्जितशाखाग्रं चरणयोर्युगलम् ॥ २६ ॥ शिखाग्रमात्रे चूडायां केकिचूडाप्रधानयोः । ज्वालायां लाङ्गलिकायां शिफा शाखाघृणिष्वपि । श्यति शिखा "श्यतेरिश्र वा” इति खः । अग्रमात्रे यथा-आरूढः ससुपर्वपर्वतशिखाम् । चूडायां यथा-आनाशक्रशिखामणिप्रणयिनी । केकिचूडायां यथा- शिखिनां बर्हमारेषु केशान् । प्रधाने यथा--सा शिखाऽखिलयोषिताम् । ज्वालायां यथा-तप्ते महाविरहवह्निशिखावलीभिः । लाङ्गलिका अग्निशाखा नामौषधिः। शिफा कन्दः । तत्र यथा-शिखोद्भवानां कदलीलतानाम् । शाखायां यथा-विटपिनां वातावधूताः शिखाः । घृणौ रश्मौ यथा-खेदं सखे रि तमयू प.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२६)
अनेकार्थसङ्ग्रह-कोषः सटीकः
सखा सहाये मित्रे च सुखं त्रिदिवशर्मणोः । सुखो प्रचेतसःपुर्यामगः स्यान्नगवत्तरौ ॥ २८॥ शैले सरीसृपे भानावगमन्तिकगात्रयोः । उपसर्जनभूते स्यादभ्युपायप्रतीकयोः ॥ २६ ॥ शिखाः कषन्ति ॥ २७ ॥ सखा सहाये मित्रे च । सनति सनोति वा सखा “सनेर्डखिः” (उ० ६२५) वाच्यलिङ्गः । सहाये यथातस्या पव प्रतिकृतिसखो यत्क्रतूना जहार । मित्रे यथा-सरोहंसो सप्रचलदलनीलोत्पलसखे । सुखं त्रिदिवशर्मणोः । सुखयति शोभनानि खान्यत्र वा सुखम् । द्वयोयथा-ऋते धर्मात् कुतः सुखम् । सुखा प्रचेतसः पुर्याम् । प्रचेता वरुणः ॥अथ गान्ताः॥ अगः म्यान्नगवत्तरौ। शैले सरीसृपे भानौ । न गच्छति अगः अगतिवान् । न गच्छति नगः " नाम्नो गमः” इति डे नखादित्वात् साधुः । तरूशैलयोर्यथा-अगशिखरनिषण्णाः पत्रिणस्ते निपेतुः। नवनगवनलेखाश्याममध्याभिराभिः। अङ्गमन्तिकगात्रयोः। उपसर्जनभूते स्यादभ्युपायप्रतीकयोः । अङ्गति अङ्गम् अगति वा "गम्यमि” इति गः । अन्तिके सामीप्ये क्लोबे । तद्वति वाच्यलिङ्गः । अन्यत्र क्लीबः । अन्तिके यथा-गङ्गाङ्गेषु नगोत्तरङ्गसुभगच्छायाः क्लमं छिन्दते । गाजे शरीरे यथा-अङ्गव्ययप्रार्थितकायसिद्धिः । उपसर्जनभूते अप्रधाने यथा-अङ्गिनोऽननुसंधानमङ्गस्याप्यतिविस्तृतिः । अभ्युपाये यथा-सर्वाङ्गमाराधितशंकरस्य । प्रतीके अवयवे यथा-अङ्गानि त्वमनङ्ग तापविधुराण्येोहि निर्वापय ॥ २९ ॥ अङ्गा नीवृद्विशेषे स्युः । नीवृद्विशेषे देशविशेषे पुंसि बहुवचनान्तः यथा-अड्डेषु विलसन् भूमेर्भर्ताऽभूभीमपार्थिवः ।
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२७)
अङ्गा नीवृद्विशेष स्युरिङ्गः स्यादिङ्गितेऽद्भुते । ज्ञानजङ्गमयोश्चापि खगोऽग्रहपक्षिषु ॥३०॥ शरे देवेऽपि खड्गोऽसौ खड्गि शृंगे च गण्डके । टङ्गः खनिजयास्योस्त्यागोवर्जनदानयोः ॥३१॥ इङ्गः स्यादिङ्गितेऽद्भुते । शानजङ्गमयोश्चापि । इङ्गयते इङ्गति वा इङ्गः । अद्भुते जङ्गमे च वाच्यलिङ्गः । ज्ञानेङ्गितयोर्यथा-इङ्गो म शायते मुनेः । अद्भुतजङ्गमयोर्यथा-तीर्थमिङ्गं गुरोरङ्गम् । जगत्यपि यथा-इङ्गमङ्गसफलीकृतं त्वया । खगोऽर्कग्रहपक्षिषु । शरे देवेऽपि । खं गच्छति खगः " नाम्ना गम" ५।१।१३१) इति डः । अर्कग्रहदेवेषु यथा-खगमयूखविभूषितमम्बरम् । पक्षिशरयोर्यथाखगपीतासृजो योधाः ॥ ३० ॥ खड्गोऽसौ खड्गि शृङ्गे च गण्डके । खडति भिनत्ति अनेनेति खड्गः “गम्यमि” इति गः। असौ खड्गि शृङ्गे च यथा-द्वारं खड्गिभिरावृतं बहिरपि प्रक्लिन्नगांण्डैगजैः गण्डके यथा-प्रायो विषाणपरिमोषलघूत्तमाङ्गान् खड्गांश्चकार नृपतिनिशितैः क्षुरप्रैः । टङ्गः खनित्रे जङ्घास्योः । तङ्गति अनेन टङ्गः "पृषोदरादित्वात्" तस्य टत्वम् । पुंक्लीवः । खनित्रे यथाटङ्गभङ्ग भूमिभागं नयन्ति । जङ्घास्योरिति जङ्घायां खड्गेच। त्यागो वर्जनदानयोः । त्यजनं त्यागः । द्वयोर्यथा–यस्त्यागं तनुतेतरां मुखशतैरित्याश्रियातायाः श्रियः । प्राप्यत्यागकृतावि 'मुद्रित मूले अधिकम्-गर्गी मुनिविशेषे स्वृषे किञ्चुलुकेपि च । टङ्कः खनित्रे जङ्घास्योस्त्यागो दर्जनदानयोः ॥ तुङ्गः पुंनागनगयोबुंधे स्यादुन्नतेऽन्यवत् ।। तुङ्गी प्रोक्ता हरिद्रायां बर्बरायामपीष्यते ॥
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२८)
अनेकार्थसंग्रह कोषः सटीकः
दुर्ग' पुनदुर्गमे स्याद् दुर्गा तु नीलिकोमयोः । नागो मतंगजे सर्व पुंनागे नागकेसरे ॥ ३२ ॥ क्रूराचारे नागदन्ते मुस्तके वारिदेऽपि च । देहानिलविशेषे च श्रेष्ठे स्यादुत्तरस्थितः ॥ ३३ ॥ माननमपि त्वय्येव यस्याः स्थितिः ॥ ३१ ॥ दुर्ग पुनर्दुर्गमे स्यात् । दुःखेन गम्यते अस्मिन्निति दुर्गम् “सुगदुर्गमाधारे (५।१।१३२२) इति साधुः । वाच्यलिङ्ग । यथा-पुराणि दुर्गाणि निशातमायुधम् । दुर्गा तु नीलिकोमयो । नीलिका शैवालम् । उमा गौरी । तत्र यथा-जर्यात जगदीशवन्दितसकलामलनिष्कला दुर्गा । वैजयन्ती तु 'दुर्गो राष्ट्रे वने दुर्ग दुर्गमे नरके पुरे इत्याह । नागो मतंगजे सर्प पुंनागे नागकेसरे । क्रुराचारे नगे दन्ते मुस्तके वारिदेऽपि च । देहानिलविशेषे च श्रेष्ठे स्यादुत्तरस्थितः । न अगो नागः । “नखादित्वात् " (३।२।१२८) साधुः । दशस्वर्थेषु । मतंगजे सर्पे च यथा-एकान् विशालशिरसो हरिचन्दनेषु नागान् बबन्धुरपरान्मनुजा निरासुः ॥ ३२ ॥ नागदन्तो निर्यहः । उत्तरपदस्थितः श्रेष्ठे यथा-गोनागैर्नगवत्तुङ्गः ॥ ३३ ॥ नागं रङ्गे सीसपत्रे स्त्रीबन्धे करणान्तरे । रङ्ग त्रपु । सीसपत्रं सीसकम् । तयोर्यथा-नागेन नागरागेण नागबीजेन सुन्दरि कुरु स्वर्णमयीं पृथ्वीं सशैलवनकाननाम् । स्त्रीबन्धः स्त्रीणां करर्णावशेषः । तत्र यथा-विनिर्मातुं त्वया नागं नागन्तव्यं देहे मम । करणान्तरं बवबालवादिभेदः । तत्र यथा-शकुनि चतुष्पदे नागे किंस्तुघ्ने 'प्र० दुर्गो कोटे दुर्गमे० प्र० नगे दन्ते. प्र० सरसिरुहेऽपि च.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
नागं रगे सीसपत्रे स्त्रीबन्धे करणान्तरे । पिगीं शम्यां पिगा हिंगुनाल्यां गोरोचनोमयोः ॥३४॥ पिंगं बालके पिशंगे पूगः क्रमुकसंघयोः । फल्गुः काकोदुम्बरिकावृक्षे निरर्थकेऽपि च ॥३५॥ कौलवे चोर्ध्वगतिः। पिंगी शम्यां पिंगा हिंगुनाल्यां गोरोचनोमयोः। पायते पिंगी “स्फुलिकलि” (उ० १०२) इति इंगक् । शम्यां "गौरादित्वात्” (२।४।१९) ङी । आपि पिंगा शमीवृक्षः । हिंगुनाली ओषधिः। गोरोचना मन्त्रोपकरणद्रव्यम् उमा अतसी ॥ ३४ ॥ पिंगं बालके पिशंगे । पिशंगे वाच्यलिंगः । तत्र यथा-उन्निद्रपुष्पचणवम्पक पिंगभासः । पूगः क्रमुकसंघयोः । पुनाति पूयते वा पूगः “पूमुदृभ्यां कित्" (उ० ९३) इति गः। पुंसि । पूगः क्रमुकवृन्दयोः इति अजयः । पुनपुंसकयोः पूगम् इति व्याडिः । क्रमुके यथा-ताम्बूलवल्ली परिणद्धपूगासु । संघे यथा-केसरी निष्ठुरक्षिप्तमृगपूगो मृगाधिपः । फल्गुः काकोदुम्बरिका वृक्षे निरर्थकेऽपि च । फलति फल्गुः । ‘फलिवली' (उ० ७५८)ति गुः । काकोदुरिकायां स्त्रियां पुंसि मङ्खः । निरर्थके वाच्यलिंगः । तत्र यथा-स्फीतं फल्गु च वल्गु च श्रुतिगिरां को वेत्ति लीलायितम्। ॥ ३५ ॥ भगोऽर्कज्ञानमाहात्म्ययशोवैराग्यमुक्तिषु। रूपवीर्यप्रयत्नेच्छाश्रीधर्मैश्वर्ययोनिषु । भन्यते सेव्यतेऽनेन भगः “गोचरसंचर" इति घः । चतुर्दशस्वर्थेषु । अर्के पुंसि 'प्र० हिगुनाडयोगोरोचनमयोः। 'प्र० काकोदुम्बरिका भवेत् ॥
-
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३०)
अनेकार्थ-संग्रहकोषः सटीकः
भगोऽर्कज्ञानमाहात्म्य-यशोवैराग्यमुक्तिषु । रूपवीर्यप्रयत्नेच्छाश्रीधर्मेश्वर्ययोनिषु ॥ ३६ ॥ भंगस्तरंगे भेदे च रुगविशेषे पराजये । कौटिल्ये भयविच्छित्योभंगा शणे भंगिः पुनः॥३७॥ यथा-भगगभस्तिनिरस्ततमस्ततिः । शेषेषु पुंक्लोवः । ज्ञानादिषु द्वादशसु यथा-भगवान् परवानयं जनः प्रतिकूलाचरितं क्षमस्व मे । योनौ यथा-भगिनीभगभाग्यभवो विभवः ॥ ३६ ॥ भंगस्तरंगे भेदे च रुविशेषे पराजये । कौटिल्ये भयविच्छित्योः । मेज्यते अनेन भजनं वा भंगः। तरंगे यथा उत्तुंगैर्गाङ्गभंगै-झगिति विदधते पुण्यमंगं नताङ्गयः । भेदे यथा-दन्तभंगा हि नागानां श्लाघ्यो गिरिविदारणे । रुगविशेषे यथा-भंगेन भज्यमानेऽगे कुर्युरभ्यंगभंगिनः। पराजये यथा-व्यूहावुभौ तावितरेतरस्माद् भंगं जयं चापतुरव्यवस्थम् । कौटिल्ये यथा-ग्रीवाभंगाभिरामं मुहुरनुपतति स्यन्दने दत्त बद्ध) दृष्टिः । भये यथा संसारभंगेन विमुक्तसंगः। विच्छित्तौ यथा-पौलोमीकुचपत्रभंगरचनाचातुर्यमध्यापितः । भंगा शणे । शणं धान्यविशेषः तत्र यथा-भांगी वैश्यस्य मेखला ॥ ३७ ॥ भंगिः पुनः । भक्तिवीच्योः । भज्यते इति भंगिः "मण्यादित्वात्" इप्रत्यये "न्यङ्क-द्र" (४।१ । ११२) इति गत्वम् । स्त्रियां भक्तो विच्छित्तौ यथा भंगिभिरंगिकृतमानतांग्याः । वीच्यां यथा-भंगिभक्तया विरचिततनुः स्तम्भितान्तर्जलौघः । भागो रूपार्द्ध के भाग्यैकदेशयोः। भज्यते भागः । रूपार्द्धके यथा-भागोऽप्यभाग्येन न जातु लभ्यते । भाग्ये यथा-पूर्वान् महाभागतयाऽति शेषे। एकदेशे यथा अधःकथंचिद्धृत भूमिभागम्। भृगं त्वपत्रम्।
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
-
-
-
भक्तिवीच्योर्भागो रूपाद्ध के भाग्यैकदेशयोः । भृगं त्वपत्रं भृगास्तु षिड्गधूम्याटमार्कवाः ॥३८॥ षट्पदोऽथ भृगुः सानो जमदग्निप्रपातयोः । शुक्र रुद्रे च भोगस्तु राज्ये वेश्याभृतौ सुखे ॥३॥ विभर्ति ,गम् “ भृवृभ्याम् नोंतश्चेति " गः । त्वक्पत्रं त्वचाख्यं गन्धद्रव्यम् । गास्तु षिड्गधूम्याटमार्कवाः । षट्पदः . पिंगो विटः । तत्र यथा पण्यांगना भुंगवता भ्रमन्ति । धूम्याटः पक्षिभेदः । तत्र यथा-निबद्धराजिभिभृगैः कृते कोलाहलेम्वुनि । मार्कवो भृगराजः ॥ ३८ ॥ षट्पदे स्त्रीपुंसः । तत्र यथा-अन्यासु तावदुपमर्दसहासु गः । अथ भृगुः सानौ जमदग्निप्रपातयोः । शुक्रे रुद्रे च । भृजति भृगुः “स्पशिभ्रस्जेः स लुक् च" (उ०७३१) इति कित् उः । “न्यङ्कन्” इति गत्वम् । पुंसि । सानुः प्रस्थम् । प्रपातस्तीर्थम् । तयोर्यथा-कृत्वा पुंवत् पातमुच्चैभृगुभ्यो मूनि ग्राव्णा निर्झरौद्याः । जमदग्नौ यथा-अयमेव महाभागो भृग्वपत्यं यदस्य हि। शुक्रे यथा-सौम्येन सौम्यं भृगुरेवती च । रुद्रे यथा-भृगुशिष्यः शिष्यते सकथम् । भोगस्तु राज्ये वेश्याभृतौ सुखे । धनेऽहिफणकाययोः पालनाभ्यवहारयोः । भुज्यते भोगः अष्टस्वर्थेषु ॥ ३९॥ अहिकायफणयोर्यथा-भोगिभोगासनासीनाम् । शेषेषु षट्सु यथा-दिशति विपुलभोगान् शौरिरभ्यंगयोगान् । मार्गों मृगमदे मासे सौम्य:ऽन्वेषणे पथि । मृगस्य अयं मार्गः “ तस्येदम् " (६।३।१६०) इति अण् । मार्गी पौर्णमासी अस्येति वा “साऽस्य पौर्णमासी" (६।२।९८) इति अण् । मृगो मृर्गाशरः ततः स्वार्थ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३२)
अनेकार्थसंग्रह-कोषः सटीकः
धनेऽहिकायफणयोः पालनाऽभ्यवहारयोः । मार्गो मृगमदे मासे सौम्यझेऽन्वेषणे पथि ॥४०॥ मृगः कुरंगे याञ्चायां मृगयायां गजान्तरे । पशौ नक्षत्रभेदे च मृगी तु वनितान्तरे ॥४१॥ युगं हरतचतुष्के स्याद्रथाद्य गे कृतादिके । वृद्धिनामोषधे युग्मे योगो विश्रब्धघातिनि ॥४२॥ अण् वा भार्गर्ण वा "युवर्ण" (५ ।३।२८) इति अल । मृज्यते वा घञ् । पञ्चस्वर्थेषु । मृगमदे यथा-शिलातले मार्ग सुगन्धिनि स्थितम् । मासे यथा-मागे बहुलपञ्चम्याम् । सौम्यः मृगशिरसि यथा-मागे विधेयं वपनं शिशूना । अन्वेषणे पथि च यथामार्गस्य मार्ग कुरुते मृगाक्षी ॥ ४० ॥ मृगः कुरंगे याञ्चायां मृगयायां गजान्तरे । पशौ नक्षत्रभेदे च । मृग्यते मृगः । कुरंगे यथा-अंकाधिरोपितमृगश्चन्द्रमा मृगलाञ्छनः । गजान्तरे यथाघनजालनिभै दुरासदाः परतो नागकदम्बकै स्तव । नगरेषु भवन्तु बीथयः परिकीर्णा वनजैर्मृगादिभिः । पशौ यथा-इतरेतरानभिभवेन मृगास्तमुपास्ते गुरुमिवान्तसदः । नक्षत्रभेदे यथा-श्रवणधनिष्ठमृगाश्विनिहस्ताः । मृगी तुवनितान्तरे । मृगीव मृगी यथासः षडंगुलयोनौ तु नायिकायां भवेन्मृगी ॥४१॥ युगं हस्तचतुष्के स्याद् रथाद्यंगे कृतादिके । वृद्धिन मौषधे युग्मे । युज्यतेऽनेन युगम् “वर्षादय क्लीबे (५। ३।२९) इत्यनेन साधुः । हस्तचतुष्के यथ-विचरेडुगमात्ररक रथादीनाम् आदिशब्दात् हलशकटादीनामंगं गवादियोजनकाष्ठम् । तत्र यथा-युवा युगव्यायत
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
-
--
-
अलब्धलाभे संगत्यां कार्मणध्यानयुक्तिषु । वपुःस्थैर्यप्रयोगे च संनाहे भेषजे धने ॥ ४३ ॥ विष्कम्भादावुपाये च रङ्गः स्यान्नत्तयुद्भवोः। रागे रङ्ग तु पुणि रागः स्यालोहितादिषु ॥ ४४ ॥ बाहुरंसलः । कृतादिके यथा-युगान्तरेऽपि चेन्नाथ भवन्त्युच्छंखलाः खलाः । युग्मे यथा-स्तनयुग पत्रावृतं मा कृथाः । सर्वत्र क्लीचे। वैजयन्ती तु युगोऽस्त्री स्यन्दनाधंगे क्लीबं युग्मे कृतादिके। योगो विश्रब्धघातिनि ॥ ४२ ॥ अलब्धलामे संगत्यां कार्मणध्यानयुक्तिषु । वपुःस्थैर्यप्रयोगे च संनाहे भेषजे धने विष्कम्भादावुपाये च। युज्यतेऽनेन योजनं वा योगः । द्वादशस्वर्थेषु। विश्रब्धघातिनि यथा योगं स्वप्नेऽपि नेच्छन्ति । अलब्धलाभे यथा-युवाभ्यामभिनिवृत्तयोगक्षेमस्य धज्रिणः । संगत्यां संश्लेषे यथा-हिमनिर्मुक्तयोर्योगे चित्राचन्द्रमसोरिव । कार्मणे यथा-योगं जानासि किं तन्वि येनायं किंकरो जनः । ध्याने धने व यथा-अनेन योगेन समिद्धतेजाः । युक्तियोजनं तत्र यथायदि भवति दैवयोगात् चित्राषष्ठी च मङ्गलदिनं च । वपुःस्थैर्यप्रयोगो रसायनं । तत्र यथा-योगेन जग्मुः पलितानि यस्य । संनाहे कवचे यथा-विरचितदृढयोगं योधमायोधनादौ । भेषजे यथा-योगेन रोगान् स भिषग् निहन्ति ॥ ४३ ॥ विष्कम्भादौ यथा-तिथिरिश्च नक्षत्रं योगः करणमेव च । उपाये सामदानादौ यथा-गृह्णन्ति दुर्गाणि नृपा हि योगैः । रङ्गः स्यान्मृत्त (नृत्य) युद्भत्रोः । रागे । रंजत्यस्मिन् रङ्गः "व्यञ्जनाद् घञ्" नृत्तभुवि
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रह - कोषः सटीक :
गान्धारादौ क्लेशादिकेऽनुरागे मत्सरे नृपे । लङ्गः संगे च षिड्गे च लिङ्गं मेहनचिह्नयोः ॥ ४५ ॥ शिवमूर्तावनुमाने सांख्योक्त विकृतावपि । वङ्गः कार्पासे वृन्ताके वङ्गा जनपदान्तरे ॥ ४६ ॥
(३४)
66
यथा - अनङ्गरङ्गप्रतिमं तदङ्गम् | युद्धभुवि यथा - समजन रणरङ्गे यस्य वक्षोऽभिघातैर्दलितरदनदण्डः स्वः करेणुः करेणुः । रागे लौहित्यादौ यथा-पञ्चरङ्गः कुरङ्गोऽयम् । रङ्ग तु त्रपूणि । यथारङ्गस्यात्र पलान्यष्टौ । रागः स्याल्लोहितादिषु ॥ ४४ ॥ गान्धारादौ क्लेशादिकेऽनुरागे मत्सरे नृपे । रज्यतेऽनेन रञ्जनं वा रागः । घञ् भावकरणे " ( ४ । २ । ५२ ) इति नलोपः । लोहितादिषु यथा - निशेषच्युतचन्दनं स्तनतटं निर्मृष्टरागोऽधरः । गान्धारादौ यथा - मालव कैशिकी मुख्यग्रामरागपवित्रितः । क्लेशा अविद्यादयः । यदाह-अविद्याऽस्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः क्लेशाः । आदिशब्दात् विषयाभिलाषादि । तत्र यथा न केवलं रागमुक्तं वीतराग मनस्तव । अनुरागे यथा- प्रागेव हरिणाक्षीणामुदीर्णो रागसागरः । मत्सरे यथा - मलिनात्मनाऽतिरागः प्रकटीकृत एव कोकिलखलेन । जलदानामभ्युन्नतिसमये वाचंयमी भवता । सङ्गपानकयोरपि यथा - रागः प्रतिष्ठां हृदये करोति । तर्षः प्रकर्षे गत एष रागात् । लङ्गः संगे च षिड्गे च । लङ्गनं लङ्गति वा लङ्गः । द्वयोर्यथालङ्गेन लङ्कं कुरुते न लिङ्गी । लिङ्ग मेहनचिह्नयोः । शिवमूर्तावनुमाने सांख्याक्तविकृतावपि । लिङ्गयते चिह्नयतेऽनेन लिङ्गयति चित्रीकरोति वा लिङ्गम् । लीनं गमयति वा पृषोदरादित्वात् " लातेर्वा किलिपल्या ( उ० १०२ ) इति इङ्गक् । मेहने यथा
""
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(३५)
वङ्ग त्रपुणि सीसे च वल्गुश्छागमनोज्ञयोः । व्यङ्गो भेके हीनाङ्गे च वेगो रयप्रवाहयोः ॥४७॥ रेतः किंपाकयोश्चापि शाझं विष्णुधनुर्द्धनुः । शुङ्ग्याम्राते वटे प्लक्षेशृङ्ग चिह्नविषाणयोः ॥४८॥ विदध्याल्लिङ्गहर्षणम् । चिह्न यथा-लिङ्गैर्मुदः संवृतविक्रियास्ते ॥४५॥ शिवमूर्ती यथा-पाताले यानि लिङ्गानि अनुमाने यथा-लिङ्ग धूमो हुतभुजः कार्य धर्मानुवृत्तितः।। सांख्योक्तायाः प्रकृतेः कार्यभूता विकृतिः । तत्र यथा-लिङ्गा क्लिङ्गमिवानुरूपचरितं पुत्रं स लेभे मुनिः । वङ्गः कार्पासे वृन्ताके वङ्गा जनपदान्तरे । वङ्गति वङ्गः। जनपदान्तरे पुंभूम्नि यथा-वङ्गानुत्खाय तरसा नेता नौसाधनोद्यतान् ॥ ४६ ॥ वङ्ग त्रपुणि सीसे च । द्वयोर्यथा-वङ्गपत्ररचनाविचित्रिते। वल्गुश्छागमनोज्ञयोः । वलते वल्गुः । “फलिवलि" इति गुः । मनोज्ञे वार्यालङ्गः। तत्र यथा-जरमुर्जलानि जलमडकवाद्यवल्गुवल्गद्धनस्तनतटस्खलितानि मन्दम् । व्यङ्गो भके हिनाङ्गे च । विचित्रं विगतं वा अङ्गमस्य व्यङ्गः । हीनाङ्गे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-सितरुचिवपुषाऽसौ लक्ष्यते संप्रति द्यौविगलितकिरणेन व्यङ्गितकक्षणे च । वेगो रयप्रवाहयोः । रेतः किंपाकयोश्चापि । विज्यतेऽनेन वेगः । अजत्यनेन वा वेगः “गम्यमि" इति गः । रये यथा पर्याकुलत्वान्मरुतां वेगभङ्गोऽनुमीयते । प्रवाहे यथा-बाष्पों वाहीकनारीणां वेगवाही कपोलयोः ॥ ४७ ॥ रेतसि यथा-न तीव्रवेगोऽभिमतोऽङ्गनानाम् । मलोत्सर्गे प्रभावेशृङ्गारभावेऽपि । शाङ्ग विष्णुधनुर्धनुः। शृणोति
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३६)
अनेकार्थसंग्रह-कोषः सटीकः
क्रीडाम्बुयन्त्रे शिखरे प्रभुत्वोत्कर्षसानुषु । शृंगः कूर्चशीर्षे शृंगी स्वर्णमीनविशेषयोः ॥४८॥ विषायामृषभौषध्यां सर्गस्त्यागस्वभावयोः । उत्साहे निश्चयेऽध्याये मोहानुमतिसृष्टिषु ॥५०॥ शार्शम् “शृङगशाादयः" ( उ० ९६ ) इति साधुः । श्रृंगस्येदं वा । विष्णुधनुषि यथा-विधेयमस्याभवदन्तिकस्थं शार्गे धनुमित्रमिव द्रढीयः । धनुर्मात्रे यथा-शाङ्गकूजितविज्ञेयप्रतियोधो रजस्यभूत् । शुंग्याम्राते वटे प्लक्षे। शाम्यति शुंगी "कमितमि” इति डिदंगः । गौरादित्वात् ङीः । त्रयोऽपि वृक्षाः । श्रृंगं चिविषाणयोः । क्रीडाम्बुयन्त्रे शिखरे प्रभुत्वोत्कर्षसानुषु । शृणोति शीर्यते वा श्रृंगम् । “शृंगशाादयः” इति साधुः । सप्तस्वपि पुक्लीब : चिह्ने यथा-श्रृंगारश्रृंगं यदपांगभंगाः । विषाणे यथा-श्रृंगेण संस्पर्शनिमिलिताक्षी मृगीमकण्डूस्त कृष्णसारः ॥ ४८ ॥ क्रोडाम्बुयन्त्रे यथा – श्रृंगाणि द्रुतकनकोज्वलानि गन्धाः। कौसुम्भं पृथुकुचकुम्भसंगि वास । शिखरे यथा-अद्रेः शृंगं हरति पवनः किंखिदित्युन्मुखीभिः । प्रभुत्वोत्कर्ष योयथा
शृंगारूढविभूतयः । सानौ यथा कनकशिखरि शृंगे योऽभिषिक्तोऽ तितुंगे। शृंगः कूर्चशीर्षे । कूर्चशीर्षः जीवकाख्यः शाकविशेषः । शृंगी स्वर्णमीनविशेषयोः । विषायामृषभौषध्यां । “गौरादित्वात्। की। स्वर्णविशेषोऽलंकारमकरिका । मीनविशेषो मुद्गरप्रिया ॥४९॥ विषा गुल्ममेदः। सर्गस्त्यागस्वभावयोः । उत्साहे निश्चयेऽ ध्याये मोहानुमतिसृष्टिषु'। सृज्यते सर्गः । त्यागे निक्षे यथा
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
___ (३७)
अर्घः पूजाविधी मूल्येऽघं दुःखे व्यसनैनसोः । उद्द्यो हस्तपुटे वह्रौ श्लाघायां देहजानिले ॥५१॥ ओघः प्रवाहः संघातो द्र तनृत्तं परंपरा । उपदेशश्च मेघस्तु मुस्तके जलदेऽपि च ॥५२॥
सुवृष्टिसर्गादिव सस्यसंपदः । स्वभावे यथा सर्ग एव भवतामविक्रयः । उत्साहे यथा-संनयन्ते योधसर्ग निरीक्ष्य । निश्चये यथा-गृहाण शस्त्रं यदि सर्ग एष ते । अधीयतेऽध्यायो महाकाव्यादिविश्रान्तिस्थानम् । यथा सम्बन्धो महाकाव्यम् । मोहे यथा-संसारसर्गेण विमूढचेताः । अनुमतौ यथा-ग्राह्यः सर्गः सर्वकाले गुरूणाम् । सृष्टौ यथा अस्याः सर्गविधौ प्रजापतिरभूश्चन्द्रोनुकान्तिप्रदः ॥ ५० ॥ अथ घान्ताः ॥ अर्घः पूजाविधौ मूल्ये । अर्हणम् अर्घः : मघादित्वात्" घत्वम्, इयर्तीति वा " स्थार्तिजनिभ्यो घ:" इति घः । अघिः प्रकृत्यन्तरं वा । पूजाविधौ यथा-दत्तार्घाः सिद्धसंधैर्विदधतु घृणयः शीघ्रमहोविधातम् । मूल्ये यथा-सर्वस्यैव हि रत्नस्य व्रणेऽघ परिहीयते । पूजोपकारिद्रव्येऽपि यथा-तमय॑मर्घादिकयादिपूरुषः सपर्यया साधु सपर्यपूपुजत् । अधं दुःखे व्यसनैनसोः। अमति अधम् "मघाघ (घाघदीर्घादय)" इति साधु । दुःखे यथो हन्त्य, विपद्रुद्भवम् । व्यसने यथा-त्यजति कष्टमसार्वाचरादसून विरहवेदनयेत्यघशङ्किभिः। एनसि यथा-हरत्यचं संप्रति हेतुरेण्यतः शुभस्य पूर्वाचरितैः कृतं शुभैः। उद्घो हस्तपुटे वह्नौ श्लाघायां देहजानिले । उद्घन्यते उद्घः निघोंघेति प्रशंसायां बाहुलकादन्यत्रापि साधुः । हस्तपुटः अञ्जलिः । श्लाघायां यथा-संघे प्रोधैर्गुणोधैरलघुभिरनधे
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३८)
अनेकार्थसङ्ग्रह-कोषः सटीकः
मोघो दीने निष्फले च मोघा स्यात् पाटलातरौ । लघुः स्पृकालघ्वसारं ह्रस्वं चार्वगुरुद्रतम् ॥५३॥ श्लाघोपास्तीच्छयोः स्तोत्रेऽर्चापूजाप्रतिमाऽपि च । काः शुष्कत्रणे केशे बन्धे पुत्रे च ग्रीष्पतेः ॥५४॥ कृत्यवन्तो भवन्ति ॥ ५१ ॥ ओघः प्रवाहः संघातो द्रतनृत्तं परंपरा उपदेशश्च । वहति उह्यते वा ओघः "न्यङ्कद्" (४।१।११२) इति साधुः । प्रवाहे यथा -अम्भलामोघसंरोधः प्रतीपगमनादिव । संघाते यथा-अधौघविधंसविधौ पटीयसीः । द्रुतनृत्ते यथा-द्रुतं विलम्बितं मध्यमोघस्तत्वं घनं क्रमात् । परंपरायां यथा-शरोघमोघेन किरत्यमोघम् । उपदेशे यथा-ओघः प्रदत्तो मुनिनाऽद्य तेन । सुसाधूपकरणेऽपि । मेघस्तु मुस्तके जलदेऽपि च । मिह्यते मेहति वा मेघः “न्यकुद्" इति साधुः । मुस्तकं मुस्ता। जलदे यथा-मेधैरन्तरितः प्रिये तव मुखच्छायानुरूपः शशी ॥५२॥ मोघो दीने निष्फले च । मुह्यति मुत्यत्यनेन वा मोघः " न्यङ्कद्गः" इति साधुः वाच्यलिङ्गः । दीने यथा-वक्त्रं च मोघीकृतम् । निष्फले यथा-याच्या मोघा वरमधिगुणे नाधमे लब्धकामा । मोघा स्यात् पाटलातरौ “शिंशपादित्वात् स्त्रीत्वम् । लघुः स्पृक्का। लङ्घते लघुः “रधिलइघि" इति उः नलोपश्च । स्पृक्का गन्धद्रव्यविशेषः । तत्र स्त्रियाम् । लध्वसारं ह्रखं चार्वगुरुद्रतम् । कृष्णागुरौ द्रुते च क्लीवः । अन्यत्र वाच्यलिङ्गः मस्तु स्त्री स्पृक्काऽल्पेष्टाश्च सारे लघुस्त्रिष्वगुरौ तु न इत्याह । असारे यथा-रिक्तः सर्वो भवति हि लघुः पूर्णता गौरवाय । ह्रस्वे
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
कचा करेण्वां काचोऽक्षिरोगे शिक्ये मणौ मृदि । काञ्ची गुञ्जामेखलयोः पुर्यां कूर्ची विकत्थने ।।५५।।
मश्रुणि दम्भे भ्रमध्ये क्रौञ्चो द्वीपे खगे गिरौ । चर्चा स्याचर्ममुण्डायां चिन्तास्थासकयोरपि ॥५६॥ यथा-बकोटमस्त्वां लघुनि सरसि कापि शफरैस्तव न्याय्यावृत्तिः । चरौ यथा-दर्शनेन लघुना तथा तयोः प्रीतिमापुरुभयोस्तपस्विनः । हृते यथा-व्रज लघुगतिर्भूय एवोत्तरेण ॥ ५३ ॥ श्लाघोपास्तीच्छयोः स्तोत्रे । श्लाघतेऽनया श्लाघनं वा श्लाघा । उपास्तीच्छयोर्यथा-कर्तव्या सद्गणश्लाघा । स्तोत्रे यथा हेलोल्लङघितवाहिनीपतिरिति-श्लाघाचलत्कन्धरः ॥ अथ चान्ताः ॥ अचों पूजा प्रतिमाऽपि च । अर्चनम् अय॑तेऽसौ इति वा अर्चा । पूजायां यथा-आदायार्चामथ गणचमूसंहतः । प्रतिमायां यथा-आभ्यां लिङ्गेऽर्पितः शंभुरायां भवता पुनः । कचःशुष्कव्रणे केशे बन्धे पुत्रे च गोष्पतेः । कच्यते अनेन कचनं वा कचः । बाहुलकात् पुंनाम्नि घः। केशे यथा-कुर्चेकचाकर्षणं । बन्धे यथा-कृतकवचकचैस्तैः संयुगे सांयुगीनैः । गीष्पतेः पुत्रे यथा- आदरेण कचमाचकाङ्क्ष सः। हीवेरेऽपि । तत्र क्लीबे ॥ ५४ ॥ कचा करेण्वां करेणुहस्तिनी । काचोऽक्षिरोगे शिक्ये मणौ मृदि । कच्यते काचः । घञ् । अक्षिरोगे यथा-काचोऽप्यान्ध्यमुपेक्षयेत् । शिक्ये रज्जुयन्त्रे यथामादाय काचमथ पान्थजनः प्रतस्थे । मणौ यथा-हृद्योऽयमनयोयोगः काचकाञ्चनयोरिव । मृद्देदे घातुविशेषे यथाकाचः काचो मणिर्मणिः। काञ्ची गुआमेखलयोः पुर्याम् । कंच्यते दीप्यते काञ्चिः । “कमिवमि" इति णित् इः । नित्करणादनु
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४०)
अनेकार्थ- संग्रहकोषः सटीकः
चंचुः पंचांगुले त्रोटयां, नीचः पामरखर्वयोः । मोचा शाल्मलिकदल्योर्मोचः शिग्रो रुचिद्यु तौ ॥५७॥ स्पृहाऽभिष्वङ्गशोभासु वचः शुके वचौधौ I शारिकायां वीच्याल्यूम्यरवकाशे सुखाल्पयोः || ५८ ||
91
पान्त्यस्यापि वृद्धिः । ङयां काञ्ची । मेखलायां यथा काञ्चीगुणस्थानमनिन्दितायाः । पुर्यो यथा - पुष्पेषु जाती नगरेषु काञ्ची । कूचों विकथने । श्रश्रुणि दम्भे भ्रमध्ये | कीर्यते कूर्च: 'कू' चूर्च' ( उ० ११३ ) इति साधुः । पुंक्लीवः । ॥ ५५ ॥ श्रमश्रुणि यथा - कूर्चे कचाकर्षणमाचरन्तं तं वारयामास न भूमिपालः । दम्भे यथा-न कूचचचऽपि बुधैर्विधेया । भ्रूमध्ये यथा - अकूर्च मे ता स्तिलकानि चक्रुः । राजव्यजन कुविन्देभाण्डकेशभअनभाजनचित्रकरोपकरणेवपि । राजव्यजने यथा कृचंद्रयी क्षितिपते पुरतः स्फुरन्ती । कुविन्दभाण्डे यथा- मातङ्गोज्झितभण्डवारिकणिकापानं च कूर्चाहतिः । कर्पासेन परार्थसाधनतया किं किं न चाङ्गीकृतम् । केशभञ्जनभाजने यथा- - कूर्चेन केशान् विरलीचकार | चित्रकरोपकरणे यथा-श्यामां श्यामलिमानमानयत भोः सान्द्रैर्मषीकूर्चकैः । क्रौञ्चो द्वीपे खगे गिरौ । क्रुञ्चति क्रुङ् । क्रुङ् एव क्रौः। प्रज्ञाद्यण् द्वीपे यथा- द्वीपस्य पस्य दयितं द्युतिमन्तमेतं क्रौञ्चस्य मञ्चलगंञ्चलविभ्रमेण । खगे यथा यक्रोञ्चमिथुनादेकमवधीः काममोहितम् । गिरौ यथा - तत्रादिरस्ति भवदविहारयाची क्रौञ्चः स्फुरिष्यति गुणानिव यस्त्वदीयान् । चर्चा स्याधर्ममुण्डायां चिन्तास्थासकयोरपि । चर्यते चर्चा " भीषि भूषि ” ( ५/३/१०९) इति अड् । चर्समुण्ड यां यथा - चर्चामित सुरुरचिरं विचार्य ।
"
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
चिन्तायां गथा-पूर्व राजगृहे न केन जगृहे सत्तचर्चाग्रहः । स्थासके यथा-अलिकं चन्दनचर्चयाचितम् ॥ ५६॥ चञ्चः पश्चाङ्गुले त्रोटयाम् । चञ्चति चञ्चः “भृमृतृत्सरि." (उ० ७१६) इति उः । पञ्चाङ्गुल एरन्डस्तत्र पुंसि । त्रोट्यां स्त्रियाम् । तत्र यथा'येनास्मिन्न पतन्ति चञ्चपुटके द्वित्राः पयोबिन्दवः। नीचः पामरखर्वयोः। न्यचति नीचः “न्युझ्यामश्चेः" (उ० १००३) इति क्रप्रत्यये साधुः । वालिङ्गः । पामरे यथा-तृणमिव गणयति जगदपि नीचो यत् किंचिदपि पदं प्राप्य । खर्वे यथा-त्वं चेन्नीचपथेन गच्छसि पयः कस्त्वां निषेद्धं क्षमः । मोचा शाल्मलिकदल्योः। मुञ्चति मोचा " लिहाद्यन्” (५।१।५०) कदल्यां यथा- मुमोच मोचादलतालवृन्तम् । मोचः शियौ । शिग्रुः शोभाञ्जनः । रुचिर्युतौ । स्पृहाऽभिष्वङ्गशोभासु । रोचते रोचनं वा रुचिः " नाम्युपान्त्य" इति कित् इः खियाम् । धुतौ यथा-शुक्ति पुटेषु निपतिताः शशिरुचयो यान्ति मौक्तिकमणित्वम् ॥ ५७ ॥ स्पृहायां यथा-अरुचिर्भर्वात समृद्धौ काम्यन्ते काममन्यदा विषयाः। अभिष्वंगे संगे यथा-शमो हि संसाररुचिं छिनत्ति । शोभायां यथा-स्वाङ्गानि धूमरुचिमागुरवीं दधानै पायतीव पटलैर्नवनीरदानाम् । वचः शुके । वक्ति वचः शूकः कीरः । वचोषधौ शारिकायां । वक्ति अनया वचा "भिदादित्वात् " अङ्प्रत्ययः । यथा-अश्वगन्धा वचा कुष्ठं वे हरिद्रे च सैन्धवम्।शारिका पक्षिणी। वीच्याल्यूम्योरवकाशे सुखाल्पयोः। “वयतेगोडित्" इति डिति ईचौ वीचिः। ड्यां वीची। आलिः पंक्तिस्तत्र यथा-नाराचवीची नमुचिर्मुमोच । ऊौं यथा-उत्पश्यामि प्रतनुषु नदीवीचिषु भ्रविलासान् ॥ ५८॥ शचीन्द्राणीशतावोंः । शचि व्यकायां वाचि
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४२)
अनेकार्थ-संग्रहकोषः सटीकः
-
-
''
".
शचीन्द्राणी शतावर्याः शुचिः शुद्ध सितेऽनले । ग्रीष्माषाढानुपहतेषूपधाशुद्धमन्त्रिणि ।। ५६ ॥ शृङ्गारे सूच्यभिनये व्यधने करणे स्त्रियाः । अच्छो भल्लके स्फटिकेऽमलेच्छाभिमुखेऽव्ययम्॥६॥ अचिगौरादित्वात् “शचिपदिपठि" इति इप्रत्यये "इतोऽक्त्यर्थात्" इति वा ङीः । इन्द्राण्यां यथा-हरौ चरति चारकाश्रमतपस्विम् तां तो शची भुजिष्यदयितेति यः परिरिरंसुमप्यस्तवान् । शतावरी औषधिः । शुचिः शुद्धे सितेऽनले । ग्रीष्माषाढानुपहतेःपधाशुद्वमन्त्रिणि । शृङ्गारे। शोवति निर्मलीभवति शुचिः “नाम्युपान्त्य" (५।१।५४) इति कित् इः । शुद्ध सितेऽनुपहने च वाच्यलिङ्गः । शेषेषु पुसि । शुद्धे यथा-न मृद्वारि शुचिः शुचि । सिते यथा-शुचिस्मितां वाचमवोचदव्युतः । अनले यथा-शुचिज्वालाजालाविलजलधिकल्लोलवलयः । ग्रीष्मे यथा -शुवी समभ्यर्चितसक्रुधाने प्रगेव सायं च वहन्ति मार्गाः। आषाडे यथा-स्पृशन् सशङ्कः समये शुवावपि । अनुपहते यथा-सर्वत्र शुचयो धीराः । धर्मार्थकाममुखेन सचिवपरीक्षा उपधा तया शुद्धो मन्त्री । तत्र यथा-कुलीनाः शुचयो धीराः (प्र. शूराः) ॥ ५९ ॥ शृङ्गारे यथा-शृङ्गारः शुचिरुज्ज्वलः । मेध्येपि । यथाब्रह्मचारी सदा शुचिः । सूच्यभिनये व्यधने करणे स्त्रियाः । सूचयति सूचिः "स्वरेभ्य ..इ:” (।३।३०) यां सूी । सीप्यतेऽनया वा "सिवेडिंत्” (उ० १२१) इति ऊचट । अभिनये यथा-नाट्यसूचीव्यधने यथा-पिहिते कारागारे तमसि च सूची मुखाग्रनि ज्या। करणे यथा-सूची दत्वापविद्धं च दक्षिणं करणं
i
.
D
.
.
.
.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(४३)
-
-
कच्छो द्रु भेदे नौकाङ्गेऽनूपप्राये तटेऽपि च । कच्छास्तु देशे कच्छा स्यात् परिधानापराञ्चले ॥३१॥ चीय वाराह्यां च गुच्छो गुच्छे हारक तापयोः । पिच्छः पुचछे पिवळं वाजे पिच्छाशाल्मलिष्टके॥६२॥ न्यसेत् । व्यूहेऽपि॥ अथ छान्ताः॥ अच्छो भल्लके स्फटिकेऽमलेऽच्छाभिमुखेऽव्ययम् । अत्ति अच्छः “तुदि मदि" (उ० १२४) इति . छक् । अमले वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-विभान्तमच्छस्फटिकाक्ष... मालया । अच्छा इत्याभिमुखे अव्ययम् ॥ ६० ॥ कन्छो द्रुभेदे नौकाङ्गेऽनूपंप्राये तटेऽपि च । कच्छास्तु देशे। कचते कच्छः । "तुदिमदि" इति छन् । केन छाद्यते इति वा पृषोदरादित्वात् । द्रुमेदे नौकाङ्ग्रे च पुंसि । अनूपे तटे च पुंक्लीवः देशे पुंभूग्नि । द्रुभेदानूपप्रायतटेषु यथा-गोलानदीकच्छकुडजवासिना। देशे यथाकच्छानामधिपं च कच्छपमिव व्याकृष्य चिच्छेद यः। कच्छा स्यात् परिधानापराञ्चले । चीर्या' वाराह्यां च । परिधानापराञ्चले यथा-प्रलम्बकच्छाः किल दाक्षिणात्याः ॥ ६१ ॥ चीरी पक्षिमेदः । वाराही वराहक्रान्ता ओषधिः । गुच्छो गुञ्छे हारकलापयोः । गूयते गुच्छः “तुदिमदि" इति छक् । गुञ्छ: स्तबकः तत्र यथा-तापिच्छगुच्छच्छविः। द्वात्रिंशल्लतो हारोगुच्छः। कलापे यथा-ननर्त विस्तारितपिच्छगुच्छः। पिच्छः पुच्छे । पीयते पिच्छः “पीपूडो ह्रस्वश्च" (उ० १२५) इति छक् । यथास छिन्नवान् पिच्छमनिच्छतोऽपि । पिच्छं वाजे । वाजः पक्षः तत्र यथा-अवाप बाल्योचित-नीलकण्ठ-पिच्छावचुलाकलनामिवोरः ।
.
.
.
.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रह कोषः सटीकः
पङ्क्तिः पूगच्छट। कोशमण्डेश्वश्वपदामये । मोचायां पिच्छिले मलेच्छो जातिभेदेऽपभाषणे ॥ ६३ ॥ अछा हरे विष्णों रघुजे वेधसि स्मरे ॥ अब्जो धन्वन्तरौ चन्द्रे, शङ्खेब्जं पद्म संख्ययोः ॥ ६४ ॥
(४४)
T
पिच्छा शाल्मलिवेष्टके । पङ्क्तिः पूगच्छटाकोशमंडेष्वश्वपदामये । मोचायां पिच्छिले । शाल्मलिवेष्टकः शाल्मलिगोंदः ॥ ६२ ॥ पक्तिः श्रेणिः । पूगच्छटाः पूग (क्रमुक) समूहः । कोशोऽण्डकादिः । मण्डो दध्यादितरोऽवश्रावणं च । अश्वपदामयः वाजिचरणरोगः । मोचा कदली । पिच्छिलं विजविलम् । म्लेच्छो जातिभेदेऽपभाषणे । म्लेच्छति म्लेच्छनं वा म्लेच्छः जातिभेदे यथा-संसजन्ति क्षणमपि न म्लेच्छैरिव तस्करैः ॥ ६३ ॥ ॥ अथ जान्ताः ॥ अजरछागे हरे विष्णौ रघुजे वेधसि स्मरे । अजति न जायते वा अजः । छागे यथा श्रुतिरुजमजस्य मूत्रं शमयतु नतु होमक पिलायाः । हरे यथा - जयत्यजः पर्वतराजकन्यकाविलासहासच्छविरञ्जिताननः । विष्णौ यथा - अमानवं जातमजं कुले मनोः । रघुजे यथापरेण भनेऽपि वले महौजा ययावजः प्रत्यरिसैन्यमेव । वेधसि यथा-यद मोघमपामन्तरुप्त बीजमज त्वया । स्मरे यथा - अजः प्रजाः प्राजति पुष्पबाणैः । अजो धन्वन्तरौ चन्द्रे शङ्खे | अद्भयो आतोऽज्जः । शङ्खे पुंक्लोबः । धन्वन्तरौ यथा - अजोपदिष्टैरगदैः स्थिरायुः । चन्द्रे यथा - अब्जोदये न्युब्जितमञ्जराज्या । शङ्खे यथाअब्जः कुञ्जमुखापूर्णः । अब्जं पद्मसंख्ययोः । पद्म यथा- उद्बुद्धमुग्धकनकाब्जनिभं वहन्ती । संख्यायां यथा प्रयुतं कोटिमथार्बुदमजं खर्व निखर्व्वं च । ॥ ६४ ॥ आजि: क्षणे समक्ष्मायां युधि | अर्जात
1
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
. द्वितीयः काण्डः
आजिः क्षणे समक्ष्मायां युध्यूर्जः कार्तिके बले । को वेधसि केशे च कञ्ज पीयूषपद्मयोः ॥६५॥ कुञ्जो हनो दन्तिदन्ते निकुञ्ज च कुजो द्रुमे । आरे नरकदैत्ये च कुब्जो न्युजद्रभेदयोः ॥६६॥ आजिः “पादाश्चात्यजिभ्याम् (उ० ६२०) इति णित् इः । " पदः पादस्याज्याति" (३।१।९५) इति निर्देशात् वीभावाभावः। स्त्रियाम् । क्षणः कालविशेषः । समक्ष्मा अनिम्नोन्नतो भूमि भागः । तत्र यथाउपवनाजिषु भोगभुजाममी । युधि रणे यथा- आजावजय्यो जगदेकवीरः । देवेपि । ऊज: कार्तिके बले । ऊर्जयति ऊर्जनं वा ऊर्जः । बले स्त्रीपुंसः । कार्तिके यथा-कृतमदं निगदन्त इवाकुलीकृतजगत्त्रयमूर्जमतंगजम् बले यथा-व्रतिषु तरणिवंश्याः कश्चिदूर्ज भजन्ते । कञों वेर्धास केशे च । कमित्यव्ययम् । जलवाचि शिरोवाचि च । जले शिरसि वा जातः कंजः । कंजं पीयूषपद्मयोः । द्वयोर्यथा-कंजस्य नालेन पपौ स काजम् ॥ ६५ ॥ कुञ्जो हनौ दन्तिदन्ते निकुञ्ज च । कूयते कुञ्जः “कुवः कुब् कुतौ च" (उ० १२९) इति जः । पुंक्लीबः । हनौ दन्तिदन्ते च यथा-प्रवृद्धं कुञ्ज हनुदन्तो वाऽस्त्यस्य कुअरः । निकुञ्ज यथा-कुओत्कर्षाकरितरमणीविभ्रमो नर्मदायाः । कुजो द्रुमे । आरे नरकदैत्ये च । कोः पृथिव्याः जातः कुजः । द्रुमे यथा कुओषु खञ्जन्ति च खञ्जरीटाः । आरे मङ्गले यथा-त्रासं रविद्वितीयः कुंजोगदाहं शनिर्गृहविनाशम् । नरकदैत्ये यथा-कुजभुजयुग व्यर्थमकरोत् । कुजो न्युजद्रुमेदयोः । कौतिकुब्जः "कुवो कुबकुतौ च” इति जः । कुब्जे वक्रानताओं यथा
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसङ्ग्रह-कोषः सटीकः
खजा दर्वीमथोः खर्जुः खर्जुरी कीटकण्डुषु । . गजो* भाण्डागारे रीढाखन्योर्गा सुरागृहे ॥६७ ॥ गुजा तु कृष्णलायां स्यात् पटहे मधुरध्वनौ । द्विजो विप्रक्षत्रिययोर्वेश्ये दन्ते विहंगमे ।।६८॥ सरलास्तत्र छिद्यन्ते कुआस्तिष्ठन्ति पादपाः । द्रुमेदे यथावन्दामहे वलय मेव यदाश्रयेण शंखोटकुञ्जकुटजा अपि चन्दनानि ॥ ६६ ॥ खजा द/मथोः खजति खजा दर्वी दारुहस्तः । मथा मन्थानकः । खजूः खजूरी कीटकण्डुषु । खति व्यथते खजू " कृषिचमि” (उ० ८३९) इति ऊः । स्त्रियाम् खजूरी वृक्षः । कीटः खजुरकाव्यः । कण्डुः कण्डूतिः। तत्र यथा-ममार्ज गर्जनरिशौर्यखजूम् । गंजो भाण्डागारे रीढाखन्यो, । गंजति गञ्जन वा गंजः भाण्डागारे 'क्लीवः तत्र यथा-गञ्जव्यअितरत्नपुञ्जविलसलक्ष्मीमदभ्रान्तिभिः। रीढायां पुंसि । खनौ स्त्रीपुंसः । तत्र यथामखभुजां पीयूषगजापतिः । गञ्जा सुरागृहे । यथा-गाङ्गणे गुञ्जति मञ्जुशौण्डः ॥ ६७ ॥ गुञ्जा तु कृष्णलायां स्यात् पटहे मधुरध्वनौ । गुअति गुञ्जनं वा गुआ। कृष्णला रक्तिका तत्र यथासहसि प्लवगैरुपासितं नहिं गुञ्जा फलमेति सोष्मताम् । पटहः आनकः तत्र यथा-विरहिणीप्राणाध्वगुञ्जव सा । मधुरध्वनिर्मधुरोनादः । द्विजो विप्रत्रिययोवैश्ये दन्ते विहङ्गमे । द्विर्जातो द्विजः "क्वचित्” इति डः । विप्रादिषु त्रिषु स्मृतियथा-ब्रह्मक्षत्रियविटशूद्राः वर्णाः । आद्या स्त्रयों द्विजाः । सर्वेषु यथा-उत्सन्नविषय*मुद्रितमुले-गजो मतङ्गजे माने स्थानेभेदेपि वास्तुनः । गो० ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(४७)
द्विजा भार्गी रेणुकयोर्ध्वजः पूर्वदिशो गृहे ॥ शिश्नेचिढेपताकायांखट्वांगेशौण्डिकेऽपिच ॥६६॥ निजो नित्ये स्वकीये च न्युजः कुब्जे कुशेनु चि । अधोमुखेऽपि च न्युब्जं कर्मरगे तरोः फले ॥७०॥ प्रामा स्थानादुञ्चलितद्विजाः ।सर्वत्र वलिभिः कान्ता वृद्धव युवतिः । क्षितिः ॥ ६८ ॥ द्विजा भार्गी रेणुकयोः । भार्गी हञ्जिकाख्या ओषधिः। रेणुका हरेणुकाख्यं गन्धद्रव्यम् । ध्वजः पूर्वदिशो गृहे । शिश्ने चिढे पताकायां खट्वाङ्ले शौण्डिकेऽपि च । ध्वजति ध्वजः। शौण्डिके वाच्यलिङ्गः। शेषेषु पुक्लीवः। पूर्वदिग्गृहे व्याडिर्यथा-ध्वजोधूमश्च सिंहश्च श्वा वृषश्च खरो गजः ध्वाङ्गोऽष्टमश्च प्राच्याद्या ईशानान्ता अमी क्रमात् । शिश्ने यथा-उपसर्पन ध्वजः पुंसः साधनान्तर्विराजते चिह्ने यथा-विश्राणयतु वः श्रीमान् श्रेयांसि वृषभध्वजः । पताकायां यथा आरोहति न यः स्वस्य वंशस्याग्रे ध्वजो यथा । खट्वाङ्गे यथा-ध्वजपाणेः पिनाकिनः । शौण्डिके यथा-दशवक्रसमो ध्वजः ॥ ६९ ॥ निजो नित्ये स्वकीये च । नितरां जायते निजः “क्वचिद्" डः। नेनेक्ति वा “नाम्युपान्त्य इति कः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथानिजौजसोज्जासयितुं जगद्हाम् । न्युजः कुब्जेकुशेनुचिः अधोमुखेऽपि च। न्युञ्जति न्युजः कुशेनुचि पुंसि । शेषयोर्वाच्यलिङ्गः। सर्वेषु यथा-न्युजमुब्जांचकार । रोगेऽपि । न्युजं कर्मरङ्गतरो. फले । कर्मरङ्गतरुः निम्बुकाख्यो वृक्षस्तस्य फले ॥ ७० ॥ प्रजा लोके संततौ च । प्रजायते प्रजों " क्वचित्” डः । द्वयो र्यथा नवाभ्युत्थानदशिन्यो ननन्दुः सप्रजाः प्रजाः । पिञ्जा तूल
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४८)
अनेकार्थसंग्रह-कोषः सटीक:
-
-
-
प्रजा लोके संततौ च पिंजा तूल हरिदयोः । पिंजो व्यग्रे वधे पिंज बले बीजं तु रेतसि ॥७१॥ स्यादाधाने च तत्त्वे च हेतावङ्करकारणे । भुजो बाहौ करे मजूःशुद्धौ च रजकेऽपि च ॥७२॥ हरिद्रयोः। पियज्यते पिआ। "मिदादित्वात्"अङ । तूलं पिचुः । पिञ्जो व्यग्रे वधे व्यग्रो व्याकुलः । तत्र वाच्यलिङ्गः वधे पुंसि । पिञ्जबले । बलं स्थाम । बीजं तु रेतसि । स्यादाधाने च तत्त्वे च हेतावकरकारणे । वीयते बीजम् “ वियो जक" (उ० १२७) रेतसि यथा-यदमोघमपामन्तरुप्त बीजमज त्वया । आधाने यथागर्भबीजैविरेहुः । तत्वे यथा-सिद्धचक्रस्य सद्बीजम् । हेतौ यथाअनुपमसुखबीजं धर्ममेकं गृणन्ति । अङ्कुरकारणे यथा-बीजैरङ्करितं लताभिरुदितम् । भुजो बाहौ करे । भुज्यतेऽनेन भुजः । "पुंनाम्नि" (५।३।१३०) इति घे " भुजन्युज पाणिरोगे" (४।१।१२०) इति साधुः स्त्रीपुंसः । बाहौ यथा-उबेल्लगुजबल्लिकं कणझणत्कारस्तदा दुःसहः । करे यथा-चञ्चद्भुजंभ्रमितचण्डगदाऽ भिघातसंचूर्णितोरुयुगलस्य सुयोधनस्य । मर्जूः शुद्धौ रजकेऽपि च । मार्जनं माष्टिं वा मजः " मृजेर्गुणश्च" इति ऊः। शुद्धौ स्त्रीलिङ्गः । रजके वार्ष्यालङ्गः । ॥ ७२ ॥ राजी रेखायां पङ्कौ च । राजते राजिः "कमिवमि" (उ० ६१८) इति इ: ड्यां राजी । रेखायां यथामलयजरसराजीराजिता भालभित्तिः पङ्क्तौ यथा-राजीवराजीवशलोलभृङ्गम् । रुजा त्वामयभङ्गयोः । रोजनं रुजा “भिदादिस्वान" (५।३।१०८) अङ् । आमये यथा-मदनजरुजाच्छेदी वैद्यः
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
राजी रेखायां पंक्ती च रुजा त्वामयभङ्गयोः । लअः पट्ट े च कच्छे च लाजः स्यादाद्र' तण्डुलाः*॥७३॥ लाजास्तु भृष्टधान्ये स्युर्लाजं पुनरुशीरके । जोऽध्वगोष्टसंपेषु वणिग् वाणिज्यजीविनि ॥ ७४ ॥
i
सदा सविधे प्रिया । भङ्गे यथा-भुजां रुजां ते तु मलनं मल्लः । अट्टे व कच्छे च । लञ्जति लञ्जः । पट्टो व्रणादबन्धनम् | लाजः स्यादाईतण्डुलाः । लाज्यते इति लाजः यथा चकार सा मत्तचकोरनेत्रा लज्जावती लाजविसर्गमग्नौ ॥ ७३ ॥ लाजास्तु भृष्टधान्ये स्युः । पुंस्त्रीलिङ्गो बहुवचनान्तश्च । यथा लाजस्फोट स्फुटत्यस्या हृदये हारयष्ट्रयः । लाजं पुनरुशीरके । उशीरं वीरणीमूलं । व्रजोऽध्वगोष्टसंघेषु । व्रजन्त्यस्मिन् व्रजः "गोचरसंचर"( ५ । ३ । १३१) इति घः पुंक्लीबः । अध्वनि यथा - व्रजेषु सर्वेषु निवृत्त संचरः । गोष्ठे यथा - निरुद्धवीवधासारप्रासङ्गा इव व्रजम् । संघे यथा - गजव्रजाक्रमणभरावनम्रया । वणिक् वाणिज्यजीविनि वाणिज्ये करणभेदे । पणायति पणनं पण्यते वा वणिक्
(४९)
66
भृपणिभ्याम् ” ( उ० ८७५) इति इजू, पणेर्वणादेशश्च । वाणिज्यजीविनि यथा- कुर्वतां गुञ्जया साम्यं वणिजामेव लाघवम् ॥७४॥ वाणिज्ये यथा - वणिक्पथप्रस्थित एष वाणिजः । करणभेदो ज्योतिःशास्त्रप्रसिद्धः । वाजं सर्पिषि वारिणि यज्ञान्ते (यज्ञान्ने) 1 वजन्ति अनेन वाजम् व्यञ्जनाद् घञ्” (५ । ३ । १३२) बाहुलकाद् क्लीबे | वाजस्तु पक्षे मुनौ निस्वनवेगयोः । पक्षनि
* प्र० स्पादाईतण्डुले ।
66
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
(५०)
अनेकार्थ-संग्रहकोषः सटीकः
वाणिज्ये करणभेदे वाजं सर्पिषि वारिणि । यज्ञान्ते वाजस्तु पक्षे मुनौ निस्वनवेगयोः ॥७५॥ व्याजः शान्येऽपदेशे च सजो संनद्धसंभृतौ । संजो ब्रह्मशिवौ प्रज्ञः प्राज्ञे प्रज्ञा तु शेमुषी ॥७६॥ स्वनवेगेषु यथा-वाजिनः शक्रसैन्यस्य समारब्धध्वनाजिनः । नाजिनश्च शरामध्यमविशन् द्रुतवाजिनः ॥ ७५ ॥ व्याजः शोठ्येऽ पदेशे च । व्यजनं व्याजः । शाठये यथा-निद्राव्याजमुपागतस्य सुचिरं निर्वर्ण्य पत्युमुखम् । अपदेशे छले यथा-काम्यव्याजातदियमपरा काप्यहो कामधेनुः । सज्जौ संनद्धसंभृतौ । सजति सज्जः । अन् सजायते वा “कचित्" इति डः । वाच्यलिङ्गः। संनद्धे यथा-मज्जन्ति सज्जे तव देव सैन्ये विरोधियोधाः । संभृतः परिपूर्णः प्रगुण इति यावत् । तत्र यथा-कर्तव्यं कृतमर्थिता यदि विधेस्तत्रापि सज्जा वयम्। संजौ ब्रह्मशिवौ । सजति संजः। द्वयोर्यथा-संजः संजायतां श्रिये ॥ अथ आन्ताः ॥ प्रज्ञः प्राज्ञे । प्रजानाति प्रज्ञः । “नाम्युपान्त्य” इति कः । वाच्यलिङ्गः । प्रज्ञा तु शेमुषी । प्रज्ञानं प्रज्ञा " उपसर्गादातः” (५।३।११०) इत्यङ् । शेमुषी बुद्धिः। यथा - आकारसदृशः प्रज्ञः प्रक्षया सहशागमः ॥ ७६ ॥ यज्ञः स्यादात्मनि मखे नारायणहुताशयोः । इज्यते । यजनं वा यशः “ यजस्वपि" इति नः । मखे यथास विश्वजितमारेमे यज्ञं सर्वस्वदक्षिणम् । शेषेषु यथा-यज्ञं हिं जिशासति विज्ञ एव । संज्ञा नामनि गायत्र्यां हस्ताद्यैरर्थसूचने चेतनाऽस्त्रियोः । संज्ञायतेऽनया संजानाति संज्ञानं वा संज्ञा ।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
-
यज्ञः स्यादात्मनि मखे नारायणहताशयोः । संज्ञा नामनि गायत्र्यां हस्ताद्यैरर्थसूचने ॥७७॥ चेतनाऽस्त्रियोरहो हट्टाऽहालकयोभृशे । चतुष्कभक्तयोरिष्टमीप्सिते ऋतुकर्मणि ॥७॥ नामनि यथा-तिरोहितात्मा शिशुपालसंशया । गायत्र्यां यथामपन्ति संज्ञामधिसंध्यमग्रजाः । हस्तायैरिति आदिशब्दात् मक्षिविकोचनाद्यैरर्थस्य प्रयोजनस्य सूचने यथा-मुखार्पितैकाङ्गुलिसंशयैव मा चापलायेति गणान् व्यनैषीत् ॥ ७७ ॥ चेतनायां यथा-त्वक्भेदात् शोणितस्रावादामांसव्यथनादपि । संज्ञां न लभते यस्तु हस्ती गम्भीरवेद्यसौ। अर्कस्त्रियां यथा-षट् संज्ञायां रवेः सुताः ॥ अथ टान्ताः । अट्टो हट्टाहालकयो(शे । चतुष्कभक्तयोः । भट्टते अट्टयति वा अट्टः पुक्लीवः । हट्टे यथा-नरेन्द्रमार्गाट्ट इव प्रपेदे विवर्णभावं समभूमिपालः । अट्टालके यथा-अट्टेषु वप्राय विभूषणेषु । भृशम् अत्यर्थ तत्र यथा-सर्वखापहृतौ हि कामुकजनस्याट्टायते कुट्टिनी । अटुं भृशमाचरतीत्यर्थः । यद्वा पुजीभूतः प्रतिदिशमिव त्र्यम्बकस्याट्टहासः। अत्र अट्टम् अत्यर्थ हासोऽट्टहासः । गृहेऽपि इति मंखः । यथा-विशीर्णतल्यादृशतो निवेशः । चतुष्कः स्वस्तिकादिश्चतुष्पथं वा । भक्तं गोधूमादिचूर्णम् । इष्टमीप्सिते क्रतुकर्मणि । पूज्ये प्रेयसि संस्कारे योगे। इष्यते यजन इज्यते वा इष्टम्। ऋतुकर्मणि संस्कारे योगे च क्लीबे । अन्यत्र वाच्यलिङ्गः । ईप्सिते यथा-इष्टोऽयमर्थः शक्येत ज्ञातुं सातिशयेन चेत् । ऋतुकर्मणि यज्ञादिदाने यथा-हितमिष्टं च तप्तं च धर्मश्चायं कुलस्य ते ॥ ७८ ॥ पूज्ये यथा-प्रणनामेष्टदेवताम् । प्रेयसि यथा-आशु लचितवती
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
(५२)
अनेकार्थसङ्ग्रह - कोषः सटीकः
पूज्ये प्रेयसि संस्कारे यं गेऽथेष्टिर्म खेच्छयोः । संग्रहश्लोकेऽथ कटो गजगगडे कटो भृशे ॥७६॥ शवे शवरथौषध्योः क्रियाकारश्मशानयोः । किलिओ समये चापि कष्टं गहनकृच्छ्रयोः ॥ ८० ॥
कराग्रे | मन्त्रादिभिर्गुणाधानं संस्कारः तस्य योगः संबन्धः । योगेऽपि यथा- पुरोडाशभुआमिष्टमिष्टं कर्तुमलंतराम् । अथेष्टिखेच्छयोः संग्रहश्लोके । यजनं एषणं वा इष्टिः । मखे यथापुत्रीयामिष्टिमृत्विजः । इच्छायां यथा- - इष्टिं न शिष्टाः प्रकटन्ति कूटे । यत्र बहवोऽर्थाः संगृह्योच्यन्ते स संग्रहश्लोकः । अथ कटो गजगण्डे कटौ भृशे । शवे शवरथौषध्यः क्रियाकारश्मशानयोः । किलिञ्जे समये चापि । कटति कटः । दशस्वर्थेषु कटौ औषधिभेदे च स्त्रीपुंसः किलिञ्जे त्रिलिङ्ग: । शेषेषु पुंसि । गजगण्डे यथायहन्तिनः कटकटाहतटान् भिमङ्क्षोर्मक्षूदपादि परितः पटलैरलीनाम् । कटौ यथा - स्रंसत्सारसने कटे । भृशे यथा - कटमहति कपाटं दन्तिदन्तापिष्टम् ॥ ७९ ॥ शवे यथा - उत्तालाः कटपूतनप्रभृतयः साराविणं कुर्वते । शवरथः शवशिबिका । क्रियाकारो व्यस्थापनं । किलिजे यथा-संविष्टो ग्रामदेव्याः कटघटितकुटीकुड्य कोणेकदेशे शीते संवाति वाते हिमकणिनिकणद्दन्तपङ्क्तिद्वयाः । समयः कालः । कष्टं गहनकृच्छ्रयोः । कृषिष्यति कष्टं "कपोऽनिट् ” (५/३/३) इति भविष्यति कः । "कषः कृच्छ्रगहने ” (४|४|६७) इति इडभावः । गहनं दुरवगाहं, कृच्छ्रं दुःखं दुःखकारणं वा । गहने दुःखकारणे च वाच्यलिङ्गः । दुःखे क्लीबे । गहने यथा- कष्टा दृष्टा
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
कट्वकार्ये मत्सरे च दूषणे च कटू रसे । तिक्ते प्रियङ्गसुरभिकटुकाराजिकास्वपि ॥ ८१ ॥ कुटः कोटे शिलाकुट्ट घटे गेहे कुटी मुरा । चित्रगुच्छः कुम्भदासी कूटं पुरियन्त्रयोः ॥८२॥ टवी तेन । कृच्छे यथा-हा धिक् कष्टमनिष्टमस्तकरुणः कोयं विधेः प्रक्रम: ॥ ८० ॥ कट्वकार्ये मत्सरे च दूषणे । कटति कटुः "भृमृतृ सरि" (उ. ७१६) इति उः । अकार्ये दूषणे च क्लीबे । मत्सरो मात्सर्यं मसरी वा । यच्छाश्वतः । असोढापरसंपत्तेमात्सर्यमपि मत्सरः । तत्र मासरे क्लीबे मत्सरिणि वाच्यलिङ्गः । अकार्यमत्सरयोः पुंसि इति एके । अकार्ये यथा-कट्वाचारों हि दुर्जनः मत्सरे यथा-खलानां गुणिविद्वेषात् प्रकृत्या हृदयं कटु । दूषणे यथा-किं नु श्रोत्रक टूत्कर्णा त मधुपास्तस्य पारिजातननि । श्रोत्रदूषणं यथा भवतीत्यर्थः । कटू रसे तिक्ते प्रियङ्ग सुरभि कटुकाराजिकास्वपि । रसे पुंसि । तिक्ते सुरभौ च वाच्यलिङ्गः । प्रियङ्गः फलिनी । कटुका कटुरोहिणी राजिका राजसर्षपः । एषु स्त्रियाम् । रसे यथा-कट्वग्लोष्णभुजः शरद्यधिभुजो हेमन्तनिद्रालसा । तिक्ते यथा-त कटुस्तोंकमुष्णं च न करोति वितृष्णताम् । सुरभौ यथा-सतच्छदक्षीरकटुप्रवाहमसह्यमाघ्राय मदं तदीयम् । दुर्गन्धे चाप्रिये च उपचारात् ॥ ८१ ॥ कुट: कोटे शिलाकुट्टे घटे गेहे । कुटनं कुटति वा कुट: "अ:" (उ० २) इति अः । कोटः कौटिल्यम् । शिलाकुट्टः शिलाकुट्टकः पुरुषः । अनयोः xx० सुरा
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रह कोषः सटीकः
माया दम्भाद्रि, गेषु सीराङ्गेऽनृततुच्छयोः । निश्चलेऽयोघने राशौ कृष्टिः कर्षणधीमतोः ॥८३॥ कोट्युत्कर्षाटनी संख्याश्रिषु खस्टतृणे कफे ॥ टङ्कऽधकूपे प्रहारे खाटिः शवरथे किणे ॥ ८४ ॥ पुंसि । घटे पुंक्लीवः । यथा-आहूतैः कुटहारकैः । गेहे स्त्रीपुंसः । यथा-निर्वाता न कुटी प्रिया न गुमटी नास्ति द्वितीया पटी । कुटी मुरा चित्रगुच्छः कुम्भदासी । मुरा नालपर्णी नामौषधिः । चित्रगुच्छो नानास्तबकः कुम्भदासी या कुम्भं वहति । कुटं पूरयन्त्रयोः । मायादम्भाद्रिश्चंगेषु सीराङ्गेऽनृततुच्छयोः । निश्चलेऽयोघने राशौ । कूटयति कूट्यते वा कूटम् । एकादशस्वर्थेषु पुंक्लोबः । पूरम् गोपुरम् । यन्त्रं मृगादिवधार्थ छलम् । यथा-छित्त्वा पाशमपास्य कूटरचनां भक्त्वा बलाद्वागुराम् ॥८२॥ माया रूपपरावर्तनादिका यथा-कूटयुद्धं विकल्पेऽपि । दम्भः कैतवम् । तत्र यथा-कुट्टनी कूटपट्वी । अद्रिऋडे यथा-तमङ्गदे मन्दरकूटकोटि व्याघट्टनोत्तेजनया मणीनाम् । सीराङ्गं दारुमयो लोहाधारः । मनृते असत्ये यथा-कूटवादी स रुद्रः । तुच्छमल्पम् । निश्चले यथा-कूटस्थोऽक्षर उच्यते । निश्चलं व्योम इति गौडाः । अयोमयो घनोऽयोधनः आघातार्थमयस्कारभाण्डम् । कुट्टनाधारो वा । कूटशाल्मलिरिति एको राशीर्धा यादिपुञ्जः । तत्र यथाभक्तानामागतान कालान् समाहृत्य स्वमायया । काले कूटच्छलात् कण्ठे कालकूटः कृतस्त्वया । भन्ने शृद्धेऽपि । कृष्टिः कर्षणधीमतोः। कर्षण कर्षति वा कृष्टिः ‘ह मुषिकृषिरिषि' (उ० ६५१) इति
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
एकग्रहेऽथ खेटः स्याग्रामभेदे कफेऽधमे । स्फरे* मृगव्ये गृष्टिस्तु सकृत्सूतगवी भवेत् ॥८५॥ वराहक्रान्ता च घटा घटने गजसंहतो । गोष्ठयां घट स्त्विभशिरःकूटे समाधिकुम्भयोः ॥८६॥ कित् तिः । कषणे स्त्रियाम् । धीमति वाच्यलिङ्गः । कर्षणे यथाज्याकृष्टिघृष्टि वचः। धीमति यथा-येषामिष्टाः कृषयस्तेऽपि मन्ये ॥ ८३॥ कोटयुत्कर्षाटनी संख्याश्रिषु । कुटति कोटि: "कृशकुटि" (उ० ६१९) इति णित् इः ङ्यां कोटी । उत्कर्षे यथा- ऋते रामानान्यः किमुत परकोटौ घटयितुं रसानाटयप्राणान् पटुरिति वितर्को मनसि नः । अटव्यां यथा-मौर्वीस्वयं यदधिरोहति चापकोटिम्। अधिर्धारा कोणो वा । संख्याभ्यो था-त्रयस्त्रिंश को टे त्रिदशमयमूर्तेर्भगवतः सहस्रांशोर्वेशे जयति जगदीशो दशरथः । यदोरस्निग्धैरसुरयुवतिश्वासपवनप्रकोपे सिद्धे न स्पृशति शतकोटिं शतमखः । खटस्तृणे कफे। टङ्कऽधकूपे प्रहारे । खटति खरः । तृणे यथा खरकटेराच्छादित मन्दिरम् । खादिः शवरथे (घे) किणे । एकग्रहे । खटति खाटि: "कमिवमि” इति बहुवचनात् णिदिः स्त्रियाम् ॥ ८४ ॥ एकग्रहोऽन्य परिहारेण तदेकनिर्बधः । शवरथे यथा-तस्यस्तद्विरहे कुरङ्गकदृशः खट्वापि खाटीयते । अथ खेरः स्याद् ग्रामभेदे कफेऽधमे । स्फारे मृगव्ये । खेरयति खेश्यतेऽनेन वा खेठः । अयमे वायलिंग: । शेषेषु पुंक्तीबः । ग्रामभेदे गह्वरप्राये ग्रामे यथा-खेट: खेटनिवासिभिः सरभसं संघोषितो विद्रतः । कफे यथा-खेट स्फेटय चेटकस्य *प्र० स्फारे
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(५६)
अनेकार्थसंग्रह-कोषः सटीक:
घृष्टिः स्पर्धांघर्षणयोर्विष्णुकान्तावराहयोः । घोण्टा पूगबदरयोश्चटुश्चाटुपिचण्डयोः ।। ८७ ॥ व्रत्यासने जटाकेशविकारे मांसिमूलयोः । झाटो व्रणादि समाष्टौं कुन्तकान्तारयोरपि ॥१८॥ झटिति । अधमे कुत्सिते स्फरे स्फुरके मृगध्ये आखेटके च यथाघटयति भटखेट: खेटकं खेटहस्तः । गृष्टिस्तु सकृत् सूतगवी भवेत् । वराहक्रान्ता च । गिति गृष्टिः “यो गृश् च” (उ० ६३९) इति तिः । स्त्रियां सकृत् एकवारं सूता सा चासौ गौश्च सकृत्सूतगवी तस्यां यथा-आपीनभारोद्वहनप्रयत्नाद् गृष्टिगुरुत्वाद् वपुषो नरेन्द्रः ॥ ८५ ॥ वराहक्रान्ता ओषधिः । घटा घटने गजसंहतौ गोष्ठयाम् । घटनं घटन्तेऽस्यामिति वा घटा “अङ्" घटने यथा-तव चैद्येन घटामुपेयुषा । गजसंहतौ यथा-दिमातङ्गघटाविभक्तचतुरा घाटा मही साध्यते । गोष्ठया यथा-उत्कण्ठाघ:मानषट्रपदघटासघट्टदष्टच्छदः । घटस्विभशिरःकूटे समाधिकुम्भयोः । घटते घटः । इमशिरःकूटे समाधौ च पुंसि । कुम्भे स्त्रीपुंसः । तत्र यथा-नाहं घटाङ्गितकार्ट प्रमदां भजामि ॥ ८६ ॥ घृष्टिः स्पर्धाघर्षणयो विष्णुकान्तावराहयोः । घर्षणं घृष्टिः । "स्त्रियां क्तिः” (५।३।९१) “घृष्यादि ति वा नाम्नि" तिक । वराहे पुंसि । शेषेषु स्त्रियाम् । स्पर्धायां यथा-न कार्या कृष्टिभिघृष्टिः । घर्षणे यथा-वृक्षैविभिन्नैरिव कुम्भघृष्टया । विष्णुकान्ता भोषधिः । वराहे यथा-चनावनि घृष्टिविकृष्टमुस्ताम् । घृष्टिाराही" * गौरी देवी
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
त्वष्टाऽर्के विश्वकृत्तक्ष्णोत्रुटिः संशयलेशयोः । सूक्ष्मैलायां कालमाने त्रोटि चञ्च्वां खगान्तरे॥८९॥ मीनकज्जुलयोदिष्टं दैवे दिष्टस्त्वनेहसि । दिष्टिरानन्दे माने च दृष्टिानेऽदिण दर्शने ॥१०॥ इति अमरः । घोण्टा पूगबदरयोः । घुर्णात अस्मिन्निति घोण्टा "घटा घाट" (उ० १४१) इति साधुः । पूगः क्रमुकः तत्फलं चा । फले यथा-घोण्टाकुट्टनकुण्ठितोरुदशनाः । बदरं बदरीफलम् बदर्यामपि । चटुश्चाटुपिचण्डयोः । प्रत्यासने । चटति चटुः "मिवहि" (उ०७२६) इति उः । चाटु प्रियं वाक्यं तत्र पुंक्लीवा। पिचण्डम् उदरम् । प्रतिनामासनविशेषो व्रत्यासनम् । अनयर पुंसि । चाटौ यथा-बत कियन्ति चटूनि करिष्यसि ।, पिन यथा-आलस्याचटुमर्दनैकपटवः । वैजयन्ती तु चटुवाटुश्च बाजादिर स्तुतौ । पशुपिचण्डके इल्याह ॥ ८७ ॥ जटा केशविकारे मांसि; मूलयोः । जति जटा जायते-वा । “नमितनिजनियनिसनि तुक् च (७० १३९) केशविकारः संश्लिष्टकेशताः। मांसि गंधद्रव्यम् । केविकारमूलयोर्यथा-सदासेव्यः सनिर्मुनिरिक, जटालस्तरुरयम् । झाटो व्रणादिसंमाष्टौंकुन्तक्रान्तारयोरपि । झटन वाट्यते वा. झाट: वृक्षाणां गुपिलः संनिवेशः कुजः । वृक्षाणां संहतिमात्र कान्तारम् । तत्र यथा- जम्बूजम्बीरमाटे में झटिति सरलके झीरुकात्सात्कृतेन । त्रासात् मुसप्रबुद्धः कथमपि पथिको नष्टविका प्रयाति । । ८८ ॥ त्वष्टाऽ विश्वकृत्तक्ष्णोः ।
*प्र० कटफलयो.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(५८) अनेकार्थ-संग्रहकोषः सटीकः
--- - - पदृश्चतुष्पथे पीठे राजादेः शासनान्तरे । 'वणादिबन्धने पेषाश्मनि पट्टी ललाटिका ॥ ९१ ॥
रोधेऽथ पट लवणे पटस्तीक्ष्णपटोलयोः । स्फुटे रोगविहीने च छत्रायां चतुरेऽपि च ॥ ९२॥ त्वक्ष्यते तेजः शातनात् त्वक्षति वा त्वष्टा "त्वष्टक्षत्तृ” (उ० ८३५) इति साधुः । अर्के यथा त्वष्टा विष्टपष्टिपाटवमयं कुर्वन्नुदेति स्कुटम् । विश्वकृत् ब्रह्मा देघवर्धकिर्वा तत्र यथा त्वष्टुः सदाभ्यासगृहीतशिल्पविज्ञानसंपत्प्रसरस्य सीमा । तक्षिण यथा-घट्यति शकटानि त्वष्टरि श्लिष्टसंधि । श्रुटि: संशयलेशयोः । सूक्ष्मैलोयां कालमाने । त्रुटति त्रुटि: " नाम्युपान्त्य" (५११।५४) इति किदिः । कालः क्षणद्वयाख्यः तस्य मान तंत्र स्त्रीसः । शेषेषु लियाम् । संशये यथा-त्रुटिप्राप्तो जीवः सपदि अलदे जातविभवे । लेशे यथा-त्रुटिमात्र त्रुटिमात्र मधु संहियते यथा मधुकरीमिः । सूत्मैला वृक्षभेदः । यभिघण्टुः सूक्ष्मैलायां चन्द्रचाला द्राविडी नियुतियुटिः। कालमाने यथा-कः संघटयति तामिहजन्तीयों शुटिरपि त्रुति । त्रुटिरग्येष्वर्थेषु । बोरिश्वडेच्या खगान्तरे । मीनकज्नुलो त्रोटयति बोध्यते वा नोटिः " किलिपिलि". (उ० ६०८) इति इ: स्त्रियाम् । चञ्च यथा-त्रोटिकोटिकुटिलापितसर्पम् । कालोः वृक्षः । वस्तुनो द्वैधीभावेऽपि यथाझटिति कुचलटाबोटिमापञ्च हारः । दिष्ट है । विशति शुभाशुभ-' मिति विष्टम् "शीर (उ० २०१) इति बहुवचनात् कित् तः ।। दिश्यते म मा । यथा-मालम्बते देवकता में निषीदति पौरुषे । मा दिई प्रमाणमस्येति न्युसत्तिः । विष्टस्त्यनेहसि
*".
.
...
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
-
पुष्टिः स्यात् पोषणे वृद्धो फटा तु कैतवे फणे। भटो वीरे म्लेच्छभेदेऽपि च भृष्टिस्तु भर्जने ॥१३॥ शून्यवाद्यामथ म्लिष्टं म्लानमस्पष्टभाषितम् । यष्टिर्भाग्यां मधुयष्टयां ध्वजदण्डेऽस्त्रहारयोः॥९४॥ अनेहा कालः । यथा-दिष्टो गच्छन् केन दृष्टो हि दृष्टया । दिष्टिरानन्दे माने च । दिश्यतेऽनया दिष्टिः । श्चादित्वात्. क्तिः । आनन्दे यथा--दिष्टया दृष्टोऽसि सुन्दरमानन्द । द्वादशाङ्गुलम् । तत्र यथा-दिष्टिमात्रास्तु समिधः । आनन्दे तृतीयैकवचनान्तप्रतिरूपकमव्ययमपि । दृष्टिानेऽक्षिण दर्शने । . दृश्यतेऽनया दर्शनं पा दृष्टिः । श्चादित्वात् क्तिः । ज्ञाने यथामिथ्यादृष्टिभिराम्नातो हिंसाधैः कलुषीकृतः । अक्षिण यथा-: . दृष्टिविष्टपचन्द्रिका । दर्शने चक्षुर्व्यापारे यथा- त्वष्ट कृतार्थोऽस्मि ॥ ९० ॥ पट्टश्चतुष्पथे पीठे राजादेः शासनान्तरे । वणादिबन्धने पेषाश्मनि । पंढति पट्टः “घटाघट" इतिसाघुः । पीठे यथा-अर्हद्विम्ब रत्नमयं न्यस्य पट्टे मणीमये । राजादीना शासनविशेषे यथा-संजोतः पृथुपट्टकः करगतः स्वर्भूमिभुक्तरपि । व्रणादिवन्धने यथा-अभिषेकपट्टबन्धो वालव्यजनं वणस्यापि । पेषाश्मनि यथा-चन्द्रं चूर्णय तक्षणाच कणशः कृत्वा शिलापट्टके। पट्टी ललाटिका राधः । गौरादित्वात् डीः । ललाटिका ललाटभूषा । तत्र यथा-मृगमदघटितेयं पट्टिकाभालपट्टे ॥ ९१ ॥ रोध्रस्ताविशेषः । अथ पटु लवणे । पटति पटु "भृमृतृत्सरि" इति उः क्लीवे पुंसि इत्यमरः । यथा-कालकूटसगोत्रेण कटुना
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(६०)
अनेकार्थसंग्रह-कोषः सटीकः
पटुनाप्यलम् । पटुस्तीक्ष्णपटोलयोः। स्फुटे रोगविहीने च छात्रायां चतुरेऽपि च । पटोल ओषधिमेदः । छत्रा शिलिन्ध्रः । अनयोः पुंसि । शेषेषु वाच्यलिङ्गः । तीक्ष्णे यथा-कः पटुमतिरपि वाङ्मयमनवयं गाहितुं समुत्सहते । स्फुटे यथा-पटुभिर्राप नोपसर्पति चटुभिरयं निष्प्रयोजनो लोकः । रोगविहीने यथा-आत्मसममेव मन्दाः पटुरपि पश्यन्ति नयनयोः पश्य । परिनीलपटलभाजो हरिभरुचिर्भाति हरिदश्वः । चतुरे यथा-स्वर्गद्वारकपाटपाटनपटु. र्धर्मो न चीर्णो मया ॥ ९२ ॥ पुष्टिः स्यात् पोषणे वृद्धौ । पोषणं पुष्टिः । पोषणे यथा-ये भक्षयन्त्यन्यपलं स्वकीयपलपुष्टये । वृद्धौ यथा-सस्यपुष्टिकरी वृष्टिः । फटा तु कैतवे फणे। स्फटति फटा "पृषोदरादित्वात्" (३।२।१५५) स लोपः । फणे स्त्रीपुंसः । तत्र यथा-फटाटोपो भयंकरः भटो धीरे म्लेच्छमेदेऽपि च । भटति मटा । धीरे यथा- असमसमरसंपलम्पटानां भटानाम् । भृष्टिस्तु मनने शूयवाधाम् । (प्र० शून्यवाट्या) भर्जनं भृज्यते वा भृष्टिः। भर्जने यथा-किमपि चणकभृष्टि घ्राणतुष्टि विधत्ते ॥ ९३ ॥
अथ. म्लिष्टं म्लानमस्पष्टभाषितम् । म्लेच्छति स्म म्लिष्टम् : "शुध" (४।४।७१) इति अस्पष्टार्थे साधुः । म्लाने उपचारात्। याच्यलिङ्गः । ग्लाने विच्छाये यथा म्लिष्टं चित्रममित्रवासभवने वक्ति त्वदीयं यशः । अस्पष्टभाषिते यथा-रोगावृत इव धनवान् , वक्ति म्लियं च वक्रं च । यष्टिर्भाग्यां मधुयष्टयां ध्वजदण्डेऽ' स्त्रहारयोः । इज्यते अनया यष्टिः । “ अनुमायजि " (उ० ६४६) इति तिः । स्त्रीपुंसः । भार्गी मधुकृष्टी च ओषधिमेद्रौ । ध्वजदण्डे यथा-स्वावासभागमुरगासनकेतुयष्ट्या । अत्रे यथामुष्टयाऽवष्टभ्य यष्टिं करितटविचटत्कर्पटः । हारे यथा-टि
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
... . द्वितीयः काण्डः .. ____(६१) रिष्टं क्षेमेन्शुभे रिष्टोऽसौ लाटो वस्त्रदेशयोः । वटो गोले गुणे मध्ये वृक्षे साम्यवराटयोः ॥ ९५॥ वाटः पथि वृतौ वाट वरण्डेऽङ्गान्नभेदयोः । वाटी वास्तौ गृहोद्यानेकव्योर्विटस्तु मुषिके ॥१६॥ क्रटन्मौक्तिकवृष्टिदन्तुरे ॥९४॥ रिष्टं क्षेमेऽशुमे । रेषति हिनस्ति रिष्टम् । " शीरि” इति बहुवचनात् कित्तः क्षेमे यथामरिष्टनेमे भवरिष्टतातिः । अशुभं पापम अशुभसूचकंवा यथाभवेन्न कस्यापि हि रिष्टमिष्टकृत् । रिष्टोऽसौ । असौ खड्गे यथा-मुष्टौ रिष्टमयं बिभर्ति सुभटः संस्फोटबद्धोत्सवः । अभावेऽपि । लाटो वस्त्रदेशयोः । लटन्ति अनेन अस्मिन् वा लोटः। द्वयोर्यथा-भ्रमति जगति लाटी लाटशाटीवसाना । वटो गोले गुणें भक्ष्ये वृक्षे साम्यवराटयोः। वटति वाटः वनति वा । "नमितनि" इति टो नलुक् च । वृक्षे गुणे च त्रिलिङ्गः । वरटि पुसि । अन्यत्र पुंक्लीवः । बोले यथा-क्षिपन्ति यन्त्रण भंटों बटानि । गुणे यथा-बुटवटन्यूतसुजीर्णमञ्चके । मस्ये यथा-सुकुमारा मर्मराला(पर्पटा)वटकाश्चेति पेशलाः । वृक्षे यथासोकं वर श्याम इति प्रसिद्धः । साम्ये यथा-त्वन्मुखस्य मृगा. कोऽपि स्फुर न लभते वदम् ॥ ९५॥ वाटः पथि वृतौ । वट्यते वाटः वृतौः त्रिलिङ्गः । पथि यथा-शिष्टा बाटमटाटयन्ते वृत्तौ यथा-. यत्र प्ररूढनवशाकविवृद्धलोमगोभग्नवाटघटनोचितपल्लवो (चम्पकोs) सि ! वाटं वरन्डेऽङ्गानमेव्योः । वरण्डः इश्वादिसमूहः । मङ्गमवयवः । अन्नभेदो यवादिविकारः । वरण्डाम्नमेदयोर्यथा-यत्रेच. वारानि च वाटभक्ष्यं समालवः कालवशाद्विशीर्णः । वाटी वास्तौ
-
-
-
-
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रह-कोषः सटीकः
-
-
खदिरे लवणे पिडगेद्रो च व्युष्टं फले दिने । पर्यषिते प्रभाते च व्युष्टिः स्तुतिफलद्धिषु ॥१७॥ विष्टिः कर्मकरे मूल्ये भद्राजूप्रेपणेषु च । सटी जटाकेसरयोः स्फुटो व्यक्तप्रफुल्लयोः ॥८॥ गृहोद्यानेत्कट्योः । वास्तुगृहभूमिः । गृहोद्याने यथा-केनात्र चम्पकतरो वत रोपितोसि कुग्रामपामरजनान्तिकवाटिकायाम् । इकटी आषधि विशेषः। विटस्तु मूषिके खदिरे लवणे षिड्गेद्रौ च । बेटति शब्दायते विटः । पिड्गे पुंक्लोबः । शेषेषु पुसि ॥ ९६ ॥ पिड्गे यथा-मूर्ख प्रबंजितं विटं प्रवयंसम् । द्रुर्वृक्षः । व्युष्टं फले दिने । पर्युषिते प्रभाते च । व्युच्छनं व्युछतिर्वा व्युष्टं पर्युषिते बांच्यलिङ्गः । फलं प्रवृत्तिसाच्यार्थः । प्रभाते यथा-बुर प्रयाल च वियोगवेदनाविदूननारीकमभूत्सम तदा । व्युष्टिः स्तुतिकार। व्युच्छन व्युष्टिः । फलं नियमादेः । सर्वेषु यथा-व्युनिलिहितास्पसा गृणन्ति ॥ ९७ ॥ विष्टिः कर्मकरे मूल्ये भद्राजूप्रेषणेषु । वेवेष्टि वेषणं वा विष्टिः "हमुषि" इति कित् तिः । करे वाच्यलिङ्गः। शेषेषु स्त्रियाम् । मूल्यं वेतनम् । भद्रा कारणविशेष आजूनरके हठात् क्षेप्यः । प्रेषणं कर्मनियोग इति यावत् । कर्मकरे यथा-विशन्तु विष्टयः सर्वे रुद्रा इव महौजसः । मद्रायां यथा-विष्टिपुच्छे ध्रुवं जयः । प्रेषणे यथा-वर्णाश्रमवती धाव हिरण्यपशुकुष्यविष्टिप्रदानफला च पृथ्वी । सटा जटाकेसरयोः । सटति सटा सनति वा । “नमितनि" इति टों न लुक् च । श्रीपुंसः। जटा संश्लिष्टकेशाः। यथा-सिंहकेसरसटासु भूभृताम् ।
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
-
-
सिते व्याप्ते स्फुटिस्त्वंहिफोटे निर्भिन्नचिर्भटे । सृष्टिःस्वभावे निर्माणे सृष्टं निश्चितयुक्तयोः॥६६॥ प्रचुरे निर्मिते चाथ हृष्टः स्यात् केशरोमसु । नातहः प्रतिहते विस्मिते हृषिते यथा ॥१०॥ केसरः सिंहादिस्कन्धकेशाः । तत्र यथा-सटच्छटाभिन्नघनेन बिभ्रता । स्फुटो व्यक्तप्रफुल्लयोः । सिते व्याप्ते । स्फुटति स्फुः। वाच्यलिङ्ग : ( व्यक्ते यथा-स्फुटीकुरु रदच्छदं बजतु विद्रमः श्वेतताम् । प्रफुले यथा-स्फुटकुटजप्रसवप्रसाधिता भूः ॥ ९८ ॥ सितण्यातयोर्यथा-सुधांशुरोचिः स्फुटकुट्टिमेषु । स्फुटिस्त्वहि स्फोटे लिजिनिटे । स्कुटति स्फुटिः “नान्युपान्त्व" इति कित् । नियाम् । अहि त्रि)स्फोटे विषादिकायां यथा-स्फुटिः स्फुटति हैमने मरुति बाति पान्थस्य च । निर्मिनविभिटे यथा-स्फूटिमिः स्फोरितक्षुधःसृष्टिः स्वभावे निर्माण । सर्जन सृष्टिः "लियां क्तिः" स्वभावे यथा-स्त्रीणां साधिहि चापलम् । निर्माणे यथा-मयि सृष्टिहि लोकानां रक्षा युष्मास्ववस्थिता । सृष्टं निश्चितयुक्तयोः । प्रचुरे निर्मिते । यथा-सृज्यते सृष्टम् वाच्यलिङ्गः । निर्मिते यथा-सृष्टा गौरीशी येन भवे विस्तारिभारता॥९९॥ अथ हृष्टः स्यात् केशरोमसु। जातहर्षे प्रतिहते विसिते हृषिते यथा । हृष्यति हृष्टः । दृषितः "हृषेः केशलोमविस्मयप्रतिघाते” (१।४।७६) इति वेद । वाच्यलिङ्गः । केशरोमसु इति वैषयिकेऽधिकरणे. सप्तमी । तेन
केशरोमविषये-नानयोः पर्यायशन्नता । यत् शाश्चतः । जातहर्षे . * मुद्रितमूले-रोमा संयुते ।
station. . .
.
.
....
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसङ्ग्रह-कोषः सटीकः
कठो मुनो स्वरऋचां भेदे त पाठिवेदिनोः । कण्ठो ध्वनौ संनिधाने ग्रीवायां मदनद्रमे ॥१०१॥ काष्ठं दारुणि काष्ठा तु प्रकर्षे स्थानमात्रके । ' दिशि दासहरिद्रायां कालमानप्रभिद्यपि ॥१०२॥ प्रतिहते विस्मिते च मनीषिभिः । रोम्णां तु विषये दृष्टो हृषितश्च प्रयुज्यते । केशविषये यथा-दाहव्यापच्छमनविषये क्लप्तसीतोपचारैहृष्टाः केशा विरहशिखिनो (धूमतां) यान्ति तस्याः । रोमविषये यथा-हृष्टै रोमभिरेषरञ्जिततनुर्धरी कदम्बश्रियम् । जातहर्षे "हृषू अलीके" "दृषच् तुष्टौ" इति एकस्यानिटि एकस्य वेटि क्योः प्रयोगः । यथा-प्रियं दृष्टा इष्टा किमिव । करोति प्रियतमा । प्रतिहते यथा-शीतदृष्टरदनः सवेपथुः । विस्मिते यथा-दृष्टा कष्ट विधिविलसितं हृष्यवद्धिा स साधुः । एवं सर्वत्र हृषितस्यापि लक्ष्य लक्षणीयम् । रोमविषये यथा-सुखवेदना: दृषितरोमकूपया ॥ १०० ॥ अथ ठान्ताः ॥ कठो मुनौ स्वरऋचां, भेदेत्पाठिवेदिनोः । कठति कठः । पञ्चस्वर्थेषु । कठेन प्रोक्तं वेद वेत्त्यधीते वा कठः “तेन प्रोक्ते" (६।३।१८१) इयण : तस्य ? "कठादिभ्यो वेदे लुप्" (६।३।१८२) इति लुप् । ततः “तद्वेत्यधीते" (६।।११७ इत्यण् तस्य "प्रोक्तात्." (६।२२१२९), इति लुए। खरे उदात्तादौ । तत्पाठिवेदिनोरिति तं ऋन्मेदं शाखाविशेषं पठति वेत्ति वा तत्पाठी तद्वंदी च । तयोर्यथा-उदगुः कठेकालापाः । कण्ठो ध्वनी संनिधाने ग्रीवायां मदनमै । कणति कण्ठः “बनिकणि” (उ० १६२) इति ठः कण्ठते वा। . ध्वनौ यथा-प्रणिजगदुरकाकिश्रावकस्मियक ठाः । संनिधाने
.
....
.
..
.."HTr
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः .
कुण्ठो कर्मण्ये मूर्खे च कुष्ठं भेषजरोगयोः । कोष्ठो निजे कुसूले च कुक्षेरन्तहस्य च ॥१०३॥ गोष्ठं गोस्थानके गोष्ठी संलापे परिषद्यपि । .. ज्येष्ठः स्यादग्रजे श्रेष्ठे मासभेदातिवृद्धयोः ॥१०॥ यथा त्वदरिनृपतिवण्ठाः कूपकण्ठे लुठन्ति । ग्रीवायां यथा--- विश्वामित्रोऽपि सोत्कण्ठं कण्ठे जग्राह मेनकाम् ॥ १०१ ॥ काष्ठं : दारुणि । काशते काष्ठम् “ वनिकणि" इति ठः । यथा-नो हरेत्' तृणकाष्ठानि । काष्ठा तु प्रकर्षे स्थानमात्रके । दिशि दारुहरिद्रायां । कालमानप्रभिद्यपि । प्रकर्षे यथा-काष्ठागतस्नेहरसानुविद्धम् । स्थानमा स्थितिमर्यादा इति यावत् । तत्र यथा-परा हि काष्ठा तपसस्तया पुनः । दिशि यथा-काष्ठास्तुणीते तमः । कालमान प्रभिदि यथा-अष्टादश निमेषाः स्युः काष्ठाः ॥१०२॥ कुण्ठोऽकर्मण्ये " मूर्ख च । कुण्ठति कुण्ठः कुणति वा “पीविशि" (उ० १६३) इति कित् ठः । व च्यलिङ्गः। कर्मणि साधुः कर्मण्यः । न कोड । कर्मण्यः क्रियासु मन्दः। तत्र यथा-कुण्ठः सिद्धपतेः कृपाण इति: रे मा मंसत क्षत्रियाः । मूर्खे यथा-कुण्ठा गोष्ठयां न तिष्ठन्ति: सुप्रतिष्ठामहौजसः। कुष्ठं भेषजरोगयोः। कुष्णाते कुष्ठम् “कुषेो" :: इति ठः । पुंक्लीवः । भेषजे यथा-काकजङ्घा वचा कुष्ठं शुक्र- ' शोणितमिश्रितम् । रोगे यथा-कुरुते मक्षिका वान्ति कुष्ठरोग : च कोलिकः । कोष्ठे निजे कुसूले च कुक्षेरन्तर्गृहस्य च । कुष्यते कोष्ठः “कुषेर्वा" (उ० १६४) इति ठः । निजे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-राशा कोष्टीकृतो देशः । कुसूलो धान्याधारः तत्र यथा-- कोष्ठागारेषु धान्यं निदधति सुधियः । कुक्षेर्जग्रस्य अन्तः अस्य
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रह-कोषः सटीकः
ज्येष्ठा भे गृहगोधायां निष्ठोत्कर्षव्यवस्थयोः ।। क्वेशे निष्पत्तो नाशेऽन्ते निर्वाहे याचने व्रते॥१०॥ पृष्ठं पश्चिममात्रे स्याच्छरीरावयवान्तरे । वण्ठः कुन्तायुधे खर्वे भृत्याकृतविवाहयोः ॥१०६॥
न्तरम् । तत्र यथा-मृदुकोष्ठः पुमानयम् । गृहस्याभ्यन्तरम् अपघरकाख्यम् तत्र यथा-कोष्ठात् कोष्ठं प्रविशति शनैः शीतसरम्भभीतः ॥ १०३ ॥ गोष्ठं गोस्थानके । गावस्तिष्ठन्त्यस्मिन् गोष्ठम् “स्थादिभ्यः कः” (५।३ । ८२) इति "गोऽम्बाम्ब" (२ । ३ । ३०) इति षत्वम् । यथा-गौप्यैवं गदितः सलेशमवताद गोष्ठे हरिर्वश्चिरम् । गोष्ठी संलापे परिषद्यपि । “गौरादित्वात्" (२।४।१९) डीः । संलापे यथा-विषं गोष्ठी दरिद्रस्य । परिषदि यथा-मथासजनगोष्ठीषु पतिष्यसि पतिप्यसि । ज्येष्ठः स्यादप्रजे श्रेष्ठे मासमेदातिवृद्धयोः । अतिशयेन वृद्धः प्रशस्यो वा ज्येष्ठः "गुणाकाबा" (७।३१९) इति इष्ठः “वृद्धस्य च ज्यः” (७।४।३५) इति ज्यादेशः । अग्रजे यथा-ज्येष्ठभ्राता समः पित्रा । श्रेष्ठे यथा-लधिष्ठोऽपि गुणज्येष्ठः ।. मासमेदे यथा-ज्येष्ठे मासि ततातेजसि कथं पान्थ वजन् जीवसि । अतिवृद्धे यथापरमेष्ठी सुरज्येष्ठः ॥ १०४ ॥ ज्येष्ठा. मे गृहगोधायाम् । मे नक्षत्रे यथा-अनुराधामघाज्येष्ठा विरुद्धा सर्वकर्मसु । गृहगोधायां यथा-ज्येष्ठारुतं ब्रमणि । निष्ठोत्कर्षव्यवस्थयोः क्लेशे निष्पत्ती नाशेऽन्ते निर्वाह याचने व्रते । नियूढं निवृतं नियतं वा स्थानम् निष्ठा " उपसर्गावातः” (५। ३।११०) इति अङ् नववर्थेषु । #मुद्रित मूले-प्रष्ठः श्रेठाग्रयोरुक्तः प्रष्ठा चाण्डालिक पधौ। पृष्ठं०
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
द्वितीयः काण्डः
-
- शठो मध्यस्थपुरुषे धूर्ते धत्तरकेऽपि च । श्रेष्ठोऽग्रेधनदे षष्ठी गौरी षण्णां च पूरणी ॥१०॥ हठोऽम्बुपयाँ प्रसभेऽपडं पेशीकोशमुष्कयोः । इडेलावत् स्वर्गनाडीभूवाग्गोषु बुधस्त्रियाम् ॥१०८॥ उत्कर्षे यथा-निष्ठां गतं तस्य तपोऽवलोक्यते । व्यवस्थायां यथाईदृशी यतिनां निष्ठा । क्लेशव्रतयोर्यथा-निष्ठया फियते निष्ठा । निष्पत्तौ यथा-निष्ठां गतं संप्रति काष्ठपीठम् । नाशान्तयोर्यथाकृतविप्रोपसर्गस्य भूतनिष्ठाविधायिनः । श्रीजयापीडदेवस्य पाणिनेश्च किमन्तरम् । निर्वाहे यथा-कृमयो . भस्मविष्ठा वा निष्ठा यस्येयमीदृशी । याचने यथा-लघिष्ठः को न निष्ठया ॥ १०५ ॥ 'पृष्ठे पश्चिममात्रे स्याच्छरीरावयवान्तरे । पृष्यते पृष्ठम् “पीविशि" " इति कित् ठः ।, पश्चिममात्रे यथा-पृष्ठतः सा पुरतः सा । शरीरावयवान्तरे यथा-जातः कूर्मः स एकः पृथुभुवनभराथापितं येन पृष्ठम् । वण्ठः कुन्तायुधे खर्वे भृत्याकृतविवाहयो । पति वण्ठः "वनिकणि" इति ठः, वण्ठते धा। चर्तुष्वर्थेषु । कुन्तायुधे खर्वे च यथा-वष्ठघातैर्भटो वण्ठः कुण्ठस्तव रणोङ्गणे । भृत्ये पदातौ अकृतविवाहे अनूढे च यथा-त्वदरिनृपतिवण्ठाः कूपकण्ठे लुठन्ति ॥ १०६ ॥ शठो मध्यस्थपुरुषे धूर्ते धत्तूरकेऽपि च । शठति शठः शाम्यति वा." शमेलुंक्च वा” इति ठः । मध्यस्थपुरुषे यथा-शठो निर्णयकर्मठः धूर्ते यथा-दुष्टा भार्या शठं मित्रं भृत्याश्चोत्तरदायकाः । श्रेष्ठोऽग्ये धनदे । अतिशयेन प्रशस्यः श्रेष्ठः “गुणाज" इति इष्ठे "प्रशस्य" इति श्रादेशः । अत्र्यं प्रधानं तत्र यथा-व्यासः क्षमाभृतां श्रेष्ठो वन्द्यः स हिमवानिव ।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
*. (६८)
अनेकार्थ-संग्रहकोषः सटीकः
काण्डो नालेऽधमे वर्गे द्रुस्कन्धेऽवसरे शरे । " सहः श्लाघाम्बुषु स्तम्बे क्रीडा केल्यामनादरे ॥१०॥ कुण्डी कमण्डलौ कुण्डो जाराज्जीवत्पतेः सुते । देवतोयाशये स्थाल्यांचेडः कर्णामये ध्वनौ ॥११०॥
• धनदे यथा-श्रेष्ठः श्रीकप्ठमित्रम् । षष्ठी गौरी षण्णां च पूरणी। -जाते शिशौ षष्ठयां रात्रौ पूज्यमानत्वात् षष्ठी षण्णां पूरणी
इति वा षट् कतिकतिपयात्थट्" टित्वात् डीः । द्वयोर्यथा"फलैंति घष्ठोलिखितानि षष्ठयाम् ॥ १०७ ॥ हठाऽम्बु पर्यो " प्रसभे"। हठति हठः । अम्बुपर्णी फङ्गा मामः शाकः । प्रसभ '. बलात्कारः तत्र यथा-कान्ते हठालिङ्गमम् ॥ अथ डान्ताः ॥ । अण्डं पेशीकोशमुष्कयोः । अण्यते अण्डम् “कण्यणि" इति डः। .' पेशीकोशे पुक्लीवः । मुष्के क्लीवे । पेशीकोशे यथा अण्डजाः
पक्षिसपाधीः । मुके वृषणे यथा-निरण्डास्ते हयाः शूराः । कठिनब्रह्मकौशवीर्येष्वपि कठिने तापसमाजने यथा-खण्डीकृत.ण्डस्य शरी सुतीक्ष्णैः । ब्रह्मकोशे यथा-अव्यक्तादण्डमभूदण्डाद्ब्रह्मा । श्री यथा-क्षीणाण्डस्य कुतः सुतः । इडेलावत्स्वर्गनाडीभूवाग्गोषु बुधस्त्रियाम् । ईड्यते ईडा “म्लेच्छीडेहखश्च वा" इति साधुः . "ऋफिडादित्वात् " (२। ३ । १०४) लत्वम् इला षट्स्वर्थेषु । स्व.
यथा-इडां पुनाति निबिडं बिडौजाः नाड्या यथा- इडा च पिङ्गला - 'चैव सुषुम्णा चेति नाडिकाः । भुवि यथा-इडां क्रांडः समुद्दधे ।
वाचि यथा-व्रीडादिडॉ नैव ददाति धीरः । गवि यथा-ईडां घटानी न दुदोह मोहात् । बुधस्त्रियां बुधभार्यायां यथा-चन्द्राद्वधः समभवद्भगवान् नरेन्दमाद्यं पुरूरवसमैलमसावसूम । अत्र हि
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
विषे वक्रे क्ष्वेडा सिंहनादवंशशलाकयोः ।
वेडं लोहितार्कफले घोषपुष्पे दुरासदे ॥१११॥ क्रोडः कोले शनौ कोडमके खण्डोऽद्ध ऐक्षवे । मणिदोषे च गण्डस्तु वीरे पिटकचिह्नयोः ॥११२॥ इडायाः अपत्यमिति शिवाद्यणि ऐण्डः लत्वे ऐलः इति ॥१०८॥ काण्डो नालेऽधमे वर्गे द्रुस्कन्धेऽवसरे शरे । सहः . श्लाघाम्बुषु स्तम्बे । कति काण्डम् “ कण्यणि" इति णित् डः ।
पुंक्लीवः दशस्वय॑षु । नाले यथा-सरसबिसिनीकाण्डसंजातशङ्का दिमातङ्गाः श्रवणपुलिने हस्तमावर्तयन्ति । अधमे शरे च यथाचण्डकाण्डाहतित्रस्तो भटकाण्डः पलायते । वर्गे यथा-क्षपातमस्काण्डमलीमनं : नमः । द्रुस्कन्धे यथा-आरभ्य काण्डात्तक मुच्छिनत्ति ।. अवसरे यथा-अकाण्डकोऽपि नो भर्तुरन्यासक्तेश्च - योषितः । सहाबलं तन यथा-काण्डेन कोदण्डमयं चकर्ष । रह इत्येके । श्लाघायां यथा-नृकाण्डैर्मण्डिता मही। मम्बुनि यथा-कार्ड जगाहे सगजप्रकाण्डम् स्तम्ने यथा-तदलं समित्काण्डखण्डनाय । दण्डलतयोरपि । क्रमेण यथा-द. काण्डकण्डूजुषः । क्षिप्तं पुरो न जगृहे मुहुरिक्षुकाण्डम् । क्रोडा केल्यामनादरे । क्रीडनं क्रीडा। केल्यां यथा स च क्रीडाचन्द्रो दशनकिरणा पूरिततनुः । अनादरे यथा-तस्य द्वयमपि व्रीडा क्रीडादलतदन्तिनः ॥ १०९ ॥ कुण्डी कमण्डलौ । कुण्डते कुण्डी अच् । कुणति वा “कुगुहनी” इति कित् डः “गौरादित्वात्" ङीः । यथा-कुण्डिकापुस्तिकाछत्रिकाभियुता ब्रह्मशान्तिः प्रभातेऽस्तु शान्तिदः । कुण्डो जाराजी वत्पतेः सुते । देवतीयाशये स्थाल्याम् । देवतोयाशये स्थाल्यां च त्रिलि..।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
(७०)
अनेकार्यसंग्रह-कोषः सटीकः
-
-
-
-
-
-
-
-
कपोले गण्डके योगे वाजिभूषणबुद्दे । गडुः पृष्ठगुडे कब्जे गडो मीनान्तराययोः ॥११३॥ गुडः कुञ्जरसंनाहे गोलकेक्षुविकारयोः । गुडा तु गुडिका स्नुह्यो गोण्डः स्यावृद्धनाभिके॥११४॥
जाराजीवत्पतेः सुते यथा-पत्यौ जीवति कुण्डस्तु मृते भर्तरि ... गोलकः । देवतोयाशये यथा - कुण्डे कुण्डलिताम्बुवीचिनिचये मजन्ति तीर्थस्य ये । स्थाल्यां भाजने यथा-अमृतस्येव कुण्डानि वेडः कर्णामये ध्वनौ । विषे वक्रे । “विडा अव्यक्ते शब्दे " सौत्रः । श्चेडत्यनेन श्वेडः । वक्रे वाच्यलिङ्गः । कर्णामये यथावेडपीडितकर्णस्य । ध्वनिविषयोर्यथा-तस्य श्वेडजडीकृतेन्द्रियतया ॥ ११० ॥ वक्रे यथा-मानसं क्षोभयत्येव मृगाश्याः क्ष्वेडमीक्षितम् । क्ष्वेडा सिंहनादवंशशलाकयोः । श्वेडनं स्थित्यते वा वेडा। सिंहनादो योधानां युद्धप्रारम्भ निमादः । तत्र यथाएषद्व्यातदिगन्तरः कपिकुलक्ष्वेडारवैवृहितः। शशलाकोयां वंशाकरे यथा-श्वेडाभक्षणतृप्तसिन्धुरवधूतर्षप्रकर्षापहः । दन्तोष्ठवाद्येऽपि । श्वेडं लोहितार्कफले घोषपुष्पे दुरासदे । लोहितार्कफलं रक्ताफलम् घोषपुष्पदुरासदे औषधे । क्रोडः कोले शनौ । किरति कीर्यते वा क्रांडः विहडकहोड" (उ० १७२) इति साधुः। कोलः सूकरः तत्र यथा-क्रोडक्रोडां विमुञ्च त्यज गजकरिणीगण्डगण्डूषलीलाम् । शनौ यथा - क्रोडः क्रूरो द्वादशः स्याजास्य । क्रोडमके। अङ्कः उत्लो वक्षध । वक्षति स्त्रोक्लोबः । क्रमेण यथा-वने पद्मासनासीनं क्रोडस्थितमृगाभकम् । क्रोडे पीनपयोधरे मृगदृशः कः क्रांडितुं नेच्छति । खण्डोद्ध पक्षवे ।
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसङ्ग्रह-कोषः सटीकः
(७१)
-
-
-
-
-
मणिदोषे च । खड्यते खडिः खन्यते वा “कण्यणि" इति ड. अर्द्धः शकलः । ऐक्षवः इक्षुविकारः अनयो: पुंक्लीबः । शकलार्थस्य गुणवृत्तित्वे त्वाश्रयलिङ्गता । यथा-खण्डो घटः । खण्डी स्थाली । खण्डं कुण्डम् । यद्वैजयन्ती अर्द्ध गुडविकारे च खण्डोऽस्त्री खण्डिते त्रिषु । मणिदोषे पुसि । यद्गौडः खण्डोऽस्त्री शकले नेश्रुविकारमणिदोषयोः । अखें यथा-भुजादप्डे दधुः-कतिननव खण्डां वसुमतीम् । ऐनवे यथा-खण्डः किमु त्वदिर एव खणडा कि शर्करा तत्पथ शर्करैव । कृशाङ्गि तद्भगिरसोत्सकच्छतृणं तु दिक्षु प्रथितं । तदिक्षु स्फुटितशृङ्गे गवादावपि । यथा-शाबलेयो बाहुलेयः खण्डो मुण्ड इत्यादि गण्डस्तु वीरे पिटकचिह्नयोः । कणेले गण्डके योगे वाजिभूषणबुद्बुदे । गण्डति गण्डः गणेगमेर्वा " पञ्चमाडः” (उ० १६८) इति डः सप्तस्वर्थेषु । वीरे यथा- . त्रिभुवनगणडः । पिटके यथा-समाश्लिष्यत्युः पिशितगुरुगो स्तनधिया। बिहे यथो-लडति लगुडगण्डः कंसविध्वंसचण्डः॥११॥ कपोले यथा-गण्डस्थलीः शुचितया नचुचुम्बुरासाम् । गण्डके यथागण्ड खण्डन चण्डेन। योगो विष्कम्भादशमः। तत्र यथा-खड्गेचातिगण्डेण्च । वाजिनां भूषणेषु बुद्धदारकत्वात् बुद्धदः तत्र यथा अर्वाणी वल्गु वल्गन्ति मण्डमण्डितकन्धराः । गहुः पृष्ठगुडे कुब्जे । गडति गडः भृमृतसरीत्युः पुंसि । पृष्ठ गुडो गोलाकृतिः पृष्ठगतो मांसपिण्उस्तत्र यथा-विच्छेद निविडं गुडं । कुब्जे वाच्यलिङ्गः नत्र यथा असौ गर्जातु निविष्टहस्तः । स्फोट मात्रेऽपि यथातं मिन्दन जगतोऽन्धक गडमिव घ्यक्षः क्रियावः शिवम् । गडो मीनान्तराययोः । गडति सिञ्चति गडः । गुडः कुञ्जरसंनाहे गोलकेशुविकारयोः । गुडति रक्षति गुडः गुडशब्दे वा "कुगुहुनी" (उ० १७०) इति कित् डः । कुञ्जरसंनाहे स्त्रीपुंसः । तत्र यथा-सगुड
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
(७२)
द्वितीयः काण्डः
पामरजातो चण्डस्तु यमदासेऽतिकोपने । तीव्र दैत्यविशेषे च चण्डी तु शिवयोषिति ॥११५॥ चण्डा धनहरीशङ्खपुष्प्योश्चडा शिखाग्रयोः । बाहुभूषावलभ्योश्च चोडः कञ्च कदेशयोः ॥११६॥ भेत्सि हस्तिनम् । गोलको वृत्तो मृदादिगुलकस्तत्र यथा-भक्षिता वाप्ययो गुडाः । इक्षुविकारे यथा-इक्षुक्षीरगुडादीनां माधुर्यस्यान्तरं महत् । गुडा तु गुलिकास्नुह्योः । गोल एव सूक्ष्मो गुलिका । स्नुही वज्रवृक्षः । गुलिकायां यथा-कण्ठे किं कलकण्ठि चन्दनगुडाहारोऽपि नारोपितः । गोण्डस्योधुद्धनाभिके । पामरजाती। गूयते गोष:: “पिचण्डै" (उ० १७६) इति साधुः । गोरिव गण्डो यस्येति वा "पृषोदरादित्वात्" ॥११४॥ चण्डस्तु यमदासेऽतिकोपने । तीवे दैत्यविशेषे च । चण्डते इति चण्ड । चणेश्चमेर्वा "पञ्चमाडः" इति: ड; । अतिकोपने तीव्र च वाच्यलिङ्गः । यमदासे यथादासौ चण्डमहाचण्डौ अतिकोपने यथा-कुचप्रत्यासत्या हृदयमपि तेचण्डि कठिनम् । तीवे यथा-चण्डाश्चामुण्डराजस्य प्रतापशिखिनः कणाः । दैत्यविशेष यथा-हत्वा चण्डं च मुण्डं च चण्डी तु शिवयोषिति । यथा-पुण्यं यायत्रिभुवनगुरोर्धाम चण्डीश्वरस्य ॥ ११५ ॥ चण्डा धनहरीशङ्खपुष्योः । द्वे अपि ओषधी । चूडा शिखाप्रयोः । बाहुभूषावलभ्योश्च । चोट्यतेऽनया चूडा "भिदादित्वात् " साधुः । शिखा केशपाशी मयूरादि शिखा वा तत्र यथाचूडाकर्म द्विजातीनाम् । यद् युद्धोत्सवदर्शनैकरसिकः श्रीताम्रचूडध्वजो देवः पश्यत नाधुनापि रचयत्येकातपत्रां महीम् । अग्रे अग्रमात्रे यथा-मेरु चूडाधिरूढः । बाहुमूषायां यथा
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
जडो मूर्खे हिमाघाते जड़ा स्याच्छुकशिम्बिका । ताडोऽद्रो ताड़ने घोषे मुष्टिमेयतृणादिके ॥११७॥ ताडी ताली दलतरौ दण्डः सैन्ये दमे यमे । मानव्यूहग्रहभेदेष्वश्वऽर्कानुचरे मथि ॥११८॥ दन्तचूडा प्रकोष्ठे । वलभ्यां यथा-क्रीडन्ति चूडासु निकेतना: नाम् । चोडः कञ्चकदेशयोः । चुलिः सौत्रः । चुल्यते चूलः • डलयोरक्ये चोडः। कञ्चके यथा-प्राणप्रियश्चोलकः । देशे यथा
येषां चौर्यरतोत्सवैकसुहृदां चोडाङ्गनाभिः पुरा, कर्तु कौतुककर्णपूरमपि नच्छिन्नः प्रवालोद्गमः ॥ ११६॥ जडो मूर्खे हिमाघाते। जलघाये डलयोक्यात् । जडति जडः । मूर्ख यथा-शतकृत्वोप्यधीयाना हि न विद्मो जडा च यम् । हिमाध्राते यथा-उत्कम्पो कर्पटार्द्ध परिजर्रात जडे छिद्रिणि च्छिन्ननिद्रो, वाते वाति प्रकामं हिमकणिनि कणन् कोणतः कोणमेति । मूकेऽपि यथाजडानप्यनुलोमार्थान् प्रवाचः कृतिनां गिरः । जडा स्याच्छकशिम्बिका । शूकशिम्बिका कपिकच्छ्रः । ताडो द्रौ ताडने घोषे मुष्टिमेयतृणादिके । ताडयते ताडनं वा ताडः । द्रौ वृक्षे यथानान्यस्य नात्मनः छायां कुरुते ताडपादपः । ऋफिडादित्वाल्लत्वे ताल इत्यपि । यथा सप्ततालानयं भित्त्वा वालिप्रहरणीकृतान् । ताडने यथा-स्वश्चितपक्ष्मकपाटं मयनद्वारं स्वरूपताडेन । उद्घाटय मे प्रविष्टा देहगृहं सा हृदयचौरी । घोषो ध्वनिः ॥११७॥ --. ताडी ताली दलतरौ " गौरादित्वात् " छी: दलप्रधानस्तरुः दलतरुः, तालीनामा दलतरुः ताली दलतरुः । तत्र यथा-प्राप तालीवनश्याममुपकप्ठं महोदधेः । ताडिरिति इदन्तोऽपि । यथाकर्णे ताडिदलम् । दण्ढः सैन्ये दमे यमे। मानव्यूहग्रहभेदेष्वश्वेऽ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
(७४)
अनेकार्थसंग्रह कोषः सटीकः
प्रकाण्डे लगुडे कोणे चतुर्थोपायगर्वयोः । नाडी कुहनचर्यायां घटिकागण्डदूर्वयोः ॥११६ ॥ नाले गुणान्तरे* स्नायो नीडं स्थाने खगालये । पण्डः षण्ढे पण्डाबद्धौ पाण्डःकुन्तीपतौ सिते॥१२०॥
कर्कानुचरे मथि । प्रकाण्डे लगुडे कोणे चतुर्थोपायगर्वयोः । दण्डयतेऽनेन दण्डनं वा दण्डः 1. दमेर्वा “पञ्चमाडः" चतुर्दशस्वर्थेषु । सैये दमे लगुडे मथि चतुर्थोपाये च पुंक्लीवः । शेषेषु पुंसि । सै ये यथा-प्रचण्र्दण्डनायो । दमे दमने यथा-दण्डं दम्येषु कुर्वते । र मे यथा-दण्डेन दण्डितं विश्वम् । मानभेदश्च दुष्करः । तत्र यथा-अष्टदण्ड ( पृथुः पन्थाः)। व्यूहमेदे यथादण्डप्यूहेन तं मार्ग यायात्तु शकटेन वो । ग्रहभेदो ज्योतिः शास्त्रप्रसिद्धः । अश्वे यथा-भृशमपि शततुण्डिमण्डितं जात्यदण्डैः। अर्कानुचरे यथा-माठरः । पि.लो दण्डचण्डांशोः पारिपा श्वकाः। मथि मन्थाने यथा-अधिर्मन्दरदण्डेन ममन्थे देवदानेवैः ॥११८॥ प्रकाण्ड तरुस्कन्धस्य अधोभागो नालं वा । नाले यथा-उद्दण्डैः . पुण्डरीकैः । लगुडे यथा-यमोऽपि विलिखन् भूमि दण्डेनास्तमित त्विषा। कोणे वादनोपकरणे यथा-दण्डाहतो दुन्दुभिः । चतुर्योपाये यथा-दण्डसाध्योऽधुना रिपुः । गर्ने यथा-खण्डितोद्दण्डयोधाः । नाडी कुहनचर्यायां घटिकागण्डदूर्वयोः । नाले गुणान्तरे स्नायौ । नडिः सौत्रः नडति नाडि: "कमि चमि” इति बहुवचनात् णित् इ: ड्या नाडी “नडेर्णित्” (उ० १७२) इति ईप्रत्यये ईकारान्तोऽपि । षट्सु अर्थेषु । कुहनचर्या दम्भचर्या । घटिका * मु. मू. व्रणान्तरे। . . .......
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
पिन्डो वन्दे जपापुष्पे गोलबोलेऽङ्गसिहयोः । .. कवले पिण्डं तु वेश्मैकदेशे जीवनायसोः ॥ १२१॥ बले सान्द्रे पिण्ड्यलाबखोस्तगरेऽपि च । पीडार्तिमर्दनोत्तं सकृपासु सरलद्रुमे ॥ १२२ ॥ षट् क्षणकालः तत्र यथा-ताडयते ताडयभानात् । गण्डदूर्वा श्वेतदूर्वाविशेषः ॥ ११८॥ नालं काण्डं तत्र यथा-आसेदुरुनाडिनि पुण्डरीके । गुणान्तरं चर्मरज्जुविशेषः । तत्र यथा-नाडिभिनाते युगम् । स्नायुः शिरा । तत्र यथा-पश्यैता रुचयः पतङ्ग दृषदा. मा नेय नाहिंधमाः । ततुवायोपकरणेऽपि । नीडं स्थाने.. खगालये । नीयते नीडम् "कुगुहुनी” इति कित् ड: । रथाने क्लीवे । खगालयः कुलायस्तत्र त्रिलिङ्गः । स्थाने यथा-स बद्धकक्षः परनीडपीडने । खगालये यथा-शाखाकम्पचलनगे निबिडयनीडेषु काकीकुलम् । पण्डः षप्ढे । पण्डते पण्डः । पणेर्वा "पञ्चमाड्डः" षण्ढो नपुंसकः तत्र यथा-पण्डश्चण्डरिरंसया। पण्डा बुद्धौ यथा-धर्म वेत्ति स पण्डितः । अत्र पण्डा वुद्धिविद्यतेऽस्येति पण्डितः । पाण्डुः कुन्तीपतौ सिते । पन्यते पाण्डुः “ पनेर्दीर्घश्च" (उ० ७६६) इति दुः । सिंते वाच्यलिङ्गः । कु तीपतो यथा-पोण्डोनन्दन नन्दनं वनमिदम् । सिते यथा-- पाण्डुच्छायात टरहतरुभ्रशिभिः शीर्णपणैः ।। १२०॥ पिण्डो वादे जपापुष्पे गोलबालेऽङ्ग-सिहयोः । कवले । पिण्डयते पिण्डन वा पिण्डः । वृदगोलकवलेषु स्त्रीपुंसः। जपापुष्पबोलसिंहषु पुसि । अङ्गं शरीरं तत्र 'क्लीबः । वृदे यथा-पिण्डीभूत स्मरस्य स्मितममरसरित् पुणीकं शशाङ्कः । गोले यथा-मृप्तिण्डोजलरेखयावलयितः सोऽप्ययं नम्वणुः । बोलः औषधम् । अङ्गे यथापिण्डेष्वनास्था खलु भौतिकेषु । सिहूं गन्धद्रव्यभेदः । कवले
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
(७६)
अनेकार्थ-संग्रहकोषः सटीकः
भाण्डं मूलवणिग्वित्ते तुरङ्गणां च मण्डने । नदीकूलद्वयीमध्ये भूषणे भाजनेऽपि च ॥ १२३ ॥ मण्डो मस्तुनि भूषायामेरण्डे सारपिच्छयोः । शाके मण्डा चामलक्यांमुण्डोमुण्डितशीर्षयोः॥१२४॥ यथा- पिण्डं गृहाण पिब वारि यथोपनीतम् । पिण्डं तु वेश्मैकदेशे जीवनायसोः । बले साने । जीवनम् जलम् । भयो लोहम् ॥ १२१ ॥ बलं स्थाम । सान्द्रं बहुलम् । पिण्डयलाबूखर्जर्यास्तगरेऽपि च । “गौरादित्वाद् " टीः । अलाबूः तुम्बी। तगरो गन्धवृक्षः पीडार्तिमर्द नोत्तंसकृपासु सरलद्रुमे । पीडनं पीडयते वा पीडा " भीषिभूषि" बहुवचनात् अङ् । पञ्चस्वर्थेषु । आर्ती मदने च यथा-परार्थे यः पीडामनुभवति भङ्गेऽपि मधुरः । कृपायां यथा-सन्तः सपीडा जने ॥ १२२ ॥ भाण्डं मूलवणिग्वित्ते तुरगाणाम् च मण्डने । नदीकूलद्वयीमध्ये भूषणे भाजनेऽपि च । भामते अनेन भाण्डम् “पञ्चमाडः” इति डः । मूलं वणिजो वित्तम् । . तत्र यथा-तरीषु तत्रत्यमफल्गुभाण्डं सांयात्रिकानावपतोऽभ्यनन्दत् । तुरङ्गाणां मण्डनम् आभरणं पर्याणादि च । तत्र यथा-व्यरंसिपुन खलु जनस्य दृष्टयः, तुरङ्गमादभिनवभाण्डभारिणः। नदीकूलद्वयीमध्ये यथा-भाण्डेऽपि नद्यम्बु न जानुदघ्नम् । भूषणे यथा-कनकभाण्डविडवितरण्डया । भाजने यथा-येनेदं रफुटती विनिर्भरभृतं ब्रह्माण्डमाण्डोदरम् ॥ १२३ ॥ मण्डो मस्तुनि भूषायामेरण्डे सारपिच्छयोः । शोके । मण्डयति मण्डन वा मण्डः । षटस्वर्थेषु पुक्लीबः । मस्तु दधिज तत्र यथा-अजाजी शृङ्गबेरं च दधिमण्डेन भावयेत् । भूषा अलंकारः तत्र यथा-पुनातु चण्डीकृतमुण्डमण्डा । एरण्डः पञ्चाङ्गुलः। सारं भक्तादिनिर्यासः तत्र यथा
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
राहो दैत्यान्तरे रण्डात्वाखुकर्णी मृतप्रिया । व्याडो हिंस्रपशौ सर्पे शुण्डा करिकरः सुरा ।। १२५ ।। जलेभी नलिनी वारस्त्री शुण्डो मदनिर्भरे । शौण्डी च विकंपिप्पल्योः शौण्डो विख्यातमत्तयोः॥ १२६॥
(७७)
भातङ्कं झतमण्डवारिकणिकापानं च कुचार्हति ( कुर्वाहतिः इति प्रत्यन्तरे ) । पिच्छा | द्रवद्रव्याणामुपर्यच्छो भागः तत्र यथा - मण्डपे या विलेपीनामोदनस्य च लाघवं । यद्वा पूर्वम् शाकं मूलकादि । मण्डात्वामलक्याम् । आमलकी वृक्षभेदः । मुण्डो मुण्डित शीर्षयोः । राहौ दैत्यान्तरे । मुण्डयते मुण्ड: । मुण्डिते वाच्यलिङ्गः । शीर्षे पुंक्लीबः । मुण्डिते यथा - मुण्डो वा जटिलो वा स्यादथवा स्याच्छखाजटः । शीर्षे यथा क्षुण्णक्षत्रियमुण्डमण्डनवती ॥ १२४ ॥ राहौ यथा-मुण्डेन चण्डांशुरयं निगीर्णः दैत्यान्तरे यथा - हत्वा चण्डं च मुण्डं च । कीलकाजातश्टङ्गकाकृतचूडेष्वपि । कीलके यथा - व्यालैरावृत कोटरेऽपि शुषिरे मुण्डे कृतावस्थितिः । अजातशृङ्गके गवादौ यथा - शावलेयो बाहुलेयः खण्डो मुण्ड इत्यादि । अकृतचूडे यथा- जटी मुण्डी शिखी वापि मुच्यते नात्र संशयः । अत्र हि मुण्डमकृतचूडमबद्धकेशं शिरोऽस्यास्ताति मुण्डी । रण्डा त्वाखुकणी मृतप्रिया । रम्यते रमते घा रण्डा " पञ्चमाः " आखुकणी आखुकर्णाभपत्रा ओषधिः
1
प्रिया विधवा तत्र यथा तथापि रण्डा सुरताभिलाषिणी । याडो हिंस्रपौ सर्पे । व्याडति हन्तुं व्याड: । द्वयोर्यथाव्याडव्याप्तवनान्तरे । शुण्डा करिकरः सुरा । जलेभी नलिनी वारस्त्री । शुनति शुण्डा " कुगुहुनी " इति कित् ङः । सुरायां खोपुंसः । करिकरे यथा - क्रीडा कुण्डलिताद्दण्डशुण्डो वोऽव्याद् गणाधिपः । पानमदस्थानेऽपि सुरापानमदस्थानयोर्यथा-शुण्डायां
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
(७८)
अनेकार्थसंग्रह-कोषः सटीकः
-
षडः पेयान्तरे भेदे षण्डः कानन इद्धरे । गूढं रहः संवृतयोर्दाढा दंष्ट्राभिलाषयोः ॥ १२७॥ दृढः शक्त भृशे स्थूले, बाढं भृशप्रतिज्ञयोः । माढिदैन्यं पत्रशिरार्चा मूढस्तन्द्रिते जडे ॥१२८ ।। प्रविजृम्भते परिमल: कोप्येष शुण्डाकृतः ॥ १२५ ॥ जलेभी जलहस्तिनी, नलिनी पद्मिनी, वारस्त्री वारवेश्या। चिबुकेऽपि । यथा- . शुण्डा मुण्डीकरणरसाद्वक्ति नपुंसकतां यः । शुण्डो मदनिर्भरे।। मदेन निर्भरः उन्मत्तः इत्यर्थः । वाच्यलिङ्गः शौण्डी अधिकपिप्पल्योः । शौण्डीव शौण्डी स्वकार्यसक्तत्वात् । चविकं पिप्पली च ओषधिभेदौ । शौण्डो विख्यातमत्तयोः । शुण्डाऽस्त्यस्य शौण्डः "ज्योत्स्नादित्वात्' (७।२।३४) अण् वाच्यलिङ्गः । विख्याते यथा-ौलोक्यत्राणशौण्डः सरसिजवसतेः संप्रस्ततो भुजाभ्याम् । मत्ते यथा-हरिजयमदशौण्डः सैषलङ्काधिनाथः ॥ १२६ ॥ घडः पेयान्तरे भेदे । सनतीति षडः । "कुगुहिनी" इति बहुवचनात् कित् डः । “पृषोदरादि वात् ” साघुः पेयान्तरं पानकविशेषः । मेदो विदारणम् । षण्डः कानने इद्धरे । सनति षण्डः । "पञ्चमाडः” बाहुलकात् सत्वाभावः । कानने पुक्लीबः । तत्र यथा-कुमुदकमलखण्डे तुल्यरूपामवस्थाम् । इद्धरः उत्सृष्टः पशुः । यथा-चौरेरपहृते षण्डे पृष्टतः कोनुधावति ॥ अथ ढान्ताः । गूढं रहःसंवृतयोः । गुह्यते स्म गूढम् । संवृते वाच्यलिङ्गः । रहसि यथा-गूढमैथुनधाष्टयं काले चालयसंग्रहम् । संवृते यथातस्य संवृतमन्त्रस्य गूढाकारेङ्गितस्य च । दाढा ६ष्ट्राभिलाषयोः । दह्यतेऽनया दाढा "भिदादित्वात् ” (५।३।१०८) साधुः । दंष्ट्रायां यथा-दाढावलीढ़ दृढपल्वलगूढमुस्तः ॥१२७ ॥ दृढः शक्ते
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
राढा सुषु शोभायां व्यूढा न्यस्तोरुसंहताः । वोढा स्याद्भारिके सूते शण्ढषण्ढौ तु सौविदे ॥ १२६॥ वन्ध्यपुंसीध्दरे क्लीबे सोढा मर्षणशक्तयोः । अणिराणिवदश्रौ स्यात्सीमन्यचाग्रकीलके ॥ १३०॥
(ঙ९)
1
भृशे स्थूले । दर्हति हति वा दृढः "बलिस्थूले दृढः " (५/३/१०७) इति साधुः । शक्तस्थूलयोः पुंक्लीबः । भृशे वाच्यलिङ्गः । वैजयन्ती तु सर्वेष्वपि वाच्यलिङ्गमाह । शक्तो बलवान् । तत्र यथा - हे नागराज नगवद्हढीभूय धरां धर । भृशे अत्यर्थे यथा - कामं सन्तु दृढं कठोरहृदय रामोस्मि सर्वसहे । स्थूले यथा-ढस्कन्धो महोत्साहः । बाढं भृशप्रतिशयोः । बाह्यते बाढम् " क्षुब्धविरब्ध" ( ४ । ४ । ७१ ) इति साधुः । भृशे यथा - बाढमाविद्धकर्णः । प्रतिज्ञायां यथा - बाढमेतत् करोति । प्रायः क्रियाविशेषणमेतत् । मादिदैन्यं पत्रशिरा | माते अनया महनं वा मादिः "श्वादित्वात् " स्त्रियां क्तिः । पत्रशिरा दलस्नसा । अर्चा पूजा । तत्र यथाउमामाढिप्रसक्तानाम् । मूढस्तद्विते जडे । मुह्यति स्म मूढ: वाच्यलिङ्गः । तद्विते यथा - किं किं मूढः करोमीत्यसकृदपि कृतारम्भवैयर्थ्यखिन्नः । जडे यथा - मया मूढेन त्वां कृपणमगुणशं प्रणमता ॥ १२८ ॥ राढा सुषु शोभयाम् । राजतेऽनया राढा भिदादिवात् " साधुः द्वयोरपि स्त्रियाम् । सुह्मा जनपदविशेषस्तत्र यथा - राढीया दृढबुद्धयः । शोभा विभूषा तत्र यथाआषाढः प्रौढराढः । यस्तोरुसंहताः । व्यूह्यते स्म व्यूढः । व्यूढा न्यस्तं विन्यस्तं रचितमिति यावत् । तत्र यथा - व्यूढ द्रुपदपुत्रेण । उरौ विशाले यथा - व्यूढोरस्को वृषस्कन्धः । संहते यथा - व्यूढजानुहुयात् सर्वदा हविः । वोढा स्थात् भारिके सूते । बहति
66
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
(८०)
अनेकार्थसङ्ग्रह-कोषः सटीकः
-
-
अणु ब्रीह्यल्पयोरुषणा ग्रीष्मदक्षातपोऽहिमाः ऊर्णा भ्र मध्यगावते मेषादीनां च लोमनिः ॥१३१॥ ऋणं देये जलदुर्गे कणो घान्यांशलेशयोः । कणा जीरकपिप्पल्योः कर्णश्चापापतौ श्रुतौ ॥१३२॥ वोढा । तृच तन् वा । " सहिवहे:” (१।३।४३) इत्योत्वम् । भारिके भारवाहके यथा-भागीरथीनिर्झरशीकराणां वोढा मुहुः कम्पितदेवदारुः । सूते सारथौ यथा-यस्य वोढाऽरुणो रथे । शण्डषण्ढौ तु सौविदे । वन्ध्य पुंसीद्धरे क्लीवे। शायति शण्ढः “शमिषणिभ्यां ढः” (उ. १७९) बाहुलकात् सवाभावः । सौविदो वर्षवरः । तत्र यथा-अन्तःपुरं शण्ढशतावगाढम् ॥ १२९ ॥ वन्ध्यो निष्पलबीजः पुमान् । तत्र यथा-शण्ढातनयदो हदः । इद्धरः उत्सृष्टः पशुः । तत्र यथा-कण्ठे बघ्नासि किमिमां मूढे हास्य गाभिव । क्लीबो नपुंसकस्तत्र यथा-परिष्वक्तः शप्ढो युवतिरिति लावण्यरहितः । एवं सर्वत्र षण्ढोऽपि । सोढा मर्षणशक्तयोः । सहते षोढा । तृच तन् वा । मर्षणः तितिक्षुः । तत्र यथा-तव भुजतरुखण्डं मत्कुठारो न सोढः । शक्तः समर्थस्तत्र यथा-न सोढा वर्णने गुरुः ॥ अथ णान्ताः ॥ अणिराणिवदौं स्यात् सीमन्यक्षाग्रकोलके । अणति अणिः । आणिः "कृशृकुटीनि वाणिदिः" उभौ स्त्रीपुंसौ । अश्रिः कोणः । तत्र यथा-तीक्ष्णाणिमरणिं छिन्द्धि । सीमा मर्यादा । अक्षस्य चक्रनामिक्षेप्यस्य काष्ठस्य अन्ते बन्धार्थ कीलकः । अक्षाग्रकीलकः तत्र यथा-अणुनाऽप्यणिना हीनो न गच्छति रथः पथि ॥ १३० ॥ अणुव्रीह्यल्पयोः । अणति अणुः “भृमृतत्सरी” इति उः । ब्रोही पुंक्लोबः अल्पे वाच्यलिङ्गः । बीहां यथा-अणवः प्रियङ्गकोद्रवमयुष्टिकाः शालिराढक्यः ।
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय काण्डः
अल्पे यथा-निजभुजदादणुरपि नावज्ञेयो बलीयसाऽप्यबलः । उष्णा ग्रोष्मदक्षातपोहिमा । ओपति उष्णः “धृवीह्वा" (उ० १८३) इति कित् णः। चतुर्वर्थेषु दक्षे हिमे च वाच्यलिङ्गः । ग्रीष्मे यथा-उष्णतावुष्णकिरणकिरणरतिदारुणैः । दक्षे यथाउष्णक सर्वकार्येषु । आतपे यथा-यदर्थमम्मोजमिवोष्णवारणम् । अहिमोऽशीतलस्तत्र यथा-क संप्रयुष्णांशुर्गत इति तदन्वेषणपराः। ऊर्णा भ्रूमध्यगावर्ते मेषादीनां च लोमनि । ऊर्वति अशुभम् ऊर्णा " इणुर्विश” इति णः “राल्लग्” इति वलोपे "भवादेः” इति दीर्घः । भ्रमध्यगार्वतः चक्रवर्तिचिह्नम् । तत्र यथा-ऊर्णारमिसखं मुखं च शशिनः पूर्णस्य धत्ते तुलाम् । मेषादीनां लोमनि यथाऊर्णामयैस्तन्तुभिः ॥ १३१ ॥ ऋणं देये जलदुर्ग । अर्यते ऋणम् “घृवीह्वा" (उ० १८३) इति कित् ण: "क्त वा” ऋ ही घाघे ति तस्य नत्यम् । देयम् अर्थादधमणेन उत्तमय यथा-ये ऋणव्याधिपीडिताः । जलदुर्गे यथा-संपत्स्यन्ते (सम्पश्यन्ते ) कतिपयदिनस्थायिहिंसा (हंसा, दशार्णाः । अत्र हि दश ऋणानि जलदुर्गाणि अब इति व्युत्पत्तिः । कणो धान्यांशलेशयोः । कणति कणः । धान्यांशे पुसि लेशे स्त्रोपुंसः। धान्यांशे यथा-कणान् वा भक्षयित्वा तु माहिषाणि दधीनि वा । लेशे यथा-वण्डाश्चामुण्डराजस्य प्रतापशिखिनः कणाः । वितृष्वपि यथा - स्थूलाः किमित्यश्रुकणाः पतन्ति । कणा जीरकपिप्पल्याः (पिष्पलयाः) । स्त्रीलिङ्गः । जीरकं पिप्पली च ओषधिः । अतिविषायामपि । कर्णश्चम्पापतौ श्रुतौ । कर्णयति कर्णः। किरतेर्वा " इणुविश" (उ० १८२) इति णः । चम्पापतौ यथा-संशय्य कर्णादिषु तिष्ठते यः । श्रुतौ यथा-सच्छिद्रो मध्यकुटिलः कर्णः स्वर्णस्य भाजनम् । अरित्रेऽपि । संसारवारांनिधिकर्णधारः ॥ १३२ ॥ क्षणः कालविशेषे स्यात् पर्वण्यवसरे महे । व्यापारविकलत्वे च परतन्त्रत्व.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थ-संग्रहकोषः सटीकः
क्षणः कालविरोषे स्यात् पर्वण्यवसरे महे । व्यापारविकलत्वे च परतन्त्रत्वमध्ययोः ॥ १३३ ।। कोणः क्षिप्ते हते छन्ने कुणिः कुकरवृक्षयोः कृष्णः काले पिके वणे विष्णौ व्यासेऽर्जुने कलौ॥१३४॥ मध्ययोः । क्षणुते क्षणः सप्तस्वर्थेषु । कालविशेषा नाडिकाषष्ठांशी मुहूत्र्ता वा । तत्र यथा-क्षणे क्षणे यन्नवतामुपैति तदेव रूपं रमणोयतायाः । पर्व विषुवदादि तत्र यथा-रवेः संक्रमणक्षणः । अवसरे यथा-सेवाक्षणी वर्तते । महे उत्सवे यथा-क्षणे रक्ष्या: कुलस्त्रियः । व्यापारविकलत्वे यथा-रहा नास्ति क्षणो नास्ति । परतन्त्रत्वे यथा-क्षणिकास्मिन् ते क्षणः । मध्ये यथा-प्रासादक्षणरक्षणम् ॥ १३३ ॥ कीर्ण: क्षिप्ते हते छन्ने । “ कीर्यते स्म कीर्णः वाच्यलिङ्गः । क्षिप्ते यथा-कीर्णैः पिष्टातको धैः । हते यथा-कर्णश्च कीर्णाखिलशत्रुपक्षः । छन्ने व्याप्ते यथा-दभैरद्धाव(सस्थैरआँव) लीद्वैः श्रमविवृतमुखभ्रंशिभिः कीर्णवर्मा । कुणिः कुकरवृक्षयोः। कुणति कुणि: "नाम्युपान्त्य” इति कित् इः । कौतेर्वा "कृ" इति कित् णिः । पुसि कुकरे विकले पाणौ यथा-कान्ति कामिव कुर्वीत कुणौ कङ्कणकल्पना । कुत्सितः करोऽस्येति व्युत्पत्त्या तद्वत्यपि तत्र तु वाच्यलिङ्गः । कृष्णः काके पिके वर्णे विष्णौ व्यासेऽर्जुने कलौ । कर्षति कृष्णः “घृवीहा” इति कित् णः । वर्णे गुणे पुंसि तद्वति तु वाच्यलिङ्गः । वणे विष्णौ च यथाकृष्णोऽहं दयिते विमेमि सुतरां कृष्णादहं वानरात् । व्यासे यथाकृष्णेन विष्णुभक्तेन कृतं भारतमद्भुतम् । कृष्णद्वीपायतन इत्यादौ स्थितस्य कृष्णशब्दस्य भीमो भीमसेन इति न्यायेन व्यासे प्रयोगः । अथवा द्वैपायनशब्दस्य । चण्डश्चण्डीपतेरंशोर्मुनिर्मुपायनोऽस्तु वः।
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः .
(८३)
कृष्णा तु नील्यां द्रौपद्यां पिप्पलीद्राक्षयोरपि। कृष्ण तु मरिचे लोहे कोणो वीणादिवादने ॥१३५॥ लगुडेऽश्री लोहिताङ्गे गणः प्रथमसंख्ययोः । समूहे सैन्यभेदेऽथ गुणो ज्यासूदतन्तुषु* ॥१३६॥ रथयोजितगोविन्दरुक्मिणीकः सदा मुदे इत्यादौ दुर्वासस्यापि वर्तनात् । कृष्णशब्देन व्यासवाचिना विशिष्यते द्वैपायनशब्दः । अर्जुने यथा-अर्जुनः फाल्गुनः पार्थः किरीटी श्वेतवाहनः । बीभत्सो विजयी कृष्णः सव्यसाची धनंजयः । कलिश्चतुर्थ युगम् ॥ १३४ ॥ कृष्णा तु नील्यां द्रौपद्यां पिप्पलीद्राक्षयोरपि । नीली पिप्पली द्राक्षा च ओषधयः । द्रौपद्यां यथा-कृष्णाकेशोत्तरीयव्यपनयनपटुः पाण्डवा यस्य दासाः । कृष्णं तु मरिचे लोहे । मरिचम् ऊषणम् । लोहम् अयः । कोणो वीणादिवादने । लगुडेऽश्री लोहिताले । कुणत्यनेन कोणः “व्यञ्जनाद् घञ्” (५। ३। १३२) वीणादिवादने अश्रौ च यथा-धृत्वा कोणं विरचितलयो वादयन् दन्तवीणाम् ॥ १३५ ॥ लगुडे यथा-उद्भूर्णकोणै रभसादनुद्रुतः । लोहिताङ्गो मङ्गलः । शनाप । यथा-भानुवक्रतमः कोणाः सप्तमस्था द्विपञ्चगाः । द्वादशस्था गुरोरेते भञ्जन्ति सकलं जगत् । शब्देऽपि । गणः (प्रथम) प्रमथसंख्ययाः। समूहे सैन्यभेदे । गण्यते गणः । प्रथमे यथा-गणानुमेरुप्रसवावतंसाः । संख्यायां यथा-अजगणन् गणश: प्रियमग्रतः प्रणतमप्यभिमानतया नयाः । समूहे यथा-मद्भाग्योपचयादयं समुदतः सर्वो गुणानां गगः । सैन्यभेदे यथा-त्रिभिर्गुल्मैगणस्तैश्च वाहिनी विभिरिप्यते । अथ गुणो ज्यासूदतन्तुषु । * मूद्रितमूल - सूत्रतन्तुषु ।
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रह-कोषः सटीकः
--- - - रज्जो सत्वादी संध्यादौ शौर्यादौ भीम इन्द्रिये । रूपादावप्रधाने च दोषान्यस्मिन् विशेषणे ॥१३७॥ *गेष्णो नटे गायने च घ्राणं तु घ्रातघोणयोः । घृणा तु जुगुप्सायां करुणायां घृणिः पुनः ॥१३८॥ रजौ सत्वादौ संध्यादौ शौर्यादौ भीम इन्द्रिये । रूपादावप्रधाने च दोषान्यस्मिन् विशेषणे । गुण्यते गुणः । ज्या मौर्वी । तत्र यथास्फुटिष्यति न कोदण्ड त्रुटिष्यति न वा गुणाः । सूदः सूपकारः । तत्र यथा-महानसे किं नु गुणा गृणन्ति । तन्तौ यथा-कुविन्दस्त्वं तावत् पटयसि गुणग्राममभितः ॥ १३६ ॥ रजौ यथा-संपूर्गोऽपि घटः कूपे गुगच्छेदात् पतत्यधः । सत्वादीनि सत्वरजस्तमांसि । तत्र यथा-त्रयीमयाय त्रिगुणात्मने नमः । संन्यादयः संधिविाहयानासनद्वैधीकभावसंत्रयाः । तत्र यथा-षड् गुगाः शक्तयस्तिस्रः। शौर्यादयः शौर्यगाम्भीर्यस्थैर्यादयः । तत्र यथा-भीमकान्तेर्नूपगुणैः । भीमे यथा-धृतराष्ट्रोऽपि गुगप्रियः । अत्र हि विरोधाभासे गुगश देन विराटगृहे सूपकारत्वाद्भीमसेन उच्यते । इन्द्रिये स्पर्शनादौ यथा-प्रकृते गसंमूढाः सजन्ते गुणकर्म लु । रूपादयो वैशेषिकोक्तश्चतुर्विशतिः । तत्र यथा-गुणवात यौवनशालिनि । अप्रयाने दोषान्यस्मिन् उत्करें च यथा-गुगाः खलु गुणा एव । विशेषणे यथा-गुगवृत्तेराश्रयाद्वचनलिङ्गे ॥ १३७॥ गेष्णो नटे गायने च । गायति गेष्णः “गादाण्यामेष्णक्” (उ० १९९) वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा - गेष्णो विष्णुचरित्रस्य । घ्राणं तु प्रातघोणयोः घ्रायते स्म घ्राणं "कही घ्रा" (४।२।७६) इति क्तस्य नत्वम् ।
१ मु० गेणु ।
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
-- - अंशुज्वालातरङ्गेषु चूर्णानि वासयुक्तिषु । चूर्णं क्षोदे क्षारभेदे जो जीर्णद्रुमेन्दुषु ॥ १३८॥ जिष्णुः शक्रेऽर्जुने विष्णो जित्वरेऽर्के वसुष्वपि । झर्णिः क्रमुकभेदे स्याद्दष्टदैवश्रुतावपि ॥ १४० ॥ जिध्रति अनेन का अनर् । घ्राते वाच्यलिङ्गः । यथा-घ्राणगीर्वाणसौरभः । घ्राणायां यथा-शीर्णघ्राणाडिपाणीन् । घृणा तु जुगुप्सायां करुणायाम् । घरति घृणा "घृवीह्वा" इति कित् णः । पृणुते वा "नाम्युपान्त्य" इति कः । जुगुप्सायां यथा-चण्डालीमपि यान्ति निपुणतया । करुणायां यथा-द्विगुणघनघृणानिघ्ननिर्विघ्नवृतेः । धृणिः पुनः । अंशुधालातरङ्गेषु । घरति घृणिः "ऋदा सृ" (उ. ६३५) इति कित् णि: ॥ १३८ ॥ पुसि अंशुषु यथा-विदवतु घृगयः शीघ्र होविघातम् । ज्वालायां यथा-घृणौ कृशानौ घृस्णायमाने । चूर्णानि वासयुक्तिषु । चूर्यते स्म चूर्गानि । प्राये बटुवमानः । यथा-होमूढानां भवति विफलप्रेरणश्चूर्णमुष्टिः । चू क्षोदे क्षारभेदे । क्षोदे पुंक्लीवः । तत्र यथा-छिट्टै रमी भरुड भिः किरणग्याजेन चूणोनि । क्षारभेदे ताम्वूलोपकरणे यथा-करहाटकचूर्णेन ताम्बूलं मम दीयताम् । जो जीर्णद्रुमेन्दुषु । जीपति जर्णः । " इष्णु वैश" इति णः । त्रिष्वर्थेषु जीर्गे वाच्यलिङ्गः । शेषयोः पुसि ॥ १३९ ॥ जिष्णुः शक्रेऽर्जुने विष्णौ । जित्वरेऽके वसुष्वपि । जयनशीलो जिष्णुः “भुजेः ष्णुक" (५।२।३०) जित्वरे वाच्यलिङ्गः । शेषेषु पुंसि । शक्रे यथाजिष्णुना विजिते वृत्रे । अर्जुने यथा-आजगामाश्रमं जिष्णो: प्रतीत: पाकशासनः ।विष्णो जित्वरे च यथा-दै.येन्द्रजिष्णुः किल जिष्णुरेव । ओं यथा-जिणुन दो णः कलप्रबोधौ । वसवो देवप्रभेदाः ।
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(८६)
अनेकार्थसंग्रह - कोषः सटीकः
त्राण त्राते रक्षणे च त्रायमाणौषधावपि । तीक्ष्ण समुद्रलवणे विषायोऽमरकाजिषु ॥ १४१ ॥ आत्मत्यागिनि तिग्मे च तूणी नीलीनिषङ्गयोः । द्रणः स्याद् वृश्चिके भृङ्गे द्वणं चापकृपाणयोः ॥ १४२॥
झणिः क्रमुकभेदे स्याद् दुष्टदेवश्रुतावपि । झम्यते झणिः " झणिधूणि" इति साधुः स्त्रीलिङ्ग: । क्रमुकभेदः पूगविशेषः । दुष्टस्याशुभस्य देवस्य प्रतिपादिका श्रुतिः दुष्टदैवश्रुतिः ॥ १४० ॥ श्राणं त्राते रक्षणे च त्रायमाणौषधावपि । त्रायते स्म त्राणं "ऋ ही प्रां (४/२/७६) इति तस्य नत्वम् । त्रायते त्रायते अनेन वा भावे करणे वा अनट । त्राते वाच्यलिङ्गः । शेषयोः क्लीबे । त्राते यथा - त्राणः अगीर्वाणगणेन बाणैः । रक्षणे यथा त्वद्वत्या शिथिलीकृत स्त्रिभुवनत्राणाय नारायणः । तीक्ष्णं समुद्रलवणे विषायोमरकाजिषु । आत्मत्यागिनि तिग्मे च । तेजयतीति तीक्ष्णम् भ्रणतृण " ( उ० १८६ ) इति साधुः । सप्तस्वर्थेषु । आत्मत्यागितिग्मयाafoयलिङ्गः । विषेऽयसि आजौ च यथा - तीक्ष्णेन तीक्ष्णं विलिलेप तीक्ष्णे ॥ १४१ ॥ द्रव्यहेतोरात्मान यस्त्यजति स आत्मयागी । यत् कौटिल्यः । ये द्रव्यहेतोर्व्याल हस्तिनं चापि येाधयेयुस्तीक्ष्णा इति । तिग्मे यथा - अभीक्ष्णं तीक्ष्णांशुः क्षिपति किरणैः । क्षारमात्रेपि । तूणी नीली निषङ्गयेाः । तूणण संकोचने । अचि यां च तूणी । तौतेर्वा " स्थाक्षुतोरुच्च " ( उ० १८५ ) इति णः । नीलो ओषधिः । तत्र स्त्रियाम् । निषङ्ग इषुधिः । तत्र त्रिलिङ्गः । तत्र यथा - तू गीरोग विशेोतिः । द्रगः स्याद्वृश्चिके भृङ्गे । गुणत् गतिकोटि यया च नाम्युपान्त्य ” इति के द्रुगः | ते " द्रौं" इति कित् णः । वृश्चिके यथा
65
""
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
द्रुणी का जलढोण्यां देष्णो दातरि दुर्दमे । द्राणः पार्थगुरौ काके माने टोणी तु नीवृति ॥१४३॥ नौभेदे शैलसंधौ च पणः कार्षापणे ग्लहे । विक्रय्यशाकादि बद्धमुष्टौ मूल्ये भृतौ धने॥१४४॥ द्रुगाघातत्रणार्दितः । द्रणं चापक्रपाणयोः । चापं धनुः । कृपाग: खगः । तत्र बाहुलकात् क्लीबे । मौामपि । तत्र तु द्रुणा ॥ १४२ ॥ द्रुणी का जलद्रोण्यां । गौरादि वात् ङीः । कूमी कच्छपी । तत्र यथा-यत् पश्यति द्रुणीस्नेहाड्डिम्भस्तेनैव वर्द्धते । जलद्रोणी काष्ठाम्बुवाहिनी नौके यर्थः । देष्णो दातरि दुईमे (दुर्गमे)। ददाति द्यति वा देष्णः “ गादाभ्यामेष्ण ष्टक" वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-केवा देणं विजिष्णवः । द्रोणः पार्थगुरौ काके माने । द्रवति द्रोण: "द्रीति" णः । माने पुंक्लीबः । पार्थगुरौ यथाद्वाभ्यामपि भयं द्रोणे शोपादपि शरादपि । काके काकभेदे यथाउत्कूजत्द्धधूकाव लिविहित हठास्कन्द सं मर्द जान निद्राण द्रोणकाकप्रकरकृतमहाऋन्दितेनार्द्धरात्रे । माने यथा-चतुराढको भवेद् द्रोणः। पर्वतेऽपि यथा-नीते द्रोणशैलेन सौमित्रेः शल्यहारिणा । द्रोणी तु नीवृति । नौभेदे शैलसंधौ च । गौरादित्वात् ङी। : नीवृजनपदविशेषः ॥ १४३ ॥ नौमेदः काष्ठाम्बुवाहिनी बेडा । तत्र यथा-द्रोणीमिरम्भसि संचरन्ति महार्णवस्य । शैलसंधौ यथा-अद्रिद्रोणीकुटीरे कुहरिणि हरिणारातयो यापयन्ति । गवाद्यन्नादिभाजनेऽपि यथा-द्रोणीषु वाहा इव संग्रसन्ते । द्रोणिरिकारान्तः । श्रेण्यामपि यथा-भील्ली पल्लवशङ्कया विचिनुते सान्दद्रुमद्रोणिषु । पण: कार्षापणे ग्लहे । विक्रय्यशाकादिबद्धमुष्टौ मूल्ये भृतौ धने । व्यवहारे च द्यूताद्युत्सृष्टे गण्डकविंशतौ। पण्यते
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
(८८)
अनेकार्थसङ्ग्रह-कोषः सटीकः
.
व्यवहारे च यतायुस्तृष्टे गण्डकविंशतौ । पर्णस्त्रिपत्रे पर्ण तु पत्रे प्राणोऽनिले षले ॥१४५।। हृद्वायो पूरित गन्धरसे प्राणास्तु जीविते । पाणिः कुम्भ्यां चमूपृष्ठ पादमूलोन्मदस्त्रियोः॥१४६॥ अनेन पणनं वा पणः "पणेर्माने" इत्यल् । कार्षापणो रूपात्मा नाणकभेदः । यद्वा कार्षिकाख्या विंशत्यधिकैकपञ्चाशत् शतसंख्यो वराटकमानविशेषः । यद्वाचस्पतिः चतुष्कपको गण्डो वा(वा)ड्डी तु पञ्च गण्डकाः । काकणी चाथ दशभिर्गण्डकैबिन्दुकोऽस्त्रियाम्। विन्दुकाभ्यां पुनभ्यां पणपाणिकपादिकाः । पादिकादङ्गजो रौच्यः कार्षिकश्च यथोत्तरम् । चतुर्गुणाः कार्षिके तु पणः कार्षापणोंऽशकः । तत्र यथा-क्रीतं पणसहस्रग । ग्लहोऽक्षग्रहणम् । तत्र यथा-विधात्याक्षपणं पाणौ । विक्रय्यशाकादिबद्धमुष्टौ मूल्ये वस्ने च यथा-एका शाकपणं पणेन विपणौ कीणाति पण्याङ्गना। भृतिवेतनं तत्र यथा-आगन्तुकेन कार्य घनसलिलं पणवधूवशीकारः। एतेषु त्रिषु शक्तो ब्रह्माऽपि न निर्णय कर्तुम् । धने यथाबहुपणैः पुरमापणिकैर्वृतम् ॥ १४४ ॥ व्यवहारे यथा-दुःशक: कृपणैः पणः । द्यूताद्युत्सृष्टे यथा-आश्लेषचुम्बनविलोकनकौतुकानि क्रीडादुरोदरपणः प्रतिभूरनङ्गः। आदिशब्दात् समाह्वये निपानादौ च । गण्डश्चत्वारो वराटकाः । यद्वाचस्पतिः चतुष्कपर्दको गण्डः । स्वार्थे के गण्डकः । तेषां विंशतिः अशीतिः कपर्दकाः इत्यर्थः । पर्णस्निपत्रे । पृणाति पर्ण: " इणुर्विशेति" इति णः । त्रिपत्रः पलाशः । तत्र यथा-जुह्नः पर्णमयी कार्या । पर्ण तु पत्रे यथा-स्वयं विशीर्णद्रुमपर्णवृत्तिता। प्राणोऽनिले बले । हृद्वायौ पूरिते गन्धरसे । प्राणित्यनेन प्राणनं वा प्राणः । प्राक्
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
पूर्णः कृत्स्ने पूरिते च फाणिगुंडकरम्बयोः । बाणो वृक्षविशेषे स्याच्छरस्यावयवे शरे ॥ १४७॥ बलिपुत्रेऽप्यथ भ्रूणो गर्भिण्यां श्रोत्रिया जे । अर्भके स्त्रैणगर्भे च मणिस्त्वजागलस्तने ॥ १४८ ।। पूरणे "वाले व्यञ्जनान्तस्था" इति तस्य नत्वे प्राणः । पूरिने वाच्यलिङ्गः । अनिले सामान्यपवने यथा-अभाङ् क्षीत् पादपं प्राणः । बले स्थाम्नि यथा-प्राणाधिकं विपुलबाहुभृतामपीदं ।
पभ्वकं किमपि कामुकमन्तरायः । १४५ ॥ हद्वायौ यथा-प्राणो नासाग्रहनामिपादाङ्गष्ठान्तगो हरित् । गन्धरसो बोलः । प्राणारतु जीविते । पुभूग्नि तत्र यथा-प्रिया कण्ठगतारत्यै प्राणा मरणहेतवे । पाणि: कुम्भ्यां चभूपृष्ठे पादमूलोन्मदस्त्रियोः पृष्यते पाणिः "पृषिहृषिभ्यां वृद्धिश्च" इति णि: । कुम्भ्याम् उन्मदनियां च स्त्रीलिङ्गः । पादमूले स्त्रीपुंसः । चमूपृष्ठे पुंसि । कुम्भी स्तम्भस्याधारः ओषधिर्वा । चमूपृष्ठे यथा-स गुप्तमूलपर्यन्तः शुद्धपाणिरयान्वितः। पादमूले यथा-उद्वेजयत्यङ्गुलिपाणिभागान् ॥ १४६ ॥ पूर्णः कृत्स्ने पूरिते च । पूर्यते स्म पूर्ण: वायलिंगः । कृत्स्ने यथा-पूर्ण व्याकरणं पपाठ न शठस्तूर्ण सजीर्णोद्यमः । पूरिते यथा-गृहात् प्रतिनिवर्तन्ते पूर्णकामा यदर्थिनः । फाणिगुंडकरम्बयोः फाण्यते फाणिः “स्वरेभ्य इ" स्त्रियाम् द्वयोर्यथावाणिः फाणिरिवोज्वला । बाणो वृक्षविशेषे स्थाच्छरस्यावयवे शरे। बलिपुत्रेऽपि । वण्यते बाणः घञ् । वृक्षे स्त्रीपुंसः । शरे पुंक्लीवः । अन्यत्र पुंसि । वृक्षविशेषे शरावयवे च यथा-सद्यः प्रवालो. द्मचारुपुत्रे नीति समाप्ते नवचूतवाले ॥१४७॥ बलिपुत्रे यथाजयन्ति बाणासुरमौलिलालिताः । देवमेदेऽपि मङ्खः । यथा
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
--१९०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
.
.
-
मेढाग्रेऽलिञ्जरे रत्ने मोणः सर्पकरण्डके । वाने नत्र मक्षिकायां रणः कोणे क्वणे युधि ॥१४॥ रेणु त्यां पर्यटके वर्णः स्वर्णे व्रते स्तुतौ । रूपे द्विजादौ शुक्लादो कुथायामक्षरे गुणे ॥१५०॥ बाण लॉन निर्माल्य तथा देवे स्वयंभुवि । मङ्ख एव च वाणशब्दो वाचि स्त्रियां वर्तते इत्याह । यथा-वाणीयवाणी यदि कर्णगीचरा । अथ भ्रूणो गर्भिण्यां श्रोत्रियद्विजे । अर्भके स्त्रैणगर्भे च भ्रियते भ्रणः । “भ्रण तृण" इति साधुः । सर्वेषु यथा-संद्यः पतति भ्रणहा । मणिस्त्वजागलस्तने मेदाप्रेऽलिअरे र मे । मणति मणिः “पदिपठि" इति इः । स्त्रीपुंसः । अजागलस्तने । यथा-अजामणेरिवैतस्य जन्म जातं निरर्थकम् ॥ १४८ ॥ मेद्रामे यथा-गूढो मणिः स विपुलां श्रियमादधाति । अलिअरो महाघटस्तत्र यथा - क्रमादपामपि मणौ पङ्कोऽवश्यं प्रवर्द्धते । उत्तिष्ठेतु यथाकालं मलानां शोधन प्रति । रत्ने यथा-यदि मणिस्त्रपुणि प्रतिबध्यते । हस्तमूलेऽपि यथा-मणेस्तु निःसृता रेखा । मोणः सर्पकरण्डके । वाने नक्रमक्षिकायाम् । मुणत् प्रतिक्षाने । मोणन मोणः । घञ् । वानं शुष्कफलम् । नक्रमक्षिका या नासिकायां प्रविश्य शब्दायते जलमक्षिका वा । रणः कोणे क्षणे युधि । रणत्यनेन अस्मिन् वा रणः । बाहुलकाद् घः। रणनं रण्यते वा "युवर्ण" इत्यल् । युधि पुंक्लीवः । कोणो वादनकाष्ठम् तत्र यथा-रणन्ति वीणा रणताडितास्ततः । क्वणे यथा-कर्षन्ति मजीररणेन मानसम् । युधि यथा-रणे चाभिमुखो हतः । १४९ ॥ रेणुधूल्यां पर्पटके । रिणाति रेणुः “अजिस्था" इति णुः । धूल्यां त्रिलिङ्गः । पर्पटको भेषजमेदः । तत्र पुसि। यथा-भूरेणवो
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
भेदे गीतक्रमे चित्रे यशस्तालविशेषयोः । अङ्गरागे च वर्णं तु कुङ्कमे वाणिरम्बुदे ॥ १५१ ॥ व्यूतौ मूल्ये सरस्वत्यां वीणा स्याद्वल्लकी तडित् । वृष्णिषे यादवे च वेणी सेतुप्रवाहयोः ॥ १५२ ॥
(९१)
नभसि बद्धपयोदचक्राः । वर्णः स्वर्णे व्रते स्तुतौ । रूपे द्विजादौ शुक्लादौ कुथायामक्षरे गुणे । भेदे गीतक्रमे चित्रे यशस्ताले विशेषयोः । अङ्गरागे च । वर्ण्यते वर्णनं वा वर्णः । अल् । वृणातेर्वा " इणुर्विश" इति णः । पञ्चदशस्वर्थेषु । शुक्लादौ अक्षरे च क्लीब: । अन्यत्र पुंसि । स्वर्णे यथा - कर्णेषु वर्णाभरणानि चक्रुः । व्रतं ब्रह्मचर्यं तत्र यथा - अथाह वर्णी विदितो महेश्वरः । अत्र हि वर्णो ब्रह्मचर्यमस्यातीति वर्ण "वर्णादब्रह्मचारिणि " इति इन् स्तुतौ यथा आकर्णयन्ति तव वर्णममुं सकर्णाः । रूपे आकारे यथावर्णस्वर्णमलंकरिष्णुरलिनीं जिष्णुः कचानां चयः । द्विजादौ यथावणाश्रमाणां गुरवे सवर्णी । शुक्लादौ यथा - द्रव्याश्रयेष्वपि गुणेषु रराज नीलो वर्णः पृथस्नत इवालिगणों गजानाम् । कुथा गजाद्यास्तरणम् । तत्र यथा- परार्ध्यवर्णास्तरणोपपन्नमासेदिवान् रत्नवदासनं सः । अक्षरं स्वरादिः तत्र यथा अष्टौ स्थानानि वर्णानाम् । गुणां दोषेतरः । तत्र यथा-स्वगुम्यो गिरो मुनिवताः परवर्णग्रहणे च साधवः ॥ १५० ॥ भेदः प्रकारस्तत्र यथा नानावर्णसुगंधपुष्पनिचयैः सर्वत्र यः पुष्पितः । गीतक्रमे रागपरिपाटवां । यथा उपात्तवर्णे चरिते पिनाकिनः । चित्रमालेख्यं तत्र यथा- विवर्णवर्ण तव शत्रुहम् । यशसि यथा अवर्गवादी न कापि राजादिषु विशेषतः । तालविशेषो वर्णतालः | अङ्गरागो
"
विलेपनं तत्र यथा
܂
S
-निर्वर्ण्य वर्ण इतकेलि शीर्णम् । मखेऽपि । वर्ण तु
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
देवताडे केशबन्धे वेणुर्वशे मृपान्तरे । शाणः कषे मानभेदे श्रेण्याल्यां कारुसंहतो ॥१५३॥ . शोणो नदे रक्तवणे श्योनाकेऽग्नो हयान्तरे । स्थाणुः कीले हरेस्थूणीसूम्या स्तम्भ रुगन्तरे ॥१५॥ कुङ्कुमे । कुङ्कुमं घुसणं तत्र यथा-वर्णोदकैः काञ्चनपृङ्गसंस्थैः । वाणिरम्बुदे । ब्यूतौ मूल्ये सरस्वत्याम् । वणति वाणिः "कमिवमि" इति णिदिः । वानं वा “का वा वी क्री" इति णिः । अम्बुदे पुंसि । अन्यत्र स्त्रियाम् ॥ १५१ ॥ व्यूतौ वाने यथाक्रीणन्ति वाणिजाट्टेषु निष्प्रवाणिं पट जनाः । अत्र हि निर्गतः प्रवाण्या निष्प्रवाणिः । तत्कालोत्तीर्णः सदश इत्यर्थः । सरस्वत्यां यथा-मातर्वाणि तवेह पाणिकमले। वीणा स्याद् वल्लकी तडित् । वेति वीणा “घृवीहा" इति कित् णः । बल्ल यां यथा-उत्सङ्ग्रे वा मलिनवसने सौम्य निक्षिण्य वीणाम् । तडित् विद्युत् । वृष्णिमेष यादवे च । वर्षति वृष्णिः "होघा' इति कित् णिः द्वयोर्यथान विमेति रणे हरेरपि क्षितिपः का गणनास्य वृष्णिषु। वेणी सेतुप्रवाहयोः । देवताडे केशबन्धे । वेति वेणिः “कावावी" इति णिः, डयां घेणी सेतुः पालिः ॥ १५२ ॥ देवताडो वृक्षभेदः । सेतौ यथा - रॉनसागरवेणिकाभ्यां यौवनतकलासिकाभ्यां भ्रलताभ्यां विराजिता । प्रवाहकैशबन्धयार्वथा-वेणीभूतप्रतनु सलिलां तामतीतस्य सिन्धुः । वेणुवंशे नृपान्तरें । अजात वेणुः "अजिस्था” इति णुः । पुंसि । द्वयोर्यथा-अात्तस्थे रणाटव्यामसुहृद्वेणुदारिणा । नृपानिपौद्यसंहर्षादग्निवद् वेणुदारिणा । अत्र यथा भीमसेना भीमः, तथा वेणुदारी नृपो वेणुः । शाणः कषे मानमेवे । श्यति शाणः "इणुर्विश” इति णः । कषे
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः .
.
...
(९३) .
अन्तः स्वरूपे निकटे प्रान्ते निश्चायनाशयोः । अवयवेऽप्यर्थार्हन् स्यात् पूज्ये तीर्थकरेऽपिच॥१५५॥ अस्तः क्षिप्त परिचमाद्रावतिस्त्वटनिपीडयोः। आस्रो लब्धे च सत्ये चाप्याप्तिः संबन्धलाभयोः ॥१५६॥ स्त्रीपुंसः । कषः कुरुविन्दद्रव्यनिष्पन्न घर्षणोपकरणम् । तत्र यथो- . मणिः शाणोल्लोढः । मानमेदे माषके यथा-सुवर्णशाणं तु लोमशसुत्रेण वेष्टयेत् श्रेण्याल्यां कारुसंहतौ । श्रयति श्रीयते वा श्रेणिः "का वा वी" ति णिः । स्त्रीपुंसः । इयां श्रेणी । आल्यां पको यथा-उद्भिन्ननवश्मश्रुश्रेणिरिव गणाधिपो जयति । कारुसंहतो शिल्पिसंघाते यथा-जाया प्रमाणं श्रेणीनाम् । कुलेऽपि मङ्गः ॥ १५३ ॥ शोणो नदे रक्तवणे, श्योनाकेऽग्नौ हयान्तरे । शोण संघाते अचि शोणः । रक्ते वर्षे पुसि, तद्वति वाच्यलिङ्गः । नदे रक्तवर्णे च यथा-वक्त्राम्भोजं सरस्वत्यधिवसति सदा शोण एवाधरस्ते । श्योनाकोऽरलुकाख्यो वृक्षः । अग्नौ यथा-बुल्लीकोणान्तरे शोणं स्थगयत्यङ्गना निशि । हयान्तरं कोकनदच्छविः तुरङ्गस्तत्र यथा-शोणकूणितरणाणभूमिः। पद्मरागेऽपि । स्थाणुः कीले हरे । तिष्ठति स्थाणुः “अजिस्था' इति णुः । कीले . पुंक्लीवः । हरे पुंसि । द्वयोर्यथा-तस्मै जगतरुध्वसस्थाणवे स्थाणवे नमः । स्थूणा सूा स्तम्भे रुगत्तरे । तिष्ठति स्थूणा "स्था शुतारुच्च" इति णः। सूर्मी लोहपुत्रिका । यस्यां प्रतप्तायां गुरूतल्पगेन प्रायश्चित्तं चर्यते। स्तम्मे यथा-अस्थिस्थूण रनसास्यूतं मांसशोणितलेपन कीर्ण मूत्रपुरीषान्यां भूतावासममुं त्यज । रुगन्तरं रोगविशेषः ॥ १५४ ॥ अथ तान्ताः ॥ अन्तः स्वरूपे निकटे प्रान्ते निश्चयनाशयोः । अवयवेऽपि । अमति अन्तः “दम्यमि" इति
2
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(९४)
अनेकार्थसङ्ग्रहः सटीकः
ईतिरजन्ये प्रवासे स्यादूतिः स्यूतिरक्षयोः । ऋतं शिलोच्छे पानीये पूजिते दीप्तसत्ययोः ॥१५७॥ ऋतिर्जुगुप्साकल्याणगतिस्पर्धास्वथो ऋतुः।स्त्रीणां पुष्पे वसन्तादावेतः कर्बुर आगते ॥१५८॥ त: निश्चयनाशावयवेषु पुसि । शेषेषु पुंक्लीवः । स्वरूपे यथानान्तोऽस्य ज्ञायते कैश्चिहर्जनस्योदधेरिव । निकटे यथा-हरस्यान्तेवासी भृगुपतिरयं तिष्ठति पुरः। प्रान्ते यथा-केशा अपि विरज्यन्ते कोऽन्ते याति न विक्रियाम् । निश्चये यथा-पूर्णश्चन्द्रोदयाकाङ्क्षी दृष्टान्तोऽत्र महार्णवः ॥ अत्र हि दृष्टः अन्तो निश्चयोऽत्र इति दृष्टान्तः। नाशे यथा-शोचन्ति स्वजनानन्तं नीयमानान् स्वकर्मभिः । अवयवैकदेशस्तत्र यथा-घनकपिलजटान्तभ्रान्तगङ्गाजलोघः । अथार्हन् स्यात् पूज्ये तीर्थकरेऽपि च । अर्हति पूजाम् अर्हन् "सुगद्विषाह" इति अतृश् । पूज्ये वाच्यलिः । तत्र यथायदध्यासितमर्हद्भिस्तहि तीर्थ : प्रचक्षते । तीर्थकरे यथानमोऽर्हते भगवते स्वयंबुद्धये वेधसे ॥ १५५ ॥ अस्तः क्षिप्ते पश्चिमाद्रौ । अस्यते स्म अस्यः क्तः “दम्यमि" इति वा तः । क्षिप्ते वाच्यलिङ्गः ता यथा-कर्णतालास्तसिन्दूरे हास्तिके यस्य । सर्पति । पश्चिमाद्रौ यथा - गातोऽस्तामळमौलिमस्वरमणिः । अतिस्त्वंटनिपीडयोः अद्यतेऽनया मईनं वा अति: । श्चादित्वात् स्त्रियां क्तिः । अटनो धनुष्कोटो, यथा-संग्रामे बिभगंचकार स रिपूनत्तौ गुणं रोपयन् । पीड़ायां यथा-शिरोऽतिजीर्णज्वररोगशान्तये । आप्तो लब्धे च सत्ये चापि । आपते स्म आप्तः । वाच्यलिङ्गः लन्धे यथा-मयाप्तं रामत्वं कुशलवसुता न त्वधिगता। सत्यः प्रत्ययितः अविसंवाद इति यावत् । तत्र यथा-वाचा ह्याप्ता
P4
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
क्षत्ता शूद्रात् क्षत्रियायां जाते सारथिवेधसोः । नियुक्ते दासजे द्वा:स्थे कन्तुः कामकुसूलयोः॥१५॥ कान्तो रम्ये प्रिये ग्राठिण कान्ता प्रियङ्गयोषितोः कान्तिः शोभाकामनयोः क्षितिगेंहे भुवि क्षये॥१६०॥ धीना प्रमाणता । बान्धवेपि मङ्खः । यथा-आप्तैः सुहृद्भिरपि च प्रथित भाः । आप्तिः संव-धलाभयो। आप्तिः । स्त्रियां क्तिः। गंब धे यथा-न साधुभिस्तस्य कदाचिदाप्तिः । लाभे यथादुष्टाशयस्या। कुतः फलाप्तिः ॥ १५६ ॥ ईतिरजन्ये प्रवासे । ईङ् गतौ । ईयतेऽनया अयन वा ईतिः । श्चादित्वाद् स्त्रियां क्तिः । अज यमुपद्रवः । तत्र यथा-अतिवृष्टिरनावृष्टिHषकाः शलभाः शुकाः । अत्यासन्नाश्च राजानः षडेता ईतयः स्मृताः । प्रवासे यथा-ईतिवर्धितवियोगपीडया । स्यादतिः स्यूतिरक्षयोः । ऊयनम् ऊतिः । स्त्रियां क्तिः “य्वोः प्वरव्यञ्जने लुक् " अवनं वा ऊतिः “मव्यवि" इयि ऊट् । द्वयोर्यथा-कन्थोतिक्षपितक्षणास्तरुतले विश्रान्तिमायान्त्यमी । ऋतं शिलोच्छे पानीये पूजिते दीतसत्ययोः । अर्यते स्म ऋतम् । क्तः “शीरि” इति वा कित्तः। पूजितदीप्तसत्येषु वाच्यलिङ्गः । सत्ये तु धर्ममात्रे क्लीवः । शिलस्य कणिशादेरुञ्छनं वुष्टनं शिलोञ्छः । तत्र यथा-ऋतेन जीवन्ति बने तपस्विनः। पानीये यथा-ऋतादृते जातु न वर्तते जगत् । पूजिते यथा-ऋतोऽपि किं प्रेतपतिः प्रसीदति । दीप्तः संतापितः प्रतप्त इत्यर्थः । तत्र यथा-कामार्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाचेतनेषु । अत्र हि कामेन ऋतः कामात: “ऋते तृतीया समासे" इति आर । सत्ये यथा-दानं वित्तादतं वाचः ॥ १५७ ॥ ऋतिजुगुप्साकल्याणगतिस्पर्धासु । ऋति घृणागतिस्पर्खेषु ।
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
-
कीतिर्यशसि विस्तारे प्रासादे कर्दमेऽपि च । *कृतं पर्याप्तयुगयोर्विहिते हिंसिते फले ॥१६१॥ कृत्तं छिन्न वेष्टिते च केतु तिपताकयोः । ग्रहोत्पातारिचिह्न षु गर्तोऽवटे ककुन्दरे ॥१६२॥ - ऋतीन ऋतिः “नान्युपान्त्य” इति कि दिः अरणम्वा क्तिः । चतुर्थेषु स्त्रियाम् । सर्वेषु यथा ऋति बलिष्ठेषु ऋतिं न कुर्यात् । अर्था ऋतुः । स्त्रीणां पुष्पे वसन्तादौ । इति ऋतु “अज्यतेः कित्" इति तुन् । पुसि। पुष्पम् आतंत्र तत्कालो वा । तत्र यथा-इमां राक्षीमृतुस्नाता रमृत्वा सपदि सत्वरः। वसन्तादौ यथा-उद्यानपालसामान्यमृतवस्तमुपासते । एतः कवुर आगते । एति एतः “दम्यमि” इति तः कबरे गुणे सि तद्वति आगते च वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथाएतामेतां मृगश्रेणीम् ॥ १५८ ॥ क्षत्ता शूद्रात् क्षत्रियायां जाते सारथिवेधसोः। नियुक्तं दासजे द्वाःस्थे। क्षद खदने सौत्रः। क्षदति भत्ता "त्वदृक्षत्तृदुहित्रादय" इति साधुः । शूद्रात् क्षत्रियायां जाते यथा-शव्याँ तु मागधं वैश्यात् शूदात् क्षत्तारमेव च । सारथौ यथा-क्षत्तारं पुरुहूतस्य । वेधसि यथा-क्षत्तुर्भुजा क्षत्रमिहोदपादि । नियुक्ते दासजे द्वाःस्थे च यथा-भाति राजकुलं भ्राभ्यदनेकक्षत्तृसंकुलम् । कत्तुः कामकुसूलयोः काम्यते कन्तुः "कृसिकमि” इति तुन् पुसि । कामे स्मरे यथा-कन्तु किं सनुते विरक्तमनसाम् । कुसूलो धान्यकोष्टकः । कामिाप ॥१५९ ॥ कान्तो रम्ये प्रिये ग्राणि । काम्यते कान्तः "ज्ञानेच्छार्चा" इति वर्तमाने क्तः । रम्ये प्रिये च वाच्यलिङ्गः । ग्राणि पुंसि । * मुद्रितमूले-कुन्तः प्रासे चण्डभावे क्षुद्रजन्तौ गवधुके ।
कुन्ती पाण्दुभार्यायां स्यात् सल्लक्यां गुग्गुलुद्रमे । कृतं०
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(९७)
रम्ये यथा-कोपेऽपि कान्तं मुखम् । प्रिये भर्तरि यथा-कान्ते तल्पगमुपागते विगलिता नीवी स्वयं बन्धनात् । ग्राष्णिउपले यथा-व्यालुम्पन्ति स्फुटजललवस्यन्दिनश्चन्द्रकान्ताः। कान्ता प्रियङ्गयोषितोः। प्रियङ्गः फलिनी । योषिति यथा-कान्ताकटाक्षविशिखा न खनन्ति यस्य । कान्तिः शोभाकामनयोः । कमनं कान्तिः स्त्रियाम् । शोभायां यथा-कान्तिं कामिव कुर्वीत कुणौ कङ्कणकल्पना । कामना इच्छा तस्यां यथा-भवति भवकानि : स्वातमध्येन कस्य। प्रभाकायगुणयोरपि । प्रभायां यथा-लावर कान्तिपरिपूरितदिङ्मुखेऽस्मिन् स्मेरेऽधुना तव मुखे तरला. यताक्षि । कायगुणे यथा-ओजः प्रसादश्लेषसमतासमाधिमाधुर्य सौकुमार्योदारतार्थव्यक्तिकान्तयो बन्धगुणाः । क्षितिगेंहे भुवि क्षये। क्षयन्ति अत्र क्षयणं क्षणनं वा क्षितिः । त्रिष्वपि यथा-तैः समलंकृतं निजकुलं तैरेव लब्धा क्षितिः ॥ १६० ॥ कीर्तिर्यशसि विस्तारे प्रसादे कर्दमेऽपि च । कीयते अनया कीर्तनं वा कीर्तिः। “सातिहेति" इति साधुः। यशसि यथा-त्वत्कोत्तिभ्रमति क्षितीश्वरमणेः पारे पयोधेरपि। कृतं पर्याप्तयुगयोविहिते हिंसिते फले । डुकंग करणे, ऊंग् हिंसायां वा क्रियते स्म कृतम् विहितहिसितयोयिलिंग :। पर्याप्तयुगयोर्यथा-कृत कृतयुगादिभिः विहिते यथा-कृतं वीतत्री.नि जगुणकथापातकमपि । फले यथा-सुकृतशतविलासः सोयमेकान्तवासः । अत्र हि शोमनं कृतं फलं यस्मात् सुकृतं पुण्यमुच्यते ॥ १६१ ॥ कृत्तं छिन्ने वेष्टिते च । कृतैत् छेदने कृतैए वेष्टने वा । कृत्यते स्म कृतं वायलिंगः । छिन्ने यथा-केनाप्यत्र मृगाक्षि राक्षसपतेः कृत्ता च कण्ठाटवी। वेष्टिते यथा-कृत्ताजिनो नृत्यति चन्द्रमौलिः । केतुर्युतिपताकयोः । ग्रहोत्पातारिचिह्नेषु । चाय्यते केतुः "चायः को वा” इति तुन् । षट्खपि पुसि। द्युतौ यथास्वेदोद्गमे हेतुरिहोष्णकेतुः । पताकायां यथा-स्वावासभागसुरगासम
.
.
..
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
(९८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :
,
:
केतुयष्ट्रया । ग्रहः सूर्यानवमः । तत्र यथा - एकोत्तरं केतुशतं वदन्ति । उत्पाते यथा - कितव तब बभूवुः श्रेयसे केतवोऽपि । अरिः शत्रुः । चिह्ने यथा - उद्दाम दाक्षिणात्यो मलितमलयजः सारथिमी नकेतोः प्राप्तः सीमन्तिनीनां मधुसमयसुहृन्मानचौरः समीरः । गर्तो वडे ककुन्दरे । त्रिगर्ताशेऽपि । गिरति गर्तः "दम्यमि" इति तः अवटे स्त्रीपुंसः । तत्र यथा - प्रपातयति संसारावर्त्तगर्ते जगत्रयीम् । ककुन्दगे नितम्बस्थः कूपकः ॥ १६२ ॥ त्रिगर्तस्य जालंधराख्यस्य देशस्यांशस्तृतीयो भागस्त्रिगतीशः । अथ ग्रस्तं जग्धे लुप्तपदोदिते । ग्रस्यते स्म ग्रस्तम् । वाच्यलिङ्गः । जग्धे भक्षि ग्रस्तः शशी राहुणा । लुप्तपदं उदितं वचनं लुप्तपदोदितं तत्र यथा - ग्रस्तं वचः कस्य न हासहेतुः । गतिर्वहणे ज्ञाने यात्रीपायदशाध्वसु । गच्छत्यनया गमनं वा गतिः । स्त्रियां क्तिः । षट्स्वर्थेषु । वहवणं नाडीव्रणः तत्र यथा-गति वहन्तीं न शशाक धुम् । ज्ञाने बांधे यथा - देव्या नतेः सकलशास्त्रागतिर्भवित्री । यात्रा प्रयाणं तत्र यथा-पद्भ्यां •मुक्तस्तरलगतयः संश्रिता लोचनाभ्याम् । उपायः सामादिः तत्र यथा-त्वत्तो नान्यागतिर्मम | दशा अवस्था तत्र यथा - का गतिर्महतां तेषां त्वयि ये वामवृत्तयः । अध्वनि यथा - मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गतिः ॥ १६३ ॥ गीतिच्छन्दसि गाने च । गीयतेऽसौ गानं वा गीतिः । छन्दसि यथा - द्विः पूर्वार्ध गीतिः । गाने यथा- प्रीतिः पञ्चमरागगीतिषु रतिः श्रीखण्डपिण्डद्रवे । गीतं शब्दितगानयोः । गीयते स्म गीतम् । शब्दिते वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा - आर्यैर्या गीतिगता । गाने यथा तद्गीतं गुरुबाष्पगद्गद्गलत्तारस्वरं राधया । गुप्तं गूढे त्राते। गुप्यते स्म गुप्तं वाच्यलिङ्गः । गूढे यथा - गुप्तशापैः स तप्तः । त्राते यथा - गुप्ताखिलमही नलः । गुप्तिर्यमे
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
त्रिगाशेऽप्यथ ग्रस्त जग्धे लुप्तपदोदिते । गतिवहबणे ज्ञाने यात्रोपायदशाध्वसु ॥१६३ ॥ गीति छन्दसि गाने च गीतं शब्दितगानयोः । गुप्तं गूढे त्राते गुप्तिर्यमे भूगर्तरक्षयोः ॥ १६४॥ भूगर्तरक्षयोः । कारायाम् । गोपन गुप्यते अनयो वा गुप्ति: । यमो मनोवाक्कायसंयमः तत्र यथा-गुप्तित्रयपवित्रितः । भूगों दीर्घ भूमिविवरम् । रक्षायां यथा-शीलगुप्तिः कुलीनया ॥ १६ ॥ कारा बन्धनागारम् । तत्र यथा- दलितदलकपाटः षट्पदा सरोजे सरभस इव गुप्तिस्फोटमर्कः करोति । घृतमाज्या दीप्तेषु । घृ सेचने । घरति घृतम् “शीरीभूहसु' इति कित् तः । आज्ये पुंक्लोबः । दीप्ते वालिङ्गः । आज्येऽम्बुनि च यथा-घृतसंवर्धितरुचयो व्रततय इव योषितो विराजन्ते । अथ चिताचिती मृतार्थदारुषु चये । चीयते चिता। स्त्रियां क्तौ चितिः। मृतस्य दाहार्थ शय्यारूपाणि दारूणि तत्र यथा-तदङ्गसंस्पर्शमवाप्य कल्पते ध्रुवं चिताभस्मरजोऽपि शुद्धये । चयः समूहः। चिति शब्दे । द्वयोर्यथा-चितये काष्ठचितिं तनोति सः।चिति ज्ञानेऽपि इति मङ्खः । यथा-चितिः प्रत्यवमर्शात्मा । जगला केङ्गवायुषु । गच्छतीति जगत् "दिद्युद्ददृ" इति साधुः। लोको विष्टपम् तत्र क्लीवः । इङ्ग जङ्गमम् तत्र वाच्यलिङ्गः । वायो पुसि । लोके यथा-परस्परस्त्रीधनलोलुप जगत् । इङ्गे यथा-त्वं मुनीन्द्र जगत्तीर्थम् । वायो यथाजगज्जगन्ति भ्रमतीति चित्तम् ॥ १६५ ॥ जातं जात्योघजनिषु । जायतेऽस्मिन् जननं वा जातम् । जाति: सामान्य तत्र यथारत्नं सुजातं कनकावदातम् । ओघे समूहे यथा-निःशेषविश्राणितकोशजातम् । जनिर्जन्म । संपन्नेऽपि । द्वयोर्यथा-जाते पुत्रस्य
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१००)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
कारायां घृतमाज्याम्बुदीप्तेष्वथ चिताचिती । मृतार्थदारुषु चये जगल्लोकेऽङ्गवायुषु ॥१६५॥ जातं जात्योद्यजनिषु जातिः सामान्यगोत्रयोः । मालत्यामामलक्यां च चुल्ल्यां काम्पिल्यजन्मनोः ॥१६६॥
जाते समजनि वनितावल्लभा भूमिभर्तुः । पुत्रेऽपि मङ्गः, यथाजातलक्ष्मणपवत्रितं त्वया । जातिः सामान्यगोत्रयोः । मालत्यामामलक्यां च चुल्ल्यां काम्पिल्यजन्मनोः । जातीफले छन्दसि च । जायतेऽस्यां जननं वा जातिः । स्त्रियां क्तिः । नवस्वर्थेषु | सामान्ये गोत्रादौ यथा-आकृतिग्रहणा जातिः । गोत्रे अन्वये यथा- जातिर्यातु रसातलम् । मालत्यां यथा-सेव्यः सकलजनानां जातिविहीनोऽपि कुसुमर्तुः । आमलकी काम्पिल्यौ तरुविशेषौ । चुल्ल्यां यथासन्ति श्वान इवासंख्या जातिभाजो गृहे गृहे । अत्रैव जातिशब्दोऽलंकारविशेषेऽपि । जन्मनि यथा द्विजातिभावादुपपन्न। चापलः । अत्र हि द्वे जाती जन्मनी यस्य द्विजातिब्राह्मणः ॥ १६६॥ जातिफलं जातीकोशः । छन्दसि यथा जाति वैतालीयादिः । स्वभावोत्तराभासगीतभेदेष्वपि । स्वभावे यथा- जात्यैव याति पुरुष: परमां प्रतिष्ठाम् । उत्तराभासे यथा - हेत्वाभासच्छलजातिनिग्रहस्थानान्तत्वज्ञानाग्निःश्रेयसाधिगमः । गीतभेदे
यथागोदीव्यवती जाते भिन्नषड्ग उदाहृतः । शांतिः पितृसगोत्रयोः । ज्ञायते ज्ञातिः । " शायजि " इति तिः पुंसि । पितरि यथाज्ञातौ ज्ञाते हि कन्याया जन्यमात्रा प्रतन्यते । सगोत्रे स्वजने यथा - मुदं मन्दोदरी धत्तां ज्ञातयः सुखमासताम् । इक्ष्वाकु वृषभेऽपि । ततं वीणादि वाद्ये स्यात् । तन्यते स्म ततम् यथाततघनशुषिरसमत्वयुतम् । ततो व्याप्तेऽनिले पृथौ । व्याप्ते पृथौ च
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१०१)
जातीफले छन्दसि च ज्ञातिः पितृसगोत्रयोः । ततं वीणादिवा येस्यात् ततो व्याप्तेऽनिले पृथौ॥१६७॥ तातोऽनुकम्प्ये पितरि तिक्तस्तु सुरभी रसे । तिक्ता तु कटुरोहिण्यां तिक्त पर्यटकौषधे ॥१६॥ त्रेता युगेऽग्नित्रये च दन्तो दशनसानुनोः । दन्त्योषध्यामथ दितिर्दैत्यमातरि खण्डने ॥ १६६ ॥ वाच्यलिङ्गः । व्याप्ते यथा-स तमीं तमोभिरधिगम्य तताम् । पृथौ यथा-वनं ततानेकतमालतालम् ॥ १६७॥ तातोऽनुकम्प्ये पितरि । तनोति तातः “सुसितनि" इति कित् तो दीर्घत्व च । अनुकम्प्ये यथा-तात ताडय ताडकाम् । पितरि यथा-न मां तातस्त्रातुं प्रभवति नवांम्बां न भवती । तिक्तस्तु सुरभौ रसे। तेजयति तिक्तः “पुत्तपित्त" इति साधुः । सुरभी वाच्यलिङ्गः । रसे पुंसि । • तद्वति वाच्यलिङ्गः । सुरभी यथा-तस्यास्तिक्तैर्वनगजमदैर्वासितं वान्तवृष्टिः। रसे यथा-ताम्बूलं कटुतिक्तमुष्णमधुरम् । अत्र तिक्तरसयोगात् तिक्तम् । तिक्ता तु कटुरोहिणी ओषधिविशेषः । तिक्तं पर्पटकौषधे । पर्पटकौषधं पितोपशामक द्रव्यं । तत्र क्लीबः ॥ १६८ ॥ त्रेता युगेऽग्नित्रये च । त्रीन् इता त्रेता "पृषादरादित्वात् ” एत्वम् स्त्रियाम् । युगे यथा-कृतयुगे बलि
द्धत्रेतायां रावणो हतः । अग्नित्रयं दक्षिणाग्निगार्हपत्याहवनीयाः । तत्र यथा-त्रेतायां यञ्च हूयते । दन्तो दशनसानुनोः । दम्यते दन्तः “ दम्यमि" इति तः । दशने यथा-हनूमन्त दन्तै दशति कुपितो राक्षसगणः । सानुनि यथा-दन्तप्रस्खलदच्छनिर्झरजलै रम्या वनान्ता अमी । दन्त्यौषध्याम् । गौदादित्वात्
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
दीप्तं निर्भासिते दग्धे द्रुतं शीघ्रविलीनयोः। द्यतिस्तु शोभादीधित्योर्धाता वेधसि पालके ॥१७०॥ धातू रसादौ श्लेष्मादौ भ्वादिग्रावविकारयोः । महाभूतेषु लोहेषु शब्दादाविन्द्रियेऽस्थनि ॥१७१॥ ङी । अथ दितिदैत्यमातरि खण्डने । दण्ड पालने “ देड” इति डित् इति डित् इतिः । दोंन् छेदने । दानं वा दितिः। क्तिः, स्त्रियांम् । दैत्यमातरि यथा-बहुशश्चक्रं दहता मनसि दितिर्येन दैत्यचक्रं दहता । खण्डने यथा-दिति सदैत्येषु चकार विष्णुः । ॥ १६९ ॥ दीप्तं निर्भासिते दग्धे । दीप्यते स्म दीप्तं वाच्यलिङ्गः । निर्भासितं भासुरम् । तत्र यथा-कोपदीप्तमुररीकृतधैर्यम् । दग्वे यथा दवदीप्ता महीभृतः । ज्वलितेऽपि दीप्तेन सुवर्ण वह्निना यथा । द्रुतं शीघ्रविलीनयोः । द्रवति स्म द्रुतम् । वाच्यलिङ्गः। शीघे यथा-आगच्छागच्छ शस्त्रं कुरु चतुरतुरगं संनिधेहि द्रुतम् मे । विकीने यथा-इदं भासां भर्तुद्रतकनकगोलप्रतिकृति । द्यतिस्तु शोभादीधित्योः । द्योततेऽनया द्युतिः “नाम्युपान्त्य” इति कित् इंः। स्त्रियाम् । शोभायां यथा-स्मरभरपरिरोहत्पाण्डिमा गूढातिविजितमृगाडा मोदते गण्डभितिः । दीधितौ यथा-अद्यापि शीतशुतिरात्मबिम्ब निर्माय निर्माय पुनर्भनक्ति । धाता वेधसि पालके । दधाति धाता । पातके वाच्यलिङ्गः । वेधसि यथायात्रा स्वहस्तलिखितानि ललाटपट्टे । पालके यथा-धाता समस्तक्षिते ॥ ९७० ॥ धातू रसादौ श्लेष्मादौ भ्वादिग्रावविकारयोः । महाभूतेषु लोहेषु शब्दादाविद्रियेऽस्थनि । दधाति धातुः "कृशिकमि" इति तुन् नवस्वर्थेषु पुसि । रसादयो रसासृन्मांसमेोऽस्थिमजशुफ्राणि । श्लेष्मादयः श्लेष्मा वातः पित्तं चेति
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१०३)
धुतं त्यक्ते कम्पिते च धूतः कम्पितभत्सितौ । धूर्त तु खण्डलवणे धूर्तो धत्तूरमायिनोः ॥१७२॥ त्रयः । भ्वादयो भूप्रभृतयः । ग्रावविकारो गैरिकादिः । महाभूतानि पृथिप्यप्तेजोवाय्वाकाशरूपाणि । लोहानि स्वर्णादीनि । यदाहसुवर्ण रजतं तानं रीतिः कांस्यं तथा त्रपु । सीसं च धीवरं चैवमष्टौ लोहानि चक्षते । शब्दादयः शब्दस्पर्शरसरूपगन्धाः । इन्द्रियं चक्षुरादि शुक्र वा । अस्थि पञ्चमो धातुः । रसादौ भ्वादौ श्लेष्मादौ लोहेषु च यथा-अभ्यस्तरूपसिद्धिः सुविदितधातूपसर्ग विनिपाताः । योगी वैयाकरणो जयति भिषक् कार्तिकेन्द्रो वा । ग्रावविकारे यथा-त्वामालिख्य प्रणयकुपितां धातुरागैः शिलायाम् । महाभूतेषु यथा-घातवो विश्वधारणात् । शब्दादौ यथा-न धातूनपि गृह्णीयादृन्मनीभाषमागतः । इन्द्रिये यथाधातुपाटवमवेक्ष्य तिष्ठतः । अस्थ्नि यथा-यस्येह भज्यते धातु- . र्भवेत्तस्यैव वेदना ॥ १७१ ॥ धुतं त्यक्ते कम्पिते च । “धूर कम्पने" स्वादौ अपरपठितः । धूयते स्म धूतम् वायलिङ्गः । द्वयोर्यथा-तीत्रवेणधुतमार्गवृक्षया । धूतः कम्पितभर्साितौ । धूयते स्म धूतः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-नादातुमन्यकरिमुक्तमदाम्बु तिक्तं धूताङ्कुशेऽनेन विहातुमपीच्छताम्भः । धूतं तु खण्डलवणे । धूर्वति धूर्त्तम् “शीरि" इति कित् तः । खण्डलवणं लवणविशेषः । धूतों धत्तूरमायिनोः । मायिनि वाच्यलिङ्गः । धत्तूरे यथा-शुष्येत् धूर्तेन पारदः । मानि यथा-अन्तर्हासलसत्कपोलफलकां धूर्तोऽपरां चूंबति ॥ १७२ ॥ धृतिर्योगविशेषे स्याद्धारणाधैर्ययोः सुखे । संतोषाध्वरयोश्चापि । ध्रियतेऽनया धरणं वा धृतिः स्त्रियां क्तिः । योगविशेषे यथा-धृतिः शूलं तथैव च । धारणा तु क्वचिद्धयेये चित्तस्य स्थिरबन्धनम् । भयेऽपि अनाकुलता
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०)
अनेकार्थसङ्ग्रहः सटीकः
-
-
-
-
-
धृतिर्योगविशेषे स्याद्धारणाधैर्ययोः सुखे । संतोषाध्वरयोश्चापि नतस्तगरनम्रयोः ॥१७३॥ नीतिनये प्रापणे च पक्तिर्गौरवपाकयोः । पवित छन्दःश्रेण्योः सेनाभित्पद्गयोर्गतौ॥१७॥ धैर्यम् । यदर्थ सर्वमिदं यच्च नान्यार्थ तत्सुखम् । लौल्योभावे मनसो निर्वृतिः सन्तोषः । अध्वरो यागः । धारणादिषु सवर्षे यथा-धृति विधत्ते परमः स योगी। नतस्तगरनम्रयोः । नमति स्म नतः । तगरवृक्षे पुंसि । नम्र वाच्यलिङ्गः । नने यथा-तस्याः । प्रविष्ठा नतनामिरन्ध्रम् । नितम्बकुटिलयोरपि मङ्खः । क्रमेण यथा-परिणमति कामहस्ती कामिन्याः स्तनटे विशालेऽस्मिन् । स्पर्शने च दयितस्य नतरङ्गसंगचपलाऽपि चकम्पे । नमस्कृतेऽपि। यथा-नौम्यहं मौलिना वीरं ना प्राचीनवर्हषा ॥ १७३ ॥ नीतिर्नये प्रापणे च । नयनं नीतिः । स्त्रियां क्तिः नये न्याये यथा-नीतिरापदि यद्गम्यः परस्त मानिनो हिये । प्रापणे प्राती यथा-दिशति दयितनीति : कस्य न प्रीतिमाशु । पक्तिर्गौरवपाकयोः । पचनं पक्तिः “गापा” इति क्तिः स्त्रियाम् । द्वयार्यथा-नष्टप्रतापाग्नितया नृपाणां पक्तिन सा भूतिमुखेह काचित्। पङ्क्ति छन्दःश्रेण्याः। द्वौ पञ्च तो मानमस्याः पङ्क्तिः दशाक्षरा छन्दों जातिः “विंशत्यादयः” इति साधुः । पञ्च्यते वा क्तिः स्त्रियाम् श्रेण्यां यथा-पङ्क्तौ विशन्तु गणिताः प्रतिलामवृत्या । दशसंख्यायामपि मसः । यथा-कृतवान् पतिरथो विशङ्य यत् । पत्तिः सेनाभित्पद्योर्गतौ । पद्यते पत्तिः
अमु० मूले-नृतिः स्यान्न ने कृमौ । पतिः प्रभो गतौ मूले पक्ति० ।
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१०५)
प्राप्तिमहोदये लाभे पित्सन् पिपतिषन् यथा । पतनेच्छौ विहङ्गच पीतो वर्णनिपीतयोः ॥१७५॥ पीता हरिद्रा पीतिः पानेऽश्वे प्रीतिः स्मरस्त्रियाम् । प्रेम्णि योगमुदो पुस्तं शिल्पे लेप्यादिकर्मणि ॥१७६॥ "पुज्ञायजि" इति तिः, पदनं वा । सेनाभेदे गतौ च स्त्रियाम् . पद्गे पुंसि । सेनाभेदे यथा-एकेभैकरथाज्यश्वा पत्तिः पञ्च पदातिका। पद्गे पदातौ यथा-पत्तिः पदाति रथिनं रथेशः । गतौ यथा-पत्तिः स्वर्गगृहे भवेत् सुकृतिनः कस्यापीति ॥ १७४ ॥ प्राप्तिर्महोदये लामे। प्रापणं प्रातिः स्त्रियाम् । महान् उदयो महोदयः तत्र यथा-प्राप्तिः कस्य न साधुसंगमवशाच्छीघ्रं भवेन्जन्मिनः । लामे यथा-स्थानप्राप्त्या दधानं प्रकटितगमकं मन्द्रतारव्यवस्थाम् । पित्सन् पिपतिषन् यथा-पतनेच्छौ विहङ्गे च । पतितुमिच्छन् पित्सन् पिपतिषन् । सनि एकत्र "रभलभ" इति अत इत्वम् द्वित्त्वाभावश्च । अन्यत्र “इवृध भ्रस्ज" इति वेट् । चतुःस्वरस्यापि लाघवार्थ द्विस्तरेषु पाठः । वाच्यलिङ्गौ । द्वयोर्यथा-पित्यन्तः किल किं चितेन हृदयं कर्षन्त्यमी वालकाः । ऋगिति पिपतिषन्तः केन शक्या निषेद्धम् । पीतो वर्णनिपीतयोः । पीयते स्म पीतः । वर्णे पुंसि तद्वति निपीते च वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-दत्तमिष्टतमया मधु पत्युर्बाढमाप पिबतो .रसवत्ताम् । यत्सुवर्णमुकुटांशुभिरासीश्चेतनाविरहितैरपि पीतम् ॥ १७५ ॥ पीता हरिद्रा यथा-आर्द्रक भद्रकपीतरसं वचवासकब्राह्मी सर्जरसम् । अत्र "यापो बहुलं नाम्नि" इति हस्वः । पीतिः पानेऽश्वे । पानं पीतिः “मापा" इति स्त्रियां तिः । पेयादिति वा "तिकृतौ नाम्नि" इति तिक् । अश्वे पुंसि । द्वयोर्यथा-बद्धकक्षाः परं पीतौ पत्तयो
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
पुस्तके प्लुतमश्वस्य गतौ प्लुतस्त्रिमात्रके । पूर्त पूरितखातायोः पृषतवत्पृषन् मृगे ॥१७७॥ बिन्दौं प्रेतो मृते भूतविशेषे च परेतवत् । पोतः शिशौ प्रवहणे प्रोतं गुम्फितवाससोः ॥१७॥ मद्यपा इव । प्रोतिः स्मरस्त्रियाम् प्रेम्णि योगमुदोः । प्रीयतेऽनया प्रीणनं वा प्रीतिः । क्तिः, प्रोयादित्याशस्यमानो वा । नाम्नि इति तिक् । योगे पुंसि, अन्यत्र स्त्रियाम् । स्मरस्त्रियां यथातिप्रीती उभे भार्ये । प्रेम्णि यथा-पितुः प्रोतिरपत्ये हि पत्नी प्रीति निबन्धना । योगे यथा विष्कम्भः प्रोतिरायुष्मान इत्यादि । मुदि यथा-प्रीतिमांश्चक्रवाकः । पुस्तं शिल्पे लेप्यादिकर्मणि । पुस्तके । पुस् च विभागे पुस्यते पुस्तम् "शीरीभू” इति कित् तः। पुस्तम् बादरे इत्यस्य वा । पुंक्लोबः । त्रिष्वपि यथा-पुस्तं समस्तं सुदृशा निरस्तं सौभाग्यभूमि भवतो वियोगैः ॥ १७६ ॥ लुतमश्वस्य गतौ । प्लवनं लुतम् । अश्वस्य गतिस्तृतीया धारा। यदाह-प्लतं तु लङ्घनं पक्षिमृगग यनुहारकम् । तस्त्रिमात्रके । प्लवते म प्लतः । तिस्रो मात्रा उच्चारणकालविशेषोऽस्य त्रिमात्रः स्वरः यथा-यातोऽन्यतः प्लतकृतस्वरमाशु दुरादुद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवाः । आप्लावितेऽपि यथा-प्लतमिव शिशिरांशोरंशुभियनिशासु स्फटिकमयमराजद्वाजताद्रिस्थलाभम्। पूर्त पूरितखाता
द्योः । पृश पालमपूरणयोः । पूर्यते स्म पूर्तम् । पूरिते वाच्यलिङ्गः । खातादौ पुंश्लोवः । पूरिते यथा-गुणैः पूर्ता मूर्तिस्तव भुवनभर्तुर्विजयते । खातं वाप्यादि। आदिश दाद्देवतायतनादि । यदाह-“वापीकूपतडागानि देवतायतनानि च । अन्नप्रदानमारामाः पूर्तमध्याः प्रचक्षते" । पृषतवत्पृषन्मृगे बिन्दौ । पर्षति पृषतः
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१०७)
भक्तमन्ने तावरे च भर्ता पोष्टरि धारके । भक्तिः सेवागौणवृत्त्योभङ्ग्यां श्रद्धाविभागयोः॥१७६। "पृषिरचि" इति किदतः । “द्रुहिवृही" इति कर्तृप्रत्यये पृषत् । उभयोरपि पृषतश दः खुसि । पृषत् शब्दस्तु मृगे पुसि बिन्दौ क्लीवः। द्वयोर्यथा-उद्दामधर्मपृषताः पृषताः कृषन्ति । पृषत् मृगे यथा-रुरुपृषद्गणसंकुलचराः ॥ १७७ ॥ बिन्दौ यथा-पाथःपतेर्ननु पृषास्यपि दृषितानि । प्रेतो मृते भूतविशेषे च परेतवत् । प्रकर्षेण परावृत्या च एति म प्रेतः परेतश्च । मृते यथास्वजनाश्रुकिलातिसंततं दहति प्रेतमिति प्रचक्षते । भ्राम्यन्नमांसपणनाय परेतभूमावाकर्ण्य भीरुरुदितानि तवागतोऽस्मि । भूतं देवयोनिः प्राणिमात्रं वा । तद्विशेषे यथा-प्रेतरङ्कः करङ्कात् । परेतभर्महिषाऽमुना धनुर्विधातुमुत्खातविषाणमण्डलः । पोतः शिशौ प्रबहणे । पुनाति पोतः “दम्यमि” इति तः । शिशौ यथा-खद्योतपातद्युतिडम्बरेभ्यः । प्रवहणे यथा-पयोधिमध्यस्थितपोतकूपकस्थिता शकुन्तीव मुहुः प्रकम्पते । प्रोतं गुम्फितवाससोः । प्रोयते स्म प्रोतम् । गुम्फिते वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-प्रोल्लसत्कुण्डलप्रोतपद्मरागदलत्विषा । वाससि यथा-प्रोतानि पोते पवनैः प्लवन्ते ॥ १७८ ॥ भक्तमन्ने तत्परे च । भज्यते भजति वा स्म भक्तम् । तत्परे वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-भक्ते द्वेषो जडे प्रीतिरुचित गुरु लङ्घनम् । मुखे च कटुता नित्यं धनिना ज्वरिणामिव । भर्ता पोष्टरि धारके। बिभर्ति भर्ता। तृन् तन् वा। पोष्टा स्वामी धवश्च । धने पुंसि। शेषयोर्वाच्यलिङ्गः । स्वामिनि यथा-तथेति शेषामिव भर्तुराशाम् । धवे यथा-शिवेन भर्ना सह धर्मचर्या कार्या त्वया मुक्तविचारयेति । धारके यथा--वज्रस्य भर्ता त्रिदिवं बिभर्ति । भक्तिः सेवागौणवृत्योर्भग्यां श्रद्धाविभागयोः । भजन भज्यतेऽनया वा भक्तिः । सेवायां यथा-भक्तिभूतपतौ पिनाकिनि । : गौणवृत्तौ यथा
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०८)
अनेकार्थसहः सटीकः
भास्वान् दीप्रे खो भ्रान्तिमिथ्याज्ञानेऽनवस्थितौ । *भित्तिः कुड्य प्रदेश च भूतं सत्योपमामयोः ॥१८०॥ प्राप्तेऽतीते पिशाचादौ पृथ्व्यादौ जन्तुयुक्तयोः । भूभृन्महीधरे पृथ्वीपो भूतिस्तु भस्मनि ॥ १८१॥ भक्त्या गङ्गाध्वनिस्तटे । भङ्ग्यां विच्छितौ यथा-लग्नद्विरेफाअनभक्तिचित्रे। श्रद्धायां यथा-अन्तर्भक्तिनिवेदनाय हि सतां स्तुत्ये स्तवः । विभागे यथा-हंसो हि दुग्धोदकभक्तिकारी ॥ १७९ ॥ भावान् दीप्ते रवौ । भासो विद्यन्ते यस्य भारवान् । दीप्त भासुरम् । तत्र वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-भास्वत्करव्यतिकरोल्लसिताम्बरान्ताः । भ्रान्तिर्मिथ्याज्ञानेऽनवस्थितौ । भ्रमत्यनया भ्रमणं वा भ्रान्तिः । स्त्रियां क्तिः। मिथ्याज्ञानम् अतस्मिन् तदिति प्रत्ययः। द्वयोर्यथाघ्रातुमक्षि तपति भ्रमरः स भ्रान्तिभाजि भवति क्व विवेकः । भित्तिः कुड्ये प्रदेशे च । भिद्यते भित्तिः । स्त्रियां क्तिः । कुडये यथा-तद्गेहं नतभित्तिमन्दिमिदं रुद्धावकाशं दिशाम् । प्रदेशे यथा-द्युतिविजितमृगाङ्का मोदते गण्डभित्तिः। भूतं सत्योमानयोः । प्राप्तेऽतीते पिशाचादौ पृथ्व्यादौ जन्तुयुक्तयोः । भवति भवते या स्म भूतम् । क्तः "शीरी", इति वा कित्तः । सत्ये उपमाने प्राप्ते अतीते युक्ते च वायलिङ्गः । पिशाचादौ पुंक्लीयः । अन्यत्र क्लीबे सत्ये न्यायोपपन्ने यथा-भूतमप्यनुपत्यस्तं हीयते व्यवहारतः। उपमाने यथा-भुवनतिलकभूतः क्षत्रगोत्रप्रसूतः ॥ १८० ॥ प्राप्ते यथा-प्रमाणभूतायजगद्धितैषिणे । अतीते यथा-कृपणेन समो दाता न भूतो न भविष्यति । पिशाघादौ यथा-भूतोपरुद्धमिति भूतविदो वदन्ति। आदिशब्दाव प्रेतादिपरिग्रहः। पृथ्व्यादौ यथा* भीतं भये भययुते भोतिः साध्वसकम्पयोः । भित्तिः ।
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१०९)
%3
मांसपाकविशेषे च संपदुत्पादयोरपि। भृतिर्भरणमूल्ययोर्मतं तु संमतेऽर्चिते ॥१८२॥ पञ्चानापि भूतानामुत्कर्ष पुपुषुर्गुणाः । आदिशब्दात् जलादयः । जन्तौ यथा-आत्मवत् सर्वभूतानि यः पश्यति स पश्यति । युक्त यथा-भूतवादी प्रमाणिकः स्यात् । भूभृत् महोधरे पृथ्वीपतौ । भुवं विभर्ति भूभृत् । पुसि द्वयोर्यथा-गजैविरेजे कटकेषु भूभृताम् । भूतिस्तु भस्मनि । मांसपाकविशेषे च संपदुत्पादयोरपि । भवत्यनया भवनं वा भूति: स्त्रियाम् । भसनि यथा-स्फुटोपमं भूतिसितेन शंभुना ॥ १८१ ॥ मांसपाकविशेषे यथा-भृष्टामिषं भटित्रं स्यात् । भूतिर्भरूटकं च तत् । संपदि यथा-भूति परां प्रापितः । उत्पादे उत्पत्तौ यथा-मुक्तानां न पुनर्भूतिः । भृतिभरणमूल्ययोः । भ्रियतेऽनया भरणं वा भृतिः । स्त्रियां तिः । मूल्ये वेतने यथा-भृतिग्रहणमेवैषां फलं मुख्यम् । भरणे पोषणे यथा-कुक्षेर्यावदमी भवन्ति भृतये भिक्षाहताः सक्तवः । मतं तु संमतेऽचिते । मन्यते मतम् । वालिङ्गः । संमते यथा-मम तावन्मतमदः । अचिते यथा-मां काननाय दिशता जगतां मतेन, तातेन कर्म किमुताद्य कृतं यशस्यम् । लोष्ठमर्दनकाष्ठेऽपि । बभुर्भुवः कृष्टमती कृता इव ॥ १८२ ॥ महबृहति धीतत्वे राज्ये । मद्यते महति वा महत् । “द्रुहिबृहि" इति कतृः बृहति वाच्यलिङ्गः । अन्यत्र क्लीवे । मङ्खस्तु महद्राज्ये सांख्यबुद्धौ न स्त्री वृहति तु त्रिषु इत्याह । धीतत्वं सांख्यप्रणीतम् । बृहति धीतत्वे च यथा-न महानयं न च बिभर्ति गुणसमतया प्रधानताम् । राज्ये यथा-साधिताखिलनृपं महन्महत्संप्रति स्वनयसंपदौ च ते । मरुत् सुरेऽनिले । म्रियतेऽसौ अनेन वा मरुत् । “घ्रउत्" पुसि । सुरे यथा-क्रोधं प्रभी संहर संहरेति, यावद्रिः खे
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
महबृहति धीतत्वे राज्ये मरुत्सुरेऽनिले । मतिर्बुद्धीच्छयोर्माता गोर्दुर्गाजननी मही ॥१८३॥ मातरस्तु ब्रह्माण्याद्या मितिरैयत्यमानयोः । मुक्ता मौतिकपुंश्चल्योर्मुक्तिर्मोचनमोक्षयोः ॥१८॥ मरुतां चरन्ति । अनिले यथा-मरुत्सखस्येव बलाहकस्य । मतिबुद्धोच्छयोः । मननं मतिः । स्त्रियां क्तिः । बुद्धौ यथा-रात्रिर्गता मन्त्रिमतां वर मुश्च शय्याम् । इच्छायां यथा-पतिरस्ति न मे भोक्तुम् । माता गौर्दुर्गाजनबी मही । मन्यते मातो “मानिभ्राजेलक च” इति तः । स्त्रियाम् गवि यथा-सत्वमेकांतरां तस्या मदीयां वत्स मातरम् । अत्र हि वास इति दिलीपस्य संबोधनम् मातरं गामित्यर्थः । दुर्गा गौरी । तत्र यथा-मातर कल्पत्वेनामीशो हि जगतः पिता । अत्र हि जगत्पितृसं. बन्धात् । यौगिकोऽपि मातृशब्दो गौर्या कढः । जनन्यां यथात्यजन्ति तामपि क्रूरा मातरं दारहेतवे । मह्यां यथा-मातेय जननीव विश्वजननी कस्मै न दत्ते मुदम् । अकारादिवर्णेष्वपि । मातृकापि नो वेत्ति ॥ १८३॥ मातरस्तु ब्रह्माण्याद्याः। ब्रह्माणी आदिशब्दात् माहेश्वरीप्रभृतयः । तम मातृशब्दो बहुवचनान्तः । स्त्रियां तत्र यथा-तं मातरो देवमनुव्रजन्त्यः मितिरैयत्वमानयोः । मानं मीयतेऽनया वा मितिः स्त्रियां क्तिः । इयतो भाव: ऐयत्यम् वस्तुसंख्यापरिच्छेदः । मानं प्रस्थादिः । द्वयोर्यथा-मिति धनादेन विवेद पार्थिवः । मुक्ता मौक्तिकपुंश्चल्यो: । मुच्यते मुक्ता । प्राप्तमुक्तौ मोचितेऽपि च । यद्गौडः “मुक्ता स्त्री मौक्तिकप्राप्तमुक्ति मोचितयो स्त्रिषु । मौक्तिके प्राप्तमुक्तौ च यथा-ता एव निर्वृदिस्थानमहं मन्ये मृगेक्षणाः । मुक्ता नामास्पदं येन तासामेव
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड.
(१११)
मूर्तिः पुनः प्रतिमायां कायकाठिन्ययोरपि । मृतं मृत्यौ याचिते च यन्ता सूते निवादिनि ॥१८५।। यतिनिकारे विरतौ भिनौ युतोऽन्विते पृथक । युक्तिाये योजने च रक्तं नील्यादिरञ्जिते ।।१८६।।
स्वनान्तरम् । पुंश्चल्यां यथा-मुक्तासु युक्तं विदुषां न मातुम् ! मोचित्र इति " मुचण पमोचने " इत्यस्य स्वार्थिकण्य तस्य प्रयोगः । तत्र यथा-मुक्तोऽध्वगैः पञ्जरात् । मुक्तिचनमाक्षयः । मोचन मुच्यतेऽनया वा मुक्तिः स्त्रियाम् । मोचने यथा-बधनान्मुक्तिमासेदुः । माक्षे यथा-मुक्तिद्वारपिधानकर्मणि महामाह: कपाटायो ॥ १८४॥ मूर्तिः पुनः प्रतिमायां कायकाठि ययोरपि । मूर्च्छत्यनया मूर्छन वा मूर्तिः । स्त्रियां क्तिः । प्रतिमायां यथामूर्ति नत्वा हिरण्यमयीम् । काये यथा-मूर्याभुतस्तुङ्गया। काठिन्ये यथा-घृतस्य मूर्ति कुरुते हिमतुः । मृतं मृ तो)त्या याचिते च । मरणं धातूनामनेकार्थत्वात् म्रियते याच्यते वा मृतम् । मृ य यथा-मृतं हि प्राणिनां धर्मः । याचितं भिक्षितम् । य मनुः मृत तु याचितं भैक्षम् । मृत्युमत्यपि यथा- गते मृते प्रजिते । यन्ता । सूते निषादिनि । यच्छति यन्ता । अन्तर्भावितण्यर्थस्य यमेस्तृचि रूपम् । सूतः सारथिः तत्र यथा-अथ यन्तारमादिश्य धुर्यान् विश्रामयेति सः । निषादी गजारोहस्तत्र यथा-याति यातुः प्रमादेन गजो व्यालत्ववाच्यताम् ॥ १८५ ॥ यत्तिनिकारे विरतौ भिक्षौ । यतण निकारोपस्कारयोः । यतैङ् प्रय ने वा । यत्यते यतति वा यतिः। “ पदिपठि” इति इः। यमनं वा यतिः । क्तिः विरतौ स्त्रियाम् । निकारे भिक्षौ च पुसि । निकारे धिक्क्रियायाम् यथा-किमनेन यतिना विरतिः । श्रव्यः पाठः विरामः ।
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(११२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
कुङकुमेऽसृज्यनुरक्ते प्राचीनामलकेऽरुणे रतिः स्मरस्त्रियां रागे रते रीतिस्तु पित्तले ॥१८७।। वैदादौ लोहकिट्ट सीमनि स्रवणे गतौ । लता ज्योतिष्मती दूर्वाशाखावल्लीप्रियङ्गुषु ।।१८८॥ भिक्षुर्मुमुक्षुः । द्वयोर्यथा-सतिसेवितपादं घर गणधरमूजितप्रवरवृत्तम् । युतोऽन्विते पृथक् । यौति स्म युतः । वाच्यलिङ्गः । अन्विते यथा-प्रमथैर्युतो वृषविलासवाहनः । पृथगर्थे यथाअयुतसिद्धानामाधार्याधारभूतानाम् । युक्तिर्याये योजने च । युज्यतेऽनया योजनं वा युक्तिः स्त्रियाम् । न्याये यथा-युक्त्या यत्नघटामुपैति तदहं दृष्ट्वाऽपि न श्रद्दधे। योजने यथा-गन्धयुक्ति विधायोच्चैः । रक्तं नील्यादिरञ्जिते । कुङ्कुमेऽसृज्यनुरक्ते प्राचीनामलकेऽरुणे । रज्यते - रक्तम् । रञ्जितानुरक्तारुणेषु वाच्यलिङ्गः । अरुणे गुणे पुसि । नील्यादिरञ्जिते यथा-नीलीरक्ते. वाससि कुङ्कुमरागो दुराधेयः ॥ १८६ ॥ कुङ्कुमे यथा हेमन्ते धनरक्तपङ्कमलनक्रीडाजुषो योषितः । असृजि रुधिरे यथा-पदं तुषारसुतिधौतरक्तम् । अनुरक्ते अनुरागिणि यथा-सत्यं रक्ता विरक्ताश्च मारयन्त्येव योषितः । प्राचीनामलके यथा-हरीतकीरक्तबिभीतकानां चूर्ण विधाय । अरुणे यथा-रक्ता शोककुशोदरी क नु गता । मधुरेऽपि वल्लभटीका । रक्तवैणिकहताधर तन्त्रीमण्डलम्वणितचारु चुकूजे । रतिः स्मरस्त्रियां रागे रते । रमतेऽनया रमणं वा रतिः स्त्रियाम् । स्मरस्त्रियां यथात्वमनङ्गः कथमक्षतारतिः रागेऽनुरागे यथा-न स क्षितीशो रतये बभूव । रते सुरते यथा-रतौ ह्रिया यत्र निशाम्य दीपान् । चित्तावस्थानामिष्वङ्गस्थायिभावेषु अपि मङ्खः । क्रमेण यथा
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः कापड
(११३
-
-
-
स्पृक्कामाधयोः कस्तूयाँ लिप्तं भुक्तविलिप्तयोः ।। विषाक्ते लूता तु रोगे पिपीलकोर्णनाभयोः ॥१८॥ बने रतिविरक्तस्य रक्तस्य तु जने रतिः । मा भूयो भज भगुरां भवरति चेतः प्रसीदाधुना । रतिहासश्च शोकश्च । रीतिस्तु पित्तले । दादौ लोहकिट्टे सीमनि स्रवणे गतौ । रिणाति रीयते वा रीतिः। "हमुषि" इति बहुवचनात् कित् तिः स्त्रियाम् । पित्तले लाह. किट्टे च यथा-स्वर्णरीत्योरिवान्तरम् ॥ १८ ॥ वैदादौ यथाकेषांचिदेता वैदर्भीप्रमुखा रीतयो मताः । आदिशब्दात् गौडीयापाञ्चालीप्रभृतयो गृह्यन्ते । सीम्नि मर्यादायां यथा-निरीति मापक्षतिमखिरीतिम् । स्रवणं स्यन्दनं तत्र गतौ च यथा- : स वारिरीति न शशाक रोखुम् । लता ज्योतिष्मतीदूर्वाशाखावल्लीप्रिया षु । स्पृक्कामाधव्योः कस्तूर्याम् । लाति लायते या लता । "पृषिरजि" इति किदतः । अष्टस्वर्थेषु । ज्योतिष्मती लवणाशाकः । दूर्वा हरिताली । शाखा दुमावययः । अल्ली प्रततिः । प्रियङ्गः फलिनी । स्पृका गन्धद्रव्यविशेषः । माधषी वासन्ती । कस्तूरी मृगनामिः । शाखायां यथा-कालिन्दीतटरूढ बजुललतामालिङ्गध सोत्कण्ठया । पल्ल्यां यथा-लतावधूभ्यस्तरवोऽप्यवापुर्विनम्रशाखाभुजबन्धनानि १.१८८ ॥ कस्तूरिकावर्ज शेषेषु यथालतामिरुदितं वल्लीमिरुज्जृम्भितम् । हारादिसरिकायामपि मङ्खः ।। यथा-चतुःषष्टिलताहारः। लिप्त भुक्तविलितयोः। विषाक्के । लिप्यते स्म लिप्त वायलिङ्गः । भुक्ते यथा स्थाले क्षिप्तं न लिप्तम् । विलिन्ते यथा - स्निग्धस्यामलकान्तिलिप्तवियतो बेलदलाका प्रमाः । विषेण, अकं, विषाकं तत्र यथा-क्षिप्तैर्लिप्तशरैररण्य, करटी जज्ने अघन्यैर्नृमिः । लूता तु रोगे पिसी नामयोः ।
.
....
.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
वर्तित्रानुलेपिन्यां दशायां दीपकस्य च । दीपे भेषजनिर्माणे नयनाञ्जनलेखयोः ॥ १६ ॥ व्यतो मनीषिस्फुटयोर्वार्ता वार्ताक्युदन्तयोः । कृष्यादौ वर्तने वा त्वारोग्यारोगफल्गुषु ॥ १६१॥ लुनाति लूयते ग लूना । “लूम्रो वा' इति कित् तः । रांगे यथा-नितान्तलूतामयपीडिताङ्गः । पिपीलिका वल्मीककृमिः । तत्र यथा लूतातिः सूचयतीह वर्षम् । ऊर्णनामे यथा-बध्नाति मशकमेव हि लूतातातुर्न माननम् ॥ १८९ ॥ वर्तिपुत्रानुलेपिन्यां दशाशं दीपकस्य च । दीपे मेषजनिर्माणे मयनाञ्जनलेखयोः । बर्तते वतिः । "दिवृतेर्चा" इति इः । पञ्चवर्थषु लियाम् । गात्रानुलेपिन्यां यथा-अङ्गैः कुङ्कुमवर्तिपिञ्जरतरैः । दीपकस्य दशायां प्रथा-कौसुम्भवतिघृतपूर्णदीपः। दीपे यथा अस्तंगते किरणमालिनि कार्यजातं नो वर्तयन्ति किमु पर्तिभिरत्र लोकाः । भेषजनिर्माण यथा-या व्रणं शोधयति स्म वैद्यः । नयनाञ्जनलेखायां यथाइयं गेहे लक्ष्मीरियम तृतवर्तिनयनयोः। धूप मूलफ.योपि। कमेण यथा-कर्पूरागुरुवतिकर्तितवपुर्दोर्गन्ध्यमे या वधूः । स्वेदकम्पयश. सन्नवर्तिकः ॥ व्यक्तो मनीषिस्फुटयोः। व्यनक्ति व्यज्यते या व्यक्तः वाच्यलिङ्गः । मनीपिणि यथा-व्यक्तः सूक्तं पठन्ति कठिनम् । स्फुटे यथा-जानविडितवनव्यक्तनिम्नांनताभिः वार्ता वार्ताक्युदन्तः । कृष्यादौ वर्तने । वृत्तिरत्रास्ति वार्ता । " प्रज्ञाश्रद्धा
वृत्तर्गः" इति णः । वार्ताकी वातिगणी। उदाते यथाश्रुत्वा वार्ता जलदकथितां तां धनेशोऽपि सधः। कृष्यादिः कृषिः पाशुपारय वाणिज्या च । तत्र यथा-संपन्ना पार्तया साघुर्न वृषभयमिच्छरि घर्तने यथा-त्रिंशयस्य न पार्ता का पार्ता तल
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
- - वृत्तिशालिन्यथ व्याप्तिापने लम्भनेऽपि च । वास्तु स्याद्गृहभू पुर्योग हे सीनसुरङ्गयोः॥ १६२॥ वित्तं विचारित ख्याते धने वित्तुिस्तु संभवे । ज्ञाने लाभे विच रे च वीत मङ्कशकर्मणि ॥ १६३ ॥ भोजने । वात वारोग्यारागफल्गुषु । वृत्तिशालिनि । अरोगे नीरु ज वृत्तिशालिनि वृत्तिमति च वाच्यलिङ्गः । आरोग्ये यथा-सर्वत्र ना वार्तमवेहि राजन्नाथ कुतस्त्वय्यशिय प्रजानाम् । अरोगे र थावार्ताः किं किं न भुञ्जते । फल्गु निःसारं तत्र यथा-वार्तमेतदुदित वृथा वया ॥ १९१ ॥ वृत्तिशालिनि यथा-वारैऽयं राजवेश्मनि । अथ व्याप्तिापने लम्भनेऽपि च । व्यापनं व्याप्तिः । स्त्रियां द्रयार्यथा-विश्वव्याप्त्या प्रतीतःप्रथयतु जगतः कामितं चक्रपाणिः । वास्तु स्याद्गृहभूपुर्योगृहे सीमसुरङ्गयोः । वसन्त्यत्रेति वास्तु । " घसेणिद्वा” इति तुन् । पञ्चस्वर्थषु पुंक्लीबः । सर्वेषु यथाभारतुविधाविशारदः ॥ १९२ । वितं विचारिते (विस्तारित) ख्याते धनें । विदिए विचारणे विदि प्रविचारणे । विद्यते स्म वित्तम् (ऋही ति) इति धिकल्पनात् तस्य नत्वाभावः। “विद्वती लाभे" इत्यस्य वा । “ वित्तं धनप्रतीतम्" इति साधुः । धने कीयः । शेषयोर्वाच्यलिङ्गः । विचारिते यथा-वित्तानि तानि शास्त्राणि । ख्याते यथा- विद्या वित्तेष्वनादरः । धने यथात्यागो गुणो वित्तवतां वित्तं त्यागवतां गुणः । सुवर्णेऽपि मङ्खः यथा-वित्तस्य विद्या परिसंख्यया मे कोटीश्चतम्रो दश वा हरेति । वित्तिस्तु संभवें शाने लामे विचारे च । “विदिं च सत्तायाम् ,' घिदक शाने, विहंती लामे, विदि प्रविचारणे वा । वेदन वित्तिः स्त्रियाम् । सर्वेषु यथा-हरति दुरितजातं कस्य नो
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्यसनः सटीकः
प्रप्ताराश्वगजे शान्ते वीतिर वेऽशने गो प्रजने धावने दीप्तो वृत्तं वृत्तौ दृढे मृते ॥१६॥ धर्मवित्तिः । वीतमङ्कशकर्मणि । असाराश्वगजे शान्ते । बीयते घेति स्म वा वीतम् । शान्ते पायलिङ्गः । अशकर्मणि हस्तिनां पादकर्मोप्रलक्षणम् । यदाह-पादकर्म यतं प्रोक्तं यातमङ्कुशवारणम् । उभयं वीतमाख्याऽनुतम् । तत्र यथा-निर्धतवीतमाप चालकमुल्लसन्तम् । चालको दुष्टगजः ॥ १९३ ॥ असारं फल्गु अश्व गजम् असाराश्वगजम् । तत्र यथा-वीतमात्रावशेषाणि सैन्यानि तव विद्विषाम् । शान्ते यथा-धीतदावानले घने। विगताच्छादितयोरपि मङ्कः। क्रमेण यथा-अधरो वीतरागस्ते काषाये ते विलोचने । विहारः कण्ठदेशेस्ते दूति प्रवजिहासि किम् । संवीतचीनांशुकमुर्तिरेषा । धीतिरश्वेऽशने गरे। प्रजने धाधने दीप्तौ । बेकि षय वा वीतिः । “हमुषि" इति बहुषचनात् कितिः । सिक तिर्वा । अश्वे पुंसि । अन्यत्र स्त्रियाम् । प्रजना गर्मग्रहणम् । सर्वेषु यथा-धीतेत्ति संविज्ञाय राञ व्यक्षपयत्तदा । वृत्तं वृत्ती हडे मृते । चरित्रे घर्तुले छ दस्यतीताधीतयाते। वन वं बते स्म वय॑ते स्म इति वा। वर्तेर्वृत्तं ग्रन्थं इति माधुः । चरित्रे वर्तुले च पुक्लीवः। वृत्तौ छन्दसि च नपुंसकम् । अन्यन्त्र वाच्यलिङ्गः । वृत्तौ वर्तने यथा ऋतेन वृत्त प्रवदन्ति मुख्यम् । ऋतं शिलोच्छं स य च । दृढे यथा-वृत्तदेहः स्नायुसारः । मृते यथा-वृत्तास्ते क्षितिपाः प्रतापनिययः ॥ १९४ ॥ चरित्रं शोल तत्र यथा “अहो स्त्रीवृत्तमद्भतम् । वर्तुले यथा-तत्सर्व एकपाषाण क्षम्यतामथिनो क्यम् । छन्दसि यथा-शालवृत्तं वद । अतीते यथा-कृतोत्सव तत्पुरम् प्राणिविषय मृतत्वम् । अप्राणि
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
वरित्रे वर्तुले छन्दस्यतीताधीतयोवृते । वृन्तं स्तन मुवे पुष्पबन्धे वृत्तिस्तु वर्तने ॥१६५॥ कैशिक्यादौ विवरणे वतिर्वरणवाटयोः । शक्तिरायुधभेदे म्यादुत्साहादो बले श्रियाम्॥१६६॥ विषयम् अतीतत्वम् । अधीते यथा-वृत्तं पारायणं तेन । वृते यथा-कण्टकैविटपो वृतः । अभाशयेऽपि मङ्खः । यथा-वृत्त एव स घटोऽन्धकूप यस्त्वत्प्रसादपि नेतुमक्षमः। वृन्तं स्तनमुखे पुष्पबन्धे। वृणाति वृत्तम् । “पुतपित्त" इति साधुः । स्तनमुखे यथा-अप्राप्नुवन् शिशुःस्तन्य स्तनवृन्त निकृन्तति । पुष्पबन्धे यथा-वृन्तालथं हरति पुष्पमनोकहानाम् । वृत्तिस्तु वर्तने । कैशिक्यादौ विवरणे । वर्तन वृत्यतेऽनया वा वृत्तिः स्त्रियाम् । वर्तनं कृष्यादि धार्ता । यदाहपाणिज्यं पाशुपाल्यं च कर्षणं चेति वृत्तयः । वर्तमानमात्रं पा । तत्र यथा-ते वाचंयमवृतयोपि मुनया मौनव्रतं त्याजिताः ॥१९५६ कैशिक्यादौ आदिशब्दात् आरभटयादों यदाह-कैशिक्यारभटी चब सा वती भारती तथा । चतस्रो वृत्तया होतास्तासु नाटचं प्रचक्षते । उपलक्षणं चैतत् । तेन प्राम्या परुषोपनार्गारका अपि गृह्यन्ते । तत्र यथा पाप्रपञ्चसारेण निर्विशेषाल्पवृत्तिना। स्वाभिनेव नटत्वेन निर्षिण्णाः सर्वथा वयम् । विवरणे यथातत्त्वज्ञानामृतजलनिधेयोगशास्त्रस्य वृत्तिम् । करणे व्युत्पत्त्या जीवनमप्युष्यते । तत्र यथा-वृत्तिच्छेदो द्विजन्मनाम् । वृतिपरणवाटयो: ( पाटयोः ) । धरणं वियतेऽनया वा वृतिः स्त्रियाम् । घरणे यथा-भूपालपु-याः सवृति निशम्य । पाटे कण्टकमयावरणे यथा-ग्रामीणवध्वस्तमलक्षिता जनैश्विरं वृत्तीनामपरि व्यलोकयत् । शक्तिरायुधभेदे स्यादुत्साहादो बले श्रियाम्
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(११८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
शस्तं क्षेमे प्रशस्ते च शान्तो दान्ते रसान्तरे । शास्ता जिने शासके च शान्तिर्भद्रे शमेऽर्हति ॥ १६७॥ शितं शातौ कृशे तीच्णे, शितिर्भुजें सितेऽसिते । श्रीमान् मनोज्ञे तिलकपादपे धनवत्यपि ॥ १६८ ॥
(प्र. स्त्रियाम्) । शक्यतेऽनया जेतुं शकनं शक्तिः स्त्रियाम् । उत्साहादाविति आदिशब्दात् प्रभुत्वं मन्त्रश्च । सर्वेषु यथा-शक्तिलक्ष्मणवक्षसो निरगमन्ना रक्षसां वक्षसः ॥ १९६ ॥ शस्तं क्षेमे प्रशस्ते च । शस्यते स्म शस्तम् । क्षेमं कुशलम् । प्रशस्तं श्लाध्यम् तत्र वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा - शस्तं समस्तं जगतस्तनोतु । शान्तो दान्ते रसान्तरे । शाम्यति स्म शान्तः । दा ते निवृत्त-: विषये वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा सतोषामृततृप्तानां यत्सुखं शान्तचेतसाम् । रसान्तरं शृङ्गारान्नदमो रसः । तत्र यथाशान्ता रस इबाङ्गवान् । शास्ता जिने शासके च । शास्ति शास्ता.
"
शासिशंसि ” इति तृः । जिने पुंसि । शासके वाच्यलिङ्गः । जिनोऽर्हन् बुद्धो वा । तत्र यथा - जयन्ति शास्तुः पदपङ्कजानि । शासके शिक्षके यथा - शास्ताध्वे कांचेर्भुवः (प्र० शास्तान्धिका ते र्भुवः) । शान्तिर्भद्रे शमेऽर्हति । शाम्यत्यशुभमनया शास्त्यशुभम - नया शमनं (शास्यत् पशुभमनवा) वा शान्तिः शाम्यादित्याशास्यमानो वा "तिकृतौ नाम्नि " इति तिक् । भद्रशमयोः स्त्रियाम् । अर्हति पुंसि भद्रे यथाशास्यैवोऽस्तु कपालदाम । शमे यथा - तस्मिन् काले नयनसलिल योषितां खण्डितानाम् । शान्तिं नेयम् । अर्हति यथातीर्थकृत् षोडशः शान्तिः ॥ १९७ ॥ शितं शातौ हृशे तीक्ष्णे । शोंच् तक्षणे । ज्ञायते स्म शितं शतं वा " शोर्वा " इति के वा इत्वम् । वाच्यलिङ्गौ । लध्वक्षरत्वात् शितस्य प्राक् निपातः ।
८
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड.
कशे यथा न हसति शितमध्यात्तद्वियंांगे मृगाक्षो । भाविर्भवद्धनपयोधरबाहुमूला सातोदरी यवशां क्षणमुत्सवाऽभूत् । तीणे यथा-राजन्यानां शितशरशतैः। पुराणि दुर्गाणि निशातमायुम् । अत्र नितरां शातं निशातम्, निना शातशब्दो विशिष्यते । शितिभू जे सितेऽसिते । शोंच तक्षणे शायते श्यति वा शितिः । "दृमुषि" इति कित् तिः । “शोर्वा" इति इत्वम् । मूर्जी बहु-बवस्तरुः । तत्र पुंसि तति वाव्यलिङ्गः । सिते शुभ्रे यथाश्वेतांशोः शितिभिः करैः प्रसूमरैः शुभ्राकृतं सर्वतः । असिते यथा-प्रगम्य शितिकण्ठाय । शबले पि मङ्खः । यथा-रोमन्थफेन. शितिशालशायिनस्ते । श्रीमान् मनाझे तिलकपादपे धनवत्यपि । श्रोरास्ति श्रीमान् । तिलकपादपे पुसि । शेषयोर्षाच्यलिङ्गः । मनोज्ञे यथा-श्रीमदम्भोजखण्डम् तिलकाबः पादपः तिलक पादपः। यदमरः-तिलकः क्षुरकः श्रीमान् । भवति यथाश्रीमद्भिद्रविणव्ययस्य तकर क्लेशादविज्ञायसे । १९८ ॥ शीतो हिमे व जिलं च घानीरबहुवारयोः । श्यायते स शीतः । कः । "श्यः शी द्रवमूर्ति" इति शीरादेशः । शेतेऽनेन वा “शोरी" इति किस् तः। पानीरो बेतसः । बहुधारः लेष्मातकः । तयोः पुसि । हिमजिह्मयोर्वाच्यलिङ्गः । हिमशब्देन अत्र शैत्यगुणयुक्त शीतलं सर्वमपि वस्तु उच्यते । तत्रयथा-शीतं निर्झरचारिपानमशन कन्दाः सहाया मृगाः । जिह्मोऽलसः तत्र यथा-शीतो विमेति पुनर्निजकार्यमङ्गात् । शीतं गुणे उष्णविरोधिनि गुणे गुणमात्रे क्लीधे । तद्वति तु पूर्वमुक्तः । यथा-शीतभाताच ये विप्राः । शुक्तमम्ले पूतिभूते च कर्कशे । शकेः शुचेर्वा शुक्तम् । “पुतपित्त" इति साधुः पूतिभूतकर्कशयोर्वाच्यलिङ्गः । अम्ले अमळ विशेष यथा-हठकठिनमश्मशकलं विदारय येष काश्चिक शुक्तम्।
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
शीतो हिमे च जिह्मे च वानीरबहुवारयोः । शीत गुणे शुक्तमम्ले 'पूतिभूते च कर्करो ॥ १९९॥ शुक्तिः शङ्खनके शखे, कपालखण्डदृगुजोः । नख्यश्चावर्तयोर्मुक्तास्फोटदुर्नामयोरपि ॥ २० ॥ श्रुतमाकर्णिते शास्त्रे श्रुतिराम्नायवार्तयोः । षड्जाद्यारम्भिकायां च कर्णाकर्णनयोरपि ॥२०१।। पूतिभूतं दुर्गन्धम् । तत्र यथा-शुक्तं त्यक्तं न कश्चित् । कर्कशे परुषे यथा-उक्तिः शुतियिमुक्ता ॥ १९९ ॥ शुक्तिः शङ्खनके शले कपालखण्डदृगुजोः। नख्याचावर्तयोर्मुक्तास्फोटदुर्नामधारपि । शोचति शुक्तिः “रमुषि" इ.ते कित् तिः अष्टस्वर्थेषु स्त्रियाम् राजनकः क्षुद्रशङ्खः । शङ्खः कम्युः । कपालखण्डम् शिरोऽस्थि. शकलम् । दशो नेप्रस्य रुग् रोगो मुक् । नखि गन्धद्रावशेषः । अश्वावर्तः हयावतः । मुक्तास्फोरः अधिमण्डकी .। दुर्नामा जलौकाकृति दीर्घकोशिकाख्यो जलस्थजीवविशेषः । अश्वावर्तमुक्तास्फोट-शहनक-पालेषु यथा-आयतिताः शुभफलप्रदशुक्तियुक्ताः संपन्नदेव मणयों भूतरन्ध्रभागाः । अश्वाः प्यधुर्वसुमतीमतिरांचमानास्तूर्ण पयोधय इवोतिभिरापतन्तः ॥ २०० ॥ श्रुतमाणिते शास्त्रे। श्रूयते स्म श्रुतम् । आकर्णने क्लीवे । भाकर्णिते तु वाच्यलिङ्गः । शास्त्रं ग्रन्थः । यार्यथा-न युक्तं स्वच्छमध्यानां बहु श्रुतं विलानम् । इत्यवेत्य स्थिते तन्व्याः कर्णावाश्रित्य लोचने । अब भृथेपि मङ्खः । यथा-तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च । श्रुतिराम्नायवार्तयोः । षड्जारम्भिकायां च कर्णाकर्णनयोरपि । *प्रतिभूते । .. . ....... ..........
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१२१)
श्वेत रूप्ये श्वेतो द्वीपे वर्णे शैले कपर्दके । श्वेतातुशजिनीकाष्ठपाटल्योः स्यात् सती पुनः॥२०२॥ कात्यायन्यां च साध्व्यांच, सातिर्दानावसानयोः । सितस्त्ववसिते बद्ध वर्णे सिता तु सर्करा ॥२०३॥ श्रूयतेऽसौ अनया था श्रवणं वा श्रुतिः स्त्रियाम् । आम्नायो वेदस्तत्र यथा-श्रुतेरिवार्थ स्मृतिरन्वगच्छत् । वार्तायां यथा-सखि दशमुखा निन्ये सीतामितीह जनश्रुतिः। षड्जादीनां स्वराणाम् भारम्भिकायां यथा-श्रुतिसमधिकमूच्चैः पञ्चमं पीडयन्तः । कर्णे यथा-श्रुतिपथमधुराणि सारसानाम् । आकर्णने यथा-नामश्रुतावपि भवेत सखि महर्षः । श्वेतं रूप्ये । श्वेतते श्वेतम् यथाश्वेतप्राप्त्या रसोकात् । श्वेतो द्वीपे वर्णे शैले कपर्दके । वर्षे पुंसि तद्वति तु वाच्यलिङ्गः । द्वीपे यथा-वेतद्वीपलक्ष्मीमिधान्य द्वीपात्तरावलंकनकुतूहलागताम् । वर्षे यथा-श्वेतातपत्रोज्ज्वला लक्ष्मीः । शैले यथा-तेन श्वेतसमेतेन मुनिना तप्यते तपः । कपर्दके यथा-श्वेतैः श्वेतं जलधिपुलिनं गाहते पोतवाहः । श्वेता तु शजिनीकाष्ठपाटल्योः स्यात् । शङ्खिनी शङ्खपुष्पी । काष्ठपाटली पाटलीभेदः । सती पुनः । कात्यायन्यां च साध्व्यां च । अस्तीति सती “अधातूददितः " इति डोः ॥ २०२ ॥ कात्यायनी गौरी साधी पतिव्रतो । द्वयोर्यथा-सती सती योगविसृष्टदेहा। सातिर्दानावसानयोः। सननं सातिः। “आः खनि सनि" इति आत्वम् स्यते "साति हेति" इति निपातनं स्त्रियाम् । सितस्त्ववसिते बद्ध वणे । सीयते स्म सितः । वर्णे पुंसि । तद्वति शेषयांश्च वाच्यलिङ्गः । अवसिते अवसान प्राप्ते यथा-दिनमवसित विश्रान्ताः सः । अत्र अवेन सितशवस्यैव
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
स्थित ऊर्ध्वं सप्रतिज्ञे, स्थितिः स्थाने च सीम्नि च सीता जनकजागङ्गाभेदयोहलपद्धतौ ॥२०४॥ .. सुतः पुत्रे नृपे सुप्तिः, स्वापे स्पर्शाज्ञता रुजि। सूतः पारदसारथ्योः प्रसूतेरितबन्दिषु ॥२०५॥ अद्योत्यतो। बद्धे यथा-पुरं विभाति म सितैः सितध्वजैः । वर्णः शुक्लस्तत्र ' यथा-स्फुटोपमं । भूतिसितेन शम्भुना । सिता तुं. शर्करा । यथा-सितोपलानि चत्वारि ॥ २०३ ॥ स्थित ऊ.. सप्रतिज्ञे । तिष्ठति स्म स्थितः वाच्यलिङ्गः । ऊचे था-स्थितः स्थितामुच्चलितः प्रयाताम् सप्रतिज्ञे यथा-अत्र स्थितोऽहमविपर्ययचित्तवृत्तिः । वर्तमानेऽपि मलः । यथा-स्थितः पृथिव्या इव मानदण्डः । स्थितिः स्थाने च सीम्नि च । तिष्ठत्यनया स्था की स्थितिः । स्थाने यथा-स्थितिः पुण्येऽरण्ये सह परिचयो हन्त हरिणैः । सीम्नि मर्यादायां यथा-निःशेषमाकान्तमहीतल जलैश्चलन् समुद्रोऽपि समुन्झतिः स्थितिम्। करणव्युत्पत्त्या जीवनमप्युच्यते । यथा स्थितिः स्थिता संप्रति तं प्रतीह । सीता जनकजागङ्गाभेदयोहलपद्धतौ । सिनोति सीता "सुसितनि" इति ते दीर्घत्वं च । जनकजायां यथा-सीतामर्पय मुश्च च ऋतु. भुजः कारा कुटुम्बीकृतात् । गङ्गाभेदे यथा-सीतायाः पीतमम्भो भवति भवभिदे । हलपद्धतौ यथा-वृषेव सीतां तदवग्रहक्षता ॥ २०४ ॥ सुतः पुत्र नृपे । धुंक प्रसवैश्वर्ययोः । पुंग अभिषवे च सूयते स्म सुतः। पुत्रे यथा-न्यायिषातामभिदेवकीसुतम् । सुतेन धातुश्चरणैर्भुवस्तले । नृपे यथा-असौ सुतः संततनीतिनीष्टः । सुप्ति: स्वापे स्पर्शाशतारुजि स्वपनं स्वपित्थनया वा सुप्तिः स्त्रियाम् । स्पर्शस्य अशता स्पशंशता सा. चासौ रुक् च तत्र ।
-
RA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
ब्राह्मण्यां क्षत्रियाज्जाते तक्षिण सृतिर्गतौ पथि । स्मृतिः स्मरणधीच्छासु शास्त्र सेतुस्तु संवरे ॥२०६॥ नदीसंक्रमेऽथ हस्तः करे मानोडुभेदयोः। केशात्कलापे शुण्डायां हरिदिशि तृणान्तरे ॥२०७॥ द्वयोर्यथा-सुप्तौ हिं जानन्ति जना न किंचित् । सूतः पारदसारथ्योः प्रसूतेरितबन्दिषु । ब्राह्मण्यां क्षत्रियाजाते तक्षिण । सूते सुयति सूयते स्म वा सूतः । प्रसतेरितयोर्वाच्यलिङ्गः । पारदे यथा-सूतेन सह संमद्य नागवल्लीदलद्रवम् । सारथौ यथा-सूर्यसूतोऽवताद्वः। प्रसूते यथा-सूते सुते संततिवल्लिकन्दे । ईरिते यथा-शृङ्गेण सूतैः सलिलैः प्रभूतैः । बन्दिनि यथासूतात्मजाः प्रवयसः प्रथितप्रबोधम् ॥ २०५ ॥ ब्राह्मण्यां क्षत्रियाजाने यथा-न सूताः सोमपायिनः । तक्षा रथकारस्तत्र यथासूतो वा सूतपूत्रो वा । सृतितौ पथि । सरणं सरत्यनया वा सृतिः स्त्रियाम् । द्वयार्थथा-दुर्लभा विपिने मृतिः । स्मृतिः स्मरणधीच्छासु , शास्त्र । स्मरणं स्मयतेऽनया: वा स्मृतिः । चतुर्वर्थेषु स्त्रियाम् । स्मरणं पूर्वानुभूतस्य धीः तात्कालिकी बुद्धिः । तयोर्यथा - कोसौ कास्मि. रतं तु किं कमिति स्वस्यापि मे न स्मृतिः । इच्छायां यथा-स्मृतिभुवः पथिका-हरिणा इव । शास्त्र यथा-श्रुतेरिया) स्मृतिरन्वगच्छतः सेतुस्तु संवरे नदीसंक्रमे । सिनोति सेतुः " कृमिकमि” इति तुन् । सि । संघरो जलधारणायपालिः । तत्र यथा-नलिनी-तसेतुमायनों अलसंघात इवातिविद्वतः ॥ २०६ ॥ संक्रामन्ति अमेन समे नद्या नद्यां वा संक्रमः । नदी इत्युपलक्षणे तेन समुद्रादावपि । प्रत यथा-सेतुबद्धमिमं शृणोमि कपिभिः पश्यामि लङ्का वृताम् ।
'.
.
.
.
.
.
.
...
.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
वर्णभेदेऽश्वभेदे च हितं पथ्ये गते धृते । हे तिलास्त्रसूर्यांशुष्वर्थी हेतौ प्रयोजने ॥ २०८ ॥
(१२४)
अथ हस्तः करे मानोडुभेदयोः । केशात्कलापे शुण्डायां हारेद्दिशि तृणान्तरे । हसत्यनेन हस्तः " दम्यमि" इति तः करे पुंक्लीषः । उडुभेदे स्त्रीपुंस । शेषेषु पुंसि । करे यथा - हस्ते लीलाकमलमलकं वालकुंदानुविद्धम् । मानभेदे यथा हस्ती हस्तसहस्त्रेण । उदुभेदे यथा - हस्ताद्याः पञ्च वस्त्रेषु प्रशस्त चोत्तरा त्रयम् । केशात्कलापे समूहे यथा- कस्याचिद्धितत (न) वच्छखांगुलीको लक्ष्मीवान् सरसि रराज के ( को ) शहस्तः ॥ शुण्डायां यथा-कीर्ण शनैरनुकपोलमनेकपानां हस्तैर्विगाढमदता परुजः शमाय । हरिद्दिशि तृणान्तरे । वर्णभेदेऽश्वमेदे च । हियते हरित् "हृ सृरु हि " इति इत् । दिशि स्त्रियाम् । तृणान्तरे क्लीबे । यदाह वैजयन्ती हरित् स्त्री दिशि षण् तृणे वर्णभेदे नीले पुंसि । तद्वति वाच्य लिङ्ग: । अश्वभेदे सूर्याभवे पुंसि । दिशिवर्णभेदे च यथादिशिवर्णभेदे च यथा-यत्पल्लवौघपरिरम्भविजृम्भितेन स्याता जगत् स हरितो हरितः स्फुरन्ति । तृणान्तरे यथा - वर्षासु हयि हरितो हरिद्भिः ॥ २०७ ॥ अभ्यभेदे यथा क्षुण्णानि हरितां खुरैः । हितं पथ्ये गते धृते । हिनोति स्म हितम्, धीयते स्म इति वा !
66
99 धाग इति ते हिरादेशः । वाच्यलिङ्गः । पथ्ये यथा-हितं मनोहारि च दुर्लभं बच्चः । हेतिज्र्ज्यालास्त्रसूर्याशुषु । हिनोति हीयतेऽनया वा हेतिः । " साति हेति " । इति तौ साधुः । ज्वाला वहन्यचिः । अस्त्रं प्रहरणम् । सूर्याशुः सूर्यद्युतिः । ज्वालायां सूर्याशुषु च । वचा उदिते सहस्रतौ बह्ने हेतिर्न लक्ष्यते क्वापि । अस्त्रे यथा-हित्वा तीर्मलवन्मुष्टिघातं घ्नन्तौ बाहू बाह
.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
निवृत्तौ विषये वाच्ये प्रकारद्रव्यवस्तुषु । भास्था यत्नालम्बनयोरास्थानापेक्षयोरपि ॥२०६॥ कन्या पुरे प्रावरणे क्वाथो व्यसनदुःखयोः । द्रवनिष्पापकेऽथ कुथः स्यादास्तरणदर्भयोः ॥२१॥ विव्यासजेताम् । अथ थान्ताः । अर्थो हेतौ प्रयोजने । निवृत्ती विषये वाच्ये प्रकारद्रव्यवस्तुषु । अर्थ्यते अर्थः। अल् । अर्यते वा "कमिग्रगातिभ्यस्थः " अष्टस्वर्थेषु । हेतौ यथा-अर्के चेन्मधु विन्देत किमर्थ पर्वतं व्रजेत् । प्रयोजने यथा-आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् । निवृत्ती यथा-मशकार्थो धूमः । मशकनिवृत्तये इत्यर्थः । विषये यथा-इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु । वाच्यमभिधेयं तत्र यथावागर्थाविव संपृक्तौ । प्रकारे यथा-नानाथैः फलपुष्पपल्लषभरैर्व्यर्थ समातपम् । द्रव्ये यथा-अफरानि वय॑न्ते । वस्तुनि यथासर्वमित्याद्ययुक्तं स्यादर्थशून्यासु बुद्धिषु । आस्था यत्नालम्बनयोरास्थानापेक्षयोरपि भास्थानमास्था " उपसर्गादातः" इत्यङ्। यत्ने यथा-आस्थापरेणेव नरेण लम्या पादद्वयी ते यदपि त्रिनेत्र। आलम्बने यथा-आस्थाप्यनास्था सदृशी तवैषा । आस्थाने सभायां यथा-आस्थायां नृपतिस्तस्थौ । अपेक्षायां यथा-अनास्था बाह्यवस्तुषु ॥ २०९ ॥ कन्था पुरे प्रावरणे । काम्यते कन्या "कमिनुगार्तिभ्यस्थः" इति थ: । पुरे यथा-अयं पन्थाः कन्यापुरपरिज पान्थ भजते । प्रावरणे यथा-एकैव काचिन्महतामवरथा। सूक्ष्माणि वस्त्राण्यथवा च कन्था । क्याथो व्यसनदुःखयोः । द्रवनिष्पाके । कथ्यतेऽनेन कथनं वा काथः । सर्वेषु यथाकाथेन व्यथते पृथ्वी । अथ कुथः स्यादास्तरणदर्भयोः । कुथ संक्लेशे कुश्यतेऽनेन कुथः । स्थादित्वात् कः आस्तरणं वर्णक वल
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसङ्ग्रहः सटीकः
कोथस्तु मथने नेत्ररुग्भेदे शटितेऽपि च । . " ग्रन्थो गुम्फे धने शास्त्रे द्वात्रिंशद्वर्णनिर्मितो।।२११॥ ग्रन्धिर्वस्त्रादिबन्धे रुग्भेदे कौटिल्यपर्वणोः । ग्रन्थि तु ग्रन्थिपणे स्याद्गाथा वाग्भेदवृत्तयोः ॥२१२॥
स्तत्र निलिङ्गः । दर्भ पुंसि । आस्तरणे यथा-कुथेन नागेन्द्रमि- , 1. वेन्द्रवाहनम् । दर्भे यथा-कुथपवित्रकपूत करो द्विजः ॥ २१० ॥ र -- काथस्तु मथने नेत्ररुग्भेदे शाटतेऽपि च । कुथ्यतेऽनेन काथनं वा.. काथः । वायलिङ्गः । सर्वेषु यथा-कोथी व्यथयते चेतः । ग्रन्थो गुम्फे धने शास्त्रे द्वात्रिंशद्वर्णनिमितौ। न यते ग्रन्थनं वा ग्रन्थः । गु-फे यथा-पुष्पग्रन्थैः प्रथयति तरां के शलं लोलनेत्रा । धने यथा :... निर्ग्रन्थता परा याचयां च्चैश्चक्रवर्तिता। शास्त्रे यथा-प्र-थानधीत्य व्याकतुमिति दुर्मेधसाप्यलम् । द्वात्रिंशद्वर्णीने मिती यथा-ग्रन्थलक्ष
चकार ॥ २१ ॥ पाथर्वस्त्रादिबन्धे रु भेदे कटिल्यपर्वणोः । । प्रथुड् कौटिल्ये ग्रन्थ्यते पाच "पदिपठि” इति इ: पुसि ।
वस्त्रादिबन्धे यथा -यत्पाणिर्न निवारिता निवसमप्रन्थि समुद्नग्थयन् । रुग्भेदे यथा-ग्रन्थे मा गुरुगर्घमुद्रह सखे प्रैवेयकोऽस्मीति भोः । कौटिल्ये यथा-यद्यरत्येव निसर्गतः संरलता किं
प्रन्थिम दृशी । पर्वणि यथा नीरन्ध्राः धुनैरालिखन्तु जरठच्छे. दानलग्न थपः । प्रन्थि तु अस्थिपणः स्यात् "अन्थिपणे गन्धद्रव्यं : तत्र क्लीये । गाथा बाग्मेदवृत्तयोः। मीयते गाथा "कमिप्नुगाति। भ्यस्थः" वा भेदे सगीतपदपाठे यथा-पौराणीमिरनेकविक्रमकथा
गाथाभिरपिताः । वृतं वृत्तविशेषः। संस्कृते आर्या प्राकृते गाथा तत्र यथा-गौडस्यजतु वा गाथामन्या वास्तु सरस्वती ॥ २१२ ॥ तीर्थ शास्त्र गुरौ यज्ञ पुण्यक्षेत्रावतारी । ऋषिजुष्टे जले
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१२७)
तीर्थं शास्त्रे गुरौ यज्ञे पुण्यक्षेत्रावतारयोः । ऋषिजुष्टे जले सत्त्रिण्युपाये स्त्रीरजस्यपि ।।२१३ । योनी पात्रे दर्शने च तुत्थोऽग्नौ तुत्थमञ्जने । तुत्था नील्यां सूक्ष्मैलायां दुःस्थो दुर्गतमूर्खयोः ॥२१४॥ र्सा चण्युपाये स्त्रीरजाप। योनौ पात्रे दशनेषु। तरन्त्यनेन तीर्थम् । " नीनूरमि” इति कित् थः । त्रयोदशवर्थेषु । पुण्यक्षेत्राव - : तारमा: पुंकीवः । शेषेषु क्लीवे । शास्त्रम् आगमादि तत्र यथा -. तिलकं तीर्थकल्लभभ्याः। गुरौ यथा-दक्षस्तीर्थात्तशास्त्रार्थो दृष्टकर्मा ... शुचिभिषक् । यज्ञे यथा-तीर्थ तद्धव्यकव्ययाः । पुण्यक्षेत्रे यथा-: तीर्थानामादिपदं स जयति शत्रंजयगिरीशः । अवतारे यथातीर्थ नदीये जलसेतुबन्धात् । ऋषिभिर्जुष्टम् उजयन्तप्रभासादिः।। तत्र यथा-यदध्यासितैमर्हद्भिस्तद्धि तीर्थ 'प्रचक्षते । जले यथा-. तीर्थन मजनं व्यर्थ पापपिच्छिलचेतसाम् । सत्त्रिणि यज्ञप्रवृत्ते .. यथा-फलमविकलमेत प्राप्नुयात्तीर्थसार्थः । उपायः सामादिः तत्र यथा-अपरतीर्थेन हि किं साध्यते । स्त्रीरजसिं यथा-तीर्थस्नाता : स्त्रियं यायाद् ब्रह्मचार्यन्यथा भवेत् ॥ २१३ ॥ योनौ यथा- .... कामिनोऽपि कथं निन्द्या ये नित्यं तीर्थसेविनः । पात्रे यथाशरीरमात्रेण नरेन्द्र तिष्ठन्नाभासि तीर्थप्रतिपादितद्धिः । दर्शनेषु बौद्धादिषु यथा-कृत्वा कृत्यविदस्तीर्थैरन्तःप्रणिधयः पदम् । तुत्थोऽग्नौ । तुदति तु थः । “नीनुरमि" इति कित् थः । तुत्थमञ्जने । अञ्जनं मयूरग्रीवं नामौषधम् तत्र यथा-सि दूरगुग्गुलु . रसाञ्जनसिक्थतुत्थैः । तुत्या नील्यां सूक्ष्मैलायाम् । नीली
ओषधिः । सूक्ष्मैला गन्धद्रव्यम् दुःस्थो दुर्गतमुर्खयोः । दुःखेन तिष्ठति दुस्थः । " स्थापास्नो" इति क: । वाच्यलिङ्गः । दुर्गते
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१२८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :
प्रस्थः सानो मानभेदे पीथोऽर्के पीथमम्बुनि । पृथुर्विशाले भूपाले वापिकाकृष्णजीरयोः ॥ २१५ ॥ प्रोथोऽश्वघोणाध्वगयोः कट्यां मन्थो खौ मथि सातवे नेत्ररोगे च यूथं तिर्यग्गणे गणे ॥ २१६ ॥
1
-
यथा - कर्णद्वयी दुःस्थः श्रांप्यति नाम किं स हि सहस्राक्षां न चक्षुःश्रवाः । मूर्खे यथा - दुःस्थेन धनिनाऽपि किम् । दुःखितेपि यथा इत्थं दिग्भितिरोधक्षतविसरतया मांसलैस्त्वद्यशांभिः । स्तोकावस्थानदुःस्थैः ॥ २१४ ॥ प्रस्थः सानों मानभेदे । प्रतिष्ठन्तेऽस्मिन्निति प्रस्थः पुंक्लीबः । सानुर्गिरितटम् । मानभेदे एकः प्रस्थ: चतुष्कुडवः। द्वयं यथा-यतो महार्घाणि भृतान्यन्नैः प्रस्थैर्मुहुर्भूरिभिरुच्छिखानि । आत्यादि व प्रापणिकादजस्त्र जग्राह रत्नान्यमितानि लोकः । पीथोऽर्के । पीथ: " नीनूरस्"ि इति कित् थः मकरेऽपि । नमनि । पीयते पोथम् । अम्बुनि सलिले । पृथुविशाले भूपाले वापिकाकृष्णजीरयोः । प्रथते पृथुः । " रभि प्रथिभ्यामृच्चरस्य " इत्युः । विशाले वाच्यलिङ्गः । भूपणले पुंसि । वापिकाकृष्णजीरयाः । स्त्रीलिङ्गः । यङ्गौडः पृथुर्वाप्यां कृष्णओरे स्त्रीव्यूढे त्रिषु राशि ना । विशाले यथा- पृथुभुवन भरायार्पितं येन पृष्टम् भूपाले यथा- पृथूपदिष्टां दुदुहुर्धरित्रीम् । बोधिका हिपर्णी । धरणिच्छन्दसोरपि मङ्गः । धरणौ यथा- पृथ्वि स्थिरीभव भुजम धारयेनाम् । छन्दः सप्तदशाक्षरो वृत्तमेदः । यथा निमीलितविलोचना किल चुलुक्य पृथ्वीपत्तौ ॥ २१५ ॥ प्रोथोऽश्वघोणाध्वगयाः कटयाम् । प्रवते प्रोश: "कमिप्रुगार्तिभ्यस्थः । अश्वघोणागां पुंक्लीव: अध्वगे वाच्यलिङ्गः। कटयां पुंसि । अभ्यधोणागाम् अश्वनासिकायां यथा-रिरसयिषति भूयः शष्पमत्रे (मार्ग)
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोय काण्ड:
यूथी तु मागधीपुष्पविशेषयोः कुरण्टके। रथस्तु स्यन्दने पादे शरीरे वेतसदमे ॥२१७॥ विकीर्ण पटुतरचपलौष्ठः प्रस्फुर प्रोथमश्वः । अध्वगे यथाआ उदकान्तात् प्रियं प्राथमनुव्रजेत् । कटी कटयवयघोऽत्र यथापृथुप्रोथा तु कुट्टनी । मन्थो रवौं मथि । साक्तवे नेत्ररोगे च । मथ्नाति मथयतेऽसौ अनेन वा मन्थः । रवौ यथा मथ्नाति मन्थः प्रथितं तस्रिम् । मथि मन्थानके यथा-आपातालनिमग्नपीवरवपुर्जानाति मन्थाचलः । सक्तूनां विकारः साश्त्तवम् । तत्र यथामार्गेषु मन्थं पथिकाः पिबन्ति । यूथं तिर्यग्गणे गणे । यौति यूथम् "पथयूथ" इति साधुः तिरश्चां गर्णास्तर्यग्गणः । तत्र यथाआविर्बभूव कुशगर्भमुखं मृगाणां । यूथं तदग्रसरगर्वितकृष्णसारम् । गणे समूहमात्रे यथा-प्रत्यर्थियूथमथनप्रथमामिदण्डः ॥ २१६ ॥ यूथी तु मागधीपुष्पविशेषयोः कुरण्टके । मागधी गुल्मभेदः । कुरण्टकः किंकरातः । सर्वेषु यथा-ससल्लकीसालभिलिन्ध्रयूथी प्रसूनदः पुष्पितलागलीकः। रथस्तु स्यन्दने पादे शरीरे वेतसद्रुमे। रमते रथः "नीनूरमि" इति कित् थः स्यन्दने स्त्रोपुंसः। शेषेषु पुसि स्थन्दने यथा-रथस्थमालोक्य रथाङ्गपाणिम् । पादः क्रमः ॥२१७॥ वीथी वर्त्मनि पङ्क्तौ च गृहाङ्गे नाटयरूपके । वीयते वीथि: वीसञ्ज्यसि" इति कित् थिः, ड्यां वीथी । वर्त्मनि पङ्क्तौ च यथा-घनवीथिवीथिमवत्तोर्णवनः । गृहाङ्गे गृहभित्तिपादे यथापृथुः समर्थावसथस्य वीथी। नाटयरूपके यथा-सर्वरसलक्षणात्या युक्ता ह्यङ्गैस्त्रयोदशभिः । वीथी स्यादेकांका तौकहार्य द्विहार्य वा । संस्था स्पशे स्थितौ मृत्यौ । संतिष्ठते संस्था । विप् सूत्रे व्यत्यये लुग्वेति रेफस्य लोपः । संस्थानं वा संस्था,
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१३०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
वीथी वर्मनि पङ्क्तों च गृहागे नाट्यरूपके । संस्थास्पशे स्थितौमृत्यौ सार्थो वृन्दे वणिग्गण ॥२१८॥ सिक्थं नील्यांमधूच्छिष्टे सिक्थो भक्तपुलाकके । अब्दः संवत्सरे मेघे मुस्तके गिरिभिद्यपि ॥२१६॥ अङ् आए । स्पशश्चरः तत्र पुंसि । शेषयोः स्त्रियाम् । सर्वेषु यथा-संस्थामुखेन स विवेद जनस्य संस्थाम् । चरे अकरान्ताऽपि इति मङ्खः । यथा-संस्थैः समीक्ष्य परकार्यमनन्यकार्यः । सार्थी वृन्दे वणिग्गणे सरति सार्थः । “सर्ते णित्" इति णित् थः । सह अर्थेन वर्तते इति वा । वृन्दे यथा-गृहान् प्रतिस्थितपान्थसार्थः कालोऽयमाध्मातनभाः पयोदैः । णिग्गणे यथासार्थवाहो धनो नाम ॥ २१८ ॥ सिक्थं नील्यां मधूच्छिष्टे । सिच्यते स्म सिक्थम् । “ नीनूरमि" इति कित् यः नीली
ओषधिः । मधूच्छिष्टं मदनम् । तत्र यथा-वक्त्रोल्लसत्कुङ्कुमसिाथकाद्याः सगन्धतैलाः कबरीवहन्ति । सिक्थो भक्तपुलाकके । भक्तपुलाकके भक्तकणे यथा-ग्रासाद् गलितसिक्थेन किं कष्टं कारणो भवेत् ॥ अथ दान्ताः॥" अब्दः संवत्सरे मेघे मुस्तके गिरिभिद्यपि । आप्नोति अब्दः "आपोच" इति दः, आपो ददाति इति वा । संवत्सरे पुंक्लीवः । शेषेषु पुंसि । संवत्सरे यथा-वध्याऽष्टमेऽ घिवेद्याऽब्दे दशमे तु मृतप्रजा । मेघे यथा-जायन्ते पुनर दशदनिवहादुत्सेकिनः केकिनः । मुस्तकं मेघनामत्वादब्दः । यदमर :कुरुविन्दो मेघनामा मुस्ता मुस्तकमस्त्रियाम् ॥ २१९ ॥ अन्दुः स्यानिगडे भूषामेदे । अदु बन्धने अन्द्यतेऽनया अन्दूः "कृषिचमि" इतिऊः स्त्रियाम् । निगडे यथा-मृदुचलदपरान्तोदीरितान्दुनिनादम्। गजपतिमधिरोहः पक्षकव्यत्ययेन । भूषाभेदे यथा-लीलान्दोलित
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितिय काण्डः
(१३१)
अन्दूः स्यान्निगडे भूषाभेदे ककुदवत् ककुत् । श्रेष्ठेवषाङ्गेराटिचह्नव्यान्मांसाशिरक्षसोः ॥२२०॥ कन्दोऽब्दे सूरणे सस्यमूले कुन्दोऽच्युते निधो । 'चक्रभूमौ च माध्ये च क्षोदः पेषणचूर्णयोः ॥२२१॥ कर्णा-द्युतिद्योतितदिग्मुखा । ककुदवत् ककुत् । श्रेष्ठं वृषाङ्गे राचिह्ने । ककते ककुत् । बाहुलकात् " उत्ककेणिद्वा” इति उदे ककुदम् ककुत् क्लोबे । ककुदः पुल्लीबः । गौडस्तु-"स्त्री ककुत् ककुदोप्यस्त्री वृषाङ्गे राध्वजे वरे" इत्याह । श्रेष्ठे यथा-राजत्ययं मुनिककुलपसा कृशाङ्गः । इक्ष्वाकुवंश्यः ककुदं नृपाणां दिलीप इत्याहितलक्षणोऽभूत् । वृषाङ्ग शृंगमंसकूटो वा । तत्र यथा-समुल्लिखन दर्पकलः ककुद्मान् । ककुदखुरविषाणेर्लक्ष्यतेऽसौ महोक्षः । राचिह्न छत्रादि तत्र यथा - उच्छ्रितककुदमहाबलगजतुरगबलान्विते नृपतौ । नृपतिककुदं दत्वा यूने सितातपपारणम् । ककुदोऽपि एयर्थेषु । क्रन्यान्मांसाशिरक्षसोः । क्रव्यम् आममांसम् अत्ति ऋव्यात् । फव्यात् क्रव्यादावाम प. क्कादौ” इति विपि साधुः । मांसाशिनि वाच्यलिङ्गः द्वयोर्यथाक्रव्याद्वणपरीवारश्चिताग्निरिव जङ्गमः ॥ २२० ॥ कन्दाऽब्दे कन्दः सूरणे सस्यमूले। कं ददात कन्यते वा “शाशपि” इति दः । कन्द्यते वा पुक्लीवः । सर्वेषु यथा-कन्दैः कन्दलितं कन्दे मन्दं मन्दं प्रवर्षति । कुन्दोऽच्युते निधौ चक्रभूमौ च माध्ये च । कूयते कुन्दः “वृतुकुसुभ्यो नोन्तश्च” इति दः । माध्यं कुन्द पुष्पम् । तत्र पुंक्लीवः । शेषेषु पुंसि । अच्युते यथा-कुन्देन वृन्दावने । निधौ यथा- मकुन्दं कुन्दनीलाच चर्चाश्च निधयो 'प्र० चक्रभ्रमो प्र० चक्रभ्रमे
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१३२)
अनेकार्थसङ्ग्रहः सटीकः
गदः कृष्णानुजे रोगे गदा प्रहरणान्तरे । छदः पत्रे पतत्रे च ग्रन्थिपणतमालयोः ।। २२२ ।। छन्दो वशेऽभिप्राये च दृषत् पाषाणमात्रके । निष्पेषणार्थपट्टऽपि धीदा कन्यामनीषयोः ॥२२३॥
नव । चक्रभूमौ यन्त्रविशेष यथा-तदयमपि हि त्वष्टुः कुन्दे भविष्यति चन्द्रमाः । माध्ये यथा-द्योतितान्तः सभैः कुन्दकुड्मलाप्रदतः सितैः । क्षोदः पेषणचूर्णयोः क्षुद्यते शोदः । पेषणे यथा-तुरङ्गमखुरक्षोदोस्थितै रेणुभिः । चूणे यथा - वडोद सहोदरं तव यशः ॥२२१॥ गदः कृष्णानुजे रोगे। गदति गदः । कृष्णानुजे यथा-जगादाने गदाग्रजम् । रोगे यथा-सगदोऽप्यगदवशीकृतः । गदा प्रहरणान्तरे यथा-चश्चद्भजभ्रमितचण्डगदाभिघातसंचूर्णितोरुयुगलस्य सुयोधनस्य । छदः पत्रे पतत्रे च ग्रन्थिपर्णतमालयोः । छाद्यतेऽनेन छदः “पुनाम्नि घः" " एकोपसर्गस्य" इति ह्रस्वः पुंक्लीबः । पत्त्रं दलं तत्र यथा-सतच्छदक्षीरकटुप्रवाहम् । पतत्त्रं पिच्छं तत्र यथा-सितच्छदै छादितमेतदम्बरम् ॥ २२२ ॥ छन्दो वशेऽभिप्राये च । चन्दनात् छन्दः । त्रि पृषोदरादित्वात् चस्य छत्वम् । वशे यथा-स्वच्छन्दस्य भुखंजनस्य वसतश्चिन्ताज्वरो निर्मितः । अभिप्राये यथा-छन्दानुवृतिदुःसाध्याः सुहृदो विमनीकृताः। दृषत् पाषाणमात्रके । निप्पेषणार्थपट्टेऽपि । दीर्यते दृणाति वा दृषद् "द्रईस्वश्च" इति सद् स्त्रियाम् । पाषाणमात्रके यथा-तत्र व्यक्तं दृषदि चरणन्यासमर्धेन्दुमौलेः । निष्पेषणार्थ पट्टे यथा-संपिष्यतां दृषदि सप्रति चन्द्रबिम्बम् । धीदा कन्यामनीषयोः । धियं ददाति धीदा मनीषा. बुद्धिः । द्वयोर्यथा-धीदावतीयं ननु कस्य धीदा ॥ २२३ ॥
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१३३)
नदो वहेऽब्धौ निनदे, नन्दा संपलिअरे । तिथिभेदेऽपि नन्दिस्तु, प्रतीहारे पिनाकिनः ॥२२४॥ आनन्दने च द्यु ते च निन्दा कुत्सापवादयोः । पदं स्थाने विभक्त्यन्ते,शब्दे वाकोऽङ्कवस्तुनोः॥२२५॥ नदो वहेऽन्धो निनदे । नदति नदनं वा नदः । अच् बाहुलकादल वा । वहे यथा-तीरं नदनदीपतेः । अब्धौ निनदे च यथाक्षारोनदोऽयं कुरुते नदं वृथा । नन्दा संपद्यलिअरे तिथिभेदेऽपि । नन्दनं नन्दति वा नन्दा त्रिष्वपि यथा-आनन्दमेषा वितनांति नन्दा । नन्दिस्तु प्रतीहारे पिनाकिन: । आनन्दने च द्युते च नन्दति नन्दनं वा नन्दिः “ पदिपठि" इति इः धुंसि । पिनाकिनः . शंभोः प्रतीहारे यथा-अगजास्येन्दुनन्दिः स्तात् सगजास्येन्दुनन्दिभिः । अनङ्गदाहि माहेशं साङ्गदाहि मुदे वपुः । ॥ २२४ ॥ द्यते यथा-लभ्यन्ते नन्दिना नन्द द्यतकाराद्धि केन च । निन्दा कुत्सापवादयोः । निन्दनं निन्दा । कुत्सा गरे । अपवादः अवर्णवादः । द्वयोर्यथा-मन्निन्दया यदि जनः परितोषमेति । पदं स्थाने विभक्त्यन्ते शब्दे वाक्येऽङ्कवस्तुनोः ॥ २२५ ॥ त्राणे पादे पादचिह्न, व्यवसायापेदशयोः । पद्यतेऽनेन पद्यते वा पदम् । “वर्षादयः क्लोवे" इत्यल् । एकादशस्यथेषु । स्थाने यथा-पदं लङ्केति दिव्यापुरी । विभक्त्यन्ते शब्दे वाक्ये च यथा-वैतालिकाः स्फुटपदप्रकटार्थमुच्चैर्भोगावली: कलगिरोऽव. सरेषु पेठुः । अङ्के लक्ष्मणि यथा-नवनखपदभङ्ग गोपयस्यंशुकेन । वस्तुनि यथा-पदे रिक्ते रिक्त विनिहितपदार्थान्तरमिति। अत्र पदार्थान्तरं वस्त्वन्तरमित्यर्थः ॥ २२५ ॥ त्राणे शरणे यथा- परम 'प्र० निनादे
-
-
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
त्राणे पादे पादचिह्न, व्यवसायापदेशयोः । पादो मूलास्त्रतुर्याशाद्धिषु प्रत्यन्तपर्वते ।।२२६॥ भन्द्र कल्याणे सौख्ये च, भसद् भास्वरमांसयोः । भेदो विदारणे द्वैधे, उपजापविशेषयोः ॥२२७॥ पदमार्तचेतसामभविष्यो याद न त्वमीश्वरः । पादे चरणे यथातं वीक्ष्यवेपथुमती सरसाङ्गयाटनिक्षेप एव पदमुद्धृतमुद्वहन्ती । पादचिह्ने चरणमुद्रायां यथा-पदं तुषारस्रतिधौतरक्तम् । व्यवसाये निश्चये यथा-चित्ते विचारनिहितेऽपि पदं न किंचित् सम्यक स्फुरत्यहह कोऽपि विधेः प्रमादः । अपदेशे व्याजे यथासानुतर्षमनुतर्षपदेन । चरणन्यासाशचिह्नयोरपि मंखः । क्रमेण यथा-पदं सहेत भ्रमरस्य पेलवम् । पदमपि वेलापतितं बहिति कितवाः प्रशंसन्ति । पादा मूलानतुध्रिषु प्रत्यन्तपर्वते । पद्यते पत्स्यतेऽपादि पेदे वा पादः " पदरुज" इति घञ् । मूले यथा-किचैते फल पुष्पपल्लवमरैर्व्यस्तातपाः पादपाः। अत्र हिं पादैः मूलैः पिबन्ति इति पादपाः । अस्रे किरणे यथा-पादानिन्दोरमृतशिशिरान् जालमार्गप्रविष्टान् । तुर्याशे चतुर्थभागे यथा-पादमायानिधि कुर्यात् । अध्रौ यथा-प्रेयान् सायमपाकृतः सशपथं पादानतः कान्तया । प्रत्यन्तपर्वते यथा-ध्वनिचकित. वराहव्याकुला विन्ध्यपादाः। पूजायामपि यथा तातपादैालितायां पालि तायां च सुन्दर ॥ २२६॥ भन्दं (भन्द्र) कल्याणे सौख्ये च । भन्दते भन्द्रम् । द्वयोर्यथा-अमन्दमन्दोदयकन्दसार । भसद् मास्वरमांसयोः। भस भर्त्सनदीप्त्योः । बभस्ति भसद् “श्रृदभसेरद्" भास्वरे वाच्यलिङ्गः । मांसे क्लीबे । भेदी विदारणे द्वैधे उपजापविशेषयोः । मेदनं भिद्यतेऽनेन वा भेदः । विदारणे यथा-पद्मभेद
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१३५)
मदो रेतस्यहंकारे मद्य हर्षेभदानयोः । कस्तूरिकायां तैव्ये च मदी कृषकवस्तुनि ॥२२८॥ मन्दो मूढे शनौ रोगिण्यलसे भाग्यवर्जिते । गजजातिप्रभेदेऽल्पे स्वैरे मन्दरते खले ॥२२६॥ .. पिशुनाः सिषेविरे गन्धमादनवनान्तमारुताः । द्वैधे द्विधाकरणे यथा-नीते भेदं धौतधारासिपातात् । उपजापे तृतीयोपाये यथाशूरं भेदेन योजयेत् । विशेषे यथा-भेदस्तथापि नाख्यातुं सरस्व यापि शक्यते ॥ २२७ ॥ मदो रेतस्यहंकारे मद्ये हर्षेभदानयोः । कस्तूरिकायां क्षैव्ये च । माद्य यनेन मदनं वा मदः "व्यधजपमद्भयः” इत्यल् । रेतसि यथा-क्षतविण्ममूत्राणि भवन्ति युगपद्यदि । मासे तत्र तिथौ तत्र वर्षान्ते मरणं तदा । अहंकारे यथा-त्रैलोक्यं तपसा जितं यदि मदो दाणां किमेतावता। मद्ये यथा-अत्र लन्धवसतिर्गुणान्तरं किं विलासिनि मदः करिष्यति । हर्षे यथा-निर्वृति हि मनसो मदहेतुः । इभदाने यथा - अभिनवमदलेखाश्याम (सोम) गण्डस्थलानाम् । कस्तूरिकायां यथा-बाला विभाति मदमण्डितगण्डभित्तिः ।
व्ये मत्ततायां यथा-काभिनेव तरुणे। मदेन । मदी कृषकवस्तुनि । यथा-मदीमदत्त प्रमदः कृषीवलः ॥ २२८ ॥ मन्दो मूढे शनौ रोगिण्यलसे भाग्यवर्जिते । गजजातिप्रभेदेऽल्पे स्वैरे मन्दरते खले । मन्दते मन्दः मन्यते वा । “शाशपि” इति दः। शनौ गजजातिप्रमेदे च पुंसि । अल्पे शनैरर्थे क्रियाविशेषणत्वात् क्लीवे । शेषेषु वाच्यलिङ्गः । मूढे यथा-मन्दः कवियशः प्राथी गमिष्याम्युपहास्यताम् । शनौ यथा-शत्रु मन्दसितौ समस्तु शशिजो मित्राणि शेषा रवेः । रोगिणि यथा-यदपथ्य
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटीका
मृद्वतीक्ष्णे कोमले च, रदो दन्ते विलेखने । विदा ज्ञानधियोर्बिन्दुविध्रुट्ज्ञात्रो रदक्षते ॥२३०॥ वेदिरङ्गुलिमुद्रायां, बुधेऽलंकृतभूतले । शब्दोऽक्षरे यशोगीत्योर्वाक्ये खेश्रवणे ध्वनौ ॥२३१॥ शरीरस्य तद्धि मन्दाय रोचते । अलसे यथा-मानिन्या वपुषि पतन्ति सर्गमन्दे । भाग्यवर्जिते यथा-निन्दन्ति नि दास्तवभाषितानि। गजजातिप्रभेदे यथा-न मन्दजातियुधे शस्यते गजः। अल्पे शरर्थे यथा-मन्द मन्दं नुदति पवनश्चानुकूलो यथा त्वाम् । स्वैरे यथाम दैः पदैः संचरिते हिं डिम्भः । मन्दरते यथा मन्दे नार्यो न रज्यते । खले यथा-द्विषन्ति मन्दाश्चरितं पिनाकिनः ॥ २२९ ॥ मृतीक्ष्णे कोमले च । मृद्यते मृदु "काहृषि" इति किदुः । गुणे पुंसि तद्वति वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-अथवा मृदु वस्तु हिंसितुं मृदुनैवारभते हतान्तकः । रदो दन्ते विलेखने । रदत्ति रदनं वा रदः । अन् बाहूलकादल वा दन्ते यथा-उत्क्षिप्योच्चैः प्रस्फुरन्तं रदान्यामीषादन्तः कुञ्जरं शात्रवीयम् । विलेखने यथाप्रियहीना हृदयावनी रदैः। विदो ज्ञानधियोः । वेदनं वेत्त्यनया वा विदा "मिशदित्वात्" अङ् । बिन्दु र्वप्नुट्शात्रोः रदक्षते । बिंदु अवयवे बिन्दति बिन्दुः "भृमृतृत्सरि” इत्युः । वेत्ति इत्येवं शीलो वा “ विन्द्विच्छू” इति साधुः स। ज्ञातरि तु वाच्यलिङ्गः । विगुषि यथा-चिरेण नाभिं प्रथमोबिन्दवः। ज्ञातरि यथातथैव वैन्दवी कला । अत्र च बवयारेक्यस्मरणात् बिन्दुशब्देन शाताप्युच्यते । रदक्षते यथा-अधरे बिन्दुः कण्ठे मणिमाला कुचयुगे शशतकम् । शून्यार्थप्रकृतिभूमध्यतेजस्वपि इति मङ्खः । क्रमेण यथा-ओंकार बिन्दु संयुक्तम् । बीजं बिन्दुः
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
शरद वर्षात्यये वर्षे, शादः कर्दमश पयोः । संवित्संभाषणे ज्ञाने, संग्रामे नाम्नि तोषणे ॥ २३२॥ त्रियाकारे प्रतिज्ञायां, संकेताचारयोरपि । संपद्ध गुणोत्कर्ते, हारे स्वादस्तु सुन्दरे ।। २३३ ।।
७
""
पताका च प्रकरीकार्यलक्षणाः अर्थप्रकृतयः पञ्चता पताः परिकीर्त्तिताः । अग्नीषोमो प्रकृतिपुरुषो बिन्दुनादौ च नित्यों ||२३०|| दिङ्गमुद्रायां बुधेऽलंकृतभूतले । विद्यते वेति वा वेदिः "विदि वृतेर्वा" इति इः । बुधां विद्वान् तत्र पुंसि । अन्यत्र स्त्रियाम् । अलंकृतभूतले यथा- क्लृप्तोपचारां चतुरस्रवेदी । शब्दोऽक्षरे यशोगी त्यो aft खे श्रवणे ध्वनौ । शपति शब्दः शाशपि " इति दः । शब्द्यते वा शब्दः | अक्षरे यथा - शब्दाख्यायं यदपि किल ते यः सखीनां पुरस्तात् । यशसि यथा - ततः समानीयसमानितार्थी हस्तौ स्वहस्तार्जितषीरशब्दः । शेषेषु यथा - जलान्तराणीव महार्णवौघः । शब्दान्तराण्यन्तरयांचकार ॥ २३९ ॥ शरद् वर्षात्यये । बर्षे शृणाति शरद् " भृभसेरद् ” स्त्रियाम् । वर्षा यये यथा - तपेन वर्षाः शरदा हिमागमः । वर्षे संवत्सरे यथा- परः सहस्राः शरदस्त पांसि । शादः कर्दमशष्पयोः । शदल शातने । शीयते शादः "वा ज्यलादि इति णः । कर्दमे यथा- आस्त्यानशादविलुच्छ परीशतेषु । शष्पे यथा ययौ मृगाध्यासितशाद्वलानि । संवित्संभाषणे ज्ञाने, संग्रामे नाम्नि तोषणे । क्रियाकारे प्रतिज्ञायां संकेताचारयोरपि । संवेद संविद्यतेऽस्यामनयेति वा संविद् स्त्रियाम् । संभाषणे यथा - तदा वनान्ते कृतसंविदोस्तयोः । ज्ञाने यथा - अनेकान्तात्मकं वस्तु गोचरः सर्वसंविदाम् । संग्रामे नाम्नि तोषणे च यथा-संविदा संविदं दधे भीमं संविद्भटाप्रणीः ॥२३२॥ क्रियाकारो व्यवस्थापनं
है
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१३८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
मृष्टे सूदः सूपकारे व्यञ्जनेऽपि च सूपवत् । स्वेदो धर्मे वेदने चान्धोन्धकारेऽक्षिवर्जिते ॥२३४॥ - यथा । संविदं लङ्घयेच्च यः । प्रतिज्ञायां यथा- विपक्षोच्छेदसंविदा । संकेते यथा-स राजलोकः कृतपूर्वसंवित् । आचारे यथा-कथं तपोवनसंविदमतिकात्ता तत्र भवति । संपदृद्धो "गुणोत्कर्षे हारे संपद्यतेऽनया संपत् स्त्रियाम् । ऋद्धौ यथा - संपदा सुस्थितंमन्यो भवति स्वल्पयापि यः । गुणोत्कर्षे यथाअकृष्टपच्या, इव सस्यसंपदः । हारो हारभेदः संपदाख्यः । स्वादुस्तु सुन्दरे मृष्टे । स्वद्यते स्वादुः “कवा पाजि" इति उण । गुणे क्लीबः । तद्वति वाच्यलिङ्गः । सुन्दरे यथा-कृतिस्तु रामचन्द्रस्य सर्वा स्वादुः पुरः पुरः ॥ २३३ ॥ मृष्टे रुच्ये यथातृषा शुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं स्वादु सुरभि । सूदः सूपकारे व्यञ्जनेऽपि च सूपवत् । सूबते सूद्यते वा सूदः । सुन्वन्ति तेन सूपः। "युसुकुरुतुभ्यः स्वादे सञ्च" इति पः। सूपकारे यथा-आदिशत् भरतः सूदान् सूपैः सोपायनैरिव । व्यञ्जने यथा-सदस्वादनविचिकाहितः । समुद्गसूप सघृतं सतेमनम् । स्वेदो धौ स्वेदने, च। विद्यतेऽनेन स्वेदन वा स्वेदः । धर्मे प्रस्वेदे यथा-स्वेदीद्वमः कि पुरुषाङ्गनानां चक्रे पदं पत्रविशेषेषु केषु । स्वेदने क्लेदेने यथा-स्वेदो देयो नवज्वरे । साविकभावेऽपि मङ्खः यथाआत्मनैव रुरुधे कृतिनेव स्वेदसंगि वसन जघनेन ॥ अथ धान्ताः" अन्धोऽन्धकारेऽक्षिवर्जिते । अन्धयति अन्धः अति वा । "स्कन्धमिभ्यां ध" । अन्धकारे पुक्लीवः । अक्षिवर्जिते वाच्यलिङ्गः । अन्धकार यथा-अन्धो वृतेषु ककुभां वदनेषु चन्द्रः । सान्दैः करविकिरतीव सुधाप्रवाहम् । अक्षिवर्जिते यथा-अदृष्टमुखभङ्गस्य युक्तमन्धस्य याचितुम् । अहो बत महाकष्टं च चक्षुष्मानोपि
।
.
..
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१३४)
..
..
.
अर्धः खण्डेऽर्धं समांशेऽथाब्धिः सरसि सागरे ।
आधिर्मनोत्तॊ व्यसनेऽधिष्ठाने बन्धकाशयोः ॥२३५॥ अद्ध सवृद्ध सिद्धान्ने, गन्धः संबन्धलेशयोः । गन्धकामोदगर्वेषु, स्याद्गाधः स्तालिप्सयोः॥२३.६।। याचते । जलेऽपि मङ्खः आदरेण धृति तन्वी सावबन्धान्धकेलिषु। अन्धस्य मे हायवेकमहाधनस्य । निश्वासान्ध इवादर्शश्चन्द्रमा न प्रकाशते । इत्यादिषु तु अशा वच्छायित्वयोरुपचारात् ॥२३४॥ अर्धः खण्डे । ऋध्नाति अर्थः । आविष्टलिङ्गः । पुंसिः । अन्ये तु असमांशे वाच्यलिङ्गमेनमाहुः । यट्टीका-खण्डमात्रवृत्ततायां त्वभिधेयलिङ्गः । यथा-तत्र व्यक्तं दृषदि चरणन्यासमर्धेन्दुमौलेः। अर्ध समांशे क्लीबे यथा-प्रथम कलाभवदथार्धमथो हिमदीधितिमहदभूदुदितः । अथाब्धिः सरसि सागरें । आपो धीयन्तेऽस्मिन् अधिः “व्यायादाधारे” इति कि: पुसि । सरसि यथाअन्धावन्धौ न पद्मानि । सागरे यथा-अब्धेलंबित एव वानर. भरैः । आधिर्मनातौं । व्यसनैऽधिष्ठाने बन्धकाशयोः । आधीयतेऽसौ अस्मिन् वा आधिः पुसि । मनोत्तौ यथा-दरिद्रः। क्षुत्पिपासाभ्यां विघ्नाधिव्याधिभिधनी । व्यसने यथा-आधिप्राप्तो न यो मुहोस धीरः । अधितिष्ठन्ति अस्मिन्निति अधिष्ठानम् आधारः। तत्र यथा-आधेयमाधाविव तं न्यधत्त । बन्धको यदधमणेण उत्तमर्णस्य भूम्यादि आयत्तं क्रियते । तत्र यथा-न भोक्तव्यो वलादाधेः । आशयां यथा-धनाधिनो धावति जीवलोकः ॥ २३५ ॥ ऋद्धं समृद्ध सिद्धान्ने । ऋनोति स्म ऋद्धम् । वाच्यलिङ्गः । समृद्धे यथा-ऋद्धं हि राज्यं पदमैन्द्रमाहुः । सिद्ध सुसंपन्नम् अन्नं सिद्धानम् तत्र यथा-सुस्निग्धमृद्धं मधुरं
...
-
"
Mee
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१४०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
-
-
-
-
गोधा प्राणिविशेषे स्याज्ज्याघातस्य च वारणे । दिग्धो लिप्ते विशाक्तेषौ प्रवृद्धस्नेहयोरपि ॥२३७॥ गुरुमः । गन्धः संबन्धलेशयोः । गन्धकामांदगर्वेषु । गन्धयते गन्धः। संबन्धे यथा-वशानागौ सगन्धाल्पकलभानुगताविति । यशानागौं करेणुहस्तिनौ । सजातियस्तोकगजपरिवृतौ - इयर्थः । लेशे यथा-जलदगन्धिरराजत सानुमान् । अत्र हि जलदानां गन्धोऽल्पत्वं यत्र स जलदगन्धिः "वाल्पे" इति इत् समासान्तः। गन्धके शुल्वारौ यथा-गन्धपूर्ण ततः क्षिपेत् । आम.दे यथाजात जातिलतापुष्पगन्धान्धं मधुप च दनम् । गर्वे यथा-नान्यस्य गन्यमपि मानभृतः सहन्ते । गन्धवति द्रव्येऽपि मङ्खः । यथागान्धिकै विपणयो विराजीताः । अत्र हि गधाः · पण्यमेष गान्धि काः । स्याद् गाधः स्तालिप्सयाः। गाधते गाधनं वा गाधः । म्ताधे लभ्यतलस्पर्श, वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-कियद्गाधमगार्थ वा गज पृच्छ सरः सखे । लिप्सायां यथा-गाधेन बाधां सहते न कस्कः ॥ २३६ ॥ गांधा प्राणिविशेषे स्याज्ज्याघातस्य च पारणे गुध्यते अनया मोधा मिदादित्वात् " साधुः । प्राणिविशेषे यथा-गोधालाङ्गलबछे वा क्षिष्यमाणा बलीयसा । ज्याघातवारणे यथा- शरासनाभ्यासविधौ समाप्ते, क्षिप्तेष गोधामकरध्वजेन । दिग्धों लिप्ते विषाक्तेषो प्रवृद्धस्नेहयोरपि दियते स्म दिग्धः । विषाक्तेषौ स्नेहे च पुंसि । अन्यत्र वाच्यलिङ्गः । लिप्ते यथा-दिग्धोमृतेन च विषेण च पक्ष्मलाक्ष्याः । विषाक्ते यथा-अथ तैः परिदेविताक्षरैहृदये दिग्धशरैरिवाहितः । प्रकर्षेण वृद्धः प्रवृद्धः। स्नेहः प्रीतिः ॥२३७ ॥ दुग्धं क्षीरे पूरिते च । दुयते स्म दुग्धम् पूरिते वाच्यलिङ्गः । क्षीरे यथा-को हि तुलामधिरोहति शुचिना दुग्धेन सहजमधुरेण । दोग्धा गोपाल.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय काण्डः
(१४१)
दुग्धं क्षीरे पूरिते च, दोग्धा गोपालवत्सयोः । अर्थोपजीवककवो, बन्ध आधौ च बन्धनें ॥२३८॥ बन्धुर्भ्रातृवान्धवयोर्बाधा दुःखनिषेधयोः । बुधः सौम्ये कवो बुद्धः, पण्डिते बुद्धिते जिने ॥२३६।। वत्सयाः । अर्थोपजीवककवौ । दोन्धिदोग्धा तृच् । गोपाले यथामेरौ स्थिते दोग्धरि देहदक्षे । घत्से यथा-दोग्धारं जिह्वया लेदि दुह्यमाना पयस्विनी। अर्थोपिजीवककवा यथा-कवयः परदोग्धारो हा रयन्ति निजं यशः । बध आधौ च बन्धने । बध्यतेऽनेन बन्धन वा बन्धः । आधिर्विनिमयस्थाप्यं वस्तु तत्र यथा-बन्धेन बबन्धुः प्रमदाः स्वदेहम् । बन्धने यथा-ज्याबन्धनिष्पन्दभुजेन यस्य । रचनास्नेहवृन्तेष्वपि मङ्गः क्रमेण यथा-बन्धच्छायाविशेषण रसोन्यन्यादृशो भवेत् । विमेदेनोतां प्रतितस्य बन्धः। आशाबन्धः कुसुम सदृशं प्रायशो ह्यङ्गनानाम् ॥ २३८ ॥ बन्धुओबान्धवयोः ।
बध्नाति बन्धुः “भ्रमृतृ" इत्युः । पुंसि । भ्रातरि यथा- सुग्रोवबन्धोर्षधम् । बान्धवे स्वजने यथा-सार्ध बन्धुजनैः समेत्य
न चिराद्वक्ता स्वयं रावणः । बाधा दुःखनिषेधयोः । बाधनं बाधा। स्त्रीपुंसः । दुःखे बथा-पायां विधातुमधरे हि न तावकीने पोयूषसारघटिते घटतेऽस्य शक्तिः । निषेधे यथा-त्रिवर्गमुपभुञ्जीत परस्परमबाधया बुधः । सौम्ये कवौ । बुध्यते बुधः । सौम्ये यथा-चन्द्राधः समभवद्भगवान् । कवी विदुषि यथाविरमत बुधा योषित्सङ्गात् प्रतिक्षणभङ्गुरात् । भमरेऽपि मखः । यथा-बुबुधे न बुधोपमः । दुखः पण्डिते बुधिते जिने । बुध्य ते स्म घुद्धः । कर्तरि कर्मणि वा क्तः । पण्डिते बुधितयोर्षाच्यलिङ्गः । पण्डिते यथा-स्वयंबुद्धो नमिनृपः । बुधिते जाते
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१४२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः ..
बोद्धिोद्धसमाधौ चाहद्धर्माप्तौ च पिप्पले । मधुश्चत्र दैत्येषु जीवाशाकमधूकयोः ॥२४०॥ मधु क्षीरे जले मद्य, क्षौद्र पुष्परसेऽपि च । मिद्धचित्ताभिसंक्षेपे निद्रालसतयोरपि ॥२४१॥
यथा-बुद्धोयमों न हि केन धीमता। जिने यथा-अनेन वीतरागेण बुद्धनेवाधरेण ते ॥ २३९ ॥ बोद्धिबौद्धसमाधौ चाहद्धर्माप्ती पिप्पले । बुध्यतेऽनेन बंधिः । किलिपिलि" इति इ:-बौद्ध. समाधौ अर्हद्धर्माप्तौ च स्त्रियाम् । पिप्पले पुसि बौद्धसमाधौ यथा-लोके हारि च बोधिसत्वचरितम् । अत्र हि बोधेरिव सत्वमस्येति बोधिसत्वः । यद्व्याडि:-बंधेः च बांधनं शानं तन्मयों घोधिसत्वकः । अहंद्धर्माप्तो यथा-तत्वनिश्चयरूपं तु बोधिरत्न सुदुर्लभम् । पिप्पले यथा-बबन्ध बोधिद्रेमपल्लवानि । मधुश्चै तुदैत्येषु जीवाशाकमधूकयोः । मन्दते मधुः “मनिजनिभ्यां धतो च" इति उः । जीवाशाके स्त्रीलिजः । शेषेषु पुसि । चैत्रे यथा-रेजतुर्गतिवशप्रवर्तिनौ । भास्करस्य मधुमाधवाविव ।
ती यथा-तचप्रसादात कुर्समायुधोऽपि सहायमेकं मधुमेव कंधा । दैत्ये यथा-गच्छतः स्म मधुकटभी विभीर्यस्य नैन्द्र सुखविनता क्षणम् । जीवाशाको (डोडीशाकः) मधूको वृक्षमेदः ॥ २४० ॥ मधु क्षीरे जले मधे क्षौद्रे पुष्परसेपि च । मद्ये पुक्लीवः। शेषेषु क्लीवे क्षीरे बले च यथा-मधुभिधीयते मधु । मद्ये यथा-निर्ववार मधुनीद्रीयवर्ग: । साई सारघे यथा-अमृतममृते को संदेहो मधून्यपि मान्यथा । "पुष्परसे यथा-मधु द्विरेफ. कुसुमेकपात्रे। माधुर्येऽपि मः। मधुर्मुचो यस्य च वाचाः किल । मिद्धं चिन्तामिसंक्षेपे निद्रालसतयोरपि । मेघते स्म मिद्धम् ।
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्विातय काण्डः
मुग्धो मूढे रम्ये मेधः क्रतो मेधा तु शेमुषी । राधोवैशाखमासे स्याद्, राधा विद्यद्विशाखयोः ॥२२॥ विष्णुकान्तामलक्योश्च, गोपीवेध्यविशेषयोः ।। लुब्ध आकाक्षिणि व्याधे,वधोहिंसकहिंसयोः॥२४३॥ पृषोदरादित्वात् । चित्ताभिसंक्षेपश्चित्तव्याक्षेपः ॥ २४१ ॥ मुन्धो मूढे रम्ये मुह्यति स्म मुग्धः । वाच्यलिङ्गः । मूढे यथा-मुग्धमुग्धत व नेतुमखिलः कालः किमारते । रम्ये यथा-वं मुग्धाक्षि विनैव कञ्चलिकया धत्से मनोहारिणी लक्ष्मीम् । योषियपि मङ्खः । दीपं मुग्धाः सिचयमरुता यत्र शान्ति नयन्ति । मेघः क्रतो । मेघते मेघः । ऋतौ यज्ञे यथा-प्रीत्याश्वमेघावभृथाई मूर्तेः सोस्नातिको यस्य भवत्यगस्यः मेघा तु शेमुषी । मेधते. ऽनया “क्तेट" इत्यः । शेमुषी बुद्धिः तत्र यथा-मधुरया मधुबोधितमाधवी मधुसमृद्धिसमेधितमे त्वया । राधो वैशाख. मासे स्याद् । राध्नाति राधः । राधी पौर्णमासी अस्येति वा " सास्य पौर्णमासी" इत्यण् यथा-राधकृष्णचतुर्दश्याम् । राधा विद्युद्विशाखयोः । विष्णुकान्तामलक्योश्च' गोपीनेध्यविशेषयोः । विशाखायां यथा-निशां राधानुराधीयाम् ॥ २४२ ॥ विष्णुकान्ता गिरिकी । गोपी गोपवेषविष्णुभार्या । तत्र यथा-कनककलश. स्वच्छे राधापयोधरमण्डले । वेध्यविशेषे यथा-भोजराज मया शात राधावेधस्य कारणम् । लुब्ध आकाक्षिणि व्याधे । लुभ्यति । स्म लुन्धः । वायलिङ्गः । आकाझिणि यथा-व्यनीयत. प्रत्युपदेशलुब्धः । व्याधे यथा-तेपि क्रचमूरुचर्मवल्लनैर्नीताः क्षयं लुब्धकैः । वो हिंसकहिंसयोः । वधे बन्धने वभने वधः । हननं वा । हिंसके वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-पन्न वधको भक्षक ?
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१४४) ........ अनेकार्थसङ्ग्रहः सटीकः वधूः पत्न्यां स्नुषानार्योः, स्पृका शारिवयोरपि । नवपरिणीतायां च, व्याधो मृगयुदुष्टयोः ॥२४४।। विद्ध सम्वेधितयोः क्षिप्ते विद्धि मूल्ययोः । प्रकारे भान्नविधिषु, विधिब्रह्मविधानयोः ॥२४५॥ विना । हिंसायां यथा-करोति कंसादिमहीभृतां वधात् ॥ २४३ ॥ वधूः पत्न्यां स्नुषानायर्योः स्पृक्का शारिवयोरपि । नवपरिणीतायां च । उद्यते वधूः । “वहेर्ध च" इत्यू: लियाम् । पत्न्यां यथाविवशा कामवधूविबोधिता । स्नुषायां यथा-किन्तु वयां तवैत. स्थामदृष्टसदृशप्रजम् । नार्या यथा । पात्रीकुर्वन् -दशपुरवधूनेत्रकौतूहलानाम् । स्पृक्का शारिकोषधी । नवपरिणीतायां यथावधूवरं सङ्गमयाम्बभूव । व्याधो मृगयुदुष्टयोः । विध्यति व्याधः । "तन्व्यधि" ॥५।१।६४॥ इति णः वाच्यलिङ्गः। मृगयौ यथाव्याधा मृगवधं कर्तु गेयं गायन्ति सुन्दरम् । दुष्टे यथा-पश्यैते ग्याधवाक्येण संकुले वित्तवत्तमाः ॥ २४४ ॥ विद्धं सहग्वेधितयाः क्षिप्ते । विति स विद्धम् वाच्यलिङ्गः । सदृशि यथा-विद्ध. शालभलिका । वेधिते यथा-भृङ्गश्रेणीश्यामभासां समुहै. नाराचानां विद्धनीरन्ध्रदेहः। क्षिप्ते यथा-येनापविद्धसलिलस्फुटनागसमा । अत्र हि अपेन विद्धशब्दस्यैवार्थो घोत्यते । शेयमंखः किमिव हि न विवेक्तु जानते हन्त विद्धाः। विद्धिमूल्ययोः। प्रकारे भाविधिषु । विधियतेऽनया विधानम् वा विधा । प्रकारे स्त्रीपुसः । कृद्धौ यथा-उद्भासितं मङ्गलसंविधाभिः । मालद्धिभिरित्यर्थः । मूल्यभानयोर्यथा-स्वकर्मश्रान्तोऽसौ गज एव विधाथी सभृतकः । प्रकारे यथा-स कस्य स्तोतभ्यः क तिविधगुणः कस्य विषयः । विधिः क्रिया तत्र यथा-कल्पवित्क
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
वृद्धः प्राज्ञे स्थविरे च, वृद्ध श लेयरूढयोः ॥ वृद्धिः कलान्तरे हष, वद्ध ने भेषजान्तरे ॥२४७॥ श्रद्धास्तिक्येऽभिलाषेच श्राद्ध श्रद्धासमन्विते ॥ हव्यकव्यविधाने च, शुद्धः केवलपूतयोः॥ २४८॥ ल्पयामास वन्यामेवास्य संविधाम् । विधिब्रह्मविधानयोः । विधिवाक्ये च देवे च प्रकारे कालकल्पयोः । विधत् विधाने । विधति सृजति विधिः । “नाम्युपान्त्य " ( उ० ६०९ ) इति किदिः । विधानं विधीयतेऽनेन वा विधिः । उपसर्गादः कि: ५।३१८७॥ पुसि । ब्रह्मणि यथा - गायन्नपि श्रुतिसुखं विधिरेव यत्र भृङ्गः स कोऽपि धरणीधरनाभिपद्मः । विधाने यथा-अस्याः सर्गविधौ प्रजापतिरभूच्चन्द्रोऽनुकान्तिप्रदः ॥२४५॥ विधिवाक्ये विधायके वाक्ये यथा-विधिप्रयुक्तां प्रतिगृह्य सक्रियाम् । देवे शुभाशुभकर्मणि यथा-विधिना कृतम वैशसम् । प्रकारे यथानवनवविधिप्राज्योज्यैद्धिजे न हि भुज्यते । काले यथा – हतविधिललितानां ही विचित्रो विपाकः । कल्पो विनियोगशास्त्रम् । तत्र यथा- यथाविधिहुताग्नीनाम् । विधुश्चन्द्रेऽच्युते । विध्यति विधुः । “पृकाहृषि" (उ० ७२९) इति किदुः । पुंसि । चन्द्रे यथा- विधुर्विधुन्तुदस्येव पूर्णस्तस्योत्सवाय सः । अच्युते विष्णौ यथा-विधुर्दानवनारीणां वैधव्यवतसिद्धिदः । वीरलतायां विटपेऽपि च । विरोहति वीरुत् । “वीरुन्यग्रोधौ” ४।१।१२१ इति साधुः । स्त्रियाम् । लतावल्ली विटपः शाखादिः द्वयोर्यथा - सर्वाशारुधिदग्धवीरुधि ॥ २४६ ॥ वृद्धः प्राज्ञे स्थविरे च । वर्द्धते स्म वृद्धः । वायलिङ्गः । द्वयोर्यथाअनुपासितवृद्धानामापदः स्युः पदे पदे । वृद्धं शैलेयरूढयोः ।
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१४६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक
स्कन्धः प्रकाण्डे कायेंऽसे, विज्ञानादिषु पञ्चसु ॥ नृपे समूहे व्यूहे च, सन्धा स्थितिप्रतिज्ञयोः ॥२४९॥ सन्धिर्योनो सुरगायां नाट्याऽ लेषभेदयोः । साधुजैनमुनी वाधुषिके सज्जनरम्ययोः ॥२५०॥ शैलेय शिलाजतुरूढं प्ररूढमेधितमिति यावत् । रूढे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-वृद्धस्तरुरिधाराम्बुवई: । वृद्धिः कलान्तरे हर्षे वर्धने भेषजान्तरे । वर्द्धतेऽनया वर्द्धनं वा वृद्धिः । स्त्रियाम् । कलान्तरे यथा-न वृद्धिर्भाषितं विना । हर्षे यथा - सन्तु ते सर्ववृद्धयः । वर्द्धने यथा-दिनानि पद्मानि च वृद्धिमीयुः । भेषजान्तरे यथा-स ऋद्धिवृद्धी भुजयोर्बबन्ध ॥२४७॥ श्रद्धास्तिक्येऽभिलाषे च । श्रद्धानं श्रद्धा । "मृगयेच्छा" ५।३।१०१। इति साधुः । आस्तिक्यं तथेति प्रत्ययः ॥ अभिलाषो वाञ्छा । द्वयोयथा - श्रद्धेव साक्षाद्विधिनोपपन्ना । श्राद्धं श्रद्धासमन्विते । , हव्यकव्यविधाने च । श्रद्धाऽस्त्यस्य श्राद्धम् 'प्रज्ञाश्रद्धा । ७।२।३३। इति णः । श्रद्धा प्रयोजनमस्येति वा “ चूडादिभ्योऽण् ” । ६।४।११९॥ श्रद्धासमन्विते वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा श्राद्धः श्रोता सुधीवक्ता युज्येयातां यदोश तत् । हव्यं सुरेभ्यो दातव्यं पितृभ्यः कव्यमोदनम् । तद्विधाने यथा-यत्नेन भोजयेच्छ्राद्ध बचं वेदपारगम् । शुद्धः केवलपूतयोः । शुध्यति स्म शुद्धः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-सक्तवो भक्षिता राजन शुद्धाः कुलवधूरिव ॥२४८॥ स्कन्धः प्रकाण्डे कायेऽसे विज्ञानादिषु पञ्चसु । नृपे समूहे व्यूहे च । स्कन्दति स्कन्धः । " स्कन्द्यमिभ्यां धः " ( उ० २५१ ) बाहुलकालोपः । प्रकाण्डो वृक्षजङ्घा ॥ तत्र यथा-स्कन्ध सुगन्धिमतुलीनवता नगस्य । काये यथा-स्थिरस्कन्धो
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय काण्डः
(१४७)
-
-
-
-
-
-
-
-
-
योगी भवति दृढयोगैकवसतिः । असे भुजशिरसि यथा-व्यूढोरस्को वृषस्कन्धः विज्ञानादयो विज्ञानं वेदना संज्ञा संस्कारो रूपं चेति पञ्च तेषु यथा - सर्वकार्यशरीरेषु मुक्ताङ्गस्कन्धपञ्चकम् । नृपे यथा प्रविवेश विशाभीशः स्कन्धावारमवारितः । अत्र हि स्कन्धं राजानमावृणोति स्कन्धावारो राजधानी । समूहे यथा-सगुणस्कन्धबन्धुरः । व्यूहे यथा-स्कन्धावारनिवासिनो यदि जना जीवन्ति तत्के मृताः । अत्र हि स्कन्धं व्यूहमावृणोति स्कन्धावारः सैन्यम् । सन्धा स्थितिप्रतिज्ञयोः । सन्धानं सन्धा स्थितिमर्यादा । प्रतिज्ञा संश्रवः द्वयोर्यथा-दधार सन्धामिव सत्यसन्धः । सन्धारणेऽपि ॥२४९॥ सन्धिर्योनौ सुरङ्गायां नाटयाङ्गे श्लेषभेदयोः । सन्धीयते सन्धानं वा सन्धिः । उपसर्गादः किः ५।३।८७। पुंसि । योनौ भगे सुरङ्गायां च यथा - सन्धिं भित्वाऽविशच्चौरश्छिद्रान्वेषी स लिङ्गवत् । नाटयाङ्गे यथापञ्चसन्धिचतुर्वृत्तिचतुःषष्ठयङ्गसंयुतम् । श्लेषे यथा सस्ताङ्गसन्धौ विगताक्षपाटवे रुजानि कामं विकलीकृते रथे । सन्धानसंहिता गुणविशेषा अपि श्लेषभेदा एव । सन्धाने यथा-सख्यः किं करवाणि यान्ति शतशो ' यत्कच्चुके सन्धयः । संहिता गुर्णावशेषयोर्यथा-मा स्म सन्धि विजानन्तु मा स्म जानन्तु विग्रहम् । आख्यातं याद शृण्वन्ति भूपास्तेनैव पण्डिताः । भेदे विष्लेषे यथा-पाषाणसन्धिं विदधे जलौधः । साघुजैनमुनौ वाधुपिके सजनरम्ययोः । सानोति साधुः । कृवापाजि (उणादि १ ) इति-उण् । वाच्यलिङ्गः । जैनमुनो यथा-जिनो देवः कृपा धर्मो गुरवो यत्र साधवः । वार्द्धषिके वृद्धजीविनि यथा - सम्पन्नो वार्त्तया साधुः । सजने यथा-तत्साधवो न न विदन्ति विदन्ति किन्तु । रम्ये यथा-साध्वी सदा सदाचारसजसजनसेविता । रम्यत्वत् । युक्तेऽपि यथा - साधु वाले
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१४८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक
सिद्धो व्याडयारिके देवयोनी निष्पन्नमुक्तयोः ॥ नित्ये प्रसिद्ध सिद्धिस्तु मोक्षे निष्पत्तियोगयोः ।२५१॥ सिन्धुर्नयां गजमदेऽब्धौ देशनदभेदयोः । सुधा गडू-गेष्टिकास्नुह्यो लेपामृतेषु च ॥२५२॥ बहिरमकारि कुचमण्डलम् ॥२५०॥ सिद्धो व्याज्यादिके देवयोनौ निष्पन्नमुक्तयोः । नित्ये प्रसिद्ध । सिात स्म सिद्धः । निष्यपन्ननित्यप्रसिद्धेषु वार्ष्यालङ्गः। व्याडयादिके यथा-अवाप्ताष्टगुणैश्वर्यः सिद्धः सद्भिरुदाहृतः । देवयोनौ यथा-शृङ्गाणि यस्यातपवन्ति सिद्धाः। निष्पन्ने यथा-असिद्धार्थानेव विचदपि सदेवासुरनरे । मुक्ते यथा सर्वजगदर्चनीयान् सि पाल्लोकाग्रसस्थितान् नित्ये यथा-आकाशमेके निगन्ति सिद्धम् । प्रसिद्ध यथा - काम्पिल्यांसद्धः खधुनीतटस्थः । सिद्धिस्तु मोक्षे निष्पत्तियोगयोः । सिध्यत्यस्यां सेधनं वा सिध्धिः । स्त्रियाम् मोक्षे यथा-सिद्धिं प्रयच्छन्तु नः । निष्पत्तौ यथाअध्याक्षेपो भविष्यन्त्याः कार्यसिद्धेहि लक्षणम् । योगे यथावन सिध्धिय॑तीपात: ॥२५१॥ सिन्धुनद्यां गजमदेऽब्धौ देशनदमेदयोः । स्यन्दते सिन्धुः । यन्दिसृजिभ्यां सिन्धुरजी व ( ७१७ ) इति-उः। नद्यामधौ च स्त्रीपुंसः । अन्यत्र पुसि । नद्यां नदीमात्रे नदी विशेषे च यथा-मार्गाचलयतिकराकुलितेव सिन्धुः शैलाधिराजतनया न ययौ न तस्थौ । वेणीभूतप्रतनुसलिला तावती तरय सिन्धुः । गजमदे यथा - दानोधुदु: सिन्धुरैः । अत्र हि सिन्धुर्मदो विद्यते येषां ते सिन्धुराः । मध्वादित्वाद (७।२।२६) रः । अब्धौ यथा-अहो विततमूर्जित भरसहं च सिन्धोर्वपुः । देशभेदे यथा-योषितः
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय काण्डः
अन्न भक्त ऽशितेऽश्वेिऽधमेऽध्वा कालवमनोः ॥ संस्थाने सास्रवस्कन्धेऽर्थिनी याचकसेवको ॥२५३।। सिन्धुदेशीया याश्चाभीरकुलोद्भवाः । नदभेदे यथा-सिन्धोस्तटावोघ इव प्रवृद्धः । सुधा गङ्गेष्टिकास्नुहोमूोलेपामृतेषु च । सुष्ठु दधति धयन्ति वा एतां सुधा । गड़गेष्टिका वृक्षभेदः । स्नुही वज्रतरुः । मूर्षा ज्याहेतुस्तृणविशेषः । लिप्यतेऽनेन लेपः । मक्कोलादिः । तत्र यथा-कालान्तरश्यामसुधेपुनक्तमितस्तोकदतृणाङ कुरेषु । अमृते यथा - तश्चेत् स्मितं का सुधा ॥२५२॥ । अथ नान्ताः। अन्न भक्तेऽशिते । अनित्यनेन अन्नम् । प्याधापन्यनि [ उ० २५८ ] इति नः । अद्यते स वेति । तं अदो नन्नादिति निर्देशात् । जग्धाभाषः भक्ते यथा - आज्यप्राज्यपरान्नकूर भक्त]कवलैर्मन्दां विधाय क्षुधाम् । अशिते भोजने यथा-कृतान्नः कि चरेत्पुनः ।अश्वेिऽधमे-। इयति अर्षा । [स्ना] मदि [ उणादि ९०४ ) इति वन् । अधमे पायलिगः द्वयोर्यथा-अपि संयोजितार्वाणमनर्वाण महारथम् । अध्या कालवमनोः। संस्थाने शास्त्रवस्कन्धे । अतन्ति अनेन अस्मिन्धा अध्वा " अर्धवेति वन्-" पुंसि । कालस्तुधादिः । वर्त्म मार्गः। सस्थानश्च तुष्यथम् आश्रवः कर्मबन्धहेतुः क्रिया हिंसादिः तेन सह वर्तते यः स्कन्धः शरीरभावापनो रूपरसादिसमूहः स साम्रयस्कन्धः । वर्मनि यथा - अध्या जरा मनुष्याणाम् । अर्थिनी याचकसेवको अर्थोऽस्यास्तीति अर्थो । अर्थाऽर्थाऽन्ता
द्भावात् ॥७१२।८ इति इन् । अर्थयति वा । पाच्यलिङ्गः । योयथा-तत्सर्व वृत्तपाषाणक्षम्यतामर्थिनो षयम् । ॥२५३॥ आत्मा चित्ते धृतौ यत्ने धिषणायां कलेवरे । परमात्मनि जीधेऽकें हुता. शनसमीरयोः स्वभावे। अतति आमा । सोमनात्मन् [उ१९१६]
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१५०) अनेकार्थसंग्रहः सटीका
-% D आत्मा चित्रो धृतौ यत्ने, धिषणायां कलेवरे ॥ परमात्मनि जीवेके हुताशनसमीरयोः ॥२५४॥ स्वभावेऽथेन ईशेऽथोन्नं क्लिन्ने दयापरे ॥ ऊष्माणस्तु निदाघोष्णग्रीष्माः शषसहा अपि ॥२५५।। इति साधुः । पुंसि । एकादशस्वर्थेषु । चित्ते यथा - तदपि न हरिणाक्षी विस्मरत्यन्तरात्मा । धृतौ सन्तोषे यथा-अवष्टभ्यात्मनास्मानं संसार त्यक्तुमर्हसि । यत्ने यथा-तथाहि शेषेन्द्रियवृत्तिरासां सर्वात्मना चक्षुरिव प्रविष्टा । धिषणायां बुद्धौ यथा-जगच्छरण्यस्य निराशिषः सतः किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः । कलेवरे परमात्मनि च यथा-यमक्षरं वेदविदुस्तमात्मानमात्मन्यवलोकयन्तम् । जीवे यथा-अयमात्मेव संसारः कषायेन्द्रियनिर्जितः । अर्के हुताशने समीरे च यथा - वर्तते जगदात्मना । स्वभावे यथा-न सन्ति याथात्म्यविदः पिनाकिनः ॥२५४॥ अथेन ईशेऽर्के । पति इनः । जीण्शीदी (उ०२६१) इति कित् नः ईशे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा - ननमहीनमहीनपराक्रमम् । अर्के यथा-यजतां पाण्डवः स्वर्गमवत्विन्द्रस्तपसि नः । अथोन्नं क्लिन्ने दयापरे । उन्दैप क्लेदने क्ते उन्नम् । वाच्यलिङ्गः । क्लिन्ने यथा-समुन्नमद्भि न समुन्नमद्भिः । ऊष्माणस्तु निदाघोष्णगोष्माः शषसहा अपि ऊषति ऊमा । मन् । चतुर्वर्थेषु पुसि । निदाघः स्वेदाम्बु तत्र यथा - निपीताध्वश्रमोप्मभिः । उष्णे यथा-स्मृतसयौवनसोष्मपयोधरान् सतुहिनस्तुहिनस्तु वियोगिनः । ग्रीष्मे यथा सूक्ष्माण्युष्माणि वस्त्राणि श्रीखण्ड मौक्तिकस्रजः। शषसहेषु यथाकस्यापि न भवन्ति स्वा ऊष्माण इव योषितः । ॥ २५५ ॥ कर्मकारकभेदे स्याक्रियायाञ्च शुभाशुभे । क्रियते तदिति
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
कर्म कारकभेदे स्यास्क्रियायां च शुभाशुभे ।। कामी स्यात्कमने चक्रवाके पारावतेऽपि च ॥२५६॥ कृती योग्ये बुधे खड्गी गण्डके खड्गधारिणि ॥ ग्रावाश्मनि गिरौ गोमी फेरौ गोमत्युपासके ॥२५७॥ करण वा कर्म मन् ५।१।१४७ इति मन् । पुक्लोबः । कारकमेदे यथा-दुहादेगौणकं कर्म नीवहादेः प्रधानकम् । क्रियायां यथाकुमारभृत्याकुशलैरनुष्ठिते भिषम्भिराप्तैरथ गर्भकर्मणि । शुभाशुमे यथा-नमस्तु कर्मभ्यो विधरपि न येभ्यः प्रभवति । कामी स्यात्कमने चक्रवाके पारावतेऽपि च । कामोऽस्यास्तीति कामी कमनः कामुकः। तत्र वालिङ्गः । यथा-कामिनां मण्डनत्व श्रीव्रजति हि सफलत्वं वल्लभालोकनेन ॥ २५६ ॥ कृती योग्ये बुधे । कृतमस्त्यस्य कृती । वायलिङ्ग: । योग्ये यथा-वय तत्त्वान्वेषान्मधुकरहतास्त्व खलु कृती । बुधे यथा - जडानप्यनुलोमार्थान् प्रवाचः कृतिनां गिरः । कृतकृत्येऽपि । यस्य चेतसि वर्तेथाः । स तावत् कृतिनां वरः । खड्गी गण्डके खड्गधार्रािण । खड्गः शृङ्गमसिर्वा अस्त्यस्य खडिगी। खडगधारिणि वायलिङ्गः । द्वयोर्यथा - द्वार खडि गभिरावृतं बहिरपि प्रक्लिन्नगण्डै जैः । ग्रावाश्मनि गिरौ । गृह्यते ग्रावा । ग्रहेराच [ उ० ९०५ ] इति वन् । पुसि । अश्मनि यथा - ग्रावानासि गिरेः क्षता । गिरौ यथा-कूर्मराज भुजगाधिप गोत्रग्रादिक्करभिरेकधुरीणः । गोमी फेरौ गोमत्युपासके गोगावो वांसि गोधन चाऽस्त्यस्य गोमी । गोरिति मन् गोमति उपासके च वाच्यलिङ्गः । फेरौ शृगाले यथा-क्रमेण जाह्नवीं याति यामिन्यां गोमिनां रुतम् ।
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१५२)
अनेकार्थसङ्ग्रहः सटीकः
घनः सान्द्र दृढे दाढ्य विस्तारे मुद्गरेऽम्बुदे । सड घे मुस्ते घनं मध्यनृत्तवाद्यप्रकारयोः ॥२५८॥
गोमति यथा-त-क्रातन जल' कश्चिन्मिनोति गोमिनो गृहे । उपासको बौद्धभक्तस्तत्र यथा - न चन्द्रगोमी सुगत निहन्ति ॥ ॥२५७॥ घनः सान्द्रे दृढे दाढयें विस्तारे मुद्गरेऽम्बुदे । सङघे मुस्ते । हन्यते घनः मूर्तिनिचिताभ्रे घनः ।५।३।३७। इति साधुः । सान्द्र निबिडं दृढं कठिन तयोर्वाच्यलिङ्गा शेषेषु पुंसि। सान्द्राम्बुदयोर्य था-उपरि घन घनपटलम् । दृढे यथा-बलाद्धनस्तनतटसलितानि मन्दम् । दाढचे काठिन्ये विस्तारे सङ्घ च यथा - पितुर्जवादभ्रवनादिवापः बहूत्वमपि विस्तारविशेष एव । तत्र यथा-कंकतकदन्तका इव लब्धप्रसरास्ततोऽनुघनाः । मुद्गरे लाहमुद्गरे यथा-अपतत्सघनैरिवाहतः । मुस्तमौषधं तत्र मेघनामत्वात् घनः यथा - घनपर्पटकोशीरम् । घन मध्यनृत्तवाद्यप्रकारयोः । मध्यनृत्ते यथा-विलम्बित हुतं तत्वमोघो घन क्रमात् । वाद्यप्रकारे यथा-कांस्यतालादिक धनम् ॥२५८॥ चर्म त्वचि स्फुरे । चरन्त्यनेन चर्म । मन् ।५।१।१४७ इति मन् । क्लीबे । त्वचि यथा-चकासत चारु चमूरु चर्मणा । स्फुरे फलके यथा प्राप्यासह्यां वेदनामस्तथैर्यादप्यभ्रश्यच्चम वान्यस्य पाणौ। चर्मी भूजे फलकीभृङ्गिणोः । चर्म त्वक् फलक वाऽस्त्यस्य ची। शिखादित्वादिन् । फलकिनि वाच्यलिङ्गः। भृङ्गी भृङ्गिरिटिः सर्वे बेषु यथा-कैलासशृगमिव चमिवृत वलन्ते । चक्रो कोके कुलालेऽहो वैकुण्ठे चक्रवर्तिनि । चक्रमस्यास्तीति चक्री । कोके यथा-चक्रो क्षिपासु विरहे खलु चक्रवाक्याः। कुलाले वैकुण्ठे च यथा-अङ्गल्या क: कपाटे प्रहरति कुटिलो माधवः
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
चर्म त्वचि स्फुरे चर्मी, भूर्जे फलकिभृङ्गिणोः ॥ चक्री कोके कुलालेsहो वैकुण्ठे चक्रवर्तिनि ॥ २५९ ॥ चिन्हमके पताकायां, चीनो देशैणतन्तुषु ॥ व्रीहौ वस्त्रे छमशायेऽपदेशे घातिकर्मणि ॥ २६०॥ छन्नं रहश्छादितयोश्छिन्ना स्यादमृत्वरी । छिन्नं भिन्ने जनो लोके जगद्भेदे पृथग्जने || २६१।।
(१५३)
किं वसन्तो । नाहं चक्री कुलालो नहि धरणिधरः किं फणीन्द्रो द्विजिह्वः | अही यथा - पदास्पृशन्तं सहते न चक्री । चक्रवर्तिनि यथा - विजिग्ये भरतश्चक्री राजचक्रं रणाङ्गणे । तैलिकरथयोरपि मखः । क्रमेण यथा - दशशूनासमश्चक्री । वेगात्येतुश्चक्रिणो वक्रताश्वाः ।। २५९ ।। चिन्हमङ्के पताकायाम् - चह कल्कने । दिननग्न ( उ० २६८) इति निपातनात् चिन्हम् । अङ्कं यथा - करजदशनचिन्हं नैशमङ्गेऽन्यनारीजनितमिति । पताकायां यथा उच्चचिन्हमुरसद्मगोचरः । चीनो देशैणतन्तुषु । व्रीहौ वस्त्रे । चीयते चीनः । दिननग्न ( उ० २६८) इति साधुः । सर्वेषु यथा-चीनाश्चीनं समश्नन्ति चीनांशुकसुकोमलाः । छद्मशाठ्येऽपदेशे घातिकर्मणि । छाद्यते छद्म मन् क्लीबः । छदेरिस्मन् | ४|२|३३| इति ह्रस्वत्वम् । शाठ्ये कैतवे यथा - दुरोदरच्छद्मजितां समीहते नयेन जेतुं जगतीं सुयोधनः । अपदेशे व्याजे यथा - जगाद वदनच्छद्मपद्मपर्यन्तपातिनः । घातिकर्मणि यथा-छद्मस्थान वदन्ति किञ्चन जिना: । अत्र हि छद्मानि घातिकर्माणि ज्ञानावरणीयादीनि तिष्ठन्ति - अत्रेति छद्मस्थ: ।। २६० ॥ छन्नं रह छादितयोः - छाद्यते स्म छन्नम् । णौदान्तशान्त ४।४।७४ | इति साधुः । छादिते वाच्यलिङ्गः । रहसि यथा - अथ प्रच्छन्नपापानां शास्ता वैवश्वतो यमः । छादिते यथा - छन्नोपान्तः
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
जनी स्नुषावनितयोर्जिनोऽर्हबुद्धविष्णुषु ॥ ज्योत्स्ना स्याज्ज्योतिः संयुक्तनिशिचन्द्रातपेऽपि च ॥२६२॥ ज्योत्स्नी पटोली ज्योत्स्नावन्निशोस्तनुर्वपुस्त्वचोः ।।
विरलेऽल्पे कृशे दण्डी, यमे द्वाःस्थसदण्डयोः ॥२६३। परिणतफलद्योतिभिः काननानैः । छिन्नास्यादमृतेत्वरी। छिद्यते स्म छिन्ना । अमृता गुडूची । इत्वरी असती । छिन्न भिन्ने । वाच्यलिङ्गः । यथा-सच्छिन्नबन्धद्रुतयुग्मशून्यम् । जनो लोकेजगद्भदे पृथग्जने । जायते जनः । लोके यथा-दुर्वृत्तेऽप्यकुलीनेऽपि जनो दातारि रज्यते । जगभेदो भूलेकादि सप्तलोकी मध्ये जग्लोकारव्यं जगत् । पृथग्जने यथा-ननाटयञ्जनरञ्जकम् ॥२६१।। जनी स्नषा वनितयोः गौरादित्वाद्डीः । २।४।१९। द्वयोर्यथा-यातेति जन्या न वदत्कुमारी । अत्र हि जनीं वहन्ति जन्याः । जिनोऽर्हद्वद्धविष्णुषु । जयति जिनः जीणशीदी(उ० २६१) इति कित् नः । अर्हति यथा-दशमद्वाररोधेन केशानां सागसामिव । यः समुन्मूलनं चक्रे स वीरः पातु वो जिनः। बुद्धे यथा-सेयॆ मारवधूभिरित्यभिहितो बुद्धो जिनः पातु वः । विष्णौ यथा-जिग्ये दैत्यजनो जिनेन। ज्योत्स्ना स्याज्ज्योतिः संयुक्तनिशिचन्द्रातपेऽपि च । ज्योतींषि सन्त्यस्यां ज्योत्स्ना। तमिस्रार्णवज्योत्स्नाः ।७।२।५२। इति साधुः । ज्योतींषि नक्षत्राणि तत्संयुक्ता निशा निरभ्रेत्यर्थः । तत्र यथा-ज्योत्स्नासु कृत्स्नानि विभान्ति भानि । चन्द्रातपे चन्द्रप्रभायां यथा-नित्यज्योत्स्नाप्रतिहततमोवृत्तिरम्याः प्रदोषाः ॥२६२।। ज्योत्स्नी पटोली ज्योत्स्नावन्निशोः । ज्योत्स्नाऽस्त्यस्यां ज्योत्स्नी । ज्योत्स्नादिभ्योऽण् ।७।२।३४। इति अण् । पटोली ओषधिः । ज्योत्स्नावन्निशि यथा-भूयस्तराणि यदमूनि तमस्विनीषु ज्योत्स्नीषु च प्रविरलानि
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्ड:
(१५५)
दानं मतङ्गजमदे, रक्षणच्छेदशुद्धिषु ।। विश्राणनेऽप्यथ द्युम्नं द्रविणवद्धनौजसोः ॥२६४॥
ततः प्रतोमः । तनुर्वपुस्त्वचोः । विरलेऽल्पे कृशे । तन्यते तनुः । भृमृत्दृत्सरीत्युः (उ० २१६) वपुस्त्वचोस्त्रियाम् । शेषेषु वाच्यलिङ्गः । वपुषि यथा-तनौ ममुस्तत्र न कैटभद्विषस्तपोधनाभ्यागमसंभवा मुदः । त्वचि यथा-तरुतनुभिः कृतवस्त्रसंहतिः। विरले यथा-रराज तन्वी नवरोमराजिः । अल्पे यथा-सुहृदपि न याच्यस्तनुधनः । कृशे यथा-तन्वङ्गी निरपायमध्वनि मुहुः श्रोणीभरं निन्दति । दण्डी यमे द्वा:स्थसदण्डयोः । दण्डोऽस्यास्ति दण्डी । सदण्डे वाच्य लिङ्गः । यमे यथा-दण्डं दण्डीव भूतेषु धारयन् धरणीपतिः । द्वा:स्थे यथा-नन्दिना हरदण्डिना । सदण्डे यथा-व्याप्तं शात्तीकयाष्टोकैः खड्गिभिर्दण्डिभिनुभिः । ।।२६३।। दानं मतङ्गजमदे रक्षणच्छेदशुद्धिषु । विश्राणनेऽपि । दें पालने । दौंच छेदने । दैच् शोधने । डुदांक् दाने वा । अनटि दानम् । मतङ्गजमदे यथा-कटस्थलप्रोषितदानवारिभिः । रक्षणे यथा-भूमण्डलदानशक्ताः । छेदे विश्राणने च यथा गोत्राणां शतकोटिदाननिरतः। शुद्धौ यथा-कृशानुयोगात्कनकस्य दानम् । लवनेऽपि यथा-नामूलं वहिषो दानं कुर्यात्पित्र्येषु कर्मसु । अथ द्युम्नं द्रविणवद्धनौजसोः । दिविमीयते द्युम्नम् । धुसुनिभ्यो माङोडित् इति डित् नः । द्रवति द्रविणम् । द्रुहृवृहि (उ० ८८४) इति इणः। घुम्नद्रविणशब्दौ प्रत्येकं धनौज सोर्वर्तेते-इत्यर्थः । द्युम्नशब्दोरूपेऽपि मंखः । त्रिष्वपि यथाप्रद्युम्नः प्रद्युम्नो विरूपकः खलु विरूपको नियतम् । द्रविणशब्दो धनौजसोः । क्रमेण यथा-द्रविणमापदि भूषणमुत्सवे । उपोढ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
धनं वित्ते गोधने च स्याद्धन्वस्थलचापयोः । धन्वामरौ धन्वी पार्थे छेके ककुभचापिनोः ॥२६५॥ धनुः 'शब्दः पियालद्रौ राशिभेदे धनुष्यपि ।
'धामरश्मौ गृहे देहे, स्थाने जन्मप्रभावयोः ॥२६६॥ बाहुद्रविणः शशास ॥२६४॥ धनं वित्ते गोधने च-धनति धनम् । पुंक्लीबः । वित्ते यथा-यदि भवति धनेन धनी । गोधने यथा-धनमचारयत् केशवः । स्याद्धन्वस्थलचापयोः । धवु गतौ । धन्वति धन्व । उक्षि तक्षि (उ० ९००) इति अन् । क्लीबे स्थले यथा-नीलेषु धन्वसु लुठन्ति नदन्ति दान्ताः । चापे यथा-धुन्वन् धन्व विघट्टया शितशरैर्दानोद्धरान् सिन्धुरान् । धन्वामरौ-पुंसि यथा-धन्वनि तृषित: पुरुषो रश्मिषु तोयाशया पतति । धन्वी पार्थे छेके ककुभचापिनोः। धन्व अस्यास्तीति धन्वी । शिखादित्वादिन् । ७।२।४। छेके चापिनि च वाच्यलिङ्गः । तयोः पार्थे च यथा-धुन्वन्ति धन्विनो गाव: शिरः कस्य न हृद्गताः । ककुभोऽर्जुनवृक्षः ॥२६५॥ धनुः शब्दः पियालद्रौ राशिभेदे धनुष्यपि। धनति धनुः। भृमृन्हत्सरि (उ० ७१६) इति उः । धनुषि क्लीबे । अन्यत्र पुंसि । पियालदू राजादनः । राशिभेदे यथा-स चक्राम धनौ शनिः । धनुषि यथा-धनुमतां ननु बिभ्यति के न वा । धाम रश्मौ गृहे देहे स्थाने जन्मप्रभावयोः। धीयते दधाति वा धाम । मन् । क्लीबे । रश्मौ यथा-उदयति विततोवरश्मिरज्जावहिमरुचौ हिमधाम्नि याति चास्तम् । गृहे यथा-यस्यां कपोलै: कलधौतधामस्तम्भेषु भेजे नवदर्पणश्रीः । देहजन्मप्रभावेषु यथा-आत्मा
१ प्र० शब्दे । २ प्र० धामन् ।
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्डः
(१५७) wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww धाना भृष्टयवेकुरे धन्याके चूर्णसक्तुषु । धेनः समुद्रे धेनी तु नद्यां 'नग्नो विवाससि ।।२६७।। मागधे क्षपणके च, नन्दी गिरिशवेत्रिणि ॥ गर्दभाण्डे वटे न्यूनं होनवच्चोनगा योः ॥२६८।।
धामनिर्धाम हित्वा याति क्षणान्तरात् । स्थाने यथा-ध्वजाग्रधामा ददृशेऽथ शौरिः ।।२६६।। धानाधृष्टयवेङ्करे धन्याके चूर्णसक्तुषु । धीयते धाना । प्याधापनीतिनः (उ० २५८) स्त्रियाम् भ्रष्टयवे चूर्णसक्तुषु च यथा-देहि मे गुडधानाकाः । अङ्कुरे यथानहि सर्षपबीजं सर्षपाकुरमिव जनयति न्यग्रोधधानाम् । धन्याकं कुस्तुंबुरु । धेनः समुद्रे । दधाति धेनः। दिन नग्न (उ० २६८) इति साधुः । धेनी तु नद्याम् । गौरादित्वाद् ङीः (गौरादिभ्यः २।४।१९) नग्नो विवाससि । मागधे क्षपणके च । न वस्ते नग्नः । दिन नग्न (उ० २६८) इति साधुः । न विद्यन्ते नग्नः। श्रियं छन्दांसि वा यस्येति वा नखादित्वात्साधुः (नखादयः ३।२।१२८) विवाससि वाच्यलिङ्गः । तत्र यथामद्यपानरसे मग्नो नग्नः स्वपिति चत्वरे ॥२६७।। मागवे यथायशो गायन्त्येते दिशि दिशि च नग्नास्तव विभो । क्षपणके यथा-नग्नः कमण्डलुकरः । नन्दी गिरिशवेत्रिणि । गर्दभाण्डे चटे । नन्दति नन्दी । ग्रहादित्वाद् णिनिः (ग्रहादिभ्यो णिन् ५।१।५३) पुंसि । गिरिशवेत्रिणि यथा-लतागृहद्वारगतोऽथ नन्दी। गर्दभाण्डो वटश्च वृक्षविशेषः । न्यूनं हीनवच्चोनगीयोः । ऊनण् परिहाणे निपूर्वादचि न्यूनम् । हीयतेस्म हीनम् । सूयत्यादिति क्तस्य नत्वम् । वाच्यलिङ्गौ । द्वयोर्यथा-सूनुरन्यूनवैभवः । नन· १ मु• नया रयाल रितीभिदि । धेनुगेमिात्रके दोग्ध्यां गवि नग्नो०
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१५८) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
wwwwwwwwwwwwwww पर्व प्रस्तावोत्सवयोर्ग्रन्थौ विषुवदादिषु ॥ दर्शप्रतिपत्सन्धौ च तिथिग्रन्थविशेषयोः ॥२६९।। पक्ष्माऽक्षिलोम्नि तन्त्वादिसूक्ष्मांशे कुसुमच्छदे ।
गरुत्किञ्जल्कयोश्चापि पत्री काण्डे खगे द्रुमे ॥२७०॥ महीनमहीनपराक्रमम् ॥२६८॥ पर्व प्रस्तावोत्सवयोर्ग्रन्थौ विषुवदादिषु । दर्शप्रतिपत्सन्धौ च तिथिग्रन्थदिशेषयोः । पृणाति पर्व स्थामदि (उ० ९०४) इति वन् । क्लीबे । प्रस्तावे यथाअपर्वणि मुण्डितं शिरः । उत्सवे यथा-विलोक्य कान्तागमपर्व सर्वतो विलम्बिता दिक्षु कटाक्षमालिका। ग्रन्थौ यथासावक्रनखधारिण्या वेणुकर्कशपर्वया। विषुवदादिषु यथा-तुला संक्रमपर्वणि । दर्शप्रतिपत्सन्धौ यथा-पर्वात्यये सोम इवोष्णदीधितिः। तिथिविशेषोऽष्टमीपूर्णिमादिः। निजकरनिकर समृद्धया धवलय भुवनानि पार्वणशशाङ्क। ग्रन्थविशेषे यथामहाभारतस्यादिपर्व ॥२६९॥ पक्ष्माऽक्षिलोम्नि तन्त्वादिसूक्ष्मांशे कुसुमच्छदे । गरुत्किञ्जल्कयोश्चापि । पच्यते पक्ष्म । सात्मन्नात्मन (उ० ९१६) इति साधुः । अक्षिलोम्नि तन्त्वादि सूक्ष्मांशे च पुंक्लीबः । शेषेषु क्लीबः। अक्षिलोम्नि यथास्थिताः क्षणं पक्ष्मसुताडिताधराः। तन्त्वादिसूक्ष्मांश इतिआदिशब्दाल्लोमादिग्रहः । यथा-निसर्गचित्रोज्ज्वलसूक्ष्मपक्ष्मणा । कुसुमच्छदे पुष्पपत्रे यथा-कुसुमपक्ष्मभिरङ्कितमेकतः । गरुति पक्षे यथा-लक्ष्मीपतिं वीक्ष्य सुवर्णपक्ष्मा। किञ्जल्के केसरे यथा-कुसुमैश्वलसूक्ष्मपक्ष्मभिः कुसुमेषोरिव सायकैरियम् । पत्री काण्डे खगे द्रुमे । रथेऽद्रौ रथिके श्येने । पत्रं पिच्छं दलं पक्षो वाहनं वाऽस्त्यस्य पत्री पुंसि । काण्डे यथा-तेनाभिघातरभसस्पवि.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
रथेऽद्रौ रथिके श्येने, प्रेम तु स्नेहनर्मणोः । ब्रह्मा तु तपसि ज्ञाने, वेदेऽध्यात्मे द्विजे विधौ ।। २७१ ।। ऋत्विग्योगभिदोश्चाथ बुध्नो गिरिशमूलयोः ।
भर्म भारे भृतौ हेम्नि, भानुरंशौ रवौ दिने
॥
( १५९)
२७२ ॥
खगे यथा
कृष्यपत्री वन्यस्य नेत्रविवरे माहिषस्य मुक्तः । इतोऽपि शरणागताः शिखरि पत्रिणः शेरते । शेषेषु यथासपत्रिभिः क्रीडति राजपुत्रः ।। २७० ।। प्रेम तु स्नेहनर्मणोः । प्रीणाति प्रेम । मन् ( उ० ९११ ) इति मन् । प्रियस्य भावो वा पृथ्वादित्वादिमनि प्रियस्थिरिति प्रादेश: । पुंक्लीबः । स्नेहे यथा- प्रेम पश्यति भयान्यपदेऽपि । नर्मणि यथा- विधत्ते मत्तेयं निधुवनविधौ प्रेमकलहम । ब्रह्मा तु तपसि ज्ञाने वेदेऽध्यात्मे द्विजे विधौ । ऋत्विग्योगभिदोश्वाथ बृंहति ब्रह्मा बृंहेर्नोऽच ( उ० ९१३ ) इति मन् । पुंक्लीबः । तपसि यथा- ब्रह्माङ्गभूर्ब्रह्म नियोजितात्मा । ज्ञाने यथा - समीभूतादृष्टिस्त्रिभुवनमपि ब्रह्म मनुते । वेदे यथा - यत्र त्वं ब्रह्म मीमांसा तत्वज्ञो दण्डधारकः । अध्यात्मे यथा- तृणं ब्रह्मविदः स्वर्गः | द्विजे यथा - ब्रह्मघ्ने च सुरापे च वा स्तेने च गुरुतल्पगे । विधौ यथा - ब्रह्माऽप्यन्तं न गच्छति ।। २७१ ।। ऋत्विग् भेदे यथा - यजन्ति ब्रह्माणः । योगभेदे यथा - ब्रह्मा ऐन्द्रोऽथ वैधृतिः । तत्वेऽपि मंखः । यथा - ब्रह्मज्ञानाभ्यसनविधिना योगनिद्रागतस्य । बुध्नो गिरिशमूलयोः । बुध्यते बुध्नः । जीण्शी ( उ० २६१ ) इति कित् नः । गिरिशे यथाअहये ( शेषाय) बुध्नाय नमो नमोऽस्तु गणपतये । मूले यथाबुधनेन बुध्नाति बलिष्टतां तरुः । भर्म भारे भृतौ हेम्नि- भरणं
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (१६०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः wwwwwwwwwwwwwwwww
भिन्नोऽन्यः संगतः फुल्लो दीर्णो भोगी भुजङ्गमे । वैयावृत्यकरे राजि गामण्यां नापितेऽपि च ॥२७३।। मानं प्रमाणे प्रस्थादौ, मानश्चित्तोन्नती ग्रहे ।। मीनो मन्स्ये राशिभेदे, *मृत्स्ना मृत्सा तुवर्यपि ।।२७४।।
भ्रियतेऽनेन वा भर्म । मन् (उ० ९११) इति मन् । क्लीबे । भारे यथा-वस्तस्य वर्म भर्मणे । भृतौ यथा-कर्मणो भवति भर्म सर्वथा। हेम्नि यथा-भाति भर्म परिकर्मकर्मणा । भानुरंशौ रवौ दिने । भाति भानुः । दाभाभ्यां नुः (उ०७८६) पुंसि । अंशौ रवौ च यथा-जगत्यपर्याप्तसहस्त्रभानुना न यन्नियन्तु समभावि भानुना । दिने यथा - कृशानोर्न प्रभा भानौ भानोरत्युदये सति ॥२७२॥ भिन्नोऽन्यः संगतः फुल्लोदीर्णः भिद्यते स्म भिन्नः । वाच्यलिङ्गः। अन्यस्मिन् पृथग्भूते यथाशम्भोभिन्नरसं समाधिसमये नेत्रत्रयं पातु वः । संगते यथा-व्रीडा वक्रितकण्ठनालमवलाकः कैर्न भिन्ना रसैः । फुल्ले यथा-संसृज्यते सरसिजैररुणांशुभिन्नैः । दीर्णे विदारिते यथाभिन्न शंख वलयं परिणेत्रा पर्यरम्भि रभसादचिरोढा । भोगी भुजङ्गमे । वैयावृत्त्यकरे राज्ञि ग्रामण्यां नापितेऽपि च । भोगोऽहिकायोऽस्त्यस्य भोगी । भुङ्क्ते-इत्येवंशीलो वा युजभुज ५-२-५० इति घिनण् । पुंसि । भुजङ्गमे यथा-यस्याबाधितबद्धनीडचटकाश्चक्रुः स्थिति भोगिनः । वैयावृत्यकरः परिचारकः। व्यवहारिक इत्यन्ये तत्र यथा-पुष्पैर्गन्धसमुद्धरैर्विदघते देवार्चनं भोगिनः । राज्ञि यथा-किं तेनैव सहस्वयंन्दलशो याताःस्थ भो भोगिनः । ग्रामणीः प्रधानं पुण्यवानिति यावत् । तत्र वाच्यलिङ्गः । तत्र *मु० मू० वाचंयमेऽर्हति, प्रियालाऽगस्तिः पालाशो मत्स्ना०।
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
द्वितीयः काण्डः (१६१) यानं युग्ये गतौ योनिः, कारणे भगताम्रयोः ॥
रत्नं स्वजातिशेष्ठे स्यान्मणौ राजा तु पार्थिवे ॥२७५।। यथा-भोगिनामप्रतिष्ठन्ते मोगा एव निरन्तरम् । नापिते यथाभोगी नियोगी वपनप्रयोगे ॥२७३।। मानं प्रमाणे प्रस्थादौ । मितिर्मीयतेऽनेन वा मानम् । प्रमाणम् इयत्तापरिच्छेदमात्रम् तत्र यथा-स्थितः पृथिव्या इव मानदण्ड: । प्रमाणं प्रत्यक्षादि इति मंखः । तत्र यथा-मातृमानमितिमेयमयीभिः प्रस्थादौ आदि शब्दादमुलितुलादौ । यथा-न कूट मानानि समानयन्ति । मानश्चित्तोन्नतौ ग्रहे । माननं मानः । चित्तोन्नतौ पुंक्लीबः । तत्र यथा-नान्यस्य गन्धमपि मानभृतः सहन्ते । ग्रहे निर्बन्धे यथा-क: प्रिये सुभगमानिनि मानः। मानो मत्स्ये राशिभेदे । मीड् हिंसायाम। मीनः । जीण् शीदी (उ० २६१) इति कित् नः । मीनः । मत्स्ये यथा-मृगमीनसज्जनानां तृणजलसन्तोषविहितवृत्तीनाम् । राशिभेदे यथा-दिने दिने लब्धरुचिर्विवस्वान् । मीनं च मेषं च वृषं च भुङ्क्ते । मृत्स्ना मृत्सा तुवर्यपि । प्रशस्तामृत् मृत्स्ना । सस्नौ प्रशस्ते । ७-२-१७२ इति स्वार्थे स प्रत्ययः । तुवरी धातुविशेषः । मृत्स्नायां यथा-जाम्बूनदं जगति विश्रुतिमेति मृत्स्ना कृत्स्नाऽपि सा तव रुचा विजितश्रियस्या ॥२७४।। यानं युग्ये गतौ । यात्यनेन यायते वा यानम् । युग्ये वाहने पुंक्लीबः । तत्र यथा-यानाज्जनः परिजनैरवतार्यमाणः । गतौ यथा-तस्मै निवेद्य नृपतेः परलोकयानम् । नृपाणां गुणभेदेऽपि । यथा-यानं समाचरेच्छक्तौ । योनिः कारणे भगताम्रयोः । यौति योनिः । वीयुसुबह्यगिभ्योनिः (उ० ६७७) स्त्रीपुंसलिङ्गः । कारणे यथा-विश्वयोनिस्तिरोदघे । भगे यथा-योनियन्त्रसमुत्पन्नाः सुसूक्ष्मा जन्तुराशयः ।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww निशाकरे प्रभौ शके यक्षक्षत्रिययोरपि ।। रास्नलापर्णी साक्ष्यो, रागो कामिनि रक्तरि ॥२७६।। रोही रोहीतकेऽश्वत्थे, वटे लग्नं तु लज्जिते ।
राशीनामुदये सक्ते, लक्ष्म प्रधानचिन्हयोः ॥२७७॥ ताम्रशुल्वम् । तत्र यथा-योनि तेनैव वेवयेत् । रत्नं स्वजातिश्रेष्ठे स्याद् मणौ । रमतेऽस्मिन् रत्नम् । रमेस्त च (उ० २६४) इति नः । स्चजातिश्रेष्ठे यथा-पुरुषरत्नमलंकरणं भुवः । यदाह जातौ जातौ यदुत्कृष्टं तद्रत्नभिधीयते । मणौ यथाभास्वन्ति रत्नानि महौषधीश्च । राजा तु पार्थिवे । निशाकरे प्रभौ शके यक्षक्ष त्रिययोरपि । राजते राजा। उक्षितक्षि (उ० ९००) इति अन् । पार्थिवनिशाकरयोर्यथा-राजा हरति लोकस्य हृदयं मृदुभिः करैः ।।२७५।। प्रभौ यथा-हे नागराज पृथुमस्य नितम्ब भागं भोगेन वेष्टय दृढं ननु मन्दराद्रेः । शके इन्द्रे यथा-सौधर्मराजस्य रराज वाजी। यक्षे यथा-चिरमनुचरो राजराजस्य दध्यौ । क्षत्रिये यथा-जज्ञिरे राजपुत्राः। रास्नैलापर्णीसपक्षियोः। रसत्यनया रारना। रसेर्वा (उ० २६०) इति नः। द्वे अप्यौषधिभेदौ । रागी कामिनि रक्तरि । रागोऽस्त्यस्य रागी । रञ्जनशीलो वा । युजभुज ५-२-५० । इति घिनण् । अकट घिनोश्च रञ्जः ४-२-५० । इति नलोपः । वाच्यलिङ्गः। कामिनि यथा-अनिमिषमविरामा रागिणां सर्वरात्रं नवनिधुवनलीलाः कौतुकेनाभिवीक्ष्य । रक्तरि यथावासांसि रागीव ररज लोकान् ॥२७६।। रोही रोहीतकेऽश्वत्थे वटे । रोहत्यवश्यं रोही। णिन् चावश्यक ५-४-३६ । इति णिन् । त्रयोऽपि वृक्षाः । लग्नं तु लज्जिते । राशीनामुदये सक्ते ।
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्डः
wwANANA
वनं प्रस्रवणे गेहे प्रवासेऽम्भसि कानने ॥ वस्नं वस्त्रे धने मूल्ये, भृतौ वर्म पुनस्तनौ ॥२७८॥ प्रमाणे सुन्दराकारे वम नेत्रच्छदेऽध्वनि ।। वर्णी पुनश्चित्रकार, लेखके ब्रह्मचारिणि ॥२७९।।
लगतेस्म लग्नम् । लगतिस्म वा क्षुब्धविरब्ध ४-४-७० इति साधुः । लज्जितसक्तयोर्वाच्यलिङ्गः । लज्जिते यथा-भानुभूमिपतिप्रतापविजितो लग्नः समग्नोऽम्बुधौ। राशोनामुदये पुंक्लीबः । तत्र यथा-वसिष्ठदत्तलग्नोऽपि रामः पवजितो बने । सक्ते यथा-कराग्रलग्नाभिनवाथ बाला। लक्ष्म प्रधानचिन्हयोः । लक्ष्यतेऽनेन लक्ष्म मन् क्लीबे । प्रधाने यथा-वीक्ष्यैव तं सूर्यकुलैकलक्ष्म । चिन्हे यथा-क्वाकार्यं शशलक्ष्मणः क्व च कुलम् ।।२७७।। वनं प्रस्रवणे गेहे प्रवासेऽम्भसि कानने । वन्यते वनम् । वर्षादयः क्लीबे इत्यल् । प्रस्रवणे निर्झरे यथा-वनानिशिथिलेषु वहन्ति यत्र । गेहे कानने च यथा-वनानि दहतो वह्नः सखाभवति मारुतः । प्रवासे यथा-आहूतस्याभिषेकाय विसृष्टस्य वनाय च । अम्भसिं यथा-वनमनुसृतं पंकजवनैः । समूहपर्वतयोरपि मंखः । समूहे यथा-पङ्कजवनैरिति पर्वते यथा-वनं याम्यहमप्यद्य यथा जीमूतवाहनः। वस्नं वस्त्रे धने मूल्येभृतौ । वस्यते-आच्छाद्यते वसन्ति अनेनेति वा वस्नम् । प्याधापनि (उ० २५८) इति नः। मूल्यं पटादिभाण्डविक्रयाल्लभ्यम् । तत्र पुंक्लीबः । अन्यत्र क्लीबे । भृतिः कर्मकरादीनां वेतनम् । सर्वेषु यथा-वस्नं न कृत्स्नं लभतेऽल्पपुण्यः । वर्म पुनस्तनौ । प्रमाणे सुन्दराकारे। वृष्यति वर्म । मन् (उ० ८११) इति मन् । क्लीबे । तनुः शरीरम् ॥२७८।। तत्र प्रमाणे च यथा-गज़वर्म
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१६४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
वानं शुष्कफले शुष्के, सीवने गमने कटे । • जलसंप्लुतवातोमिसुरङ्गासौरभेषु च ।।२८०।। वाग्मी पटुबृहस्पत्योजी वाणे हये खगे ।।
विन्नं विचारिते लब्धे, स्थिते वृषा तु वासवे ॥२८१।। किरातेभ्यः शशंसुर्देवदारवः । सुन्दराकारे यथा-वर्मणा विदधती जगज्जयम् । वर्त्म नेत्रच्छदेऽध्वनि । वर्ततेऽनेनास्मिन् वा वर्त्म । मन् (उ० ९११) इति मन् । क्लीबे । नेत्रस्य छदं पक्ष्म(वर्त्म)। तत्र यथा-नेत्रवर्त्मरुधिरारुणं ततः। अध्वनि यथा-पुरस्कृता वर्त्मनि पार्थिवेन । वर्णी पुनश्चित्रकारे लेखके ब्रह्मचारिणि । वर्णो नीलपीतादिरकारादिः ब्रह्मचर्यं वाऽस्यास्तीति वर्णी । वर्णाद्ब्रह्मचारिणि ७-२-६९ इत्यभिधानादन्यत्रापि – इन प्रत्ययः । चित्रकारे लेखके च यथा-वर्ण्यन्ते वर्णिनां वर्णाः । ब्रह्मचारिणि यथा-अथाह वर्णी विदितो महेश्वरः ॥२७९।। वानं शुष्कफले शुष्के सीवने गमने कटे । जलसंप्लव वातोमिसुरङ्गासौरभेषु च। ओवै शोषणे। वायतिस्म वानम् । सूयत्यादीति ४-२-७०। क्तस्य नत्वम् । वेंग् तन्तुसन्ताने वांक् गति गन्धनयोर्वा अनयोर्भावे करणे वा अनट् नवस्वर्थेषु । शुष्के वाच्यलिङ्गः । तत्र शुष्के फले वातोर्मिषु जलसंप्लवे च यथावाने विताने नवगौस्तनीनां वानानि वानर्निपतन्ति वाने । शेषेषु अन्वेष्यम् ॥२८०॥ वाग्मी पटुबृहस्पत्योः। प्रशस्ता वाग् विद्यतेऽस्य वाग्मी । ग्मिन् । ७-२-२५। इति ग्मिन् । पटौ वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-वागेका वाग्मिनः सतः। बृहस्पतौ यथा-अत्र स्याज्जडजिह्वोऽपि वाग्मी विद्यामठे पठन् । वाजी . *प्र० संप्लव ।
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
वृषभे तुरङ्गे पुंसि, शाखी तु द्रुमवेदयोः ।। राजभेदे शिखीत्वग्नौ, वृक्षे केतुग्रहे शरे ॥२८२॥ चूडावति बलीवर्दे, मयूरे कुक्कुटे हये ।।
शीनो मूर्खाजगरयोः, श्येनः शुक्ले पतत्त्रिणि ॥२८३॥ बाणे हये खगे । वाजः पत्रं वेगः पिच्छं वाऽस्त्यस्य वाजी । बाणे हये च यथा-युक्तं चक्रुः सायका वाजितायाः। खगे पक्षिणि यथा-वाजिनो वियति विभ्रममापुः । विन्नं विचारिते लब्धे स्थिते । विदिप विचारणे विद्लुती लाभे विदिच् सत्तायां वा। विद्यतेस्म विन्नं वाच्यलिङ्गः। त्रिष्वपि यथा-अनिविण्णविन्नाः । किल सकलशास्त्रोपनिषदः । वृषा तु वासवे । वृषभे तुरङ्गे पुंसि । वर्षति वृषा लूपूयुवृषि (उ० ९०१) इति किदन् । चचुषु अर्थेषु पुमान् वात्स्यायनप्रसिद्धः। वासवे यथा-वृषेव सीतां तदवग्रहक्षताम् ॥२८१।। शेषेषु यथा-वृषानिषेकं कुरुते रतान्ते । शाखी तु द्रुमवेदयोः । राजभेदे । शाखाः सन्त्यस्य शाखी। शिखादिभ्य इन् । ७-२-४ । द्रुमे यथा-नाभाजिकेवलमभाजि गजेन शाखी । वेदे यथा-पठन्ति शाखां वटवः स्वशाखिनः । राजभेदे यथा-संख्ये सशाखी विशिखैर्निजध्ने । शिखी त्वग्नौ वृक्षे केतुग्रहे शरे। चूडावति बलीव मयूरे कुकुटे हये। शिखाऽस्त्यस्य शिखी । शिखादित्वादिन् (७-२-४) चूडावति वाच्यलिङ्गः । शेषेषु पुंसि । अग्नौ यथा-स्पर्शमुष्णमुचितं दधच्छिखी यद्दाह हविरद्भुतं न तत् । वृक्षे यथा-आखवः शिखिमूलानि खनन्ति नखरैः खरैः । केतुग्रहे यथा-आख्याति संख्यं शिखिनः समुद्गमः । ॥२८२।। चूडावति यथा-जटी मुण्डी शिखी वापि मुच्यते नात्र संशयः । मयूरे यथा-शिखिनां बहभारेषु केशान् । कुकुटे यथा
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१६६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :
स्वप्नः स्वापे सुप्तज्ञाने, स्थानं स्थित्यवकाशयोः || सादृश्ये सन्निवेशे च स्नानं स्नानीय आप्लवे ॥ २८४ ॥
शिखिकुलकूजितसुभगे प्रभातसमये प्रभुः समुत्थाय शेषेषु यथाआकर्ण्य शिखिनां घोषम् । शीनो मूर्खाजगरयोः । शीते शीनः । जीणशीदी ( उ० २६१ ) इति कितु नः । मूर्खे वाच्यलिङ्गः । श्येनः शुक्ले पतत्त्रिणि । श्यायते श्येनः । श्याकठि ( उ०२८२ ) इति इनः । शुक्ले गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा जलनिधिनव फेनश्येनमेनं शजस्ते । पतत्त्रिणि यथा - श्येनपक्षपरिधूसेरालकाः ॥२८३।। स्वप्नः स्वापे सुप्तज्ञाने । स्वपनं स्वप्नः । जि स्वपि ५ -३ - ८५ इति नः । स्वापे यथा - स्वप्न जागरणातीतं पदमाहुर्मनीषिणः । सुप्तस्य ज्ञानं बोधो दर्शनं वा तत्र यथास्वप्नेऽपि सा दुर्लभा । स्थानं स्थित्यवकाशयोः । सादृश्ये सन्निवेशे व । स्थितिः स्थीयतेऽनेन वाऽस्मिन् वा स्थानम् । स्थितौ यथासतेषु स्थानमवाप शोकः । अवकाशे यथा - दत्तस्थानः समुद्रेण समो ब्राह्मणदत्तभूः । सादृश्ये यथा - स्थविरोऽयं पितृस्थानः । सन्निवेशे यथा-उत्सन्नविषयग्रामाः स्थानादुच्चलित द्विजाः । आश्रयप्रदेशमात्रालीढादिगीत विषययोग्यप्रसङ्गेष्वपि मखः । आश्रये यथास्थान भ्रष्टा न शोभन्ते । प्रदेशमात्रे यथा - कियन्ति भवती स्थानानि रक्षिष्यति | आलीढादौ यथा - स्थानान्यालीढवैशाखप्रत्यालिढानि मण्डलम् । समपादं च । गीत विषये यथा-स्थानप्रदायित्वमिवोपगन्तुम् । योग्ये यथा - स्थानमेतदुचितस्य वस्तुनः । प्रसङ्गे यथा-दर्भाणां स्थाने शरैरास्तरितव्यम् । स्नानं स्नानीय आप्लवे । ष्णांक् शौचे । भावे करणे वा अनटि स्नानम् । स्नायतेऽनेन स्नानीयं चूर्णम | तत्र यथा - स्नानैर्धूपैर्नित्यमारा
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१६७)
स्त्यानं स्यात्स्निग्व आलस्ये, प्रतिध्वानघनत्वयोः ।। सादी तुरङ्गमारोहे, निषादिरथिनोरपि ।।२८५।। स्वामी प्रभौ गुहे सून, पुष्पे सूना पुनः सुता ॥
अधोजिह्वा वधस्थानं, सूनुः पुत्रेऽनुजे रवौ ॥२८६॥ धयेच्छिवम् । आप्लवेऽभिषवे यथा-लोकः प्रयागवासी कूपे स्नानं समाचरति ॥२८४।। स्त्यानं स्यात्स्निग्ध आलस्ये प्रतिध्वानघनत्वयोः । स्त्यायतिस्म स्त्यानम् । क्ते "व्यञ्जनान्तस्था ४-२-७१ इति तस्य नत्वम् । स्त्यायते वाऽनट् । स्निग्धे वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-वक्त्रं तन्व्याः स्तवकितमिदं स्त्यानकस्तूरिकाभिः । घनत्वे काठिन्ये यथा-स्त्यानावनद्धघनशोणितशोणपाणिः । सादीतुरङ्गमारोहे निषादिरथिनोरपि ॥ सीदति सादी ग्रहादित्वाण्णिन् । निषादी गजारोहः। रथी रथारोहः । त्रिष्वपि यथा-विवादः सादिनां जज्ञे ।।२८५॥ स्वामी प्रभौ गुहे । स्वमस्यास्ति स्वामी। स्वामिन्नीशे । ७-२-४९ । मिन् । प्रभौ वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-जनतीते मुदितमनसा नित्यं सुस्वामिना कृतानन्दा। सूनं पुष्पे सुनोति सूनम् । सोरू च (उ० २६३) इति नः । सूयतेस्म वा क्ते सूयत्यादीति तस्य नत्वम् । यथातस्यातसीसूनसमानभासः । पुष्पितेऽपि तत्र तु वाच्यलिङ्गः । सूना पुनः सुता। अधोजिह्वा वधस्थानम् । सुतायां यथा-सूनाः स्युः न्यू नपुण्यानाम् । अधोजिह्वा जिह्वातलम् । तत्र यथासूनाविधोच्छ्वासकासापनोदः। वधस्थाने यथा-पञ्चसूना गृहस्थस्य स्वर्ग तेन न गच्छति । सूनुः पुत्रेऽनुजे रवौ। सूयते सूनुः । सुवःकित् इति नुः । पुत्रे यथा-दिलीपसूनुर्मणिशकरोद्भवः प्रयुक्तसंस्कार इवाधिकं बभौ । अनुजे यथा-अनुस्मृताखण्डलसूनुविक्रमः । .
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१६८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :
हनुः कपोलावयवे, मरणामययोरपि ।। हरिद्रायामायुधे च, हली कृषकसीरिणोः ॥ २८७ ॥ कल्पो विकल्पे कल्पद्रौ संवर्ते ब्रह्मवासरे ॥ शास्त्रे न्याये विधौ कूपो गर्तेऽन्धौ गुणवृक्षके ॥ २८८ ॥
1
रवौ यथा - सूनुना धूनि ध्वान्ते ॥ २८६ ॥ हनुः कपोलावयवे मरणामयोरपि । हरिद्रायामायुधे च । हन्यते हनुः । कृहनेस्तुक्नुको ( उ० ७९१ ) इतिनुक् । बाहुलकान्नलोपः । कपोलावयवे स्त्रीपुंसः । हरिद्रायां स्त्रियाम् । अन्यत्र पुंसि । कपोलावयवे यथा - वसन्तकालो हनुमानिवागतः । शेषेषु अन्वेष्यम् । हली कृषकसीरिणोः । हलमस्त्यस्य हली । कृषके कुटुम्बिनि यथा - कवलैर्गोरसान्नानां हलिनो बलिनः खलु । सीरिणि बलभद्रे यथा - हलिनो नीलवाससः ।। २८७।। अथ पान्ताः । कल्पो विकल्पे कल्पद्रौ सम्वर्ते ब्रह्मवासरे । शास्त्रे न्याये विधौ । कल्पनं कल्प्यतेऽसावनेन वा कल्पः । विकल्पे यथा-अनल्प कल्पाकुलितं मनो मे । कल्पद्रौ यथाधुन्वन्कल्पद्रुम किसलयान्यंशुकानीव वातैः । संवर्ते प्रलये यथाकल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनम् । ब्रह्मवासरे यथा - नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि । शास्त्रे शास्त्रविशेषे वेदाङ्गे यथा - शिक्षा कल्पो व्याकरणं छन्दोज्योतिर्निरुक्तयः । न्याये यथा - स एष प्रथमः कल्पः । विधौ यथा - कल्पवित्कल्पयामास बन्यामिवास्य संविधौ । कूपो गर्तेऽन्धौ गुणवृक्षके ।। २८८ || मृन्माने कूपके । कूयते कूप: । युसुकुरु ( उ० २९७ ) इति प ऊत्वं च । अन्धौ स्त्रीपुंसः । अन्यत्र पुंसि । गर्ते यथा - एतन्मूषिक कूपनिर्गतमहामृत्स्नाकुलं वैरिणाम । अन्धौ उपादाने यथा - पयः कुग्रामकूपेऽपि तावन्मात्रं भविष्यति । गुणवृक्षे प्रवहणस्तम्भे
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(१६९) warorammmmmmmmaram
मृन्माने कूपके क्षेपो, गर्वे लङ्घननिन्दयोः ॥ बिलम्बे रणहेलासु, गोपौ भूपालवल्लवौ ॥२८९॥ ग्रामोघगोष्ठाधिकृतौ, गोपी गोपालसुन्दरी । शारिवा रक्तिका तल्पम शय्याकलत्रयोः ॥२९०।।
यथा-नौः कूपबद्धैव तरङ्गनुन्ना तत्रैव संयाति चलाचलत्वम् । मृन्माने काचभाण्डे यथा-कूपे सुरूपे क्षिप गन्धतैलम् । कूपके विदारके नद्यादिपुलिनस्थक्षुद्रगर्ते यथा-सरांस्यनम्भांसि कूपकानि ॥२८८।। क्षेपो गर्वे लङ्घननिन्दयोः । विलम्बे रणहेलासु । क्षिप्यतेऽनेन क्षेपणं वा क्षेपः । षट्ष्वर्थेषु । गर्वे यथा-क्षेपेण चक्षुर्न जने क्षिपन्ति । लङ्घने विलम्बे च यथा-हनमान् जलधि क्षेपमक्षेपेण चकार सः। निन्दायामवज्ञायां यथा-आत्मश्लाघां परक्षेपं न काङ्क्षन्ति विचक्षणाः। ईरणे प्रेरणे यथा-कुन्दक्षेपानुगमधुकरश्रीमुषामात्मबिम्बम्। हेलायां यथा-भ्रूक्षेपैः कनकस्य दीपकपिशा विश्राणिता राशयः । गोपी भूपालवल्लवो। ग्रामौघगोष्ठाधिकृतौ । गां पाति गोपः । भूपाले गोष्टाधिकृते च यथा-गोपे सति त्वयि भयं कथमश्नुते गौः । वल्लवे गोपाले यथा-बर्हेणेव स्फुरति रचना गोपवेषस्य विष्णोः ॥२८ ।। ग्रामौघाधिकृते ग्रामवृन्दपतौ यथा-कुलानिश्रेणयो गोपाः शिल्पिनो वणिजस्तथा-पातर्यपि यथा-कलमगोपवधून मृगव्रजम् । गोपी गोपालसुन्दरी। शारिवा रक्तिका। गोपालसुन्दर्या यथा-गोप्यैवं गदित: सलेशमवताद् गोष्ठे हरिर्वश्विरम् । शारिवा ओषधिः। रक्तिका गुञ्जा। तल्पमट्टे शय्याकलत्रयोः । तल्पते तल्पम् । भापाचणि (उ० २९६) इति पः । शय्यायां पुंक्लीबः । अन्यत्र क्लीबे । अट्टः दुर्गादिप्राकारोपरि युद्धस्थानम् । रणमण्डपेइत्येके । अट्टे कलत्रे च यथा-यत्राधिरूढगुरुतल्पमतिग्मरश्मि
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१७०)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
त्रपा लज्जाकुलटयोनपु सीसकरङ्गयोः । तापः संतापे कृच्छे च तापी तु सरिदन्तरे ॥२९१॥ दर्पो मृगमदे गर्वे, पुष्पं विकास आर्तवे ।
धनदस्य विमाने च, कुसुमे नेत्ररुज्यपि ॥२९२॥ भ्रष्टप्रभं दुरितराशिरिव प्रचक्रे । शय्यायां यथा-आस्तीर्ण तल्परचिता वसवः क्षणेन वेश्याजनः कृतनवप्रतिकर्मकाम्यः । वेश्मन उपरितनमण्डपिकायामपि यथा-विशीर्णतल्पो गृहसन्निवेशः ॥२९०।। त्रपा लज्जाकुलटयोः । त्रपणं त्रपयति वा त्रपा लज्जायां यथा-हतेऽपि भारे बृहतस्त्रपाभरादुवाह दुःखेन भृशानतं शिरः । कुलटायां यथा-न तृप्यति त्रपा पुंसाम् । त्रपु सीसकरङ्गयोः । त्रपते वपु भ्रमृतृत्सरि (उ० ७६१) इति उः। क्लीबे । रङ्गं वङ्गम्। द्वयोर्यथा-कनकभूषणसंग्रहणोचितो यदि मणिस्त्रपुणि प्रतिबध्यते । तापः सन्तापे कृच्छे च । तपनं तापयति वा तापः । सन्तापे यथा-तस्यास्तापमहं नृशंसकथयाम्येणीदशस्ते कथम् । कुच्छे यथा-भवतापाभितप्तानां त्वमेवशरणं प्रभो। तापी तु सरिदन्तरे गौरादित्वाद् डीः। सरिदन्तरे नदीभेदे यथातापीनेयं नियतमथवा तानि तीराणि नास्याः ।।२९१।। दर्पो मृगमदे गर्थे । दृप्यति अनेन दर्पणं वा दर्पः । मृगमदे यथादर्पस्य गन्धेन ससर्प सर्पः । गर्वे यथा-विनोदमिच्छन्नथ दर्पजन्मनः। पुष्पं विकास आर्तवे। धनदस्य विमाने च कुसुमे नेत्ररुज्यपि । पुष्पणं पुष्पति वा पुष्पम् । विश्वस्य दोपाविव पुष्पवन्तौं । अत्र हि पुष्पं विकासो विद्यते ययोस्तौ चन्द्रार्की । आर्तवे रजसि कुसुमे च यथा-लतां पुष्पवती स्पृष्ट्वा कृतस्नाना जलाशये। धनदस्य विमाने यथा-धनदसौधमिव पुष्पालंकृतम् । नेत्ररुजि
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
m
anorrenhanwar
द्वितीयः काण्डः (१७१)
wwmariwwwwwwwwwwwwwww बाष्प ऊष्माऽक्षिजलयो, रूपं तु श्लोकशब्दयोः । पशावाकारे सौन्दर्ये, नाणके नाटकादिके ॥२९३।। ग्रन्थावृत्तौ स्वभावे च, रेपः क्रूरे विगर्हिते । रोपौ रोपणेषू रोणं, रन्ध्र लेपस्तु लेपने ॥२९४॥
यथा-पुष्पघ्न मिदमौषधम् ।।२९२।। बाष्प ऊष्माऽक्षिजलयोः । बाधते बाष्पः। शादि वाधि खनिहनेः ष च (उ० २९९) इति पः। पुंक्लीबः । द्वयोर्यथा-चिरविरहनं मुञ्चतो बाष्पमुष्णम् । रूपं तु लोकशब्दयोः । पशावाकारे सौन्दर्ये नाणके नाटकादिके ग्रन्थावृत्तौ स्वभावे च । रूप्यते रूपयति वा रूपम् । नवष्वर्थेषु । श्लोको वृत्तम् । तत्र यथा-रूपकं गाथको जगौ। शब्दे यथादारूपाणां भवति विधिना रूपमेकं चतुर्णाम् । पशौ पशुविशेषे सौन्दर्ये च यथा-क्रूराकारमपि रूपसम्पन्नम् । आकारे यथामनुष्यरूपेण मृगाश्चरन्ति। नाणके-यथा तदपि साम्प्रतमाहर रूपकम्। नाटकादौ यथा-रूपं पुनातु जनितारिचमूविमर्शमुवृत्तदैत्यवध निर्वहणं हरेर्वः ।।२९३।। ग्रन्थावृत्तौ यथा-अयुग्मैः सम्पठेद्रूपैः । स्वभावे यथा-तदतद्रूपिणो भावास्तदतद्रूपहेतुजाः । रेप: क्रूरे विगर्हिते। रीयते रेपः । पम्पाशिल्पादयः (उ० ३००) इति साधुः । वाच्यलिङ्गः । रोपौ रोपणेषु । रोपणं रोपयति वा रोपः । रोपणे इषौ च यथा-उत्पाद्यरोपै रिपुराजकानि रोपं पुनर्यः कुरुते जिगीषुः । रोपं रन्ध्र । यथा-कोपेन रोपान्निरगाद्भुजङ्गः। लेपस्तु लेपने। अशने च सुधायां च । लेपनं लिप्यतेऽनेन वा लेपः। लेपने यथा-स्तनान्तरे चन्दनपंकलेपः। अशने भोजने यथा-लेपं विलेप्याविलपन्करोति । सुधायां मत्कोले यथालेपैर्विलिप्तं सदनं नृपस्य । मत्क्रियायामपि मंखः यथा-लेपकर्म
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१७२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
अशने च सुधायां च, वपा विवरमेदसोः । शष्पं तु प्रतिमाहीनतायां बालतृणेऽपि च ॥२९५।। शापः शपथ आक्रोशे शिष्यं स्रुवे क्रियोचिते । स्वापो निद्रायां रुग्भेदे, शयनाज्ञानमात्रयोः ॥२९६।। गुम्फो दोभूषणे दृब्धौ, रेफोऽवद्यरवर्णयोः ॥
शर्फ खुरे गवादीनां, मूले विटपिनामपि ॥२९७॥ रचिते यदि दाढर्य स्यात्तु कालपरिणामवशेन । प्रत्युप्तेव च वज्रलेपघटिते वान्तर्निरवातेव चेत्यादौ मृत्क्रियत्वोपचारात् न हि तस्या हृदा पच्छाया मृत्क्रियत्वम् सम्भवत्यत एवोपचारः ॥२९४॥ वपा विवरमेदसोः। उप्यते वपा भिदादित्वात्साधुः । द्वयोर्यथा-एते वपा निवसनादिव जातगर्वा धूर्ता वपां समरभूमिगता वदन्ति । शम्पं तु प्रतिभाहीनतायां बालतृणेऽपि च । शीयते शिष्यम् । शदि वाधि (उ० २९९) इति पो दस्य षत्वं च । पुंक्लीबः । बालतृणे यथा-शष्पैरर्धावलीडै: श्रमविततमुखभ्रंशिभिः । कीर्णवर्मा ॥२९५।। शाप: शपथ आक्रोशे । शपनं शापः । शपथे यथा-त्वत्पादस्पर्शनं शापो मम देवात्र वस्तुनि । आक्रोशे वाक्यारुष्ये यथा-शापेनास्तंगमितमहिमा वर्षभोग्येन भर्तुः । शिष्पं स्तुवे क्रियोचिते। शिनष्टि शिष्पम् । पम्पाशिल्येति साधुः। वो होमोपकरणम् । क्रियोचितः क्रियायोग्यः । तत्र वाच्यलिङ्गः। स्वापो निद्रायां रुग्भेदे शयनाज्ञानमात्रयोः । स्वपनम् स्वपित्यनेन वा स्वापः । शयनमत्र स्रस्तरादौ संवेशनमात्रम् । निद्राशयनयोर्यथा-रोगमार्गश्रमौ मुक्त्वा स्वापश्च सकलां निशाम् । रुग्भेदः प्रसूतिभेदः । अज्ञानमात्रे यथा-स्वापेन पापानि समाचरन्ति ॥२९६॥ अथ फान्ताः। गुम्फो दोभूषणे दृब्धौ ।
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय काण्डः
(१७३)
शिफा मातरि मांस्यां च, जटायां च सरित्यपि । 'कम्बिवंशलतादयोः कम्बुवलयशङ्खयोः ॥२९८॥ गजे शम्बूके 'कर्चुरे ग्रीवायां नलकेऽपि च । जम्बर्मेरुतरङ्गिण्यां द्वीपवृक्षविशेषयोः ।।२९९।।
गुम्फति अनेन गुम्फनं वा गुम्फः । दोभूषणे यथा-गुम्फगुम्फितदोर्लतः। दृब्धौ सन्दर्भ यथा-गुम्फवलेशमुपासितुं कृतधियां कस्तत्र काले क्रमः। रेफोऽवद्यरवर्णयोः । रीव्र स्रवणे । रीयते रेफः। रीशीभ्यां फः (उ० ३१४)। र एव वा रेफः । रादेफः । ७-२-१५७ । इति स्वार्थे एफः । अवयं गद्यम् । द्वयोर्यथा-रेफैईि रेफैः कमलेक्षणा क्षता। शर्फ खुरे गवादीनां मूले विटपिनामपि । श्यति शायते श्यायते शफः । शफ कफ (उ० ३१६) इति साधुः । पुंक्लीबः । द्वयोर्यथा-पशव इव शफौघैः पादपाः क्ष्मां खनन्ति ॥२९७।। शिफा मातरि मांस्यां च जटायाञ्च सरित्यपि । श्यति शिफा शफ कफ इति साधुः । चतुष्वर्थेषु । अथ बान्ताः । कम्बिवंशलतादयोः। काम्यते कम्बिः । छविच्छिवि (उ० ७०६) इति साधुः। स्त्रियाम् । दर्वी दारुहस्तः । द्वयोर्यथा - कम्बिचुम्बितकरः पुरो नरः । कम्बुवलयशङ्खयोः । गजे शम्बूके कर्चुरे ग्रीवायां नलकेऽपि च । काम्यते कम्बुः । कम्यमिभ्यां बूः (उ० ७९९) षट्ष्वर्थेषु । शङ्ख पुंक्लीबः। शेषेषु पुंसि । वलये यथा-शङ्खकम्बुरुचिरीकृतबाहुः । शके यथा-कम्बु कम्ब्याः क्षणं कण्ठे कुरु कण्ठार्तिमुद्धर । शङ्खः समुद्रजः । शम्बूकोम्बुमात्रजः । जम्बूमरुतरङ्गिण्यां
१ शोफ औषधिभेदे स्याद्रुक कृते त्वग्विवर्धने । कम्बि०। २ कब्बू रे।
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१७४)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
डिम्ब एरण्डभययोविप्लवे प्लीह्निपुप्फुसे । बिम्बं तु प्रतिबिम्बे स्यान्मण्डले बिम्बिकाफले ॥३००। शम्बः पवौ लोहकाञ्च्यां, स्तम्ब आलानगुल्मयोः ।
ब्रीह्यादीनां प्रकाण्डे च, कुम्भो वेश्यापतौ घटे ॥३०१।। द्वीपवृक्षविशेषयोः । जायतेऽस्यां जम्बूः । कमिजनिभ्यां बूः (उ० ८४७) स्त्रियाम् । मेरुतरङ्गिण्यां यथा-जाम्बूनदं जगति विश्रुतिमेति मृत्स्ना नृत्स्नाऽपि सा तव रुचा विजितश्रियस्याः । तज्जाम्वद्रवभवास्य सुधाविधाम्बुर्जम्बूः सरिद्वहति सीमनि कम्बुकण्ठि । द्वीपविशेषे यथा-यन्मौलिरत्नमुदितासि स एष जम्बूद्वीपस्त्वदर्थं मिलितैर्युवभिर्विभाति । वृक्षविशेषे यथा-जम्बू. कुञ्जप्रतिहतरयं तोयमादाय गच्छेः ॥२९९।। डिम्ब एरण्डभययोविप्लवे प्लीह्निपुप्फुसे। डेयते डिम्बः । डीनीबन्धि (उ० ३२५) इति डिम्बः । पञ्चस्वर्थेषु पुंक्लीबः । भयं भीतिः विप्लवे डमरः । अनयोर्यथा-डिम्बानि बिवं हरतां हरेर्वः । प्लीहा पुप्फुसश्व शरीरावयवविशेषौ । तयोर्यथा-स्वा, कारं कालखण्डोपदेशः क्रोष्टाडिम्ब व्यष्वणद् व्यस्वनच्च । बिम्बं तु प्रतिबिम्बे स्यान्मण्डले बिम्बिकाफले। बध्नाति बिम्बम् । डीनीबन्धि इति डिंबः। प्रतिबिम्बे मण्डले च पुंक्लीबः । प्रतिबिम्बे यथा-बालं विहाय जलसंस्थितमिन्दुबिम्बमन्यः क इच्छति जनः सहसाग्रहीतुम् । मण्डले यथा-निमग्नं रविबिम्बताम्रघटिकायन्त्रेण वारां निधौ। बिम्बिकाफले यथा-तरुणि येन तवाधरपाटलं दशति बिम्बफलं शुकशावकः ॥३००॥ शम्बः पवौ लोहकाञ्च्याम् । शाम्यति शम्बः । शम्यमेणिद्वा (उ० ३१८) इति षः। पविरशनिः । लोहकाञ्चीसुसलाद्यग्रस्थो
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(१७५)
द्विपाङ्गे राक्षसे राशौ कुम्भं त्रिवृतिगुग्गुलौ । कुंभ्युखायां पाटलायां, वारिपां च कट्वफले ॥३०२॥
लोहमण्डलकः। पवौ यथा-अनाकलितमाहन्ति शम्बत्वत्तः परोऽत्र कः लोहकाञ्च्यां यथा-शम्बाकृत इव क्षेत्रे बीजमाशु प्ररोहति । अत्र शंबाकृत इति दारुकाण्डाग्रस्थितलोहमण्डलचूर्णीकृते इत्यर्थः । श्रेयोऽन्वितेऽपि । तदा तु शमस्यास्तीति शंबः । कंशंभ्याम् ७-२-१८ । इति वः। स्तंब आलानगुल्मयोः। व्रीह्यादीनां प्रकाण्डे च । स्तभ्नाति स्तंबः। तुंबस्तंबादयः । (उ० ३२०) इति साधुः । आलाने यथा-स्तंबेरमः परिणिनंसुरसावुपैति । अत्र स्तंबे आलाने रमते इति स्तंबेरमः । गुल्मे यथा - कदंबलंबी रोलंबी निम्बस्तंबं न चुंबति । ब्रीह्यादिप्रकाण्डे यथा-अमी पृथुस्तंबभृतः पिशङ्गतां गता विपाके न फलस्य शालयः । अथ भान्ताः । कुंभो वेश्यापतौ घटे । द्विपाङ्गे राक्षसे राशौ। कायति कुंभः । काकुसिभ्यां कुंभः। (उ० ३३७) घटे स्त्रीपुंसः । वेश्यापतौ यथाकुंभस्तम्भित शंभलीभुजलत: पानोत्सवे नृत्यति । घटे यथाशक्ता हि कूपमपि शोषयितुं न कुंभाः। कुंभोद्भवेन पुनरंबुधयोऽपि पीताः । द्विपाङ्गे गजशिरः । पिण्डे यथा-वक्षोजाविभकुंभविभ्रमहरौ। राक्षसे यथा - कुंभकर्णसुतौ कुंभनिकुंभौ दंभपण्डितौ। राशौ यथा-समस्तु वृषकुंभयोः । कुंभ त्रिवृतिगुग्गुलौ । त्रिवृतनिश्रोत्रौषधिः । गुग्गुलुर्महिषाक्ष: । क्लीबे। कुंभ्युखायां पाटलायां वारिपऱ्यां च कट्वफले । उखा स्थाली । पाटला पुष्पतरुः । वारिपर्णी फंगानाम शाकः । कट्वफल:
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwwwwwwwwwwwwwwwww
(१७६) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
wwwwwwwwwwwwwwwwww गर्भः कुक्षौ शिशौ सन्धौ, भ्रूणे पनसकण्टके । मध्येऽग्नावपवरके, जम्भः स्याद्दानवान्तरे ॥३०३॥ दन्तभोजनयोरंशे हनौ जम्बीरतणयोः । जृम्भा जृम्भणे विकासे, डिम्भो वैधेयबालयोः ।।३०४।।
सोमवल्काख्यो वृक्षः ॥३०२।। गर्भः कुक्षौ शिशौ सन्धौ भ्रूणे पनसकण्टके । मध्येऽग्नावपवरके । गिरति गर्भः । गृहरमि (उ० ३२७) इति भः । कुक्षौ यथा-लोक एष तिमिरोलवणवेष्टितो गर्भवास इव वर्तते निशि । शिशौ बोलके मध्ये च यथा-अम्भोजगभरुचिराथ विदभ्रसुभ्रूस्तं गर्भरूपमपि रूपजितं त्रिलोकम् । अत्र हि प्रशस्तो गर्भो गर्भरूपम् । सन्धौ दशरूपकोक्ते यथा-मुखं प्रतिमुखं गर्भाशर्मनिर्वहणान्यमी। भ्रूणे उदरस्थे जन्तौ यथा-गर्भोऽभवद् भूधरराजपत्न्याः । अग्नौ यथा-शशाम न शमीगर्भः । अपवरके यथा-संचरन् सौधगर्भेषु । जंभः स्याद् दानवान्तरे । दन्तभोजनयोरंशे हनौ जंबीरसूणयोः। जंभतेऽसावनेन वा जंभः। जायते वा। गृहरमि इति भः । सप्तस्वर्थेषु । जंबीरे पुंक्लीबः । अन्यत्र पुंसि । दानवान्तरे यथा-जंभारातीभकुंभोद्भवमिव दघत: सान्द्रसिन्दूररेणुम् ॥३०३॥ दन्ते हनौ अंशे च यथा-अहिपतिभुजजंभस्तंभसंरंभधीरः । भोजने यथा-सज्जभसज्जंभवती क्षणेन । जंबीरो वृक्षः । तूणा भत्रा ज़म्भा जृम्भणे विकासे । जृम्भणं ज़म्भा त्रिलिङ्गः। जृम्भणं वदनप्रसारणम् । तत्र यथाजृम्भाविदारितमुखस्य परिस्फुरन्ती को हर्तुमिच्छति हरेः परिभूयदंष्ट्राम् । प्रसराङ्गमोदनयोरपि । तयोविकासे यथा - उद्दामोत्कलिकाञ्चिपाण्डुररुचं प्रारब्धजृम्भां क्षणात् । डिम्भो
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१७७)
दम्भः कल्के कैतवे च, 'नाभिः क्षत्रप्रधानयोः । चक्रमध्ये मृगमदे, प्राण्यङ्गे मुख्यराजि' च ॥३०५।। निभः स्यात्सदृशे व्याजे, दम्भो वैणवदण्ड के ।
रम्भा त्रिदशभामिन्यां, कदल्यां च विभुः प्रभौ ।।३०६।। वैधेयबालयोः । डिंभयति डिंभः । वैधेयो मूर्खः । बालः शिशुः । द्वयोर्यथा-कृतमुखवाद्यविकाराः। क्रीडन्ति सुनिर्भरं डिभाः(डिंभगा:) ॥३०४॥ दंभः कल्के केतवे च । दभ्नोति दभनं वा दंभः । कल्क: पापम् । कैतवं छछ । द्वयोर्यपा-सुप्रयुक्तस्य दंभस्य ब्रह्माऽप्यन्तं न गच्छति । नाभिः क्षत्रप्रधानयोः । चक्रमध्ये मृगमदे प्राण्यङ्गे मुरव्यराजि च । नह्यते नाभिः । नहेर्भ च (उ० ६२१) इति णिदिः। छत्रियमुख्यराजयोः पुंसि । प्रधाने चक्रमध्ये मृगमदे च स्त्रियाम् । प्राण्यङ्गे स्त्रीपुंसः । क्षत्रं क्षत्रियविशेषः। चक्रमध्यं चक्रपिण्डिका। मुख्यराट द्वादशराजमण्डलमध्यवर्ती विजिगीषुः । तेषु त्रिषु यथा-प्रयुक्तवेगा: सहसा सनाभयो रथाः समानं रथिनश्च सस्रुः । प्रधाने यथामेरु गिरीणां निगदन्ति नाभिम्। मृगमदे यथा-निर्नाभिकौशेयमुपात्तबाणमभ्यङ्गने पथ्यमलंचकार । अत्र निर्नाभिकौशेयमिति नाभ्या मृगमदेन कौशेयेन च रहितमभ्यङ्गने पथ्यमलंचकारेत्यर्थः। नाभौ कौशेयमिति नाभीकौशेयमिति न व्याख्या। अभ्यङ्गने पथ्ये प्राण्यङ्गोद्भबानां द्रव्याणां निषिद्धत्वात् । प्राण्यङ्गे यथानाभिप्रविष्टाभरणप्रभेण । हस्तेन तस्थाववलम्ब्यवासः ॥३०५।। निभः स्यात्सदृशे व्याजे । निभाति मिभः । सदृशे वाच्यलिङ्गः ।
१ मु० दर्भो ग्रन्थे कुशेऽपि च । दृग्भूः पवौ भास्करे नाभिः । २ प्र० राज्ञि च
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१७८)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
-
-
व्यापके शङ्करे नित्ये, शम्भुब्रह्माहतोः शिवे ।
शुभो योगे शुभं *भद्रे, स्तम्भः स्थूणाङ्गजाड्ययोः ।।३०७।। व्याजे पुंक्लीबः । सदृशे यथा-मुक्ताभानुकपालशुक्तिषु जटावल्लीषु मल्लीनिभाः। व्याजे यथा-कालकूटस्त्वया चक्रे कालकूटनिभात्प्रभो। रंभो वैणवदण्डके। रमतेऽनेन रंभः। गृहरमि (उ० ३२७) इति भः । रभते वा। यथा-अमुष्य सन्तापमुखामहिम्ना तृष्णाप्रशाम्येद्रजसा सहैव । श्रीमन्महाहंसनिषेवितत्वाददः सरोम्भो न रोचते मे । अत्र सरो रेफसाहितांम्भो (सहिताम्भो) मह्यं रोचते रंभ इत्यर्थः। अदः दकाररहितः । दंभस्तु न रोचते-इत्यर्थः। रंभा त्रिदशभामिन्यां कदल्यां च । द्वयोर्यथा – रंभारंभादलाय॑जतुविरहतां (प्र० विहरतां)हारदानेन हाराः । विभुः प्रभौ व्यापके शङ्करे नित्ये। विभवति विभुः । शंसं स्वयं विप्राद् भुवो डुः । ५-२-८४ । इति डित् उ: । शंकरे पुंसि । शेषेषु वाच्यलिङ्गः ॥३०६॥ प्रभौ व्यापके नित्ये च यथा-अप्यनारम्भमाणस्य विभोरुत्पादिताः पदैः । व्रजन्ति गुणतामर्थाः। शब्दा इव विहायसः । शंकरे यथा-कमपरमवशनं न विप्रकुर्युविभुमपि तं यदमी स्पृशन्ति भावाः । शम्भुब्रह्माहतोः शिवे । शं सुखं तत्र भवति शुंभुः । शंसं स्वयम् ५-२-८४ । इति डुः । पुंसि । ब्रह्मणि शिवे च यथा-त्रैलोक्यनगरारंभमूलस्तंभाय शंभवे । अर्हति जिने यथा-शंभुः सप्तपदार्थभङ्गि*मु० मू० शुभं भद्रे शुभा कान्तीच्छयोर्मता ॥ स्तम्भोऽङ्गजाड्ये स्थूणायां सभा द्यतसमहयोः । गोष्टयां सभ्येषु शालायां स्वभूर्विष्णौ विद्यावपि ॥ स्तेभ: स्यात्सामविच्छेदे हेलने स्थम्भनेपि च । आमोऽपक्वे रोगभेदे रोगे चेमसमिद्भिदि ॥ कामे वसन्ते काष्ठे स्यादुमो नगरघट्टयोः ।।
उमा० ।
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोय: काण्ड:
(१७९)
AAAAAAAAAAAA
armananwww.m
सभा सभ्येषु शालायां, गोष्ठ्यां द्यूतसमूहयोः । स्वभूर्विष्णौ विधावामोऽपक्वे रुग्भेदरोगयोः ॥३०८।। उमा गौर्यां हरिद्रायां, कीर्तिकान्त्यतसीष्वपि । । ऊर्मिः पीडा जवोत्कण्ठाभङ्गप्रकाशवीचिषु ॥३०९।।
घटनामासूत्रयञ् ज़म्भते । शुभो योगे। शोभते शुभः । नाम्युपान्त्य ५-१-५४ । इति कः । यथा-सिद्ध : माध्यः शुभ: शुक्ल: । अजेपि मंखः । कस्याच्छुभापचितिबद्धधृतिस्त्वदन्यः । शुभं भद्रे । यथा-हरत्यघं संप्रति हेतुरिष्यतः शुभस्य पूर्वाचरितैः कृतं शुभैः । स्तंभ: स्थूणांगजाड्ययोः । स्तम्नाति रतंभन वा स्तंभः। द्वयोर्यथा-स्तंभं महान्तमुचितं सहसा मुमोच दानं ददावतितरां सरसाग्रहस्तः ॥३०७।। सभा सभ्येषु शालायां गोष्ठयां द्यूतसमूहयोः । सन्यते सभा। सनेर्डित् (उ० ३३०) इति भः। सभ्येषु यथा-सभायां न प्रवेष्टव्यं वक्तव्यं वा समञ्जसम् । शाला मन्दिरं तत्र यथा-व्यद्योतिष्ट सभावेद्यां गोष्ठयां स हृदयैः सह । आसनबन्धे यथा-सभामौषीन्महीपतिः। द्यूते यथा-सभायां तादृश्यां नरपतिशतैरक्षकितवैः समभ्याकीर्णायाम् । समूहे यथा-(प्र० प्रसभोद्धृता सरभसा सभां जयत्) प्रसभोद्धृतासुरसभोऽसभाजयत । स्वभूर्विष्णौ विधौ । स्वस्माद् भवति स्वभूः । क्विप् । पुंसि । द्वयोर्यथा-देयात्स्वभूभूतिमनिन्दितां वः। अथ मान्ताः । आमोऽपक्वे रुग्भेदरोगयोः । आमयति आमः अपक्वे वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-आमगोरस सम्पृक्त द्विदलं पुष्पितौदनम् । रुग्भेदे यथा-स्वेद्यमामज्वरं प्राज्ञः कोऽम्भसा परिषिञ्चति । रोगमात्रे यथा-आम निकामं प्रवदन्ति कामम् ॥३०८।। उमा गौर्यां हरिद्रायां कीर्तिकान्त्यतसीष्वपि । अवति
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१८०) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
वस्त्रसंकोचलेखायां, क्रमः कल्पांहि-शक्तिषु ।
परिपाट्यां क्षमः शक्त, हिते युक्त क्षमावति ॥३१०॥ उमा । अवेह स्वश्च वेति मो मव्यवोति ऊटो हस्वत्वं च । गौर्यां यथा-उमामुखं तु प्रतिपद्यलोला । हरिद्रायाम अतस्यां च यथासमन्तादौ मीनैः पिहितपथमत्युच्चविटपैः । कीर्तिकान्त्योर्यथासोमालङ्कृतविग्रहो वृषगतिः श्रीशंकरः सर्वदा । ऊर्मिः पीडाजवोत्कण्ठाभङ्ग-प्रकाशवीचिषु । वस्त्र संकोचलेखायाम् । इत्ति ऊर्मिः । अर्तेरुर्च (उ० ७३६) इति मिः। सप्तस्वर्थेषु स्त्रीपुंसः । पीडोत्कण्ठयोर्यथा-कुसुमकार्मुककर्मकृतोमिभिर्न लभते निशिशर्ममृगेक्षणा। जवो वेग: वीचि: कल्लोलः। तयोर्यथाअश्वाप्यधुर्वसुमतीमतिरोचमानाः तूर्णं पयोधय इवोर्मिभिरापतन्तः। भङ्गो विच्छित्तिः भङ्गे प्रकाशे वस्त्रसंकोचे लेखायां च यथावातनिर्मितवस्त्रोमिनर्मपात्रं बभूव सा ॥३०९॥ क्रमः कल्पांहिशक्तिषु । परिपाट्याम् । क्रामन्ति अनेन क्रमः । कल्पो न्यायः शास्त्रं वा । न्याये यथा-कोऽयं क्रमो यत्परिहृत्य दक्षतां, प्रयाति विक्लव्यमनुत्तरं भवान् । शास्त्रे यथा-क्रममधीते। अंही चरणे यथा-क्रमपरिमिताभूमिर्विष्णोर्न गौर्न च लाङ्गलम् । शक्तौ यथा-राज्ये पुण्यैकसंसाध्ये किमर्थ क्रमसम्भ्रमम् । परिपाट्यां यथा-प्रचक्रमे वक्तुमनुज्झितक्रमः । परम्परा पादविक्षेपानन्तर्यपदसन्धिष्वपि मंखः । परम्परायां यथा-न श्री: कुलक्रमायाता शासने लिखितापि वा । पादविक्षेपे यथा-न चित्रमुच्चैः श्रवसः पदक्रमम् । आनन्तर्ये यथा-क्रमेण निस्तीर्य च दोहदव्यथाम् । पदसन्धौ यथा-नारुद्धः (द्रः) क्रमपाठकः । क्षमः शक्ते हिते युक्ते क्षमावति । क्षमते क्षमः। वाच्यलिङ्गः । शक्ते यथा-सर्वोपकार
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्डः
(१८१)
क्षमा क्षान्तौ क्षितौ कामं, बाढेऽनुमितिरेतसोः । कामः स्मरेच्छाकाम्येषु क्षुमा *स्यान्नीलिकातसी ।।३११॥ कृमिः क्रिमिश्व लाक्षायां, कोटे क्षेमस्तु मङ्गले ।
लब्धरक्षणे मोक्षे च, क्षेमोमा धनहर्यपि ॥३१२॥ क्षममाश्रमं ते। हिते यथा-त्वत्पादपद्मप्रणतिः क्षमं परम् । क्षमायुक्ते यथा-न समयपरिरक्षणं क्षमं ते। क्षमावति सहिष्णौ यथा-परीषहक्षमो भिक्षुः ॥३१०॥ क्षमा क्षान्तौ क्षितौ । क्षमते क्षमणं वा क्षमा द्वयोर्यथा-व्यासः क्षमाभृतां श्रेष्ठो वन्द्यः स हिमवानिव । कामं बाढेऽनुमितिरेतसोः । कामयते कामम् । वाढे भृशे यथा-कामं कामं कुसुमधनुषोप्यावहन्ती सुशोके । लोकेऽनुमतौ यथा-कामं क्षाम्यतु यः क्षमी । अनुमितौ अव्ययमिति केचित् । रेतसि यथा-न शीघ्रकामः किल कामिनीप्रियः । कामः स्मरेच्छाकाम्येषु । कामयते कामनं काम्यतेऽसाविति वा वा कामः । इच्छायां पुंक्लीबः । स्मरे यथा-दृष्टिप्रपातं परिहृत्य तस्य कामः पुरः शुक्रमिव प्रयाणे । इच्छायां काम्ये इन्द्रियभोग्ये च यथा-न यातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । क्षुमा स्यान्नी (ना)लिकातसी । क्षौति अनया क्षुमा । क्षुहिभ्यां वा (उ० ३४१) इति कित् मः । द्वेऽपि ओषधी। अतस्यां यथा-क्षोमं रागादनिभृतकरेष्वाक्षिपत्सु प्रियेषु । अत्र हि क्षुमाया विकारः क्षौमम् ।।३११॥ कृमिः क्रिमिश्व लाक्षायां कीटे । करोति कृमिः। कृभूभ्यां कित् (उ० ६९०) इति मिः । क्रामति-इति कृमिः । कमितमि (उ० १०७) इति इप्रत्ययोऽकारस्येत्वं च । पुल्लीङ्गः । लाक्षायां यथा-केवल: कृमिरक्तोऽयम् । कोटे यथा-कर्दमेऽपि कृमिः । स्थास्नुः कल्पं जीवितुमिच्छति ।
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१८२)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
क्षौमं स्यादतसीवस्त्रे दुकूलेट्टालकेऽपि च । खर्म क्षौमे पौरुषे च गमोऽध्वद्यूतभेदयोः ॥३१३।। सहपाठेऽप्यथ ग्रामो, वृन्दे शब्दादिपूर्वकः ।
खड्गादौ संवसथे च, गुल्मः सैन्योपरक्षणे ॥३१४।। रामः काममुदंवराक्रिमिरसौ सर्वं विधत्तां पुनः । रोगेऽपि मंखः । पितघ्नं कफनाशनं कृमिहरम् । क्षेमस्तु मङ्गले । लब्धरक्षणे मोक्षे च । क्षयत्यनेन अशुभं क्षेमः । अत्तीरि इति मः । पुंवलीवः। मङ्गले यथा-क्षेमं भद्रकलिङ्गशैलतनया तीरे लतावेश्मिनाम् । लब्धरक्षणे यथा - युवाभ्यामभिनिवृत्तयोगक्षेमस्य वज्रिणः । मोक्षे यथा-क्षेमं काङ्क्षति भिक्षवः । क्षेमोमा धनहर्यपि । उभा गोरी। धनहरी औषधभेदः ॥३१२।। क्षौमं स्यादतसीवस्त्रे दुकूलेट्टालकेऽपि च । क्षुमाया विकारः क्षौमम् । सूयते वा । रुक्मग्रीष्म इति साधुः । पुंक्लीबः । अतसीवस्त्रे दुकूले च यथाक्षौममाकुलतरावचकर्ष क्रान्तपल्लवमभीष्टतमेन । अट्टालके यथाक्षौमाः क्षमन्ते दृढयन्त्रघातम् । खमं क्षौमे पौरुषे च । खनति खर्म । रुक्मग्रीष्म (उ० ६४६) इति साधुः द्वयोर्यथा-खर्माभावो नीचसेवकेषु न परिधानेषु । गमोऽध्वद्यूतभेदयोः । सहपाठेऽपि । गम्यतेऽस्मिन्ननेन वा गमः । सर्वेषु यथा-आगमशास्त्रमिवानेकगमं दुर्गमं नगरम् ॥३१३॥ अथ ग्रामो वृन्दे शब्दादिपूर्वकः । खड्गादौ संवसथे च । ग्रस्यते ग्रामः । ग्रसिहाक्भ्यां ग्राजिहौ च (उ० ३३९) इति मः । शब्दादिपूर्वको ग्रामशब्दो वृन्दिसमूहे वर्त्तते । आदिशब्दात् विषयास्त्रभूतेन्द्रियगुणादिग्रहः । तत्र संवसथे च यथा-उत्सन्नविषयग्रामास्थानादुचलितद्विजाः । षड्गादौ यथा-स्फुटीभवद् ग्रामविशेषमूर्च्छनाम । गुल्मः सैन्योपरक्षणे ।
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(१८३)
रक्सैन्यघट्टभेदेषु, स्तम्बे गुल्मी पटौकसौ । आमलक्येलयोर्वन्यामथ घर्मो निदाघवत् ॥३१५।। स्वेदाम्भस्यातपे ग्रीष्मोण्मणोर्जाल्मस्तु पामरे ।
असमीक्ष्यकारिणि च जामिः स्वसृकुलस्त्रियोः ॥३१६।। रुक्सैन्यघट्टभेदेषु स्तम्बे । गुप्यतेऽनेन गुल्मः । रुक्मग्रीष्म इति साधुः । 'क्लीबः । सैन्योपरक्षणम्-रक्षास्थानकम् । तत्र यथागुल्मोऽपि जाल्मेन नतेन निर्ममे ॥३१४॥ रुग्भेद उदर्योव्याधिः । तत्र यथा-दहन्नप्यग्निना तुन्दं गुल्मिभिः पूज्यते भिषक् । सेनाभेदे यथा-न जाल्मो गृल्मान्तः प्रविशति भयाघ्रातहृदयः । घट्टभेदे (शुल्क) शुक्लस्थानभेदे यथा-ममापि नाम रावणस्य रक्षापेक्षाणि गुल्मकस्थानानि । स्तम्बो लताप्रतानवृक्षादिसमूहः। तत्र यथा-तृणगुल्मवनस्पतनी । गुल्मी पटौकसि । आमलक्येलयोर्वन्याम् । गौरित्वादुडी: । पटौको गुणलयनी तत्र यथागुल्मी न वल्मीकमहीषु कार्या । आमलकी एला च वृक्षौ । वनी हस्वं वनम्। यथ धर्मो निदाघवत् । स्वेदांभस्यातपे ग्रीष्मोष्मणोः । घरति धर्मः । अत्तीरि इति मः। निदह्यन्तेऽनेन निदाघः । व्यञ्जनाद् घन ।५-३-१३२ । न्यङ्कद्गमेघादयः ।४-१-११२। इति साधुः । धर्म उष्मणे उष्णे पुंक्लीबौ-अन्यत्र पुंसि । निदाघो ग्रीष्मे पुंक्लीबोऽन्यत्र पुंसि ।।३१५॥ स्वेदाम्भसि यथा – अधर्मधर्मोदकबिन्दुमौक्तिकैरलंचकारास्य वधूरहस्करः । स निदाघवंगमिव मातरिश्वना । आतपे यथा-विरचयसि च यान्तं मूर्ध्नि धर्म: कठोरः । बहलनिदाघग्लपितैः । ग्रीष्मे यथा- धर्मः प्रियावेषमिवोपदेष्टुम् । स्मरसंजीवनम् औषधं निदाघे । ऊष्मणि उष्णे यथा-धर्मा
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१८४)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
जिह्मः कुटिले मन्दे च, जिगं तगरपादपे । तोक्मं कर्णमले तोक्मः, स्याद्धरिते हरिद्यवे ॥३१७।। दमः स्यात्कर्दमे दण्डे, दमने दमथेऽपि च ।
दस्मस्तु हव्यवाहे स्याद् यजमाने मलिम्लुचे ॥३१८॥ शोस्तस्य चोन्तर्द्विगुणघनघृणानिघ्ननिर्विघ्नवृत्तेः । निदाघधामानमिवाधिदीधितिम् । जाल्मस्तु पामरे । असमीक्ष्यकारिणि च । जलति जाल्मः । रुक्म ग्रीष्म (उ० ३४६) इति साधुः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-दम्भस्य स्फुरितं विदन्नपि जनो जाल्मो गुणानीहते । जामिः स्वसृकुलस्त्रियोः। जमू अदने । जमति विरुद्धमिति जामिः । कमि वमि जमि (उ० ६१८) इति णिदिः । स्त्रियाम् । द्वयोर्यथा-जामयोर्यानि गेहानि शपन्त्यप्रतिपूजिताः । तानि कृत्याहतानीव विनश्यन्ति क्षणादपि ।।३१६।। जिह्म (प्र० जिम्हः) कुटिले मन्दे च । जहाति मार्दवं होयते वा जिह्मः । ग्रसिहांक्भ्यां ग्राजिहौ च (उ० ५३९) इति मः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-परस्य मर्माविधमुष्णता निजं द्विजिह्वतादोषमजिह्म गामिभिः । जिह्यं तगरपादपे। बाहुलकात् क्लीबे । तोक्मं कर्णमले। तूयते तोक्मम् । रुक्मग्रीष्म इति साधुः । तोक्मः स्याद्धरिते हरिद्यवे । हरितं हरिन्मानं तत्र वाच्यलिङ्गः। हरिद्यवे पुक्लीबः । यन्मखः । त्रिषु तोक्म हरिन्मात्रे न स्त्रियाम्। हरिते यवे । हरिते यथा-ब्रह्मवर्चसकामस्य तोक्मास्तु समिधः स्मृताः। हदिद्यवे यथा-क्लीबात्क्रीणति तोक्मानि ॥३१७।। दमः स्यात्कर्दमे दण्डे दमने दमथेऽपि च । दाम्यत्यनेन दमनं वा दमः । कर्दमे यथा-वर्षात्यये याति शमं दमौघः । दण्डश्चतुपायः। बमनं तर्णकादीनाम् । दमथ उपशमः। दण्डदमथयोर्यथा
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्डः
धर्मो यमोपमापुण्यस्वभावाचारधन्वसु ।
सत्सङ्गेऽहत्यहिंसादौ न्यायोपनिषदोरपि ॥३१९॥ स दमेनेन्द्रियाणीव विजिग्ये रिपुभूपतीन् । दमने यथा-दम मदकलादीनां वर्णयन्ति न वर्णिनः । दस्मस्तु हव्यवाहे स्याद्यजमाने मलिम्लुचे । दस्यत्यनेन दस्मः विलि भिलि इति मः । हव्यवाहोऽग्निः । यजमानः सत्री। मलिम्लुचश्चौर: धर्मो यमोपमापुण्यस्वभावाचारधन्वसु । सत्सङ्गेऽर्हत्यहिंसादौ न्यायोपनिषदोरपि । धरति धर्मः । अतिरि (उ० ३३८) इति मः । स्वभावे पुंक्लीबः। अन्यत्र पुंसि वैजयन्ती तु धर्मो स्त्रीसुकृते साम्ये स्वभावे नानुसोमपे । न्यायाचारयमाशास्वित्याह । यमे यथाधर्मः संचिन्त्य कर्माणि गतीर्भिन्नाः प्रयच्छति । उपमायां साम्ये यथा-विभिन्नशङ्खः कलुषीभवन्मुहुर्मदेन दन्तीव मनुष्यधर्मणः । पुण्ये यथा-धर्मात्मजो धर्मनिबन्धिनीनां प्रसूतिमेनः प्रणुदां श्रुतीनाम् । स्वभावे यथा-विषयेषु विनाशधर्मिषु त्रिदिवस्थेष्वपि निःस्पृहोऽभवत् । आचारे यथा-संक्रुध्यसि मृषा किं त्वं दिदृहूं मां मृगेक्षणे। ईक्षितव्यं परस्त्रीभ्यः स्वधर्मो रक्षसामयम् । धन्वनि धनुषि यथा-स गुणेनापि धर्मेण मृगाणां मर्म विध्यते । सत्सङ्गे सज्जनसङ्गमे यथा-विनीतो धर्ममर्हति । अर्हति पञ्चदशे तीर्थकरे यथा - धर्मः प्रणतसौधर्मपतिप्रभृतिवासवः । अहिंसादौ यथा-न हिंस्यात्सर्वभूतानीत्येष धर्मः सनातनः । न्याये यथा-दशधर्म न जानन्ति धृतराष्ट्रनिवोध तान् । मत्तः प्रमत्त उन्मत्तः शान्तः क्रुद्धो बुभुक्षितः। त्वरमाण (श्च) भीरुश्च लुब्धः कामी च ते दश। उपनिषदि यथा-एष (प्र० एक) त्रयीधर्मश्चतुर्णा वर्णानामाश्रमाणां च स्वधर्मस्थापनादौपकरिकः
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१८६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :
धर्म दानादिके नेमस्त्वर्धे प्राकारगतयोः । raat केतवे काले, नेमिः कुपत्रिकाप्रवेः || ३२०|| तिनिशोऽरिष्टनेमिश्व, पद्म व्यूहे निधावहौ । संख्याब्जयोः पद्ममिभबिन्दौ ब्राह्मी तु भारती ।। ३२१||
।। ३१९।। धर्मं दानादिके । दानादिकं पुण्यस्योपायो दानयागादिः । तत्र क्लीबे यथा - तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् । नेमस्त्वर्धे प्राकारगर्तयोः । अवधौ कैतवे काले । नीयते नेमः | अतिरिस्तु ( उ० ३३८ ) इति मः । अर्द्ध वाच्यलिङ्गः । तत्र यथामैनें मे नृपपरिदृढै ( वृद्धै ) भूपतिलकः । नेमिः कूपत्रिकाप्रधेः । तिनिशोऽरिष्टनेमिव । नीयते नेमिः । नीसावृयुशू ( उ० ३८७ ) इति मिः । कूपत्रिकायां प्रधौ च स्त्रियाम् । तिनिशेऽरिष्टनेमौ च पुंसि । कूपत्रिका कूपस्योपरि रज्ज्वादि बन्धनार्थं त्र्यसं दारु । तत्र यथा - विभाव्यतेऽग्रे कूपोऽसौ नेमिचीत्कारसूचितः । प्रविश्वधारा तत्र यथा - नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण ।। ३२० ।। तिनिशो वृक्षभेदः । अरिष्टनेमिर्द्वाविंशस्तीर्थकरः । तत्र यथा - नेमिः कल्पतरुः सतामविकलं देयात्तदग्र्यं फलम् । पद्म व्यूहे निधावहौ । संख्याब्जयोः । पद्यते पद्म: । अतिरि इति मः । संख्यायामब्जे च पुंक्लीबः । अन्यत्र पुंसि । व्यूहे यथा - पद्मनैव च व्यूहेन निविशते सदा स्वयम् । निर्धिनिधिभेदः । तत्र यथा—महापद्मश्च पद्मश्च शङ्खो मकरकच्छपौ । अहिरहिविशेषस्तत्र यथा - कर्कोट : कोटिकृत्वः प्रणमति पुरतस्तक्षके देहि चक्षुः । पद्मः सद्म प्रयातु । संख्याविशेषे यथा - पद्मसंख्याह या यस्य । अब्जे यथा - चन्द्रं गतापद्मगुणान्नभुङ्क्ते पद्माश्रिता चान्द्रमसीमभिख्याम् । लक्ष्म्यामपि तत्र स्त्रियाम् । तत्र यथा- पद्मा
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
शाकभेद: 'पगडी हञ्जिका सोमवल्लरी | ब्रह्मशक्ति मस्तु स्याद्भ्रमणे वारिनिर्गमे ॥ ३२२॥ भ्रान्तौ कुन्दाख्ययन्त्रे च भीमो घोरे वृकोदरे । हरेऽम्लवेतसे चाथ भीष्मो गाङ्गेयरुद्रयोः || ३२३ ।।
(१८७ )
पद्मातपत्रेण भेजे साम्राज्यदीक्षितम् । पद्ममिभबिन्दौ । गजस्य चत्वारिंशद्वर्षदेशीयस्य गात्रे शोणा बिन्दव उत्पद्यन्ते । तत्र पद्म शब्दो वर्तते । सर इव गजगात्रं पद्मपात्रं बभूव । ब्राह्मी तु भारती शाकभेदः पङ्कगडी हञ्जिका सोमवल्लरी | ब्रह्मशक्तिः । ब्रह्मण इयं ब्राह्मी । तस्येदम् । ६ । ३ । १६० । इत्यणि ब्रह्मणः । ७।४।५७। इत्यन्त्यस्वरादिलोपः । भारत्यां यथा-येषां त्वद्वदनावलोकनविद्यौ नब्राह्मिजिह्मं मनः । पङ्कगंडी हिञ्जिका सोमवल्लरी च । तिस्रोऽप्योषधयः । ब्रह्मशक्तिर्मातृभित्तत्र यथा - ब्राह्मी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा । भ्रमस्तु स्याद् भ्रमणे वारिनिर्गमे भ्रान्तौ कुन्दाख्ययन्त्रे च । भ्रमणं भ्रमत्यनेन वा भ्रमः । भ्रमणे वारिनिर्गमे च यथा - भ्रमागतैरम्बुधिरम्बुराशि: ।। ३२२ ॥ भ्रान्तिरतस्मिंस्तद्ग्रहः । मूच्र्छा च । अतस्मिंस्तद्रग्रहे यथा - शीतांशुकोटिभ्रमं बिभ्राणैरुदपादिराहु भुवने भूयात् सुभिक्षोत्सवः । मुच्र्छायां मोहे स्त्रीपुंसः । तत्र यथा - यष्टीपरुषकं हन्ति रक्तपित्तानलभ्रमम् । कुन्दाख्ययन्त्रे यथा - आरोप्य चक्रभ्रममुष्णतेजाः । छत्रेपि मंख: । यथा - शुशुभे शारदो राजा सिता भ्रभ्रमसंगमात् । भीमो घोरे वृकोदरे । हरेऽम्लवेतसे च । बिभ्यत्यस्मादिति भीमः । भियः षोऽन्तश्च वा ( उ० ३४४ ) इति किन्म: । घोरे भयानके वाच्यलिङ्गः ।
१ प्र० गण्डी । २ मु. मू० भाम क्रोधे रुचौ रवौ । भीमो० ।
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
। (१८८) अनेकार्थसंग्रह स्टीकः
राक्षसे भीषणे *भौमोऽङ्गारके नरकासुरे । यमः कालयमजयोरहिंसादिषु पञ्चसु ॥३२४॥ संयमे यमने ध्वाक्षे, यामौ प्रहरसंयमौ ।
रमः कान्ते रक्ताशोके, मन्भथे च रमा श्रियाम् ।।३२५॥ तत्र यथा-भीमकान्त पगुणैः स बभूवोपजीविनाम् । वृकोदरे यथा-उत्तं सयिष्यति कचांस्तव देवि भीमः । हरे रुद्रे यथासंध्याताण्डवडम्बरं विदधतो भीमस्य चण्डभ्रमेः । अम्लवेतसो वृक्षः। अथ भीष्मो गाङ्गेयरुद्रयोः । राक्षसे भीषणे । बिभ्यत्यस्मादिति भीष्मः। भियः षोन्तश्च वा (उ० ३४४) इति किन्मः। गाङ्गेये यथा-धुन्वन् धनुः कस्य रणे न कुर्यान्मनो भय कप्रवणं स भीष्मः । रुद्रराक्षसयोर्यथा-श्रीभीष्मपादप्रणयी स भीष्मः।।३२३॥ भीषणे वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-भीष्मग्रीष्मर्तुसन्तापशून्यरथ्या. न्तरस्थयोः । भोमोऽङ्गारके नरकासुरे । भूमेरपत्यं भौमः शिवाद्यण । अङ्गारके यथा-भौमदिनमभिदधत्यथवा । भृशमप्रशस्तमपि मङ्गलं जनाः। नरकासुरे यथा-त्वयि भौमं गते जेतुमरौत्सीत्स पुरीमिमाम् । यमः कालयमजयोरहिंसादिषु पञ्चसु संयमे यमने ध्वार्छ । यच्छति यमः । अच् यमनं वा न वा क्वपा ५।३।४८ । इत्यल् काले यथा-यम: स्वैरी वैरी तदपि न हितं कर्म विहितम् । यमजो यमलजातः । तत्र वाच्यलिङ्गः सुतो लक्ष्मणशत्रुघ्नौ सुमित्रा सुषुवे यमौ । अहिंसादिषु यथाअहिंसासूनृतास्तेयब्रह्माकिञ्चनता यमाः ॥३२४।। संयमे यथानियमो यमश्च नियतं यतिं यथा-यमने यथा-कृत्वा प्राणयमं योगी । अत्र हि प्राणस्य वायोर्यमनं नियन्त्रणमित्यर्थः । ध्वाक्षे * भूमि: क्षितौ स्थानमात्रे । भौमो०।
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्डः
(१८९)
AAAAAAAAAAANAAN
रश्मिणिप्रग्रहयो, रामः श्यामे हलायुधे । - पशुभेदे सिते चारौ, राबवे रेणुकासुते ।।३२६॥
काके यथा-यमोऽपि हन्यते घूकैः । यामौ प्रहरसंयमौ । याति यामः। अति रि इति मः यम्यतेऽनेन वा । प्रहरे यथा-संक्षिप्येरन् क्षण इव कथं दीर्घयामास्त्रियामाः। संयमे यथा-यामः काममपाकरोति कलुषम् । रमः कान्ते रक्ताशोके मन्मथे च । रमयति रमते वा रमः । कान्तो भर्ता। त्रिष्वपि यथा-रमो रमयते मनः रमा श्रियाम् । यथा पार्वती परमेश्वरौ । अत्र हि पार्वतीपः शम्भुः । रमेश्वरो विष्णुरित्यपि व्याख्यानम् ॥३२५।। रश्मि णिप्रग्रहयोः। अश्नुते रश्मिः। अशोरश्चादेः इति मिः । घृणिः किरणस्तत्र पुंसि । प्रग्रहो रज्जु सूत्र स्त्रियाम् । घृणौ यथा-रसात्मकस्योडुपतेश्च रश्मयः। प्रग्रहे यथा-सयत्नसूतायतरश्मिभुग्नग्रीवान्तसंसक्तयुगैः सुरङ्गैः। रामः श्यामे हलायुधे । पशुभेदे सिते चारौ राघवे रेणुकासुते । रमते रामः। वा ज्वलादि ५-१-६२ इति णः। श्यामे सिते चारौ च गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । श्यामे यथा-रामेण निहतं दृष्ट्वा वने परशुना मृगम् । स्वकीयं निन्दति व्याधो विश्वकर्माणमर्जुनम् । अत्र हि रामेण श्यामेन परस्य अन्यस्य शुना सारमेयेण निहतं मृगं दृष्ट्वा स्वकोयमर्जुनं धवलं विश्वकर्माणं श्वानं व्याधो इत्यर्थः । विगतं श्वकर्मसारमेयकर्म यस्यासौ विश्वकर्मा तं विश्वकर्माणम् । हलायुधे यथा-ओष्टेन रामो रामौष्टबिम्बचुम्बनचञ्चुना। पशुभेदे शरभेदे यथा-रामसेविताप्यसीता। सिते शुभ्रे यथा-प्रकटितरामाम्भोदः कौशिकवान् सपदि लक्ष्मणानन्दो। सुखापनयनहेतोरयमवतीर्णः शरत्समयः। चारौ मनोशे यथा
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१९०) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
रामं तु वास्तुके कुष्ठे, रामा हिङ्गुलिनीस्त्रियोः । रुक्मं लोहे सुवर्णे च, रुमा स्याल्लवणाकरे ॥३२७।। सुग्रीवपत्न्यां लक्ष्मीः, श्रीशोभासंपत्प्रियङ्गुषु । वमिर्धान्तेऽनले वामः, कामे सव्ये पयोधरे ।।३२८।।
रामो निजगुण रामः । राघवे यथा- रामेण प्रियजीवितेन नु कृतं प्रेम्णः प्रियेनोचितम् । रेणुकासुते भार्गवे यथा-अवकाशं किलोदवान् रामायाभ्यर्थितो ददो। ।।३२६।। रामं तु वास्तुके कुष्ठे। वास्तुकं शाकविशेषः । कुष्ठम् ओषधभेदः । रामा हिङ्गलिनीत्रियोः। हिङ्गलिनो ओषधिभेदः । स्त्रियां यथासत्यं मनोरमा रामाः । रुक्म लोहे सुवर्णे च । रोचति रुक्मम् । रुक्म ग्रीष्म (उ० ३४६) इनि साधुः । सुवर्णे यथा-अधिरुक्ममन्दिरगवाक्षमुल्लसस्सदृशो रराजमुरजि दिदृक्षया । रुमा स्याल्लवणाकरे । सुग्रीवपत्न्याम् । रौति रुमा। विलिभिलि (उ० ३४०) ति कित् मः । लवणाकरे यथा-रुमाभूमौ सर्व पतितमिह जायते लवणम् ॥३२७।। लक्ष्मीः श्रीशोभासंपप्रियङ्गषु । लक्ष्यतेऽनया लक्ष्मीः । लक्षेर्मोन्तश्च (उ० ७१५) इति ईः। श्रियां यथाशय्यामाजिङ्ग्यनीतं वपुरलसलसद्बाहुलक्ष्भ्याः पुनातु । शोभायां यथा-मलिनमपि हिमांशोर्लक्ष्म लक्ष्मीं तनोति । सम्पदि समृद्धौ यथा-लक्ष्मी तृणाय मन्यन्ते तद्भरेण नमन्ति च । प्रिय ङ्गर्लता। वमिन्तेिनले । वमनं वम्यते वा वमिः । पदि पठि (उ०६०७) . इति इः। वान्ते वमने स्त्रियाम् । अनले वह्नौ पुंसि द्वयोर्यथावमौ संजातायां भवति वमिना स्वेदकरणम् । वामः कामे सव्ये पयोधरे उमानाथे प्रतिकूले चारौ । वाति वामः। अति रि इति मः। सव्ये प्रतिक्ले चारौ च वाच्यलिङ्गः। कामे
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
उमानाथे प्रतिकले, चारौ वामा तु योषिति । वामी शृगाल्यां करभीरासभोवडवासु च ॥३२९।। शमी द्रुभेदे वल्गुल्यां, शिम्ब्यां श्यामोऽम्बुदे शितौ । हरिते प्रयागवटे कोकिले वृद्धदारके ॥३३०॥
-
उमानाथे च यथा-वामदेवेन वामो यं नामशेषो विनिर्ममे । सव्ये दक्षिणेतरे यथा-विलोचनं दक्षिणमञ्जनेन सम्भाव्य तद्वञ्चितवामनेत्रा। पयोधरे यथा-मृद्यन्ते निर्दयं वामाः । कामिनेव जिगीषुणा ।।३२८॥ प्रतिकूले यथा-वाम एव सुरतेष्वपि कामः। चारौ रम्ये यथा-किन्नाम वामनयना न समाचरन्ति । वामा तु योषिति । यथा-वामा वामविलोचना। वामी शृगाल्यां करभीरासभीवडवासु च। गौरादित्वाद् डीः । शृगाल्यां करभ्यां वडवायां च यथा-तवामी वामीभिर्नृपतिलककीर्णाः परिसराः । रासभ्यां यथा-अथोष्ट्रवामी शतहरितार्थम् ॥३२९॥ शमी द्रुभेदे वल्गुल्यां शिम्ब्याम् । शाम्यति शमी गौरादित्वाद् डीः । द्रुभेदे यथा-शमीमिवाभ्यन्तरलीन पावकाम् । शिम्बी बीजकोशः । तत्र यथा-कपिकच्छूशमीमिव । फलपूर्णा शाखाशिम्बीति मंखः । यथा-न्यग्रोधशम्य इव केन वृथा प्रणीताः श्याम्मोऽबुदेशितौ । हरिते प्रयागवटे कोकिले वृद्धदारके । श्यायतेश्यामः विलि भिलि (उ० ३४०) इति मः । शितौ कृष्णे हरिते नीले च गुणमात्रे पुंसि तद्वति वाच्यलिङ्गः। अम्बुदे यथा-श्यामश्यामलवालकोमलदलैरम्यते मालावली । शितौं यथानवजलधरश्यामाः पश्यन्दिशो भवतीं विना। हरिते यथाकुवलयदलश्यामोऽप्यङ्गं दधत्परिधूसरम् । प्रयागवटे यथा-सोऽयं वट: श्याम इति प्रसिद्धः । कोकिले यथा-श्यामः शाम्यति नैव
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१९२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
श्यामं सैन्धवे मरिचे, श्यामा सोमलतानिशोः । शारिवा वल्गुनोगुन्द्रा-त्रिवृत्कृष्णाप्रियङ्गषु ॥३३१॥ अप्रसूतस्त्रियां नील्यां, श्रामो मण्डपकालयोः ।
शुष्ममोजसि सूर्ये च, समं साध्वखिलं सद्दक् ।।३३२॥ श्यञ्चमरवाद् । वृद्धादारक औषधम् ।।३३०॥ श्यामं सैन्धवे मरिचे। सैन्धवं लवणम् । मरिचमूषणम् । श्यामा सोमलतानिशोः । शारिवावल्गुनीगुन्द्रात्रिवृत्कृष्णाप्रियङ्गषु । अप्रसूतस्त्रियां नील्याम् । सोमलता सोमवल्लरी । निशा रात्रिस्तत्र यथा-श्यामां श्यामलिमानमानयत भोः सान्द्रर्मषीकूर्चकैः । शारिवा ओषधिः । वल्गुली पक्षिविशेषस्तत्र यथा-श्यामेव लम्बते प्लक्षे। गुन्द्रा मुस्ता । त्रिवृत् ओषधी । कृष्णाकृष्णजीरकम् । प्रियङ्गः फलिनीलता । तत्र यथा-श्यामा स्वङ्गं चकितहरिणी प्रेक्षिते दृष्टिपातान ॥३३१॥ अप्रसूतस्त्री अविज्ञाता स्त्री। तत्र यथा-तन्वी श्यामा शिखरदशना पक्वबिम्बाधरोष्ठी। नीली गुलिका। श्रामो मण्डपकालयोः । श्राम्यन्ति अत्रेति श्रामः । बाहुलकाद् वृद्धिः । शुष्ममोजसि सूर्ये च । शुष्यत्यनेन शुष्मम् । विलि भिलि (उ० ३४०) इति कित् मः। द्वयोर्यथा-क्षितिपतिः शुष्मेण शुष्माधिकः। समं साध्वखिलं सदृक् । समति समम् । वाच्यलिङ्गः । साधौ यथा-ब्राह्मीयं दौर्जनी संसत् वन्दनीया समेखला। अखिले समस्ते यथा-यातः समेषासुपजीव्यतां यः। सदृशे यथा-श्रिया समातां प्रतिमेन काचन । वर्षेऽपि । तत्र स्त्रियाम् । यथा-तेनाष्टौ परिगमिताः समाः कथंचिद् बालत्वादवितथसूनृतेन सूनोः ॥३३२॥ सीमा घाटे स्थितौ क्षेत्रे। सिनोति सीमा । सेरी *प्र० वल्गुली० ।
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोय: काण्ड:
सीमाघाटे स्थितौ क्षेत्रे, सूक्ष्मोऽणौ सूक्ष्ममल्पके । अध्यात्मे कतके सोमस्त्वौषधी तद्रसेन्दुषु ॥ ३३३॥ दिव्यौषध्यां घनसारे समोरे पितृदैवते । वसुप्रभेदे सलिले, वानरे किन्नरेश्वरे || ३३४ ||
( १९३)
च वेति म: ( उ० ३४३) आघाटे अवधौ यथा - ग्रामो नास्ति कुतः सीमा । स्थितौ मर्यादायां यथा - सीमां नैव विलङ्घयन्ति सुजनाः कृच्छ्रेऽपि जाते क्वचित् । क्षेत्रे यथा - सीमा: पक्वफला विभान्ति परितः साधोर्यथा सत्क्रियाः । विषयकेशभूषणयोरपि मंख: । क्रमेण यथा - सीमां यदा याति दृशोः कृशाङ्गी । सीमा भूषितसीमन्ताः । सूक्ष्मोऽणौ । सूच्यते सूक्ष्मः । रुक्म ग्रीष्म ( उ० ३४६ ) इति साधुः अणुः परमाणुः । यथा - सूक्ष्मो न लक्ष्यो दृशा । सूक्ष्ममल्पके । अध्यात्मे कतके । अल्पके तनुतरे वाच्यलिङ्गः । यथा - निसर्गचित्रोज्वलसूक्ष्मपक्ष्मणा । अध्यात्मं अन्तरात्मविषयं रूपम् । तत्र यथा - सूक्ष्मत्वं वा तदपि सदसद्व्यक्त्यभावादचिन्त्यम् । कतकं कतकवृक्षफलम् सोमस्त्वौषधी तद्रसेन्दुषु । दिव्यौषध्यां घनसारे समोरे पितृदैवते । वसुप्रभेदे सलिले वानरे किन्नरेश्वरे । सूयते सोमः । अर्तिरि ( उ० ३३८) इति मः । एकादशस्वर्थेषु । ओषधो श्यामलता । तत्र यथा- याहि मुनय इह सोमरसं रसयन्ति संयमधनास्त्वमत्र कः । तद्रसः सोमवल्लीरसः । तत्र यथा- याज्ञिकैः सोमपायिभिः । इन्द्रौ यथाशिरसा धार्यमाणोपि सोमः सोमेन शम्भुना ||३३३ || दिव्यौषधि वावचिका । घनसारः कर्पूरः । समीरो वायुः । पितैव दवतं पितृदैवतं पूर्वज इत्यर्थः । वसुप्रभेदो देवविशेषः । यदाह - धीरो ध्रुवश्च सोमश्च अहवानलोनलः । प्रत्यूषश्च प्रभावश्च वसवो -
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
हिमं तुषारे शीते च, हिमवन्दनपादपे ।
होमिः सर्पिषि वह्नौ च स्यादर्व्यः स्वामिवैश्ययोः ।। ३३५ ।। अर्थ्य * शिलाजतुन्यर्थशालिनि न्यायविज्ञयोः । अन्योऽसदृशेत रयोरन्त्यस्त्वन्तभवेऽधमे ||३३६ ।।
( १९४)
ऽष्टौ प्रकीर्तिताः । सलिलं जलम् । वानरः कपिः । किन्नरेश्वरो धनदः ।। ३३४ । । हिमं तुषारे शीते च । हिनोति हिमम् । क्षुहिभ्यां वा ( उ० ३४१ ) इति कित् म: । तुषारे पुंक्लीबः । शीते वाच्यलिङ्गः । तुषारे यथा - मार्गे शिलीभूतहिमेऽपि यत्र । शीते यथा - हिमांशुमाशु ग्रसते । हिमश्चन्दनपादपे । यथा - मलय एष हिमद्रुममुद्रितः । होमिः सर्पिषि वह्नौ च । हूयते होमि: । नीसा ( उ० ६८७ ) इति बहुवचनात् मिः । स्त्रियाम् द्वयोर्यथा - जुहोमि होमी स्वयमद्य होमिम् । अथ यान्ताः । स्यादर्य्यः स्वामिवैश्ययोः । अर्यतेऽर्य्यः । स्वामिवैश्येऽर्थः । ५ - १-३३ इति साधुः । द्वयोर्यथा-ब्रह्मक्षत्रार्य्यशूद्राणामर्यं प्रासूत नन्दनम् ||३३५|| अर्थ्य शिलाजतुन्यर्थशालिनि न्यायविज्ञयोः । अर्थ्यतेऽर्थ्यम् अर्थे साधु वा । तत्र साधौ ७ - १ - १५ इति यः । अर्थादनपेतं वा । न्यायादर्थादनपेते ७-१-१३ इति यः । शिलाजतुनि कलेबेऽन्यत्र वाच्यलिङ्गः । शिलाजतु धातुभेदः । अर्थशालिनि न्याय्ये च यथावागीशं वाग्भिरर्थ्याभिः प्रणिपत्योपतस्थिरे । विज्ञे विपचिति यथा - अर्थ्यानामर्थिकां वाचं वदन्त्यापद्गताऽपि भुवि । अन्योऽसदृशेतरयोः । अनिति अन्यः । स्थाछामा ( उ० ३५७ ) इति यः । वाच्यलिङ्गः । असदृशेऽसाधारणे यथा - तन्वङ्ग्यास्तरुणिम्नि सर्पति बलादन्येव काचिद्गतिः । इतरस्मिन् यथा - अन्यापि किं सखि न भाजनमादृशानां वैरी भवेत् । यदि न वेपथुरन्तरायः ।
*संप्रार्थ्य
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
अर्घ्यमर्घार्थमर्घार्हमास्यं मुखभवे मुखे । मुखान्तरास्या तु स्थित्यामार्य्यो सज्जनसौविदौ ||३३७|| आयमाच्छन्दसोरिज्या दाने सङ्गेऽध्वरेऽर्चने । इभ्यो धनवतीभ्या तु करेण्वां सल्लकीतरौ ॥ ३३८ ॥
( १९५)
I
अन्त्यस्त्वन्तभवेऽधमे । अन्त्ये भवोऽन्त्यः दिगादित्वाद्यः । वाच्यलिङ्गः अन्तभवे यथा- क्रियते कथमन्त्यमण्डनम् परलोकान्तरितस्य ते मया । अधमे यथा - अन्त्येषु जन्तुषु च यस्तमसावृतेषु विश्वस्यधातरि समः परमेश्वरेऽपि ।। ३३६ || अर्घ्यमर्घार्थमघर्हिम् । अर्थाय इदम् अर्घ्यम् । पाद्यार्थ्ये । ७-१-२३ इति साधुः । अर्धमर्हति वा । दण्डादित्वाद् यः । वाच्यलिङ्गः । अर्घः पूजाविधिर्मूल्यं च । तदर्थम् - तदहं च अर्घार्थम् अर्घा च । अर्घार्थे यथा - अर्घ्यं वारि समादाय | अर्ध्या गौः । विक्रेतव्य इत्यर्थः । अर्घार्ह यथातमर्घ्यमर्घादिकयादिपुरुषः । अनर्घ्यमपि माणिक्यं हेमाश्रयमपेक्षते । आस्यं मुखभवे मुखे । मुखान्तः । आस्ये भवम् । दिगादित्वाद् यः । व्यञ्जनात्पञ्चमान्तस्थ १-३-४७ इति प्रकृति य लोपः । अस्यत्यनेन वा । शिवयास्य ( उ० ३६४ ) इति साधुः । मुखभवे यथा - आस्येन हास्यं दशानेन चक्रे । मुखे यथा - तृषा शुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं स्वादु सुरभि । मुखान्तर्मुखमध्ये यथा - आस्यं विकास्य विकृतं विकृतोग्रदंष्ट्रम । आस्या तु स्थित्याम् । आसनम् आस्या । आस्यटिव्रज्यजः क्यप् ५ -३ - ९७ यथा उत्तिष्ठ धृष्ट झटितीह वृथा किमास्य । आय सज्जनसौविदौ । अर्यति आर्यः । ॠवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण् । सज्जने यथा - मात्सर्यमुत्सार्य विचार्य कार्यमार्याः समर्यादमुदाहरन्तु । सोविदे यथा - अन्तःपुरं समर्यादमार्यैरेव हि कार्यते । ज्येष्ठभ्रातर्यपि । यथा - उन्मीलत्ययमार्यदौ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
wwwwwwwwwwwwwwwwwwww
कल्यं प्रभाते मधुनि, सज्जे दक्षे निरामये । कल्या कल्याणवाची स्यात्कश्यं कशाहमद्ययोः ॥३३९।। अश्वमध्ये क्षयो गेहे, कल्पान्तेऽपचये रुजि । कन्या ना- कुमार्यां च राश्यौषधिविशेषयोः ।।३४०।।
र्बलदलत्कोदण्डकोलाहलः ॥३३७।। आर्योमाच्छन्दसोः। उमायां यथा-आर्यायै भारत्यै नमो नमोऽस्तु विष्टरश्रवसे । छन्दसि यथाजघनचपलाप्यनार्या । इज्या दाने सङ्गेऽध्वरेऽर्चने यजी देवपूजादौ यजनम् इज्या। आस्यटि ४-३-९७ इति क्यप् । सर्वेषु यथासोऽहमिज्याविशुद्धात्मा प्रजालोपनिमीलितः । इभ्यो धनवति । इभमर्हति इभ्यः । दण्डादित्वाद् यः । इभे साधुर्वा । यथा महेभ्यः सभ्योऽसौ भवतु भवतो निर्णयपदम् । इभ्या तु करेण्वां सल्लकीतरौ द्वयोर्यथा-इभ्यामिभ्यो ध्यायति ॥३३८॥ कल्यं प्रभाते मधुनि सज्जे दक्षे निरामये । कल्यते कल्यम् स्थाच्छामा (उ० ३५७) इति यः। प्रभाते क्लीबे। मधुनि स्वीक्लीबः । अन्यत्र वाच्यलिङ्गः। प्रभाते निरामये च यथा-कल्ये कल्यः कल्यवत्तं विधत्ते । मधुनि यथा - कल्यपालगृहं गत्वा। सज्जे दक्षे च यथाकाला-कारान्धकाराननपतितजगत्साध्वसध्वंसकल्याः कल्याणं वः क्रियासु। कल्या कल्याणवाची स्यात् । कल्याणी चासौ वाक् च कल्याणवाक् तस्याम् । यथा-कल्याणं कल्ययां च कुर्वन्दिनी मेदिनिपतेः । कश्यं कशाहमद्ययोः अश्वमध्ये । कशामर्हति कश्यः । दण्डादेर्यः । ६-४-१७८ कशदेशे साधु वा ॥३३९।। अश्वमध्यम अश्वमध्यप्रदेशः । त्रिष्वपि यथा-अवश्यं कश्यं मैंः परिहृतमितस्तैर्न पतितम् । क्षयो गृहे (प्र० गेहे) कल्पान्तेऽपचये रुजि । क्षियन्ति निवसन्ति (निवसयन्ति) क्षयन्ति (श्रावति) विनश्यन्त्यत्रेति क्षयः।
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय काण्डः rammarrrrrrrrrammwarranmmmmmmmmmmmm
कक्ष्या गृहप्रकोष्ठे स्यात्सादृश्योद्योगकाञ्चिषु । बृहतिकेभ्यनाड्योश्च, कार्यः हेतौ प्रयोजने ॥३४१॥
क्षयणं क्षीयतेऽनेन वा। मृत्यवेपि मंखः । तत्र गेहे च यथापायात्स स्वयमन्धकक्षयकरस्त्वा सर्वदो माधवः । कल्पान्ते यथाक्षयकालनिराकुल: क्षती। अपचये रुजि च यथा-अयथाबलमारम्भो निदानं क्षयसंपदः । कन्या नाल् कुमार्यां च राश्योषधिविशेषयोः। कनति दीव्यते कन्या। स्थाच्छा (उ० ३५७) इति यः। नार्यां यथा-विदेहकन्याकुचकुम्भकोटिकठोरतासाक्षिणिसायको यः। कुमार्यां यथा-सकृत्कन्याः प्रदीयन्ते। राशिविशेषे यथाकन्यागत इति सविता नहि दुष्यति वचनमात्रेण । ओषधिविशेषः कुमारीनाम ॥३४०।। कक्ष्या गृहप्रकोष्ठे स्यात्सादृश्यो(सदृशो) द्योगकाञ्चिषु। बृहतिकेभनाइयोश्च । शिक्यास्याढ्य (उ० ३६४) इति साधुः। कक्षायां भवा वा दिगादित्वाद् यः । गृहप्रकोष्ठे गृहमध्यप्रदेशे यथा-कक्ष्यान्तराण्यद्रिपते विवेश । सादृश्ये यथा-अम्भोजकक्ष्यामवगाहते. मुखम् । उद्योगे उद्यमे यथापरार्थबद्धकक्ष्याणां त्वादशामुद्भवः कुतः। काञ्च्यां स्त्रीणां मेखलायां यथा-कक्ष्यावबद्धसिचया किमियं न शेते। उपलक्षणात् पुंसां सा रसनेऽपि । यथा-परिधानाद् बहिः कक्ष्यानिबद्धा ह्यासुरी भवेत् । बृहतिकायां यथा-कक्ष्यापटस्तुहिनपक्षविपक्षभूतः । इभनाड्यां यथा-युधि परैः सहदृढबद्धकक्ष्यया कलत्कणन्मधुपकुलोपगीतया । अदीयत द्विपघटया सवारिभिः । अकरोदरः स्वयमथ दानमक्षयम् । स्पर्धा प्रतिज्ञातुलास्वपि मंखः । स्पर्धाप्रतिज्ञयोर्यथा-सतुल्यकक्ष्यो रिपुणा धनंजयः । तुलायां यथा-वणिजः कृपणः कोऽन्यः कक्ष्याप्रग्राहचारिणः। कार्ग हेतौ प्रयोजने । क्रियते कार्यम् । हेतुः
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १९८)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
काय: कदैवते मूर्ती, सङ्चे लक्ष्यस्वभावयोः । कायं मनुष्यतीर्थे च काव्या स्यात्पूतनाधियोः || ३४२॥ काव्यं ग्रन्थे काव्यः शुक्रे, कांस्यं तैजसवाद्ययोः । पानपात्रे मानभेदे क्रियाकरणचेष्टयोः || ३४३ ॥
"
प्रवृत्तिकारणम् । प्रयोजनं प्रवृत्तिसाध्यं फलम् । द्वयोर्यथात्वमेव साक्षात्करणीय इत्यतः किमस्ति कार्यं गुरुयोगिनामपि || ३४१ || कायः कदैवते मूर्ती सङ्घ लक्ष्यस्वभावयोः । को ब्रह्मा देवताऽस्य कायः । कः सोमाट्ट्यण् ६-२- १०७ चीयते वा चिति देहो वा सोपसमाधाने कश्वादेरिति धन्न । केनाद्यते ( प्र० नाट्यते) वा कदैवते वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा - कायं हविर्निर्वपतीह यज्ञा | मूर्ती देहे यथा - काय ः सन्निहितोपायः । सङ्घे यथाजयाय केषां न सहायकायः । कायं मनुष्यतीर्थे च । मूलेऽङ्गष्ठस्य स्याद्ब्रह्म तीर्थं कायं कनिष्ठयोः । काव्या स्यात् पूतनाधियोः । कूयते काव्या । शिक्यास्या ( उ० ३६४ ) इति साधुः पूतना राक्षसीविशेषः । धीर्बुद्धिः । द्वयोर्यथा - वासुदेव इव क्षतकाव्यादरः ।। ३४२।। काव्यं ग्रन्थे काव्यः शुक्रे । कवेर्भावः कर्म वा काव्यम् । राजादित्वाद्यण् । कवेरपत्यं काव्यः । कुवादेः । ६-१-१०० द्वयोर्यथा सर्वथा सुरसम्बद्धं काव्यं यो नाभिनन्दति । कांस्यं तैजसवाद्ययोः । पानपात्रे मानभेदे । कंसापेदं कंसीयम् । परिणामिनि तदर्थे ७-१-४४ इति ईयः । कंसीयस्य विकारः कांस्यम् । कंसीयाज्ञ्यः ६-१-४१ इति यो यलुक् च । तैजसवाद्ययोर्यथा श्रुतिपथगतेन सत्यं कांस्यं ध्वनिनेव सुजनचरितेन । पानपात्रे मानभेदे च यथा - कांस्यैर्धृतं दास्यति दास्यसौ ते । क्रिया करणचेष्टयोः । जर्मोपाय चिकित्सासु
-
-
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
कर्मोपायचिकित्सासु, निष्कृतौ सम्प्रधारणे । अर्चाप्रारम्भशिक्षासु, कुल्यं तु कुलजेऽस्थनि ॥३४४॥
निष्कृतौ सम्प्रधारणे । अर्चाप्रारम्भशिक्षासु । करणं क्रियते । क्रियले ऽनया वा क्रिया। कृगः श च वा । ५-३-१०० । इति शः दशस्वर्थेषु । करणे निष्पादने यथा-व्रजन्ति विद्याधरसुन्दरीणामनङ्गलेखक्रिययोपयोगम् । चेष्टायां कायकृते व्यापारे यथास्तम्भे स्यानिष्क्रियो जन्तुः प्रलये गत चेतनः ॥३४३॥ कर्मणि वचनादिव्यापारे यथा - द्वन्द्वानि भावक्रियया विवक्रः। उपाये यथा-सप्तसामादिकाः क्रिया: सामदानभेददण्डा: माया उपेत्ता इन्द्रजालञ्चेति । चिकित्सायां यथा-पुनर्वरे समुत्पन्ने क्रिया पूर्वज्वरानुगा । निष्कृतौ प्रायश्चित्तादिना संशोधने यथा-महापातकिनां पुंसां भवेत्प्राणान्तिकी क्रिया। सम्प्रधारणे विचारे यथा-क्रियां विना लोऽभिजानाति कृत्यम् । अर्चायां पूजायां यथा-तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थामन्वग् ययौ मध्यमलोकपाल:। प्रारम्भे आदिकर्मणि यथा-मन्त्रमूलाक्रिया राज्ञाम् । शिक्षायां यथा-अवन्ध्ययत्नाश्च बभूवुरर्भके क्रिया हि वस्तूपहिता प्रसीदति । धात्वर्थाख्यातसंस्कारौर्वदेहिकेष्वपि मंखः। धात्वर्थे यथाक्रियार्थो धातुः आख्यातेत्यात्याद्यन्तपदे यथा – तिङ्सुबन्तचयो वाक्यं क्रिया वा कारकान्विता । संस्कारे यथा-यथाक्रमं पुंसवनादिकाः क्रिया धृतेश्च धीरः सदृशीर्व्यदृत्त सः। औद्धर्वदेहिके यथाअतो न रोदितव्यं वै क्रिया कार्या प्रयत्नतः । कुल्यं तु कुलजेऽस्थनि सूर्यामिषाष्टद्रोणीषु । कुलस्यापत्यं कुल्यम् । ययकभावसमासे वा। ६-१-९७। इति यः । कोलतीवाकुले रच बेति कित् यः । कुलजे वाच्यलिङ्गः। अस्थनि पुंक्लीबः ।
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२००)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
सुमिषाष्टद्रोणीषु, कुल्या सरिति सारणौ । कृत्यो विद्विषि कार्य च, कृत्या स्याद्देवताक्रिया ॥३४५।। गव्यं क्षीरादिके ज्यायां, रागप्रस्तुनि गोहिते ।
गव्या गोवृन्दगव्यूत्योर्गुह्यः कमठदम्भयोः ॥३४६॥ शेषेषु क्लीबे । कुलजे यथा-न पुनरनुदिनं तुल्यकुल्येषु दीनः । अस्थनि यथा-कुल्याभरणभूषिता ॥३४४॥ सूर्प निष्पवनभाण्डम् । आमिषं मांसम् । अष्ट द्रोणी द्रोणाष्टकम् । कुल्या सरिति सारणौ। सरिति नद्यां यथा-कुल्यातुल्यं प्रसरति सदा नेत्रयोरश्रु तस्याः । सारणौ नीरप्रणालिकायां यथा-इयमेभिसलवालैः। पदे पदे ग्रन्थिलासु कुल्यासु । कृत्यो विद्विषि कार्ये च । कृत्यते कृत्यः । ऋदुपान्त्य ५-१-४१ इति क्यप् । क्रियते वा। कृ वृषिमृजि शंसि । ५-१-४२ । इति क्यप् । विद्विट शक्रविशेषो यो धनादिना शत्रोभिद्यते । यत्कौटिल्यः। क्रुद्धलुब्धभोतावमानीताः परेषां कृत्याः। तत्र यथा-तान् कृत्यानवमन्यते यदि नृपस्य स्यात्कृतार्थश्रमः । कार्ये यथा-कचित्सौम्याध्यवसितमिदं बन्धुकृत्यं त्वया मे। छेद्येऽपि यथा-कृत्यं कुकृत्यं धिषणाशलाकया। कृत्या स्याद्देवताक्रिया । कृन्तति कृत्या । ऋशिजनि (उ० ३६१) इति कित् यः। करणं वा । कृगः श च वा। ५-३-१०० । इति क्यप् । देवतायां मारिनाम्न्यां यथा-तानि कृत्या हतानीव विनश्यन्ति क्षणादपि । क्रियायां यथा-सत्कृत्याभिव्रजति सुधियामेषकालो कलङ्कः ।। ३४५।। गव्यं क्षीरादिके ज्यायां रागवस्तुनि गोहिते । गोरिदं गव्यम् । गोः स्वरे यः । ६-१-२७ । ईति यः । गोभ्यो हितं वा युगादित्वाद् यः । गूयते वा । य एचातः। ५-१-२८। इति यः क्षीरादिके गोहिते च वाच्यलिङ्गः ।
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्ड:
(२०१)
Awaavan
wwwwwwwwwwwwwwwwwww
गुह्यमुपस्थे रहस्ये, गृह्य तु मलवम॑नि । गृह्योऽस्वैरिणि पक्ष्ये च, गृहासक्तमृगाण्डजे ॥३४७॥ गृह्या तु शाखानगरे, गेयौ गातव्यगायनौ ।
गोप्यौ दासेरगोप्तव्यौ, चयः प्राकारपीठभूः ॥३४८।। ज्यायां रागवस्तुनि च क्लीबे। ज्यायां स्त्रियामिति मंखः । क्षीरादिके यथा – गव्यकर्पूरकुङ्कमैः । ज्यायां मौ| यथादुष्करा धनुषा व्याधैमृगव्या गव्यया विना। रागवस्तुनि गोरोचनादौ यथा-गव्येन नव्यं तिलकं चकार। गोहिते यथागव्यनाव्यजला नदी। गव्या गोवृन्दगव्यूत्योः । गवां समूहोगव्या । पाशादेश्च ल्यः । ६-२-२५ । इति ल्यः । गोभ्यो हितो वा । गोविन्दे यथा-गव्योपसेव्यानि वनानि पश्यन् । गव्यूतिः क्रोशद्वयम् । गुह्यः कमठदम्भयोः। गुह्यते गुह्यः। कृ वृ षि । ५-१-४२ । इति क्यप् । द्वयोर्यथा-गृहे गुह्य इवाङ्गानि न गुह्येन तु योगवित् । गुह्यमुपस्थे रहस्ये । उपस्थो योन्यादिः । तत्र यथा - येषां गुणमयं जन्म परेषां गुह्यगुप्तये । रहस्य गोप्यम् । तत्र यथा-स्त्रीषु गुह्यं न वक्तव्यं प्राणैः कण्ठगतैरपि । गृह्यन्तु मलवमनि । गृह्यते गृह्यम् । ऋषिजनि (उ० ३६१) इति बहुवचनात् कित् यः। मलवम बस्तिः । गृह्योऽस्वैरिणि पक्ष्ये च गृहासक्तमृगाण्डजे । गृह्यते गृह्यः । पदास्वरि वाह्या ५-१-४४ । इति क्यप् । अस्वैरिपक्ष्ययोवाच्यलिङ्गः । अस्वैरिणि यथा-स्वातन्त्र्यं त्वयि यन्त्रितं च करणग्रामैकगृह्या वयम्। पक्ष्यो वर्ग्यः । तत्र यथा-गुणगृह्या वचने विपश्चितः । गृहासक्तौ मृगान्डजश्चेति द्वावों । तयोर्यथा - गृह्यकेलिकलनाकुतूहलात् ॥३४७।। गृह्या तु शाखानगरे स्त्रियां । मंखस्तु शाखापुरे न ना।
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२०२) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
समूहेऽप्यथ चव्या स्याच्चविकाशतपर्वयोः । चित्यं मृतकचैत्ये स्याच्चित्या मृतचितावपि ॥३४९।। चैत्यं जिनौकस्तद्विम्बं, चैत्यो जिनसभातरुः ।
उद्देशवृक्षश्वोद्यं तु, प्रेर्ये प्रश्नेऽद्भुतेऽपि च ॥३५०।। इत्याह । यथा-गृह्ये श्रीमदवन्ति चर्मनगरे ते भूमिदेवाः स्थिताः । गेयौ गातव्यागायनौ। गीयते गेयः गायति वा । भव्यगेय ५-१-७ । इति कर्तरि यः । वाच्यलिङ्गः। गातव्ये यथा-मद्गोत्राङ्कं विरचितपदं गेयमुद्गातुकामा । गायने यथासाम्नां गेयैः पटुबहुजनैराश्रमः शोभतेऽसौ । गोप्यौ दासेरगोप्तव्यौ । गुप्यते गोप्यः । दासेरो दासीपुत्रः । तत्र यथा-आरोप्यते हि गोप्यानां स्कन्धे कार्यभरो जनैः । गोप्तव्ये वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-भोजनं व्रतमुत्सर्ग सप्तगोव्यान विनिदिशेत् । चयः प्राकारपीठभूः । समूहेऽपि । चीयते चयः। प्राकारपीठभूः प्रकारमूलबन्धः । तत्र यथा-प्रकारश्चयहीनो निचितोपि हि निश्चितं पतति ॥३४८॥ समूहे यथा-चयस्त्विषामित्यवधारितं पुरा । संचयनेऽपि (विणनमिति रूढे)। अथ चव्या स्याचविकाशतपर्वयोः। चम्पते चव्या । शिक्यास्या (उ० ३६४) इति साधुः। चविका कोलवल्लोनाम लता। यन्निघण्टु । चविकायां पुनश्चव्यं चवलं कोलवल्ल्यपि । तत्र स्त्रीक्लीबः । यथा-मुमूर्षोः किं तवाद्यापि चव्यचित्रकनागरैः । शतपर्वा वचा दुर्वा च । चित्यं मृतकचैत्ये स्यात् । चितायां साधु चित्यम्। यथा-चित्यं हि नित्यं बककाकसंकुलम् । चित्या मृतचितावपि । चितैव चित्या । मर्तादिभ्यो यः । ७-२-१५९ । यथा-चित्यामारोप्य यान्त्यन्ये दग्ध्वाऽन्ये विमुखा जनाः। अग्निचयनेऽपि मंखः। यदाह-चित्या स्यादग्निचयनेन
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोय: काण्ड :
छायापङ्क्तौ प्रतिमायामर्कयोषित्यनातपे ।
उत्कोचे पालने कान्तौ शोभायां च तनस्यपि ।। ३५१ ।।
,
(२०३)
1
वा । यथा-चित्यसंचयचातुर्य्यधुर्य्यायाजिकपुङ्गवाः ॥ ३४९ ॥ चैत्यं जिनौकस्तबिम्बम् । चीयते चैत्यम् । शिक्यास्या ( उ०३६४) इति साधुः । जिनोऽर्हन् बुद्धो वा तस्य ओक आयतनं तद् बिम्बं जिनबिम्बम् द्वयोर्यथा - चैत्यं वन्देत् स्वर्गकामः । चैत्यो जिनसभातरुः । उद्देशवृक्ष: । जिनस्य तीर्थकृतः सभायां समवसरणकाले देवताजनितस्तरुर शोकाख्यः । तत्र यथावप्रत्रयं चारुचतुर्मुखाङ्गता चैत्यद्रुमोऽधोवदनाश्च कण्टकाः । उद्देशवृक्षे प्रसिद्धिहेतौ पादपे यथा - नोडारम्भैर्नृ हवलिभुजामाकुलग्रामचैत्याः । चोद्यं तु प्रेर्ये प्रश्नेऽद्भुतेऽपि च । चोद्यते चोद्यम् । प्रेयें प्रेरणीये वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा - अधीयानोपलब्धार्थानचोद्यः स्यात्कथंचन । प्रश्नेऽद्भुते च यथा - निलयः श्रियः सततमेतदिति प्रथितं यदेव जलजन्मजया । दिवसात्यायात्तदपि मुक्तमसौ चपलाजनं प्रति न चोद्यमदः ।। ३५० ।। छायापङ्क्तौ प्रतिमायामर्कयोषित्यनात । उत्कोचे पालने कान्तौ शोभायां च तमस्यपि । छ्यति छाया । स्थाछामा ( उ० ३५७ ) इति य: । पङ्क्तौ श्रेणौ यथा - गोपीकलमकेदारे शुकच्छायां नियच्छति । प्रतिमायां प्रतिबिम्बे यथा-ये छायास्वर्जलधेर्जलेषु । अर्को योषिति यथाछायायां दिननाथम्य जातौ यमशनैश्वरौ । अनातपे आतपाभावे यथा-आमेखलं संचरतां घनानां छायामिषे सानुगतां निषेव्य । उत्कोचो लञ्च । तत्र यथा - छायां नेच्छति नीतिज्ञः । पालने रक्षणे यथा - सम्वृत्तो यं तव यदि भुजच्छायया सम्प्रतीन्द्रो निर्विघ्नश्रीः । कान्तौ प्रभायां यथा - रत्नच्छाया व्यतिकर इव
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२०४) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
जयो जयन्ते विजये, जयोमा तत्सखी तिथिः । पथ्या जयन्त्यग्निमन्थे, जन्यो जामातृवत्सले ॥३५२।। जनके जननीये च नवोढानुचरादिके ।
जन्यं कोलीने युध्य? जन्या मातृसखीमुदोः ॥३५३।। प्रेक्ष्यमेतत्पुरस्तात् । शोभायां यथा-विच्छायीकृतविप्रयुक्तवनितावक्रेन्दवो बिन्दवः । तमसि. यथा-छायया छादिता गुहा । गङ्गासंवाहन्यायेषु अपि मंखः । गङ्गा जाह्नवी। संवाहो येन केन प्रकारेण सेवकतोषणम् । गङ्गायां यथा - छायापथेनेव शरत्प्रसन्नमालाशमाविष्कृतचारुतारम्। संवाहे यथा-छायामात्रमवाप्येते न भवतः पुष्पं फलं वा कुतः । न्याये यथा - यः पुष्णाति पितृच्छायामाश्रित्य सकलाः प्रजाः ॥३५१॥ जयो जयन्ते विजये । जयति जयनं वा जयः । जयन्त इन्द्रसुतः । तत्र यथा-मघमेव जयप्रियः । विजये यथा-जया वा मृत्यु युधि भुजभृतां क: परिभवः । जयोमा तत्सरवी तिथिः । पथ्या जयन्त्यग्निमन्थः । उमायां यथा-लक्ष्मी राजकुले जयां रणमुखे क्षेमंकरोमध्वनि । तस्या उमायां सखी। तत्सखी । तत्र यथा-गौरीव रेजे विजया जयाभ्याम् । तिथौ यथा-नन्दाभृगौ सोमसुते च भद्रा कुजे जया सूर्यसुते च रिक्ता। पथ्या हरीतकी जयन्ती जीवन्ती शाकः । अग्निमन्थोऽरणिः। जन्यो जामातृवत्सले । जनके जननीये च नवोढानुचरादिके । जनीं वहति जन्यः । हृद्य पद्य ७-१-११ इति साधुः । जायते वा। भव्यगेय ५-१-७ । इति साधुः । जन्यते वा कर्मणि घ्यण् । जायतेऽत्र वा ऋषिजनि (उ० ३६१) इति यः । जामातृवत्सले जामातृबन्धुवर्गे यथा-प्रत्यासन्नस्त्वरयति तरां जन्ययात्राप्रवेशः ॥३५२।। जनके यथा-जन्येन तेनाजनि सुप्रतिष्ठः । जननीये
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
o
(२०५)
*त्रयीत्रिवेद्यां त्रितये, पुरन्ध्यां सुमतावपि । ताय॑स्तु स्यन्दने वाहे, गरुडे गरुडाग्रजे ॥३५४।। अश्वकर्णाह्वयतरौ स्यात्तानं तु रसाञ्जने । तिष्यः पुष्यवत्कलौ भे, तिष्या त्वामलकीतरौ ॥३५५।।
वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा - शुश्राव घोषं न जनौघजन्यम् । नवोढोनुचरादिके यथा-यातेति जन्यानवदत्कुमारी । जन्यं कोलीने युध्य? । जनस्य जल्पो जन्यम् । हृद्यपद्य ७-१-११। इति साधुः । कौलीने जनवादे पुंक्लीबः । तत्र यथा-तत्वोपलम्भेन विना न जन्यमात्रेण दुष्यं क्वचिदेव वस्तु। युधि यथातत्र जन्यं रघो?रं पार्वतीयैर्गणैरभूत् । अट्टै हट्टे यथा-जन्येषु धन्या धनमर्जयन्ति । जन्या मातृसखीमुदोः। मातृसखी मातुर्वयस्या। मुद् हर्षः । द्वयोर्यथा-जन्या जयति जन्याम् ॥३५३॥ अयी त्रिवेद्यां त्रितये पुरन्ध्यां सुमतावपि । त्रयोऽवयवा यस्याः त्रयी। द्वित्रिभ्यामयड् वा । ७-१-१५२ । इति अयट् । त्रिवेद्यां वेदत्रये यथा-एतत्त्रयीमयं ज्योतिरादित्यारव्यं निमज्जति । त्रितये स्त्रीवलीबः । तत्र यथा-व्यद्योतिष्ट सभावेद्यामसौ नरशिखित्रयी। पुरन्ध्री स्त्री। शोभनामतिः सुमतिः। तार्यस्तु स्यन्दने वाहे गरुडे गरुडाग्रजे । अश्वकर्णाह्वयतरौ (प्र० अश्वकर्णाह्वयतेतरौ)। तृश् गतौ तृक्षति तायः । शिक्यास्या (उ०३६४) इति साधुः । तृक्षस्यापत्यं वा। गर्गादेर्यन । ६-१-४२ । स्यन्दने वाहे गझडे च यथा-स्वक्षं सुपत्रं कनकोज्ज्वलद्युति जवेन नागाजितवन्तमुच्चकैः। आरुह्य ताय नभसीव भूतले ययावनुद्घातसुखेन सोऽध्वना । गरुडाग्रजेऽरुणे यथा-तार्योदये
*मु,म० स्याज्जन्युर्जन्तुमागे च पावके परमेष्ठिनि । त्रयी....
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२०६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
द्रव्यं भव्ये धने मादौ, जतुद्रुमविकारयोः । विनये भेषजे री- दस्युः प्रत्यर्थिचौरयोः ॥३५६।।
तिष्ठति किं तमिस्रम् ॥३५४॥ स्यात्तायं तु रसाञ्जने । रसाञ्जनमौषधविशेषः । तिष्य: पुष्यवत् कलौ भे। त्वेषन्ति पुष्यन्ति च कार्याणि अस्मिन्निति तिष्यः पुष्यः । कुप्य भिद्योध्य ५-१-३९ इति साधुः । कलिरन्त्यं युगम् । भं नक्षत्रम द्वयोर्यथा-तिष्योऽप्यनर्थकर इत्यति चित्रमेतत् । पुष्ययोगपरिपोषितश्रियः । तिष्या त्वामलकीतरौ । आमललीतरुर्धात्रीवृक्षः ।।३५५।। द्रव्यं भव्ये धने (प्र० जने)क्ष्मादौ जतुद्रुमविकारयोः। विनये भेषजे री-म् । द्रुतुल्यं द्रव्यम् । द्रोभव्ये । ७-१-११५ । इति यः । द्रोर्विकारो वा। पयोद्रोर्यः। द्रवति तांस्तान् पर्यायान् वा बाहुलकात् कर्तरि यः। भूयते वा(प्र० द्रूयते वा)। भव्यम् । अभिप्रेतार्थानां पात्रं योग्यमिति यावत् । तत्र यथा-न शास्रमद्रव्येष्वर्थवत् । धने यथा-द्रव्यसंचयपरो नरोऽधमः। क्ष्मादौ यथा-पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि नवैव द्रव्याणि । जतु लाक्षा । द्रुमविकारो निर्यासादिः । विनये शिक्षार्हे यथाक्रिया हि द्रव्यं विनयति नाद्रव्यम् । भेषजे यथा-द्रव्यं पीत्वा तु न श्वपेत् । रीरी पित्तलं गुणाधारविशेष्य-परमाणुगो (गे)ष्वपि मंखः । गुणाधारे यथा-द्रव्याश्रयेष्वपि गुणेषु रराज कृष्णो वर्णः पृथक्सूत इवालिगणो गजस्य । विशेष्ये यथा-कस्यचिद् द्रव्यमेवार्थो द्रव्यं जातिश्च कस्यचित् । परमाणौ यथा-अद्रव्यमनेकद्रव्यञ्च द्रव्यं गधि अन्वेष्यम् । दस्युः प्रथिचौरयोः । दस्यति दस्युः । यजिशुन्धि (उ० ८०१) इति यु: । द्वयोर्यथा-दस्योरस्य कृपाण
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२०७)
दायो दाने यौतकादिधने सोल्लुण्ठभाषणे । विभक्तव्ये पितद्रव्ये, दिव्यं वल्गुलवङ्गयोः ॥३५७॥ धुभवे दिव्यामलक्यां, दृष्यं वाससि तद्गृहे ।
दूषणीये चाथ दैत्योऽसुरे दैत्या मुरौषधौ* ॥३५८।। पातविषयादाच्छिन्दतः प्रेयसी ॥३५६।। दायो दाने यौतकादिधने सोल्लुण्ठभाषणे । विभक्तव्ये पितृद्रव्ये । दीयते दायः । चतुर्वर्थेषु । दाने यथा-रहसि रमते प्रीत्या, दायं ददात्यनुवर्तते । यौतकं मुवतयोर्वघूवरयोर्देयं तदादि धने यथा-प्रकृतौ या न वर्तेत न सा स्त्रीदायमर्हति । सोल्लुण्ठभाषणे यथा-विधा विधाय दायं दयितां मुमोच । विभक्तव्ये पितृद्रव्ये यथा-स्थितः प्रास्तस्य दायादैर्घातुर्येष्ठस्य शासने । धनमात्रेऽपि । तत्र पुंक्लीबः । दिव्यं वल्गुलवङ्गयोः धुभवे । दिविभवं दिव्यम् । धुप्रागपाग । ६-३-८ । इति यः वल्गुनिधुभवे च वाच्यलिङ्गः। तयोर्यथा-दिव्यस्त्रीणां विलसनभुवं पर्वतं पारियात्रम् । लवङ्गं देवकुसुमम् ॥३५७।। दिव्यामलक्याम् । आमलकी धात्रीतरुः । तत्र स्त्रियाम् । दूष्यं वाससि तद्गृहे । दूषणीये च। दुष्यते दुष्यम् । षणीये वाच्यलिङ्गः । वाससि यया-देवष्यं देवराजः स्कन्धदेशे न्यधात्प्रभोः। तस्य वाससो गृहं तद्गृहम् । तत्र यथा-दष्यैरिव क्षितिभृतां द्विरदैरुदारतारावली विरचनैर्व्यरुचनिवासाः । षणीये यथा-किमदूष्यं दुरात्मनाम् । इभमध्यबन्धव्यां रज्ज्वामपि मंखः । यथा-दूष्योपोद्वलितक्रमा अपि महावंशाश्रिताः सिन्धुराः। दैत्योऽसुरे। दिवेरपत्यं दैत्यः । अनि दमि । ६-१-१५। इति ज्यः। यथा-इतः स दैत्यः
*प्र० सुरौषधौ
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२०८) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
धन्यः पुण्ययुते धन्यामलक्यामुपमातरि । धान्यं तु ब्रीहौ धन्याके धिष्ण्यां स्थानोडुवेश्मसु ॥३५९।। बले धिष्ण्योऽग्नौ शुक्रे च नयः स्यान्नैगमादिषु ।
*नीतिद्यूतभिदोः पथ्यां, हितं पथ्या हरीतको ॥३६०॥ प्राप्तश्री त एवार्हति क्षयम् । दैत्या मुरौषधौ । दैत्ये साधुर्दैत्यः ॥३५८॥ धन्यः पूण्ययुते। धनं लब्धा धन्यः। धनगणाल्लब्धरि । ७-१-९ । इति यः। वाच्यलिङ्गः। धन्यास्तात न पश्यन्ति देशभङ्ग कुलक्षयम् । धन्यामलक्यामुपमातरि। उपमाता धात्री। धान्यं तु व्रीहौ धन्याके । धन्यते धान्यम् । ध्यण् । धीयते वा। धाग्राजि (उ० ३७९) इति न्यः। अत्र हि ब्रीहिशब्द: सर्वसस्यवाची। तेन धान्यशब्देन सप्तदशापि सस्यान्युच्यन्ते । यदाह-ब्रीहिर्यवो मसूरो गोधूमो मुद्गमाषतिलचणकाः। अणवः प्रियङ्गकोद्रवमपुष्टकाः शालिराढक्यः । किं च कलायकुलच्छौशणसप्तदशानि धान्यानि । धान्यकं कुस्तुम्बुरु । तत्र यथात्रिदोषशान्तये कार्यं विबुधैर्धान्यनागरम् । धिष्ण्यं स्थानोडुवेश्मसु । - बले । धृष्णोति धिष्ण्यम् । शिक्यास्या (उ० ३६४) इति साधुः। स्थाने यथा-अमी वेदिं परितः क्लुप्तधिष्ण्या वैता नास्त्वामुपहूय पालयन्तु । उडौ नक्षत्रे यथा-धिष्ण्यानि भान्त्युष्णरुचेवियोगात् वेश्मगृहं बलं शक्तिः । तयोर्यथा-धिष्ण्यं स विष्णोर्ददृशे वितृष्णः ।।४५९।। धिष्ण्योऽग्नौ शुक्रे च । अग्नौ अग्निविशेष यथा - ऋत्विजस्तत्र सम्भूय स्वान् धिष्ण्यानुपतस्थिरे । शुक्र दैत्याचार्य यथा-गोष्ठीषु धिष्णधिषणाविव राजमानौ । नयः *मु. मू० नीतियू तभिदोर्नाटय लास्ये तौर्यत्रिकेऽपि च । नित्यं ध्र वे तते, पथ्यं० ।
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः __ (२०९) पद्योऽन्त्यवर्णे स्यात्पद्यं लोके पद्या तु वर्त्मनि । प्रायो वयस्यनशने मृतौ बाहुल्यतुल्ययोः ॥३६१॥ प्रियो वृद्धयौषधे हृद्ये, पत्यौ पुण्यां तु सुन्दरे । सुकृते पावने धर्मे, पूज्यः श्वसुरवन्द्ययोः ।।३६२।।
स्यान्नैगमादिषु । नीतिद्यूतभिदोः । नीयतेऽनेन नयनं वा नयः । नगमादयो नैगमसंग्रहव्यवहारऋजुसूत्रशब्दसमभिरूढवंभूतलक्षणाः सप्त । तत्र यथा-नयास्तव स्यात्पदलाञ्छना इमे। नीतौ यथा-दुरोदरच्छद्रजितां समीहते नयेन जेतुं जगतीं सुयोधनः । द्यूतभेदे गमरूपे यथा-छूतेन यज्ञः कितवो विजिग्ये । पथ्यं हितम् । पथोऽनपेतं पथ्यम् । हृद्य पद्य ७।१।११ । इति साधुः। वाच्यलिङ्गः। यथा-उत्तिष्ठमानस्तु परो नोपेक्ष्यः पथ्यमिच्छता । ओषधभेदेऽपि यथा-पथ्यं ग्लाने मरिष्यत्यपि विपुल कृपः किं भिषक् रोरुधीति । पथ्या हरीतकी । पथ्यैव पथ्यमवधौ विधेयम् । आर्याभेदेऽपि यथा-आद्येषु त्रिषु पादो भवति भवति तु पथ्या । पद्योऽन्त्यवर्णे स्यात् । पादे भवः पद्यः । दिगादि ६।३।१२४ । इति यः हिमहति २।३।९६ इति पदादेशः। अन्त्यो वर्णः शूद्रः। तत्र यथा-मद्यं न पद्यैरपि फेयमद्य । पद्यं श्लोके । श्लोको वृत्तबन्धः। तत्र यथा-गद्यपद्यमयी सापि चम्पूरित्यभिधीयते । पद्या तु वर्त्मनि । पादेभ्यो हिना पद्या । प्राण्यङ्गरथखल ७।१।३७ । इति यः । पद्यां व्यधित वर्द्धकिः। प्रायो वयस्यनशने मृतौ बाहुल्यतुल्ययोः । प्रेयन्ते प्रेयते प्रायः । वयसि यथा-कुमारप्रायोऽयं नृपतिरिति मंस्थाः स्वहृदि मा। अनशने मृतौ च यथा-प्रायोपवेशनमतिर्नु पतिर्बभूव । बाहुल्ये यथा-गतप्रायारात्रिः कृशतनुशशी शीर्यत इव । तुल्ये वाच्यलिङ्गः
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२१० )
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :
* बल्यं रेतोबलकृतोर्भयं भीतौ भयङ्करे । कुब्जकपुष्पे भव्यां तु फले योग्ये शुभेऽस्थनि || ३६३।। सत्ये भाविनि भव्यस्तु, कर्मरङ्गतरौ सति । भव्योमाकरिपिप्पल्योर्भाग्यं कर्म शुभाशुभम् ।।३६४।।
।
1
तत्र यथा-क्वायं कायः कृमिहततरुप्रायविच्छाय पाकः ।। ३६१ । । प्रियो वृद्धघोषधे हृद्ये पत्यो । प्रीणाति प्रियः । नाम्युपान्त्य ५।१।५४ इति कः । वृद्धयौषधं माङ्गल्य ( मङ्गल) द्रव्यविशेषः । हृद्यं चारु । तत्र वाच्यलिङ्गः । पतिर्भर्ता । हृदये पत्यौ च यथान जाने सम्मुखायाते प्रियाणि वदति प्रिये । पुण्यं तु सुन्दरे । सुकृते पावने धर्मे । पुणति पुण्यम् । ऋशिजनि ( उ० ३६१ ) इति किंतु यः । सुन्दरपावनयोर्वाच्यलिङ्गः । सुन्दरे यथालावण्यपुण्यं वपुः । सुकृतं शुभं कर्म । तत्र यथा - शेषः पुण्यैहृतमिव दिवः कान्तिमत्खण्डमेकम् । पावने यथा - पुण्यं यायास्त्रिभुवनगुरोर्धाम चण्डीश्वरस्य । धर्मे यथा कुरु पुण्यमहोरात्रं स्मरनित्यमनित्यताम् । पूज्यः श्वशुरवन्द्ययो: । पूज्यते पूज्यः । वन्द्ये वाच्यलिङ्गः। श्वशुरे यथा - पूज्यागारे सति कतिपया वासतेयी ( रात्रि :) रुषित्वा । वन्धे यथा- प्रतिबध्नाति हि श्रेयः पूज्यपूजाव्यतिक्रमः । बल्यं रेतोबलकृतोः । बलमेव बल्यम् । मर्तादिभ्यो यः । ७ । २ । १५९ । बले साधु वा । बलकृति वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा - बल्यं हि बल्यो विदधाति माषः । अयं भीतौ भयंकरे । कुब्जकपुष्पे । भीतिर्बिभेति अस्माद् वा भयं वर्षादयः । क्लीबे । २।४।९७ । इत्यल् । त्रिष्वपि क्लीबे । भीतौ भयङ्करे च यथा- प्रेम पश्यति भयान्यपदेऽपि । भव्यं तु फले योग्ये शुभेऽस्थनि । सत्ये भाविनि । भवति भव्यम् । * ० मू० पेयं पातव्यपयसोः पेया श्राणाच्छमण्डयोः । वल्यं०
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२११)
AvornAnnar
मध्यं न्याय्येऽवलग्नेऽन्यर्मयो दैत्योष्ट्र वेसराः । मयुमंगाश्वमुखयोर्मन्युदैत्ये ऋतौ क्रुधि ॥३६५।।
भव्यगेय ५।१७। इति साधुः । फलास्थ्नोः क्लीवे । अन्यत्र वाच्यलिङ्गः । फले यथा - नव्यानि भन्यानि ददाति भव्यम् (हव्यम्)। योग्ये यथा-समाधिमत्यामुदपादि भव्या। शुभे कल्याणे यथा-भव्यं नव्यमिदं कुतः परिणतं (न सत्यमिदं कुतः परिणति) यदृश्यते त्वादृशः। अस्थनि यथा-भव्यं क्रव्यमिवेह खादतितरां क्रव्यादयं निर्दयम् । सत्यं तथ्यम् । भावि भविष्यन् । तयोर्यथाअर्थोऽयमर्थोत्तरभव्य एव । भव्यस्तु कर्मरङ्गतरौ सति । कर्मरङ्गतरु: वृक्षभेदः। सति सत्पुरुषे यथा-श्राव्यं वक्ति सदा भव्यः । सति विद्यमाने इति मंखः । भव्योमाकरिपिप्पल्योः। भवे साधुभव्या । उमायां यथा-समाधिमत्यामुदपादि भव्या । अयं योग्यार्थोऽपि मंखेन व्याख्यातः । भाग्यं कर्म शुभाशुभम् । भज्यते भाग्यम् । बाहुलकात् घ्यण् । भाग एव वा मादिभ्यो यः । ७।२।१५९। शुभमशुभं च पुराकृतं कर्म । तयोर्यथासुखं वा दुःखं वा भवति हि नृगां । भाग्यविहितम् ॥३६४।। मध्य न्याय्यऽवलग्नेऽन्तः। मवति मध्यम्। शिकास्या (उ० ३६४) इति ये साधुः। न्याय्ये वाच्यलिङ्गः। अबलग्ने पुंक्लोबः । न्याय्ये यथा- मध्ये वर्त्मनि वर्तते न हि खलः सौजन्यवन्ध्यः कुधीः। अवलग्ने कायमध्यभागे, यथा-ननाम मध्योऽतिगुरुत्वभाजा नितान्तमाक्रान्त इवाङ्गनानाम् । अन्तर्य था-मध्ये श्यामः स्तन इव भुवः शेषविस्तारपाण्डुः । अनधिकन्यूनसंख्याभेदयोरपि। अनधिकन्यूने यथा-उदभूत्तारगम्भीरो मध्याह्न पटहध्वनिः । संख्याभेदे यथा-मध्य पराय माहुर्य थोत्तरं दशगुणं तज्ज्ञाः।
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२१२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
माल्यं मालाकुसुमयोः स्यान्माया शाम्बरी कृपा ।
दम्भो बुद्धिश्च मायस्तु पीताम्बरेम्बरेऽपि च ।।३६६।। मयो दैत्योष्ट्रवेसराः । मीनाति मयते वा मयः। त्रिषु यथादुःखेन बध्नन्ति निरामय मयम् । मयुर्मू गाश्वमुखयोः। मिनोति मयुः। मि वहि (उ० ७२६.) इति उ: । पुंसि। अश्वमुखः किन्नरः। द्वयोर्य था-मयोरयोग्या नगभूमिरेषा । मन्युर्दैन्ये (त्ये) कतौ (युधि) क्रुधि । मन्यते मन्युः। यजिशुन्धि (उ० ८०१) इति युः। पुंसि दैन्ये यथा-तीव्राभिषङ्गप्रभवेन मन्युना। ऋतौ यथा-न कश्चिदन्यः शतमन्युतेजाः। क्रुधि कोपे यथा-मन्युना तेन मन्येऽहं वने वसति केशरी।।।३६५॥ माल्य मालाकुसुमयोः। माला एव मात्यम् । भेषजादित्वाद् टयण् । ७।२।१६४ मल्यते वा घ्यण् । मालायां यथा माल्येन तां निर्वचनं जधान । कुसुमे यथा-द्वित्रैः पाणि सरोरुहं त्रिचतुरैर्धम्मिल्लमाल्यस्रजः । स्यान्माया शाम्बरी कृपा। दम्भो बुद्धिश्च । मीयतेऽनया माया। स्थाच्छामा (उ० ३५७) इति यः। शम्बराख्यदैत्यस्येय शाम्बरी । इन्द्रजालमित्यर्थः। तत्र यथा - मायां मयोद्भाव्य परिक्षितोऽसि । कृपा अनुकम्पा । तत्र यथा मायां मयि कुरु प्रभो । दम्भश्छद्म तत्र यथा-कौटिल्ये पटवः पापा मायया बकवृत्तयः । बुद्धौ यथा- मायाविनममायं च कुतपस्थं तपस्विनम् । अविद्या बुद्धजननी वञ्चनाधिदेवतास्वपि । अविद्या बुद्धजनन्योर्यथामायाजन्मापि बुद्धस्त्रिजगति विदधे तीव्रमाया विनाशम् । वञ्चनाधिदेवतायां यथा-मायादेवी भ्रमयति सदा यन्त्रवज्जन्तुचक्रम् । मायस्तु पीताम्बरेऽम्बरेऽपि च। मां लक्ष्मीमयते मायः । पीताम्बरो विष्णुः । अम्बरं वासः ।।३६६।। मूल्यं ।
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२१३)
ANANANANANAAAAAAAA.
मूल्यं वस्ने वेतने च ययुर्यज्ञहये हये । याम्याऽपाच्यां भरण्यां च, योग्यो योगार्हशक्तयोः ॥३६७॥ उपायिनि प्रवीणे च, योग्यमृद्धयाह्वयौषधे । योग्यायोषित्यभ्यासे, रम्यश्च म्पकहृद्ययोः ॥३६८॥
वस्ने वेतने च । मूलेन आनाम्यं मूल्यम् । हृद्यं पद्य ७।१।११ । इति साधुः। वस्नोऽवक्रयः । वेतनं भृतिः। वस्ने यथा-मूल्यादौषधवत् काम: प्रभुत्वात् केवलः श्रमः । वेतने यथा-क्रुद्ध च तस्मै सा मूल्यमत्यल्पमुपकल्पयेत् । विनिमयधनयोरपि । विनिमयो यद् द्रव्यान्तराद् द्रव्यं प्राप्यते । तत्र यथा-येन पाषाणखण्डस्य मूल्यमरूपं वसुन्धरा । धने यथा-पश्चात् प्रयाति न हि कस्यचिदेव मूल्यम् । ययुर्यज्ञहये हये। याति ययुः । हनि या (उ०७३३) इति किद्वित्वं च। पुंसि । यज्ञहये अश्वमेघाश्वे यथा-राजन्यास्ते ययुमनुययुर्यायजूकेन मुक्तम् । हये अश्वमात्रे यथा-राजानो ययुभिर्ययुः । याम्याऽपाच्यां च । यमेादेवताऽस्या याम्या । अनिदमि ६।१।१५ इति ज्यः । अपाच्या दक्षिणस्यां दिशि यथा- यान्तु याम्यां दिशं प्रोष्ठपदासु तव शत्रवः। भरण्यां यथा-सूर्येण युक्ता न शुभाय याम्या । योग्यो योगार्हशक्तयोः । उपायिनि प्रवीणे च । योक्तुमर्हः शक्तो वा योग्यः। शक्तार्हे कृत्याश्च ५। ४ । ३५ । इति घ्यण् । योगमर्हति वा । दन्डादित्वाद् यः । योगाय शक्तो वा। योगकर्मभ्यां यो कञ्पाविति यः। चतुर्वपि वाच्यलिङ्गः। योगार्हे उचिते यथा-कान्त्या गिरा सूनृतया च योग्या त्वमेव कल्याणि तयो. स्तृतीया । शक्ते यथा-योग्यः स योगी विषयान् विजेतुम् ॥३६७॥ उपायिनि यथा-नगेऽपि योग्यो न कदापि योगी
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२१४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
रम्या रात्रावथ रथ्यो रथांशे रथयोढरि । रथ्या तु रथसङ्घाते प्रतोल्यां पथि चत्वरे ॥३६९॥ रूप्यमाहतहेमादौ, रजते रूपवत्यपि ।
लयस्तूर्यत्रयोसाम्ये, संश्लेषणविलासयोः ॥३७०।। (दुःखी)। प्रवीणे यथा-सेवां कुर्वन्ति शम्भोर्भवमरुतरुणे योग्यताधानहेतोः । योग्यमृद्धयाह्वयौषधे । ऋद्ध्याह्वयम् ऋद्धिनाम माङ्गल्यमौषधम् । योग्यायोषित्यभ्यासे । अर्कयोषिति यथायोग्या न भानोरपरस्य भोग्या । अभ्यासे यथा-इतरः प्रणिधानयोग्यया मरुतः पञ्चशरीरगोचरान् । रम्यश्चम्पकहृद्ययोः । रमयति रम्यः। भव्यगेय ५ । १।७। इति कर्तरि साधुः । चम्पको वृक्षभेदः । हृद्ये वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-रम्याश्चन्द्रमरीचयः कुसुमिता रम्या वनान्तस्थलो ।।३६८।। रम्या रात्रौ । यथारम्या सुरम्या रमणी नराणाम् । अथ रथ्यो रथांशे रथवोढरि । रथस्यायमवयवो वोढा वा रथ्यः । रथात्सादेश्च वोढङ्गे। ६ । ३ । १७५ इति यः । वाच्यलिङ्गः। रथांशे यथा-रथ्यं हि चक्रं न कुलालयोग्यम् । रथवोढरि यथा-सूर्यस्य रथ्याः परितः स्फुरन्त्या। रथ्या तु रथसङ्घाते प्रतोल्यां पथि चत्वरे । रथानां समूहो रथ्या। पाशादेश्च ल्यः । ६ । २ । २५ । इति ल्यः । रथाय हिता वा। प्राण्यङ्गरथ ७ । १ । ३७ इति यः । रथसङ्घाते यथा-अश्वीयरथ्या गजता. कुलेऽस्मिन् । प्रतोल्यां पथि चत्वरे च यथा-बलोमि भिस्तत्क्षणहीयमानरथ्या भुजाया वलयरिवास्याः ।।३६९।। रूप्यमाहतहेमादौ रजते रूपवत्यपि । आहतं प्रशस्तं वा रूपमस्यास्ति रूप्यम् । रूपात्प्रशस्ताहतात् । ७ । २ । ५४ । इति यः । रूपवति वाच्यलिङ्गः । दीनाराद्यर्थ
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(२१५)
लभ्यं लब्धव्ये युक्ते च विन्ध्यो व्याधाद्रिभेदयोः । विन्ध्या त्रुटौ लवल्यां च वीर्यं तेजःप्रभावयोः || ३७१ || शुक्रे शक्तौ च वीक्ष्यं तु द्रष्टव्ये विस्मयेऽपि च । वीक्ष्यस्तु लासके वाहे वेश्यं तु गणिकागृहे || ३७२।।
निघातिकाताडनेन यद् हेमादिः आहन्यते तदाहतम् । आदिशब्दाद्रजतपरिग्रहः । तत्र यथा - मणिरूप्यादिविज्ञानं तद्विदां नानुमानिकम् । रजते रजतमात्रे रूपवति यथा - रूप्यभित्तिषु संक्रान्तप्रतिबिम्बाः सुरस्त्रियः । लयस्तूर्यत्रयीसाम्ये संश्लेषणविलासयोः । लीयतेऽनेन लयनं वा लयः | लातेर्वा । लादिभ्यः कितु ( उ० ३६७ ) इति अय: । तूर्यत्रयीसाम्ये यथा - स्मरसि लयविचित्रं वत्रवाद्यं विधाय । संश्लेषणे यथा - रसकलामलपलवलीलया । विलासे यथा - किसलयैः सलयैरिव पाणिभिः लभ्यते लभ्यम् ।
शकि
।। ३७० ।। लभ्यं लब्धव्ये युक्ते च । तकि ५ । १ । २९ । इति यः । वाच्यलिङ्गः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथास्थापितो दशमो मूर्द्धा लभ्यांश इव रक्षसा । विन्ध्यो व्याधाद्रिभेदयोः । विधति विध्यति वा विन्ध्यः । शिक्या सा ( उ० ३६४) इति साधुः । व्याधे यथा- विव्याध श्वाविधं विन्ध्यः । अद्रिभेदे यथा - रेवां द्रक्ष्यस्युपलविषमे विन्ध्यपादे विशीर्णाम् । विन्ध्या तुटौ लवल्यां च । त्रुटि: क्षणद्वयम् । लवली वृक्षः । वीर्यं तेजःप्रभावयोः । शुक्रे शक्तौ च । वीरे साधु वीर्यम् । वीर्यत इति वा । तेज उत्कटत्वम् । यदुरतः । अधिक्षेपोऽवमानादेः प्रयुक्तम्य परेण यत् । प्राणात्ययेऽप्यसहनं तत्तेजः समुदाहृतम् । तत्र यथा-वीर्यं च विद्वत्सु सुते मघोनः । प्रभावः द्रव्यमाहात्म्यम् । तत्र यथा - रसयीय विपाकतः || ३७१ || शुक्रं प्रधानधातुः । तत्र
-
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२१६)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
वेश्या तु पण्ययोषायां, शल्यः स्यान्मदनद्रुमे । नृपभेदे श्वाविधि च सोम्नि शस्त्रशलाकयोः ॥३७३।। शय्या तल्पे शब्दगुम्फे, शून्य बिन्दौ च निर्जने । शून्या तु नलिका शौर्य चारभटयां बलेऽपि च ॥३७४॥
यथा-शम्भोर्वीर्यमिवानल: । शक्ती बले स्त्रीक्लीबः। तत्र यथानमोऽस्त्ववीर्य वीर्याय तस्मै कुसुमधन्वनि। वीक्ष्य तु द्रष्टव्ये विस्मयेऽपि च । वीक्ष्यते वीक्ष्यम् । द्रष्टव्ये वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्य था-वीक्ष्य निरीक्ष्य वामाक्षी । वीक्ष्यस्तु लासके वाहे । लासको नर्तकः । वाहोऽश्वः। वीक्ष्यो वलक्षद्युतिः । वेश्य तु गणिकागृहे । वेशो वेश्यावाटः तत्र भवं वेश्यम् । दिगादित्वाद् यः । वेश्ये विशन्ति नावश्य वश्य येषां मनः सदा ॥३७२।। वेश्या तु पण्ययौषायाम् । वेशेन शोभते वेश्या । कर्मवेशाद् यः ६ । ४ । १०३ । इति मतान्तरेण यः। यथा-वेश्यास्त्वत्तो नरपदसुखान् पाप्य वर्षाग्रबिन्दुन् । शल्यः स्यान्मदनद्रुमे । नृपभेदे श्वाविधि च सीम्नि शस्त्रशलाकयोः । शलति शल्यम् । स्थाच्छामा (उ० ३५७) इति यः षट्स्वर्थेषु सीम्नि शस्त्रे शलाकायां च पुंक्लीबः । अन्यत्र पुंसि । नृपभेदे यथा-शल्यो जेष्यति पाण्डवान् । श्वावित् मृगभेदः । तत्र यथा-सीमन्तोन्नयनं कार्य शल्यपत्रेण. धीमता । सीम्नि यथा-शैलोपशल्यनिपतद्रथनेमिधारानिष्पिष्टनिष्ठुरशिलातलचूर्णगर्भाः। शस्त्रे वथा-शल्यप्रोतं वीक्ष्य सकुम्भं(म्भ) मुनिपुत्रम् । शलाकायां यथा-शल्यमपि स्खलदन्तः (प्र० सबलदन्तः) सोढुं शक्यते हलाहलदिग्धम् । अन्तर्वणेऽपि मंखः । भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाक: ।।३७३।। शय्या तल्पे शब्दगुम्फे। शेरतेऽस्यामिति शय्या । समज । ५। ३ । ९९
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(२१७)
Duram
सह्यमारोग्ये सोढव्ये, सह्योऽद्रौ सव्यं दक्षिणे । वामे च प्रतिकूले च, सत्यं तु शपथे कृते ॥३७५॥
इति क्यप् । द्वयोर्यथा-रसेन शय्यां स्वयमभ्युपागता। कथा जनस्याभिनवा वधूरिव । शून्यं बिन्दौ च निर्जने । शुनि हितं शून्यम् । शुनो वश्वोदूत् । ७।१।३३। इति यः बिन्दौं यथा - शून्यहृते वा शून्ये किं भवति फलं पृथक् कथय । निर्जने वाच्यलिङ्गः। तत्र यया-शून्यं वासगृहं विलोक्य शयनादुत्थाय किञ्चिच्छनैः । शून्या तु नलिका । नलिका वंशादिमयो । शौर्यं चारभट्यां बलेऽपि च । शूरस्य भावः शौर्यम् । चारभटो भयहेतावपि निर्भयमनस्कता। तत्र यथा-त्यागः सत्यं च शौर्यं च त्रय एते महागुणाः । बलं भुजादिगतं स्थाम। तत्र यथा-शौर्येण धुर्या हि वहन्ति भारम् ॥३७४॥ सह्यमारोग्ये सोढव्ये। सह्यते सह्यम् । शकि तकि ५। १ । २९ । इति यः सोढव्ये वाच्यलिङ्गः। आरोग्ये यथा-सह्येन सह्यते भोज्यम् । सह्योऽद्रो । सोढव्येऽद्रौ च यथा-असह्य विक्रमः सह्यं दूरमुक्तमुदन्वता। सव्यं तु दक्षिणे । वामे च प्रतिकूले च । सुवति सव्यम् । स्थाच्छामा (उ० ३५७) इति यः । वाच्यलिङ्गः। दक्षिणे यथा-वामो बाहुर्मुडान्याः करकलितरणकङ्कणालीकरालो यस्मिन् सव्यश्च शम्भोर्भुजगवलयवान् सह्यमाकर्षणं तत् । वामे यथा-सव्यालम्बनमेतदत्र। भवतो निःस्नेहमुञ्चाम्यहम् । प्रतिकूले यथा-सव्ये दैवे दिव्यमेतन्न भव्यम् । सत्यं तु शपथे कृते । तथ्ये तद्वति । सत्सु साधु सत्यम् । अस्तीति वा । शिक्यास्था (उ० ३६४) इति साधुः तद्वति वाच्यलिङ्गः। शपथे यथा
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२१८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :
तथ्ये तद्वति सत्यस्तु, लोकभित्संख्यमाहवे । संख्यकrat विचारे च सन्ध्या कालनदीभिदोः || ३७६ || चिन्तायां संश्रवे सोम्नि सन्धाने कुसुमान्तरे । साध्यो योगे साधनीये, गणदैवतभिद्यपि ।। ३७७।।
3.
सत्येन श्रावयेद् विप्रम् । कृते कृतयुगे || ३७५ || तथ्ये च यथा-सत्ये सत्यव्रता नराः । तद्वति तथ्यवति यथा - सत्या हि मर्त्याः प्रभुभिर्दुरापाः । सत्यस्तु लोकभित् । लोकभिदि लोकविशेषे यथा - तपोलोकात्परं सत्यः । संख्यमाहवे । संख्यायते संख्यम् । स्थादित्वात् कः । पुंक्लीब: । यथा - संख्येऽपि खेऽपि च शिवाच सुरस्त्रियश्व । संख्यैकादौ विचारे च । संख्यानं संख्या । उपसर्गादात ५ । ३ । ११० । इत्यड् एकादौ यथा - नाकारणरुषां संख्या । विचारे यथा - संख्य: सांख्यावतां मुख्यो नानेकान्तं प्रतिक्षिपेत् । सन्ध्या कालनदीभिदो । चिन्तायां संश्रवे सीम्नि सन्धाने कुसुमान्तरे । सन्ध्यायते संध्यानं वा सन्ध्या । उपसर्गादातः ५ । ३ । ११० । इत्यड् । सजति वा । सञ्जेर्ध च ( उ० ३५९ ) इति यः । सप्तस्वर्थेषु ॥ ३७६ ॥ संश्रवः प्रतिज्ञा । सर्वेषु यथा - सन्ध्यायाः सरितः सन्ध्यादेशे सन्ध्यां विधाय सः । सन्ध्याभिः कुरुते सान्ध्यं विधिं विधिवदग्रणीः । साध्यो योगे साधनीये गणदैवतभिद्यपि । साध्यते साध्यः । साधनीये वाच्यलिङ्गः | योगे यथा - सिद्धः साध्यः शुभः शुक्ला ब्रह्मा ऐन्द्रोऽथ वैधृतिः । साधनीये यथा - चतुर्थोपायसाध्ये तु शत्रौ सान्त्वमपक्रिया । गणदैवतभेदो ( भिदो ) द्वादशसंख्याः साध्याः । देवगणा इति शैवागमे प्रसिद्धाः । तत्र प्रायेण पुंभूम्नि । यथा - साध्येभ्यः स्वाहा || ३७७ || सायः शरेऽपराह्णे च । स्यति सायः ।
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(२१९)
सायः शरेऽपराहणे च, स्थेयोऽक्षकपुरोधसोः । सेव्य मुशीरे सेवाहे, सैन्यं सैनिकसेनयोः ॥३७८॥ सौभ्यः सोमात्मजेऽनुग्ने मनोज्ञे सोमदैवते । सौम्याः पुनर्मूगशिरः, शिरःस्थाः पञ्चतारकाः ।।३७९।।
स्थाच्छामा (उ० ३५७) इति यः। अपराहणे क्लीबे इति लिङ्गविदः। शरे यथा-स तस्य काये प्रजिघाय सायम् । अपराहणे यथा-सायमण्डनसमुत्सुकाङ्गनो दूत्यकर्मसु रतः सखीजनः । स्थेयोऽक्षदृक्पुरोधसोः । तिष्ठन्त्यस्मिन्निति स्थेयः । बाहुलकादधिकरणेऽपि यः । अक्षं व्यवहारं पश्यत्यक्षदृक् । न्यायदर्शकः । पुरोधाः पुरोहितः । द्वयोर्यथा-स्थेयो विधेयेषु सदा प्रमाणम् । सेव्यमुशोरे सेवाहे । सेव्यते सेव्यम् । उशीरं वीरणीमूलम् । सेवाहे वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-सेव्या नितम्बाः किमु भूधराणामुत स्मरस्मे रविलासिनीनाम् । सैन्यं सैनिकसेनयोः । सेनां समवैति सैन्यम् । सेनाया वा । ६ । ४। ४८ । इति ण्यः। सेनैव वा सैन्यम् । भेषजादित्वाद् घ्यण् । सैनिके वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-सैन्याः श्रियामनुपभोगनिरर्थकत्वमिथ्याप्रवादममृ सृजन व (घ)ननिम्नगानाम् । सेनायां यथा- गोप्तारं सुरसैन्यानां यं पुरस्कृत्य गोत्रभित् । सौम्यः सोमात्मजेऽनुग्रे मनोज्ञे सोमदैवते । सोमो देवताऽस्य सौम्यः । कसोमाट्टयण् । ६।२ । १०७ । अनुग्रमनोज्ञयोस्तूपचारात् सोम एव वा सौम्यः । सोमात्मजे पुंसि । शेषेषु वाच्यलिङ्गः। सोमात्मजे यथा-शौरेः सौम्यसितावरी। अनुग्रमनोज्ञयोर्यथा - कश्चित् सौम्याध्यवसितमिदं बन्धुकृत्यं त्वया मे । सोमदेवते यथा-निर्वपेत हविः सौम्यम् । सौम्याः पुनर्मूगशिरः शिरःस्था: पञ्चतारकाः। पञ्चतारकाः
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२२०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
vvvvwwwwwwwwe
हार्यः कलिद्रौ हर्तव्ये हृद्यं धवलजीरके । हत्प्रिये हृद्धिने हज्जे हृद्या तु वृद्धि भेषजे ॥३८०।। हृद्यस्तु वशकृन्मन्त्रेऽग्रं पुरः प्रथमेऽधिके ।
उप-लम्बने श्रेष्ठे परिमाणे पलस्य च ॥३८१।। तारका इल्वलाख्याः। सोमदैवतत्वात् मृगशिर एव सौम्यमित्यन्ये । यथा-सोमेन सौम्यं भृगुरेवती च ॥३७९॥ हार्यः कलिद्रौ हर्तव्ये । हियते हार्यः । कलिद्रुर्बिभीतकः । हर्तव्ये वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-विमुच्य सा हारमहार्यनिश्चया। हृद्यं धवलजीरके हृत्प्रिये हृद्धिते हज्जे। हृदयस्य प्रियं हृद्यम् । हृद्य पद्य ७ । १ । ११ । इति साधुः । हृदयाय हितं वा। प्राण्यङ्गरथ ७ । १ । ३७ । इति यः । हृदि भवं वा। दिगादित्वाद् यः । हत्प्रिये हृद्धिते हज्जे च वाच्यलिङ्गः। हृत्प्रिये हृद्धिते च यथानिपीतो निःश्वासैरयममृतहृद्योऽधररसः। हज्जे हृदयजाते यथाहृद्योऽस्य शोकस्तु न निर्जगाम । हृद्या तु वृद्धिभेषजे । वृद्धि नाम्नि औषधे ॥३८०॥ हृद्यस्तु वशकृन्मन्त्रे। हृदयस्य बन्धनो हृद्यो वशीकरणमन्त्रः। तत्र यथा - हृद्यसाधनविधौ निबद्धधीः । अथ रान्ताः । अग्रं पुरः प्रथमेऽधिके । उपर्यालम्बने श्रेष्ठे परिमाणे पलस्य च। भिक्षाप्रकारे सङ्घाते प्रान्तेऽपि । अगत्यग्रम् । भी वृधि (उ० ३८७) इति र: । पुरः पुरस्तादर्थे यथा--अस्य प्रयाणेषु समग्रशक्तरग्रेसरैर्वाजिभिरुद्धतानि । प्रथमे यथा-उग्रे गतेन वसतिं परिगृह्य रम्यम् । अधिके यथा-साग्रेऽपि योजनशते पूर्वोत्पन्ना गदाम्बुदाः। उपर्यर्थे यथा-हाग्रसंरूढतृणाङ्करेषु तेजोविषां रिपुमन्दिरेषु । आलम्बने यथा-लब्धारोऽपि ममज्जाब्धौ । श्रेष्ठे वाच्यलिङ्गः । आविष्टलिङ्ग इत्यन्ये । तत्र
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
AAAAAAAN
www.rrrrrrrrrrrr
भिक्षाप्रकारे सङ्घाते प्रान्तेऽप्यद्रिस्तु पर्वते । सूर्ये शाखिनि चाभ्रं तु त्रिदिवे गगनेऽम्बुदे ॥३८२॥ अस्रः शिरसिजे कोणे स्यादत्रं शोणितेऽश्रु णि ।। अस्त्रं चापे प्रहरणेऽप्यह्निः पादद्रुमूलयोः ॥३८३॥
यथा-त्वमग्रं हि समग्रस्य राज्यस्यास्य महीपते । परिमाणे पलस्य चेति पललक्षणे परिमाणे इत्यर्थः ।।३८१॥ भिक्षाप्रकारो भिक्षाभेदः। यत् स्मृतिः । ग्रासप्रमाणं भिक्षा स्यादग्रं ग्रासचतुष्टयम् । अग्रं चतुर्गुणं प्राहुर्हितकारं द्विजोत्तमाः । सङ्काते यथाग्रन्थाग्रमस्य विज्ञेयं सहस्राणि दशैव तु । प्रान्ते यथा-कराग्रलग्नाऽभिनवाथ बाला। अद्रिस्तु पर्वते । सूर्ये शाखिनि च । अति अद्यते वा अद्रिः । तङ्कि वति (उ० ६९२) इति रिः। पुंसि । पर्वते यथा-तस्मिन्नद्रौ कतिचिदबलाविप्रयुक्तः स कामी। सूर्ये यथा - अद्रिः सान्द्रकरौघनाशिततमः स्तोमोऽयमभ्युद्यतः । शाखिनि यथा-उत्खायाद्रीन्द्रुतमभिमुखं पर्वतांश्च क्षिपन्तः । अभ्रन्तु त्रिदिवे गगनेऽम्बुदे । अभ्रति अभ्रम आप्नोति वा खुर क्षुर (उ० ३९६) इति साधुः । त्रिदिवे गगने च यथाअभ्रातिक निपतन्ति केऽपि गुणिनः स्वामिप्रसादोचिताः । अम्बुदे यथा-अभ्रस्तम्ब विडम्बयौवनमिति प्रेम्णावगूढाः स्त्रियः ।।३८२।। अस्रः शिरसिजे कोणे । अस्यते अस्रः। भीवृद्धि (उ० ३८७) इति रः। शिरसिजः के शस्तत्र यथा-अविकीणैः परितोस्रमित्रैः। कोणे यथा-अस्रं शृङ्गाटकं जगुः। स्यादत्रं शोणितेऽश्रुणि । शोणिते यथा-पौनःपुन्यादस्रगन्धेन मत्तो मृद्नन् कोपाल्लोकमायोधनोाम् । अश्रुणि यथा-अस्रेस्तावन्मृदुरुपचितैर्दृष्टिरालुप्यते मे। अस्त्रं चापे प्रहरणेऽपि । अस्यतेऽनेन अस्त्रम् । त्रट् । द्वयोर्यथा
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२२२) अनेकार्थसंग्रह स्टीकः
अरो जिनेऽरं चक्राङ्गे शीघ्रशीघ्रगयोरपि । आरो रोरी शनि म आरा चर्मप्रभेदिनी ॥३८४॥ इराम्भोवाक्सुराभूमिष्विन्द्रः शक्रेऽन्तरात्मनि ।
आदित्ये योगभेदे च स्यादिन्द्रा तु फणिज्जके ।।३८५।। दृष्टे यत्र पतन्ति मूढमनसामस्त्राणि वस्त्राण्यपि । अंहिः पादद्रुमूलयोः। अंहते अंहिः । तङ्कि वङ्कि (उ० ६९२) इति रिः । पुंसि । पादे यथा-संहरन्नहिरहः । द्रुमूले वृक्षजटायां यथापश्य पत्रविवरान्तश्रयैः पूजिता: शशिकरैरिवाह्रिषु ॥३८३।। अरो जिने । इयत्ति अरः । जिनोऽष्टादशतीर्थकरः । तत्र यथानतामरनरः श्रीमानरः पातु जिनेश्वरः। अरं चक्राङ्गे शीव्रशीघ्रगयोरपि । शीघ्रगे वाच्यलिङ्गः। चक्राङ्गे यथा-चक्रीचक्रारपङ्क्तिम् । शीने द्रुते यथा-चक्रं दहतारं (प्र० द्विवारं) शीघ्रगे यथा-पथि गच्छन्नरोऽचरः । आरो रीरी शनिमः । अर्यतेऽसावित्यारः। घन। रीरी पित्तलभेदः। तत्र यथा-आरं कारयते तारम् । शनौ यथा-आरेण सारा कथिता चतुर्थी । भौमे यथा-रविमन्दारवारेषु यदि भद्रातिथिर्भवेत् । आरा चर्मप्रभेदिनी। अर्यतेऽनया आरा। भिदादित्वादडि साधुः । यथातीक्ष्णांशुः किरणैस्तीक्ष्णराराभिरिव विध्यति ।।३८४।। इराऽम्भोवाक्सुराभूमिषु । एति इरा। इण्धाग्भ्यां वा। (उ० ३८९) इति कित् रः। चतुर्ष-अर्थेषु । अन्नाप्सरोविशेषयोरपि मंखः । अम्भसि अन्ने च यथा-इरातृप्तिकरी नित्यं पितणां परमा सुधा। वाचि भूमौ च यथा-सुवर्ण घटनाचिता विबुधसङ्घसंसेविता भवत्पतितरामिरा भुवनमण्डनं यत्र मे। सुरायां यथा-इरेव स्वाद्यमानैव वेश्यामदविकासिनी। अप्सरोविशेषे यथा-इराना
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्ड:
(२२३)
उग्रः क्षत्रियतः शूद्रा सूनावुत्कटरुद्रयोः । उग्रावचाछिक्किकयोरुना गवोपचित्रयोः ॥३८६॥ उस्रो मयूखे स्यादुष्ट्री मृद्भाण्डे करभस्त्रियाम् । ऐन्द्रिरिन्द्र सुते काकेऽण्योड्रा जनपदान्तरे ।।३८७।।
माप्सराः पूर्वं समुद्रादुद्गताभवत् । इन्द्रः शक्रेऽन्तरात्मनि । आदित्ये योगभेदे च । इन्दति इन्द्रः। भी वृधि (उ० ३८७) इति रः। शके यथा-तदिन्द्रसन्दिष्टमुपेन्द्रयद्वचः । अन्तरात्मनि यथा-इति हृतपरमार्थंरिन्द्रियैर्धम्यमाणः स्वहितकरणधूतैः पञ्चभिर्वञ्चितोसि । अत्र हि इन्द्रस्य आत्मनश्चिन्हमित्यादिव्युत्पत्तौ इन्द्रियमिति साधुः। आदित्ये यथा-इन्द्रेण द्राविते ध्वान्ते । योगभेदे यथा-ब्रह्मा ऐन्द्रोऽथ वैधृतिः। अत्र हि इन्द्र एव ऐन्द्रः। स्यादिन्द्रा तु फणिज्जके । फणिज्जको मरुबकः । तत्र स्त्रीलिङ्गः ॥३८५।। उग्रः क्षत्रियतः शूद्रासूनावुत्कटरुद्रयोः । उच्यते उषति वा उग्रः । खुर क्षुर (उ० ३९६) इति साधुः। उत्कटे वाच्यलिङ्गः। क्षत्रियतः शूद्रासूनाविति यः क्षत्रियेण शूद्रायां जन्यते । उत्कटे यथा - उग्रे तपसि लीनानामिन्द्रियाणां न विश्वसेत् । रुद्रे यथा-चैतन्यमुग्रादिवदीक्षितेन। उग्रावचाछिकिकयोः। द्वेऽपि ओषधी । उस्रा गवो (गव्यो) पचित्रयोः। वसत्युस्रा। ऋज्यजितजि (उ० ३८८) इति कित् रः। बाहुलकात्षत्वाभावः। गौरनड्वाही । तत्र यथा-उस्रावा यदि वा मेषश्छागो वा यदि वा वशा। गवि पुंस्यपि मंखः । यदाह अस्रोंऽशौगविद्वयोः। उपचित्रा ओषधीभेदः ॥३८६॥ उस्रो मयूखे स्यात् । यथा-शरैरुपैरिवोदीच्यानुद्धरिष्यन् रसानिव । उष्ट्री मृद्भाण्डे करभस्त्रियाम् । उष्यते उषति वा उष्ट्रो । सूमूखन्युषिभ्यः कित्
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२२४)
अनेकाथसंग्रहः सटोकः
ओड्रो जने जपावृक्षे, करः प्रत्यायशुण्डयोः । रश्मौ वर्णोवले पाणौ क्षरो मेघे क्षरं जले ॥३८८॥ कद्रुः कनकपिङ्गे स्यात्कद्रूस्तु नागमातरि ॥ कारो बलौ वधे यत्ने, हिमाद्रौ निश्चये यतौ ॥३८९।।
(उ० ४४९) इति त्रट । मृद्भाण्डमलिजरः। तत्र यथाधूर्भङ्गसंक्षोभविदारितोष्ट्रिकागलन्मधुप्लावितदूरवर्त्मनि । करभस्त्रियां यथा - उष्ट्रीदुग्धं निरामयम् । पुंल्लिङ्गः करभेऽपि । ऐन्द्रिरिन्द्रसुते काकेऽपि । इन्द्रस्यापत्यम् ऐन्द्रिः। इन्द्रसुतो जयन्तः। तत्र यथा-ऐन्द्रिणापि यदुदस्ततन्द्रिणा सेव्यते सरभसं वृषभध्वजः। वाल्यर्जुनयोरपि मंखः। तयोरपि इन्द्रसुतत्वादत्र ग्रहणम् । वालिनि यथा-ऐन्द्रिस्तोयनिधीत्र जगाम चतुरः कक्षे वहन् रावणम् । अर्जुने यथा-मुखप्रसादानुमितं तदैन्द्रेरनुग्रहं शम्भुकृतं विवेद । काके यथा-ऐन्द्रिः किल नखैस्तस्या विददार स्तनौ द्विजः । ओड्रा जनपदान्तरे । ओड्रो जने जपावृक्षे । ओणति ओड्रः । खुर क्षुर (उ० ३९६) इति साधुः। जनपदान्तरे पुंभूम्नि ॥३८७।। तत्र यथा-ओड्रेषु पुंड्राणि भवन्ति भूम्ना । जनस्तडागादिखनकस्तत्र यथा-ओड्राः खनन्ति हि वहन्ति (प्र०वदन्ति) तदीयपत्न्यः । करः प्रत्यायशुण्डयोः । रश्मौ वर्षोपले पाणौ । कुर्वन्ति अनेन करोति कीर्य्यते वा करः । प्रत्यायो राजग्राह्यः । तत्र यथाकरदीकृतभूपालो भ्रातृभिर्जित्वरैर्दिशाम् । शुण्डायां यथाकिं करोति करोत्येव करीरेऽपि करङ्करी। रश्मौ वर्षोपले पाणौ ज यथा-दशशत अरस्य रोधादेककरोब्द: प्रतिष्ठितो जयति । क्षरो मेधे-क्षरति क्षरः। क्षरं जले । जले पानीये क्लीबे तत्र मेधे च यथा-क्षरत्येष क्षरं क्षरः ॥३८८॥ कद्रुः कनक
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(२२५)
कारा बन्धनशालायां, बन्धे दूत्यां प्रसेवके ।। स्याद्धेमकारिकायां च क्षारः काचे रसे गुडे ॥३९०॥ भस्मनि धर्तलवणे, कारिः शिल्पी क्रियाऽपि ज ।। कारुस्तु कारके शिल्पे, विश्वकर्मणि शिल्पिनि ॥३९१॥
पिङ्गे स्यात् । कत् कुत्सितं द्रवति कद्रुः। हरि पति (उ० ७४५) इति डद्रुः । कनकपिङ्गे गुणमात्रे पुंसि। तद्वति वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-उपद्रुतः कद्रुभिरेष वानरैः । कद्रूस्तु नागमातरि । वाह्वन्तकद्रुकमण्डलोर्नाम्नि । २।४।७४। इति ऊञ यथा-मातः कद्रु यदि प्रसौति भवतीभूयः सुतानीदृशान् । कारो बलौ वधे यत्ने हिमाद्रौ निश्चये यतौ ।। कर एव कारः। क्रियते वा। बलिनुपग्राह्यस्तत्र यथा-चिरात्कारं वारांनिधिरपि गृहीतस्तव भटः ।।३८९।। कारा बन्धनशालायां बन्धे दूत्यां प्रसेवके । स्याद्धेमकारिकायां च । क्रियतेऽस्यां कारा। भिदादित्वादडि साधुः। बन्धनशालायां यथा-नराः संसारकारायाम् । बन्धे यथा-कारागृहे निर्जितवासवेन लङ्केश्वरेणोषितमाप्रसादात् । दूत्यां यथा-वराकाराकारा किमिह कुरुते प्रेम्णि गलिंते । प्रसेवको वस्त्रादिमयं भाजनम् । तत्र यथा-सारं कारासु निक्षिप । हेमकारिका ओर्षाधः। क्षारः काचे रसे गुडे ॥ भस्मनि धूर्तलवणे । क्षरति क्षारः ज्वलादित्वाद् णः । पञ्चस्वर्थेषु । धूतलवणम्-लवणभेदः। काचे भस्मनि च यथा-सत्यं क्षारमणिः क्षारस्तस्य चिन्तामणेः पुरः। शेषेषु यथा-कः क्षते क्षारनिक्षेपं विदधाति विचक्षणः । ।।३९०।। कारिः शिल्पी क्रियापि च । करोति करणं वा कारिः। कृशकुटि (उ० ६१९) इति णिदिः । शिल्पिनि वाच्यलिङ्गः क्रियायां स्त्रीलिङ्गः । कारुस्तु कारके शिल्पे विश्व
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२२६)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
AnArrrrrrrow
-
-
-
कोरः शुके जनपदे, क्षीरं पानियदुग्धयोः ।। क्षुरो गोक्षुरके कोकिलाक्षे छेदनवस्तुनि ॥३९२।। क्षुद्रो दरिद्रे कृपणे, निकृष्टेऽल्पनृशंसयोः ।
क्षुद्रा व्याघ्रीनटीव्यङ्गाबृहतीसरघासु च ।।३९३॥ कर्मणि शिल्पिनि। करोति, क्रियते वा कारुः । कृवापाजि (उ० १) इति उण् । चतुष्वर्थेषु । कारकशिल्पिनोर्वाच्यलिङ्गः। अन्यत्र पुंसि । कारके यथा-राघवस्य ततः कार्य कारुर्वानरपुङ्गवः । विश्वकर्मशिल्पिनोर्यथा-अस्याः सुचारुमधुरेव कारुः । श्वासं वितेने मलयानिलेन । कीरः शुके जनपदे । कायति कायते वा कीरः । घसि वसि (उ० ४१९) इति किदीरः । शुके यथा-कीराधिराजविरहज्वरकातराङ्गी याता न लोचनपथं मम वल्लभा ते। जनपद: काश्मीराख्यः तत्र यथा-वीरः कीरपतिः स एष निखिलक्ष्मापालचूडामणिः। क्षीरं पानीयदुग्धयोः । घस्यते क्षीरम् । घसि वसि (उ० ४१९) इति किदीरः गमहन ४।२।४४ इति उपान्त्याकारलोपः दुग्धे पुंक्लीबः । पानीये यथा-यत्र स्रुतक्षीरतया प्रसूतः सानूनि गन्धः सुरभीकरोति । दुग्धे यथा-इक्षुक्षीरगुडादीनां माधुर्यस्यान्तरं महत् । क्षुरो गोक्षुरके कोकिलाक्षे छेदनवस्तुनि । क्षुरति क्षुरः। गोक्षुरककोकिलाक्षौ औषधभेदौ । छेदनवस्तुनि रोमादिछेदनोपकरणे यथा-एष गण: क्षुरकर्मणि शस्तः। काण्डेक्षावपि मंखः । तीक्ष्णे तूपमानाद्रूढः ॥३९२।। क्षुद्रो दरिद्रे कृपणे निकृष्टेऽल्पनृशंसयोः । क्षुणत्ति क्षुद्यते वा क्षुद्रः । ऋज्यजि (उ० ३८८) इति कित् रः । पञ्चस्वर्थेषु वाच्य लिङ्गः । दरिद्रे कृपणे च यथा-क्षुद्रो नैव ददाति किञ्चिदुचितं दद्यादथ स्वल्पकम् । निकृष्टे यथा-शुद्रेऽपि नूनं
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
चाङ्गेरिकायां हिलायां मक्षिकामात्रवेश्ययोः । कुरुः स्यादोदने भूपभेदे श्रीकण्ठजाङ्गले ॥३१४।। क्रूरा नृशंसघोरोष्णकठिनाः कृच्छमहसि । कष्टे सान्तपने क्षेत्रं भरतादौ भगाङ्गयोः ॥३९५॥
,
(२२७)
यथा यथा - गोलाङ्गलविलोलपाणितुलिताः
।
।
शरणं प्रपन्ने | अल्पे क्षुद्राः क्व ते क्ष्माभृतः । नृशंसः क्रूरस्तत्र यथा - आः क्षुद्रे पति दूति राक्षसपशुम । क्षुद्रा व्याघ्रोनटीव्यङ्गाबृहतीसरघासु च । चारिकायां हिंस्रायां मक्षिकामात्रवेश्ययोः । व्याघ्रादिषु नवसु स्त्रियाम् । व्याघ्री कणकारिका तत्र यथा - क्षुद्रा मृता नागरपुष्करारव्यैः कृतः कषायः । नटी नटस्त्री तत्र यथा - शुद्राभि रुन्मुद्रितवृत्त वन्धे । व्यङ्गा अङ्गहीनास्त्री तत्र यथा - क्षुद्रापि रूपेण मदं बिभर्ति । बृहती क्षुद्रवार्त्ता की सरघा मधुमक्षिका । तत्र यथा – क्षुद्राभिरक्षुद्रतराभिराकुलं विदश्यमानेन जनेन दुद्रुवे ।। ३९३ ।। चाङ्गेरिका हिंस्रा च ओषधिभेदौ । मक्षिकामात्रं सर्वा अपि मक्षिकाः । वेश्या, शीलहोनोपलक्षणम् । तत्र यथा - धिक् ताः शुद्राः पृथुकुलगिरिग्रावदम्भोलितुल्याः । कुरु: स्यादोदने भूपभेदे श्रीकण्ठजाङ्गले । कीर्यते कुरुः । कुगृऋत उर्च (उ० ७३४) उ: । पुंसि । भूपभेदे नृपभेदे यथा - त्वयि भक्तिमता न सत्कृतः कुरुराजा गुरुरेव वेदिपः । श्रीकण्ठजाङ्गलं तीर्थविशेषस्तत्र यथा - कुरुक्षेत्रे विदुः स्थाणुं प्रभासे शशिभूषणम् । क्रूरा नृशंसघोरोष्णकठिनाः । कृन्तति क्रूरः । कृतेः क्रू कृच्छौ च ( उ० ३९५ ) इति र: । चतुर्षु अर्थेषु वाच्यलिङ्गः । नृशंसे कठिने च यथा- क्रूरस्तस्मिन्नपि न सहते सङ्गमं नौ कृतान्तः । घोरे भयङ्करे यथा - संसारकारागृह क्रूरको डनिवासिनो न सुलभा
।
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
rrrrrrywwarram
(२२८) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
केदारे सिद्धभूपत्न्योः, क्रोष्ट्री क्षीरविदारिका ।
शृगालिका लाङ्गली च, क्षौद्रं तु मधुनीरयोः ॥३९६।। वार्तापि मोक्षं प्रति । उष्णे यथा-क्रूरैः करैरेष दुनोति भानुः। कृच्छमंहसि । कष्टे सान्तपने। कृन्तति कृच्छ्रम् । कृतेः क्रू कृच्छौ च (उ० ३९५) इति रः। सान्तपने पुंक्लीबः। अन्यत्र क्लीबे। अंहसि पापे यथा - कृत्स्नानि कृच्छ्राणि रविर्जुनातु । कष्टे यथा-कृच्छ्रलब्धमपि लब्धवर्णभाक् तं दिदेश मुनये स लक्ष्मणम्। सान्तपनं व्रतविशेषः। यत् स्मृतिः । त्र्यहं परञ्च व्यहं प्रातरस्त्रयहमद्यादयाचितम्। त्र्यहं परञ्च नाश्रीयात्कृच्छ्रे सान्तापनं स्मृतम् । क्षेत्रं भरतादौ भगाङ्गयोः। केदारे सिद्धभूपत्न्योः। क्षयन्त्यस्मिन्नीति क्षेत्रम् । हु यामा (उ० ४५१) इति त्रः। भरतादौ यथा-- इहैव भरतक्षेत्रे । आदि शब्दाद् ऐरावतादिपरिग्रहः। भगे योनौ यथा-रज्यन्ति जन्तवश्चित्रं क्षेत्रे मूत्रपथेऽप्यहो । अङ्गे यथा-त्रायध्वं योगिनः क्षेत्रम् ॥३९५॥ केदारे यथा-लूनः खलीकृतः क्षुण्णः शालीपैरिव मानवैः । आर्तीस्तानेव पुष्णाति क्षेत्रजे विकृतिः कुतः। उपलक्षणं च केदारः। सस्य निष्पत्तिस्थानेऽपि । तत्र यथा-ऊषराणि च क्षेत्राणि दूरतः परिवर्जयेत् । सिद्धभुवि यथासिद्धाः क्षेत्रेषु दृश्यन्ते । पत्न्यां यथा - वृद्धस्तु व्याधितो वाराजामातृकुल्यबन्धु गुणवत्सामन्तानामन्यतमेन क्षेत्रे बीजमुत्पादयेत् । क्रोष्ट्री क्षीरविदारिका । शृगालिका लाङ्गली च । क्रोशति क्रोष्ट्री । कृशि कमि इति तुन । स्त्रियाम् २।४।१ इति तस्य तृजादेशे ङीः। विदारी ओषधिः। क्षीरेण युक्ता विदारी क्षीरविदारिका । शृगालिकायां यथा-कोष्टूा शिशून् क्रोष्ट्यपि याति हित्वा। लाङ्गली कलिकारिका ओषधिः ।
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(२२९)
खरो रक्षोऽन्तरे तीक्ष्णे दुःर पर्श रास मेऽपि च ॥ खरुः स्यादश्वहरयोदर्पदन्तसितेषु च ॥३९७।। खुरः शफे कोलदले गरस्तूपविषे विषे ॥ . रोगे गरं स्यात्करणे गात्रमङ्गशरीरयोः ॥३९८॥
क्षौद्रं तु मधुनीरयोः । क्षुद्राभिः वृतं क्षौद्रम् । नाम्नि मक्षिकादिभ्यः । ६।३।१९३। इत्यण् । क्षुद्यति वा। खुर क्षुर
(उ० ३९६) इति साधुः। मधुनि यथा-तस्तार सरघाच्छन्नैः सक्षद्रिपटलैरिव ॥३९६॥ खरो रक्षोऽन्तरे तीक्ष्णे दुःस्पर्श रासभेऽपि च । खनति खरः। खुर क्षुर (उ० ३९६) इति साधुः। रूमरयारतीति वा मध्वादित्वात् रः। चतुषु अर्थेषु । तीक्ष्णे दुःस्पर्श च वाच्यलिङ्गः। रक्षोन्तरे यथा - संहारे खरदूषणत्रिशिरसामेषाव दृष्टा स्थितिः। तीक्ष्णे यथा-प्रेवत्खड्गानधाराख रनखरशिखोरखातकुम्भी न कुम्भः। दुःस्पर्श यथा-प्रेवन्तः खे खरांशोः खचितदिनमुखास्ते मयूखाः सुखं वः। रासभे यथा-तावत्खरः प्रखरमुल्लमयाम्बभूव । खरुः स्यादश्वहरयोदर्पदन्तसितेषु च । खनति खरुः । खनो लुक् च (उ० ८०८) इति रुः । पञ्चस्वर्थेषु । सिते गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः। अन्यत्र पुंसि । अश्वे सिते च यथा-क्षुण्णं खुरैश्च खरुभिः खरुधोरणीभिः । दन्ता दशनः । तत्र यथा-दन्ते मुखखुरः खरुः ॥३६७।। खुरः शफे कोलदले खुरत् छेदने । खुरति खुरः । श फे यथा-अजोनेय खुरक्षुण्णः पक्वैलाक्षेत्रसम्भवम् । कोलदलं औषधम् । गरस्तूपविषे विषे । रोगे। गिरति गरः। अ इत्यः । उपविषम् मारको द्रव्ययोगः। रोगो रोगविशेषः। त्रिष्वपि यथारक्षो यक्षोरगव्याघ्रव्यालानलगरादयः । नापकर्तुमलं तेषां यैर्धर्मः
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२३०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
गजानदेशेऽथ गिरिः पूज्येऽक्षिरुजि कन्दुके ॥ शैले गिरियके गीर्णावपि गुन्द्र स्तु तेजने ।।३९९।। गुन्द्रा प्रियङ्गौ कैवर्तीमुस्तके भद्र मुस्तके ।।
गुरुर्महत्याङ्गिरसे, पित्रादौ धर्मदेशके ॥४००। शरणं श्रितः। गरं स्यात्करणे । करणं बवादि। तत्र यथा-गरवाणिजविष्टिकरणैः। गात्रमङ्गशरीरयोः गजाग्रदेशे। गच्छत्यनेन गात्रम् । गमेरा च (उ० ४५३) इति त्रः। गजाग्रदेशे स्त्रीक्लीबः। अङ्गमवयवस्तत्र यथा-तद्गात्राणां गुणविनिमयः कल्पितो यौवनेन । शरीरे यथा-अपरिचलितगात्राः कुर्वते न प्रियाणामशिथिलभुजचका लेषभेदं तरुण्यः ॥३९८॥ गजस्य अग्रदेशोऽग्रजङ्घादिविभागस्तत्र यथा-आपस्कारा लूनगात्रस्य भूमि निःसाधारं गच्छतो वाङ्मुखस्य लब्धायाम दन्तयोर्युग्ममेव त्वं (प्र० स्व)नागस्य प्रापदुत्तम्भनत्वम् । अथ गिरिः पूज्येऽक्षिरुजि कन्दुके । शैले गिरियके गीर्णावपि । गृणाति गिरति गीर्यते वा गिरः । नाम्युपान्त्य ५।१।५४। इति किदिः। षट्स्वर्थेषु पूज्ये वाच्यलिङ्गः। अन्यत्र पुंसि । पूज्ये यथावृक्षागारेषु शेते गिरति मुनिगिरिसमात्रं पवित्रम्। अक्षिरुजि नयनरोगे यथा-गिरिणा दूषितं नेत्रम् । कन्दुको वस्त्रादिमयं क्रीडनकम् । गिरियको गिरिगुडः काष्ठादिमयं क्रीडनकम् तयोर्यथा-क्रीडन्ति गिरिभिरपि ये कष्टं तेषां न भूधराक्रमणम् । शैले यथा-वहति गिरिरयं विलम्बि घण्टाद्वयपरिवारितवारणेन्द्रलीलाम् । गीणिरभ्यवहारः। गुन्द्र स्तु तेजने। गुद्यते गुन्द्रः । खुर क्षुर (उ० ३९६) इति साधुः। तेजना मुजः ॥३९९।।
प्रयङ्गौ कैवर्तीमुस्तके भद्रमुस्तके। त्रयोऽप्योषधिभेदाः ।
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२३१)
अलघौ दुर्जरे चापि, गृध्रो गृध्नौ खगान्तरे ।
गोत्रं क्षेत्रेऽन्वये छत्रो, सम्भाव्यबोधवर्त्मनोः ॥४०१।। तेषु यथा - गुन्द्राप्ररोहकवलावयवावकीर्णम् । गुरुर्महत्याङ्गिरसे पित्रादौ धर्मदेशके अलघौ दुर्जरे चापि । गृणाति गीर्यते वा गुरुः । ऋग्र ऋत उर् च (उ० ७३४) इत्युः । षट्स्वर्थेषु । महत्यलघौ दुर्जरे च वाच्यलिङ्गः। महान् बृहत् गौरवाहे वा। तत्र क्रमेण यथा-कृतगुरुतरहारच्छेदमालिङ्ग्यपत्यौ । यथा च । गुरुर्धरित्री क्रियतेतरां त्वया आङ्गिरसे बृहस्पतौ यथा-गुरु नेत्रसहत्रेण प्रेरयामास वासवः (प्र. वृत्रहा)। पित्रादौ यथा-गुरुः प्रगल्भेऽपि वयस्यतोऽस्याः । आदिशब्दात् सुता सम्बन्धविधिना भवति (प्र. भव) विश्वगुरोर्गुरुरित्यादौ । श्वशुरेऽपि । एकमप्पक्षरं यस्तु गुरुः शिष्ये निवेदयेत् । इत्यादावुपाध्यायेऽपि । गुरोः सदारस्य निपीड्य पादौ समाप्य सान्ध्यं च विधिं दिलीपः । इत्यादौ संस्कारकेऽपि । गुरुद्वयाय गुरुणोरुभयोरथ कार्ययोरित्यादावाराध्येऽपि । धर्मदेशके यथा-सामायिकस्था धर्मोपदेशका गुरवो मताः ॥४००।। अलघुर्भारयुक्तः, तत्र यथा-गोरवे तु सुवर्णस्य साक्षिणी जगतां त्रयो । अत्र हि गुरोर्भावो गोरवम् । यथा-वा सा क्रान्ता जघनस्थलेन गुरुणा गन्तुं न शक्ता वयम् । दुर्जरे यथा-गुरुः सूकरमांसानामाहारो हि भवेन्नृणाम् । गृध्रो गृध्नौ खगान्तरे । गृध्यति गृध्रः। ऋज्यजि (उ० ३८८) इति कित् रः । गृध्नौ लोभवति वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-गृध्रा हि गृध्यन्त्यपनीति वर्त्मना । खगान्तरे यथा-गृध्रपक्षपरिधूसरालकाः। गोत्रं क्षेत्रेऽन्वये छत्रे सम्भाव्यबोधवर्त्मनोः । वने नाम्नि च । गूयते गोत्रम् । हुयामा (उ० ४५१) इति त्रः। गाः किरणान्
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२३२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
वने नाम्नि च गोत्रोऽद्रौ, गोत्रा भुवि गवाङ्गणे । गौरः श्वेतेऽरुणे पोते, विशुद्धे चन्द्रमस्यपि ॥४०२॥ विशदे गौरं तु श्वेतसर्षपे पद्मकेसरे ॥
गौर्युमानग्निको»षु प्रियङ्गौ वरुणस्त्रियाम् ॥४०३।। त्रायते इति वा। क्षेत्रे यथा-गोत्रं मणेरस्य स रोहणाद्रिः । अन्वयः कुलम् । तत्र यथा-सोऽयं गोत्रे सवितुरुदितो वारिधेर्यद्वदिन्दुः । छत्रम् आतपत्रम् । सम्भाव्यो बोधः सम्भाव्यबोधः । वर्त्म मार्गः ॥४०१।। वनं काननम् । नाम अभिधा । तत्र यथामद्गोत्रात विरचितपदं गेयमुद्गातुकामा। गोत्रोऽद्रौ । गां पृथ्वी त्रायते गोत्रः । यथा-रघोदवष्टम्भमयेन पत्रिणा हृदि क्षतो गोत्रभिदप्यमर्षणः । गोत्रा भुवि गवाङ्गणे । गास्त्रायते गोत्रा । गवां समूहो वा । गोरथवातात् ६।२।२४ । इति त्रल। भुवि यथा-गोत्रत्राससमाकुला मधुरिपुं प्राप्ता शरण्यं विभुम् । गवाङ्गणे गोसमूहे यथा-गोत्रात्राणमिषेण दर्शितबल: शौरिः स वस्त्रायताम्। गौरः श्वेतेऽरुणे पोते विशुद्धे चन्द्रमस्यपि । विशदे। गूयते गौरः। खुर क्षुर (उ० ३९६) इति साधुः। चन्द्रमसि पुंल्लिङ्गः। शेषेषु गुणे पुंसि तद्वति वाच्यलिङ्गः। श्वेते यथा-कैलाशगौरं वृषमारुरुक्षोः। अरुणे यथा-ज्वलितखदिरकाष्ठाङ्गारगौरं विवस्वान् । पीते यथात्वं रोचना गौरशरीरयष्टिः। विशुद्धे यथा-स्नानेन गौरं वपुः। चन्द्रमसि यथा-गौरश्चोरित(गौरश्चूरित)शर्वरीचर (वर) तमस्तोमो यमभ्युद्यतः ।।४०२॥ विशदे यथा-इतस्ततश्चन्द्रमरीचिगौरैः । गौरं तु श्वेतसर्षपे पद्मकेसरे। श्वेतसर्षपः सर्षपभेदः। पद्मकेसरं पद्मकिजल्कः । तयोः क्लीबे। गौर्युमानग्निकोर्वीषु प्रियङ्गौ वरुणस्त्रियाम् । रजन्यां रोचनीनद्योः । गौरादित्वाद्यां गौरी।
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२३३)
रजन्यां रोचनीनद्योर्घस्रो वासरहिंस्रयोः ।। घोरो हरे दारुणे च चरः स्याज्जङ्गमे स्पशे ॥४०४॥ चले द्यूतप्रभेदे च चक्र प्रहरणे गणे ॥
कुलालाद्युपकरणे राष्ट्र सैन्यरथाङ्गयोः ॥४०५।। उमायां यथा-क्रीडाशैले यदि च विचरेत्पादचारेण गौरी । नग्निका अदृष्टरजाः कन्या तत्र यथा-गौरी श्रेष्ठा विवाहे स्यात् । उर्वी मही । प्रियङ्ग कङ्गः। वरुणस्त्री वरुणभार्या ।।४०३।। रजनी हरिद्रा। रोचनी मनःशिला। नदी नदीविशेषः । घस्रो वासरहिंस्रयोः। घसति घस्रः। भीवृधि (उ० ३८७) इति रः। वासरो दिनम् । तत्र यथा-जगद्धि (द्वि)गमघस्रघस्मरसहस्रभानुप्रभापरिक्वथितपिण्डितो लवणकूटमेवार्णवः । हिंस्रो घातकस्तत्र वाच्यलिङ्गः। घोरो हरे दारुणे च । हन्ति घोरः । कोर चोर (उ० ४३४) इति साधुः। घुरति वा। दारुणे वाच्यलिङ्गः। हरे यथा-घोरः पूरयतां मतम् । दारुणे यथा-अत्रामिषोपचितवल्गदमूकघूकपू(घू.)त्कारपोरशिखरस्य तरोः प्ररोहः। चरः स्याज्जङ्गमे स्पशे चले द्यूतप्रभेदे च। चरति चरः । जङ्गमे चले च वाच्यलिङ्गः। जङ्गमे यथा - चराचराणां भूतानां कुक्षिराधारतां गतः। स्पशः प्रणिधिः। तत्र यथा-राजन्यकान्युपायजै रेकार्थानि चरैस्तव ॥४०४॥ चले यथा-यात्रा चरेषु कर्तव्या । द्यूतप्रभेदे यथागमे नष्टे चरं कुर्यात् । चक्र प्रहरणे गणे। कुलालाद्युपकरणे राष्ट्र सैन्यरथाङ्गयोः । जलावर्तेच्छले । क्रियते चक्रम् । कृगो द्वे च । (उ० ७) इति अप्रत्ययो द्वित्वं च । पुंक्लीबः । प्रहरणे राष्ट्रे च यथा- हस्तस्थिताखण्डितचक्र शालिनः । गणे सङ्के
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२३४) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
जलावत छले चक्रः कोके चन्द्रोऽम्बुकाम्ययोः ॥ . स्वर्णे सुधांशौ कपुरे कम्पिल्ये मेचकेऽपि च ॥४०६॥ चरुहव्यान्ने भाण्डे च चारो बन्धावसर्पयोः ।
गतौ पियालवृक्षे च, चित्रं खे तिलकेऽद्भुते ॥४०७।। यथा-एतत्पूतनचक्रमक्रमकृतग्रासार्द्धमुक्तैर्वृ कान् । कुलालोपकरणे यथा - प्रियसखि विपद्दण्डप्रान्तप्रपातपरम्परापरिचयचलचिन्ता च के निधाय विधिः खलः। आदिशब्दात् दशस्तनासमं चक्रमित्यादौ तैलिकोपकरणेऽपि । तथा- आरोग्य चक्रभ्रममुष्णतेजास्त्वष्ट्रे च यत्नोल्लिखितो विभाति-इत्यादौ शिल्पिभाण्डेऽपि । सैन्ये यथापरचक्रप्रमथनं सदा विजयवर्द्धनम् । रथाङ्गे यथा-रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्ततुरगाः ॥४०५॥ जलावर्ते यथा-चक्राणि निर्मूलजलाकुलितोदराणि । छले दम्भे यथा-विरूपाक्षोऽपि चक्रधरः। अत्र खलपक्षे चक्रं दम्भं धरतीति चक्रधरः । चक्र: कोके । कोके चक्रवाके यथा-चक्रावक्रितकन्धरास्तटभुवि प्रातर्भजन्ते श्रियम्। चन्द्रोऽम्बुकाम्ययोः । स्वर्णे सुधांशौ कर्पूरे कम्पिल्ये मेचकेऽपि च । चन्दति चन्द्रः । भीवृधि इति रः । सप्तष्वर्थेषु । कर्पूरस्वर्णयोः पुंक्लीबः । अम्बुनि यथा-चन्द्रेण विद्रातितरां पिपासा । काम्ये प्रशस्ये यथा-स्वैरे सात्विकचन्द्रसंदिशततः किं ते प्रियं कुर्महे । स्वर्णे सुधांशौ च यथा नमस्तुङ्गशरश्चम्बिचन्द्रचामरचारवे । कर्पूरे यथा - नाभेरेकारवेस्तिस्रोद्वेचन्द्रस्य कुरु प्रिये । कम्पिल्यम औषधभेदः । मेचको मयूरपिच्छादिस्थं रेखावलयम् । तत्र यथा - पादुद्रुवत्सपदि चन्द्रकचान् द्रुमाग्रात(प्र० न्)। अत्र चन्द्रक एव चन्द्रकस्तद्वान् मयूरः ।।४०६॥ चर्हव्यान्ने भाण्डे च । चर्यते भक्ष्यतेऽसौ
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयःकाण्डः
(२३५)
आले हो कर्बुरे चित्रा त्वाखुपर्णीसुभद्रयोः ॥ गोडुम्बाप्सरसोर्दन्त्यां, नक्षत्रोरगभेदयोः ॥४०८॥
चरन्ति अस्माद् दैवपितृभूतानीति वा चरुः। मि वहि (उ० ७२६) इति उः। पुंसि। हव्यान्ने यथा-हेमपात्रीकृतं दोामाददानः पयश्चरुम् । भाण्डे यथा-उत्पलकाञ्चिकचरुः वात्मनः पार्श्वदाहकः। चारो बन्धावसर्पयोः। गतौ पियाल वृक्षे च। चर्यतेऽनेन चारः । चर एव वा प्रज्ञादित्वादण् । चरणं वा घञ । बध्यतेऽस्मिन् बन्धः बन्धनशाला तत्र यथासंसारचारान्तर कांदिशीकः। अवसर्प हेरिके यथा-क्रियासु युक्तैर्नृपचारचक्षुषो न वञ्चनीयाः प्रभवोऽनुजीविभिः । गतौ यथा - चकोरहर्षीयति चारचौरो वियोगिनी वीक्षितनाथवा। पियालवृक्षे यथा-चारवश्चारफलिकाः। चित्रं खे तिलकेऽद्भुते । आलेख्ये कर्बुरे। चीयते चित्रम्। चि मिदि उ० ४५४) इति कित् त्रः। कबुरे गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः। खे आकाशे आलेख्ये च यथा - चित्रेण जायते चित्रम् । तिलके यथा-चित्रचित्रितललाटपट्टिका। अद्भुते यथा-किमत्र चित्रं यदि कामसूर्भूः ।।४०७।। कर्बुरे यथा-भात्यलं करणरश्मिरञ्जितं चित्रवर्णमिव शक्रकार्मुकम् । चित्रं चकार पदमर्द्धपुलालयेनेत्यादौ कर्बुरो (प्र. कर्बुरत्वो)पचाराद् नानाप्रकारेऽपि । चित्रा त्वाखुपर्णीसुभद्रयोः । गोडुम्बाप्सरसोर्दन्त्यां नक्षत्रोरगभेदयोः । आखुपर्णी ओषधिः। सुभद्रायाम् अर्जुनपल्यां यथा-चित्रं चित्राहरणचतुरे फाल्गुने स्नेहयोगात् शान्ति चक्रे भुवनविजयी सोऽपि कालेयकारिः। गोडुम्बा इन्द्रवारुणी । अप्सरा अप्सरोभेदः। दन्ती ओषधिः । नक्षत्रभेदे यथा-हिमनिर्मुक्तयोर्योगे चित्राचन्द्र
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२३६) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
चीरं वाससि चूडायां, गोस्तने सीसपत्रके । चीरो कच्छाटिकाझिल्ल्योश्चक्रस्त्वम्लेऽम्लवेतसे* ॥४०९।। वृक्षाम्ले चुक्री चाङ्गे-, चैत्रो मासाद्रिभेदयोः । चैत्रं मृतकचैत्ये च, चौरो दस्युसुगन्धयोः ॥४१०॥
मसोरिव । उरगभेदः सर्पभेदः ।।४०८।। चीरं वाससि चूडायां गोस्तने सीसपत्रके । चीयते चीरम् । चि जि (उ० ३९२) इति रो दीर्घत्वं च । वाससि यथा - ते त्र्यहादूर्ध्वमाख्याय चेलुश्चीरपरिग्रहाः। चूडा शिखा । गोस्तनो हारभेदः। सीसपत्रक सीसकम् । चीरी कच्छाटिकाझिल्योः । चीरी गौरादित्वाद् डीः। कच्छाटिका लम्बमानः परिधानपश्चादञ्चलः। झिल्लीकीटप्रायः प्राणिभेदः। तत्र यथा-चारुश्वीरीरव इव पुरः श्रूयते कोऽयमुच्चैः। चुक्रुस्त्वम्लेऽम्लवेतसे । वृक्षाम्ले । चकतेऽनेन चुक्रम् । चकि रमि विकसेरुचास्य (उ० ३९३) इति रः। पुंक्लीबः । अम्लरसे यथा- चुक्रो रस इवोद्रिक्तपित्तहेतुतया मतः। तद्योगात्काञ्चिकादावपि । अम्लवेतसो वृक्षविशेषः ।।४०९॥ वृक्षाम्लं वेषवारविशेष: । चुक्री चाङ्गेर्याम् । गौरादित्वाद् ङीः। चाङ्गेरी औषधिः । चैत्रो मासाद्रिभेदयोः । चैत्री पौर्णमासी अस्य चैत्रः। साऽस्य पौर्णमासी । ६ । २ । ९८। इत्यण् । चीयते वा। खुर क्षुर (उ० ३९६) इति साधुः । मासे यथा-मालती विमुखश्चैत्रो विकासी पुष्पसम्पदाम् । चैत्रं मृतकचैत्ये च । मृतकचैत्यं यद्दग्धस्य निखातस्य वा उपरि स्तम्भादि क्रियते । चौरो दस्युसुगन्धयोः। चोरयति चोरः। वाच्यलिङ्गः। दस्यौ यथा-प्राप्तः सीमन्तिनीनां मधुसमयसुहन्मानचोरः समीरः। सुगन्धं सुरभि ॥४१०।।
*प्र० त्वम्ब्लेऽम्ब्लवेतसे ॥ वृक्षाम्ब्ले०।
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्ड:
(२३७)
wwwwwwwww
vvvvvvv
छत्र स्यादातपत्राणे, छत्रा मधुरिकौषधौ । धान्यके च शिलीन्ध्रे च, छिद्रं विवररन्ध्रवत् ॥४११॥ गर्ने दोषे जारस्तूपपत्तौ जाषिधीभिदि ।
जीरस्त्वजाज्यां खड्ने च, टारो लङ्गतुरङ्गयोः ॥४१२॥ छत्रं स्यादातपत्राणे । छाद्यतेऽनेन छत्रम् । त्रट । छदेरिस्मन्त्रट् क्वौ । ४ । २ । ३३ । इति ह्रस्वः। त्रिलिङ्गः। यथा-रजो विश्रामयन राज्ञां छत्रशून्येषु मूर्धसु। छत्रा मधुरिकौषधौ । धान्यके च शिलिन्ध्रे च । छादयति छत्रा। हु माया (उ० ४५१) इति । बाहुलकात् ह्रस्वः । मधुरिका गुल्मभेदो मिन्तिकाख्यः। धान्यकं कुस्तुम्बुरुः शिलिन्ध्र भूमिस्फोटम् । छिद्रं विवररन्ध्रवत् । गर्ते दोषे । छिनत्ति छिद्यते वा छिद्रम् । ऋज्यजि (उ० ३८८) इति कित् रः। विवियते विवरम् । अल् । रध्यते रन्ध्रम् । खुर क्षुर इति साधुः । यथा विवररन्ध्रशब्दौ गर्तदोषयोर्वर्तेते तथा छिद्रशब्दोऽपीत्यर्थः । विवरशब्दस्त्र्यक्षरोऽपि लाघवार्थ मिहोपात्तः। छिद्रशब्दो द्वयोर्यथा-भुजङ्गमा इव परिच्छिद्रान्वेषिणः ॥४११॥ विवरशब्दो गर्ते यथा-पातालप्रतिमल्लगल्लविवरप्रक्षिप्तसप्तार्णवम् । दोषे यथा-अप्राप्तविवरः शक्रः स्वल्पोऽपि हि दुरासदः। रन्ध्रशब्दो गर्ते यथा-निविशते रन्ध्रमन्ध्रो गिरीणाम् । दोषे यथा-सम्मुखीनो हि जयो रन्ध्रप्रहारिणाम् । तरुच्छिद्रप्रोतान् . विसमितिकरी संकलयति । नीर(रा) ङी विवरार्पितं कुलवधू लीला कटाक्षं नुमः । नीरन्ध्रद्रुमशिशिरां भुवं भजन्ती इत्यादी. गर्तोपचारादन्तरालेऽपि । जारस्तूपपत्तौ। जीर्यतेऽनेन जारः । न्यायावाया ५। ३ । १३४ । । इति साधुः। यथा - अहल्याया जारः सुरपतिरभूत् । जाषिधीभिदि । गौरा:
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२३८)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
तन्त्रं सिद्धान्ते राष्ट्रे च, परच्छन्दप्रधानयोः ॥ अगदे कुटुम्बकृत्ये तन्तुवाने परिच्छदे ॥४१३॥ श्रुतिशाखान्तरे शास्त्रे, करणे व्यर्थसाधके ॥
इति कर्तव्यता तन्त्वोस्तन्त्री स्याद्वल्लकी गुणे ॥४१४॥ . दित्वाद् ङ्यां जारी यथा – नृपशिखिसहजनजारी हस्तगो अश्रुकन्या । जीरस्त्वजा(य्यां)ज्यां खङ्गे च । जयति जीरः। चिजि (उ० ३९२) इति रो दीर्घत्वं च । अजाज्यां पुंल्कीबः । टारो लङ्गतुरङ्गयोः टीकते टारः। द्वारशृङ्गारेत्यारे साधुः । लङ्गः षड्जः (प्र० षिङ्गः) द्वयोर्यथा उदारैः परितुष्यन्ति टारैः शृङ्गारिणो नृपाः ॥४१२।। तत्रं सिद्धान्ते राष्ट्रे च परच्छन्दप्रधानयोः । अगदे कुटुम्बकृत्ये तन्तुवाने परिच्छदे । श्रुतिशाखान्तरे शास्त्रे करणे द्वयर्थ साधके । इति कर्तव्यतातन्त्वोः तन्यते तन्त्रम् । हु यामा (उ० ४५१) इति त्र: तन्त्र्यते वा। चतुर्दशष्वर्थेषु सिद्धान्ते यथा-चतुष्पीठीमिदं तन्त्रम् । राष्ट्र राष्ट्रचिन्ता तत्र यथा- शमव्यायामाभ्यां प्रतिविहिततन्त्रस्य नृपतेः । परच्छन्दे परायत्ते यथा-स्मरशबरतन्त्रं जगदहो। प्रधाने यथा-अतन्त्रं संसारो भवति विदिते तत्वविभवे । अगदे भेषजे यथा-मन्त्रं तन्त्रमथ प्रयुज्य हरत श्वेतोत्पलानां श्रियम् । कुटुम्ब परिवारस्तस्य कृत्यं धारणम् । कुटुम्बकृत्यम् । तन्तुवानं तन्तुवायोपकरणम्। तत्र यथा-तन्त्रादचिरोद्धृतस्तन्त्रकः। पट: । परिच्छद: सैन्यादिरूपः । तत्र यथा-भोज त्वत्तन्त्रमात्रप्रसरभरभयव्यकुलो राजलोकः ॥४१३।। श्रुतेर्वेदस्य शाखान्तरं शाखाभेदः। शास्त्रे यथा-द्वित्रान् स्वतंत्रसमयानुगतान् विशेषानुक्त्वाऽवगच्छति जगज्जितमेव मूढः। करणं निधुवनम् । द्वयर्थसाधकः
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(२३९)
अमृतायां च नद्ध्यां च, सिरायां वपुषोऽपि च ॥ तरिर्दशायां बेडायां, वस्त्रादीनां च पेटके ॥४१५॥ तन्द्री निद्रा प्रमीला च, तारो निर्मलमौक्तिके ॥
मुक्ताशुद्धावुच्चनादे, नक्षत्रनेत्रमध्ययोः ॥४१६।। श्लेषः । यदाह-साधारणं भवेत् तन्त्रम् । यथा श्वेतो धावति इत्यादि । तत्र यथा-तन्त्रोक्तिभिः सूचितगूढभावा वेश्या हठादेव विमोहयन्ति । इति कर्तव्यतायां यथा-कुर्वन्ति किं कृतधियोऽपि हि तन्त्रमूढाः । तन्तौ यथा-तन्त्रं प्रसारयति पश्यत तन्तुवायः । तन्त्री स्याद् वल्लकीगुणे अमृतायां च नद्ध्यां च सिरायां बपुषोऽपि च । चतुर्वर्थेपु स्त्रियाम् । गौरादित्वाद्डीः। तस्त तन्द्रि तन्त्रि (उ० ७११) इति ईप्रत्यये तन्त्रीरिति ईकारान्तोऽपि । वल्लकी गुणे यथा-तन्त्री माद्रां नयनसलिलैः सारयित्वा कथंचित् । अमृता गुडूची। नधी वद्धी। वपुषः सिरायां नाड्यां यथा-तन्त्र्यः खड्गप्रहारैर्धगितिगलद्रक्तधाराप्रतानाः । तरिर्दशायां बेडायां (नौकायां) वस्त्रादीनां च पेटके। तरति तीर्यतेऽनया वा तरिः। स्वरेभ्य इ. (उ० ६०६) इतोऽत्क्यर्थात् २।४।३२। इति वा ङयां तरीति ईप्रत्ययान्तोऽपि । दशाऽवस्था। बेडायां नावि यथा-तरीषु तत्रत्यमफल्गु भाण्डं सांयात्रिकानां वपतोऽभ्यनन्दत् । वस्त्रादीनां पेटके स्थानविशेषे ॥४१५।। तन्द्री निद्रा प्रमीला च । तन्द्रिः “सौत्रः । तन्द्रयतेऽनया तन्द्रिः। पदि पठि (उ० ६०७) इति इः। ड्यां तन्द्री। ईप्रत्ययान्तोऽपि । निद्रा स्वापः । प्रमीला इन्द्रिय स्त्यानता आलस्यमिति यावत् । द्वयोर्यथा-ऐन्द्रिणाऽपि यदुदस्ततन्द्रिणा सेव्यते सरभसंवृषध्वजः । तारो निर्मलमौक्तिके । मुक्ता
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२४०)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
तारं रूप्ये तारा बुद्धदेव्यां सुरगुरुस्त्रियाम् । सुग्रीवपत्न्यां ताम्र तु, शुल्वे शुल्वनिभेऽपि च ॥४१७।। तीव्र कटूष्णात्यर्थेषु, तीवा तु कटुरोहिणी ।
गण्डदूर्वा सुरी तीरो, वङ्गे तीरं पुनस्तटे ॥४१८॥ शुद्धावुचनादे नक्षत्रनेत्रमध्ययोः। तारयति तारः। नक्षत्रनेत्रमध्ययोः स्त्रीपुंसः। गौडस्तु मुक्ताशुद्धौ पुमांस्तारो ननारूक्षादिमध्ययोरित्याह । निर्मलमौक्तिके यथा - दूष्यैरिव क्षितिभृतां द्विरदैरुदारतारावलीविरचनैर्व्यरुचन्निवासाः। मुक्ताशुद्धौ यथारणच्चरणभूषणस्तरलतारहारच्छदः । उच्चनादे यथा-रुतमथ कृकवाकोस्तारमाकर्ण्य काले । नक्षत्रे यथा-एष चन्द्रसुखि (मुखि)योगतारया युज्यते तरलबिम्बया शशी । नेत्रमध्ये यथा अधिकविकसदन्तविस्मयस्मेरतारैः । उद्भटेऽपि मंखः। तत्र वाच्यलिङ्गः। यथा-तारप्रहारशकलीकृतगात्रयष्टिः ॥४१६॥ तारं रूप्ये । यथा- भस्त्राभूषास्य जुषस्तारक्रियया विलुप्ततारस्य । तारा बुद्धदेव्यां सुरगुरुस्त्रियाम् । सुग्रीवपत्न्याम्। बुद्धदेव्यां यथातारादेवी दिशतु कुशलं कल्पवल्लीव भावः । सुरगुरुस्त्रियां यथाजहार चन्द्रमास्ताराम । सुग्रीवपत्न्यां यथा-असौ मरुच्चुम्बितचारुकेशरः प्रसन्नताराधिपमण्डलाग्रणीः। वियुक्तरामातुरदृष्टिदीक्षितो वसन्तकालो हनुमानिवागतः । तानं तु शुल्वे शुल्वनिभेऽपि च । ताम्यति ताम्रम् । वि जि-इति रो दीर्घत्वं च । शुल्वे यथा-ताम्रमम्लेन शुद्धयति । शुल्वनिभोऽरुणः । तत्र वाच्यलिङ्गः। यथा-उदेति सविता ताम्रस्ताम्र एवास्तमेति च ॥४१७।। तीवं कटूष्णात्यर्थेषु । तीवति तीव्रम् । खुर क्षुर (उ० ३९६) इति साधुः । वाच्यलिङ्गः। कटौ यथा-तीव्र
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय काण्डः
(२४१)
तोत्रं वेणुके प्रतोदे, दरः स्याद्भयगर्तयोः ।। दरी तु कन्दरे दस्रः, खरो दस्रो रवेः सुतौ ॥४१९।। द्वारं निर्गमेऽभ्युपाये, धरः कर्माधिपे गुरौ ।
कसितूलेऽथ धरा मेदो भूमिजरायुषु ॥४२०॥ वातहरं प्राहुः । उष्णे यथा-तीवांशुभिन्नमिव शार्वरमन्धकारम् । अत्यर्थे यथा-तीव्राभिषङ्गप्रभवेन वृत्ति मोहेन संस्तम्भयतेन्द्रियाणाम् । तीव्रा तु कटुरोहिणी । गण्डदूर्वा सुरी। त्रयोऽप्योषधिभेदाः । तीरो वङ्गे। तीर्यते तीरः । वङ्गं त्रपु । तीरं पुनस्तटे । यथा-तीरात्तीरमुपैति रौति करुणम् ॥४१८।। तोत्रं वेणुके प्रतोदे । तुद्यतेऽनेन तोत्रम् । नीदांव् ५।२।८८। इति त्रट् । वेणुकं हस्त्यारिका। तत्र यथा - महामात्रस्तोत्रौस्तुदति समदं दुष्टकरिणम् । प्रतोदः प्रा (प्रयो)जनं तत्र यथा-तमः पिपिक्षोररुणस्य दीव्यत्तोत्रागिरो नो गणयन्ति धुर्याः। दरः स्याद्भयगतयोः। दीर्यतेऽनेनऽसौ वा दरः । भये पुंक्लीबः । गर्ने त्रिलिङ्गः । भये यथा-अमर्षशून्येन जनस्य जन्तुना न जातहार्देन च विद्विषादरः। गर्ते यथा-स्थाने समीकृतदरे कण्टकादिविशोधिते। दरी तु कन्दरे । गौरादित्वाद् ङीः। कन्दरो गिरिगुहा । यथा-दरोगृहद्वारिविलम्बिबिम्बाः। ईषदर्थे तु दरेत्यव्यम् देश्यपदं वा । यथा-दरदलितहरिद्रा पिञ्जराण्यङ्गकानि । दस्रः खरः। दस्यति दस्रः। भीवृधि(उ० ३८७) इति रः । खरो रासभः । दस्रौ रवेः सुतौ । रवेः सुतौ स्वर्वैद्यौ तत्र द्विवचनान्तः । यथा-अनुसस्रतुस्तमथदस्रयोः सुतौ ।।४१९।। द्वारं निर्गमेऽभ्युपाये । द्वारयति द्वारम् । उभ्यते वा । द्वारशृङ्गार (उ० ४११) इति साधुः। निर्गमे यथा-हंसद्वारं भृगुपतियशोवर्त्म यत् क्रौञ्चरन्ध्रम् । अभ्युपाये यथा-शृङ्गान्तरं द्वार
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२४२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
धारो जलधरासारवर्षणे स्यादृणेऽपि च ।। धारोत्कर्षे खड्गाद्यग्रे सैन्याने वाजिनां गतौ ।।४२१॥ जलादिपाते सन्तत्यां, धात्री भुव्युपमातरि ॥
आमलक्यां जनन्यां च, धीरो ज्ञे धैर्यसंयुते ॥४२२॥ मिवार्थसिद्धेः। धरः कूर्माधिपे गिरौ । कार्पासे तूले । कर्पासतूले। धरति धरः। कूर्माधिपे महाकमठे यथा-ध्रुवं दधे धरोधराम् । गिरौ यथा-धरस्य प्रोद्धर्ता त्वमिति न तु सर्वत्र जगति प्रतीतः। कसितूलम् तन्तुकारणम् । अथ धरामेदोभूमिजरायुषु । मेदश्चतुर्थो धातुः। भूम्यां यथा-धराधरेन्द्रं व्रततीततीरिव । जरायुर्गर्भवेष्टनम् ॥४२०॥ धारो जलधरासारवर्षणे स्यादणेऽपि च । ध्रियते धारः। जलधरासारवर्षणे यथाधाराधरे वर्षति वारिधारैः। ऋणे यथा-पितुः स्फारं धारं क्षिपति नृपतिः शात्रववधात् । धारोत्कर्षे खड्गाद्यग्रे सैन्याने वाजिनां गतौ। जलादिपाते संतत्याम् । ध्रियतेऽनया धारा भिदादित्वात् साधुः । दधाति वा । इण् धाग्भ्यां वा उ० ३८७) इति रः। उत्कर्षे यथा-धाराधिरूढो रसः । खड्गाद्यग्रे खङ्गस्यादिशब्दात् चक्रादीनामपि । अग्रेऽश्री यथा-धारातीर्थे धरणिपतयः कल्मषं क्षालयन्ति। सैन्याने यथा-धाराद्वयं परिगताः सुभटा नटन्ति। वाजिनां गतौ गतिविशेषे धौरितकादौ यथा-अव्याकुलं प्रकृतमुत्तरकर्मधेयधाराः प्रसाधयितुमव्यतिकीर्णरूपाः ॥४२१॥ जलादिपाते यथा-अयमपि पटुर्धारासारो न बाणपरम्परा । सन्तत्यामनवच्छिन्नसन्ताने यथा - धारावाहिषु बोधेषु कोऽधिकार्थः प्रकाशते। धात्री भुव्युपमातरि । आमलक्यां जनन्यां च । दधाति धात्री तृजन्ताद् ङीः । धयन्ति एनां धीयते वा धात्रीति
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(२४३)
स्वैरे धोरं तु घुसृणे, नरो मर्येऽच्युतेर्जुने । नरं तु रामकर्पूरे, नकं नासानदारुणोः ॥४२३॥ नक्रो यादसि नीव तु, वलीकवननेमिषु ॥
चन्द्रे च रेवतीभे च, नेत्रं वस्त्रे मंथोगुणे ॥४२४॥ साधुः । भुवि यथा-योगी पिता स जनको जननी च धात्री। उपमातरि यथा-कुमाराः कृतसंस्कारास्ते धात्रीस्तनपायिनः । आमलक्यां यथा-पञ्चरसं धात्रीफलम् । जनन्यां यथा-धात्रीस्तन्यनिपानद्धितवपुः। धीरो ज्ञे धैर्यसंयुते स्वैरे। दधाति धीयते वा धीरः । इण् धाग्भ्यां वा (उ० ३८९) इति कित् रः । वाच्यलिङ्गः। विष्वपि यथा-निपातितसुहृत्स्वामिपितृव्य. भ्रातृमातुलम् । पाणिनीयमिवालोकि धीरैस्तत्समराजिरम् । धीरं तु घुसृणे । घुसृणे कुङ्कमे यथा-निजगुणगरिमख्यातिमतः को धीरस्य विदेशः। अत्र श्लेषोत्क्या धीरशब्दः कुङ्कमेऽपि । नरो मर्येऽच्युतेऽर्जुने । नृणाति नरः । म] यथा-नरः संसाराङ्गे विशति यमधानीयमनिकाम् । अच्युते यथा-नरं नमस्कृत्य जगन्नमस्कृतम् । अर्जुने यथा-किन्नरः किं कुबेरः। नरं तु रामकर्पूरे। रामकर्पूरं कर्पूरभेदः। नक्रं नासानदारुणोः। न कामति नक्रम् । नञः क्रमि गमि (उ० ४) इति डिदप्रत्ययः। नखादित्वाद् नञोऽद् न भवति । नासायां यथा-साच्छिन्नकर्णनकापुर एतेषाममङ्गलं जाताः । दारुणोऽग्रमाधारभूतमनदारु ॥४२३।। नको यादसि। यथा-कल्पान्तकालपवनोद्धतनक्र चक्रं को वा तरीतुमल नम्बुनिधि भुजाभ्याम् । नीव्र (नीभ्रं) तु वलीकवननेमिषु । चन्द्रे च रेवतीभे च । नीयते नीव्रम् । खुरक्षुर (उ० ३९६) इति साधुः पञ्चस्वर्थेषु । वलीके पटलान्तरे यथा-गृहाणि नीबैरिव यत्र ।
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२४४)
अनेकार्थसंग्रह स्टीकः
मूलाक्षिनेतृषु परो दूरान्यश्रेष्ठशत्रुषु ।।
परन्तु केवले पत्रं, यानं पक्षश्छदश्छुरी ॥४२५।। रेजुः । वनं काननम् । नेमिश्चक्रधारा। चन्द्रः शशाङ्कः । रेवतीभं रेवतीनामनक्षत्रम् । नेत्रं वस्त्रे मन्थोगुणे मूलाक्षिनेतृषु । नीयतेऽनेन नेत्रम् । नीदाव् ५।२।८८। इति त्रट् । नयतीति वा डिति त्रट् । पञ्चस्वर्थेषु । नेतरि वाच्यलिङ्गः। अन्यत्र पुंक्लीबः । वस्त्रे वस्त्रविशेषे यथा-कञ्चकमण्डनेषु नेत्रविकर्तनानि । मन्थो मन्थानकस्य गुणे आकर्षणरज्जौ यथा-मन्थामन्दरभूधरः फणिपतिर्नेत्रं नवं वासुकिः ॥४२४॥ मूले दर्भादिपादे यथानेत्रोत्पाटनं मुनीनाम् । अक्षणि नयने यथा-नेत्रे दूरमनञ्जने । नेता नायकः । परो दूरान्यश्रेष्ठशत्रुषु । पिपति परः । वाच्यलिङ्गः । दूरे यथा-यस्मिन् स्वादुनि चविते सति रतिः पारं परं प्राप्नुयात् । अन्यस्मिन् यथा-त्रिभुवनमिदं बिभ्रत्येके परे तु रसातलम् । श्रेष्ठे यथा-स हि देवः परं ज्योतिस्तम: पारेप्रतिष्ठितम् । शत्रौं यथा-परैरपर्याप्तितवीर्यसम्पदामपराभवोऽप्युत्सव एव मानिनाम् । आत्मपृथक् पूर्वान्ययुक्तष्वपि मंखः । आत्मनः पृथक्त्वे यथा-आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत् । पूर्वप्मादन्यस्मिन् यथा-बाल्यात्परं साथ वयः प्रपेदे । स्वमते तु अन्यत्वोपचारात्तयोरपि ग्रहणम् । युक्ते यथा-परं पवित्रं परमं पुरातनम् । परं तु केवले । यथा-ते स्यु व भवादृशास्त्रिजगति द्वित्राः पवित्राः परम् । केवले परमव्ययमित्यन्ये । पत्रं यानं पक्षश्छदश्छुरी । पतन्त्यनेन पत्रम् । नीदाव् ५।२।८८। इति त्रट । चतुर्वर्थेषु । यानच्छदयोः पुंक्लीबः । यानं वाहनम् । पक्षः पत्रं तयोर्यथा-स्वक्षं सुपत्रं कन कोज्वलद्
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्डः
(२४५)
पारं प्रान्ते परतटे, पारी पूरपरागयोः ॥ पात्र्यां कर्करिकायां च, पादबंधे च हस्तिनः ॥४२६।। पात्रं तु कूलयोर्मध्ये, पणे नृपतिमन्त्रिणि ॥ योग्यभाजनयोर्यज्ञभाडे नाट्यानकर्तरि ॥४२७॥
द्युतिम् । छदे पर्णे यथा-पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति । छुरी कृपाणिका तत्र यथा-जैत्रं पत्रं नर्तयत्यत्र वीरः । विवक्षितप्रतिज्ञाक्षराधारे भूर्जादावपि दृश्यते यथा-दत्ते पत्रं कुवलयततेरायतं चक्षुरस्याः ॥४२५।। पारं प्रान्ते परतटे । पारयति पारम् । पुंक्लीबः । द्वयोर्यथा-प्राप्तुं पारमपारस्य पारावारस्य पार्यते । स्त्रीणां प्रकृतिवक्राणां दुश्चरित्रस्य नो पुनः । पारी पूरपरागयोः । पात्र्यां कर्करिकायां च पादबन्धे च हस्तिनः । गौरादित्वाद् डीः । पूरपरागयोर्यथा- कर्पूरपारी परिधूसराङ्गः । पात्र्यां यथा- प्रीत्या नियुक्तान् लिहती: स्तनन्धयान् विगृह्य पारीमुभयेन जानुनोः । कर्करिका गलन्तिका । तत्र यथा-इह हि कनकपारी शीधु गन्धैकबन्धुः । हस्तिनः पादबन्धे यथा-अपारपारी परिरुद्धगात्रः। पात्रं तु कूलयोमध्ये पर्णे नृपतिमन्त्रिणि । योग्यभाजनयोर्यज्ञभाण्डे नाटयानुकतरि। पाति पात्रम्। त्रट (उ० ४४६) इति त्रट । पीयतेऽनेन वा । निदाव् ५।२।८८ इति त्रट् । पत्रमेव वा पात्रम् । प्रज्ञाद्यण् । सप्तस्वर्थेषु । कूलमध्ये भाजने च त्रिलिङ्गः । अन्यत्र क्लीबे । कूलयोर्मध्ये यथा सत्पात्रोपचिताऽपि जाड्यमतुलं धत्ते कथं सा नदी । पर्णे यथा-पाौरेव भवेत्तरोरपि यतश्छायापि निश्छिद्रकैः । नृपतिमन्त्रिाणि यथापाये स्थिता नरपतेरिह राज्यचिन्ता । योग्ये यथा-पात्राऽपात्र
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२४६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
NNNNNNNN
पुरं शरीरे नगरे गृहपाटलिपुत्रयोः । पुरस्तु- गुग्गुलौ पुण्डः कृमौ दैत्येक्षुभेदयोः ॥४२८॥ वासन्त्यां तिलके पुण्डरीके पुण्ड्रास्तु नीवृति ।। पुरुः परागे प्रचुरे स्वर्लोकनृपभेदयोः ॥४२९।।
विवेचनं न यदभूत्सर्वस्वदानेष्वपि । भाजने यथा-धिग् दैवं लोचने स्वच्छ पात्रं कज्जलभस्मनः। यज्ञभाण्डे नुवादौ यथाऋत्विजो विहितपात्रसंग्रहा यज्ञरङ्गभुवि चेरु रंहसा (रजसा)। नाटयानुकर्तरि यथा-आवश्यको विरोध्यर्थः स्वल्पपात्रः स निर्गमः ॥४२७।। पुरं शरीरे नगरे गृहपाटलिपुत्रयोः । पुरति पुरम् । नगरे त्रिलिङ्गः। शरीरनगरयोर्यथा- पुरुषः पुरं प्रविशति स्म पञ्चभिः सममिन्द्रियैरिव नरेन्द्रसूनुभिः। गृहे यथा-पुराणि यस्यां सवराङ्गनानि । पाटलिपुत्रे यथा-पुराधिनाथः पुर एष नन्दः । पुरस्तु गुग्गुलौ । गुग्गुलुर्महिषाक्षः। पुण्ड्रः कृमौ दैत्येक्षुभेदयोः । वासन्त्यां तिलके पुण्डरीके। पुणति पुण्डते वा पुण्ड्र: । खुर क्षुर (उ० ३९६) इति साधुः । कृमि कीटः । दैत्योऽसुरः। इक्षुभेदे यथा-सा क्षेत्रभूः पुण्ड्रविपाकपिङ्गा ॥४२८॥ वासन्ती अतिमुक्तकः । तिलके यथा-रुद्राङ्कशस्त्रिपुण्ड्रं च वेषो भृङ्गरिटेरयम् । पृष्टे पुण्ड्रा अर्थकरा इत्यादौ तु अश्वविषयेषु श्वेतबिन्दुषु तिलकोपचारात् । पुण्ड्रशब्दः पुण्डरिके यथा-पुण्ड्रैः सरोमण्डितम् । पुण्ड्रास्तु नीवृति । नोवृति देशे पुंभूम्नि । यथा-पौण्ड्रीणां गण्डलक्षीं हसति शशधरः प्रौढिमाप्तः प्रदोषे । पुरुः परागे प्रचुरे स्वर्लोकनृपभेदयोः। पृणाति पुरुः पृकाहृषि (उ० ७२९) इति किदुः । चतुर्वर्थेषु । प्रचुरे वाच्यलिङ्गः । अन्यत्रे पुंसि । नृपभेदे यथा-कः पौरवे वसुमती
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२४७)
पूरः स्यादम्भसो वृद्धौ, वणसंशुद्धिखाद्ययोः । पोत्रं वस्त्रे मुखाग्रे च सूकरस्य हलस्य च ॥४३०।। पौरं कत्तृणे पुरजे, बभ्रुः पिङ्गाग्निशूलिषु ।।
मुनौ विशाले नकुले, विष्णौ भद्रं तु मङ्गले ॥४३१॥ शासति शासितरि दुविनीतानामित्यपादि ॥४२९।। पूरः स्यादम्भसो वृद्धौ व्रणसंशुद्धिखाद्ययोः। पूर्यतेऽनेन पूरः । अम्भसो वृद्धौ यथा-तदयं समुपैति पार्थिवः पयसां पूर इवानिवारितः । व्रणसंशुद्धिः आयुर्वेदप्रसिद्धा । खाद्य विशेषे यथा-पूरैरभ्यर्च्यपूर्देवीम् । पोत्रं वस्त्रे मुखाने च सूकरस्य हलस्य च । पूर्यतेऽनेन पोत्रम् । हलक्रोडास्ये पुवः । ५।२।८९। इति त्रट् । सूकरस्य मुखाने यथा-यस्या एव शिशोः स्थिता विपदि भूः सा पुत्रिणी पोत्रिणी । अत्र पोत्रमस्यास्तीति पोत्रिणी सूकरी ॥४३०॥ पौरं कत्तणे पुरजे । पुरे भवं पौरम् । कत्तृणं रौहिषा(का) ख्या तृणजातिः । पुरजं पुरभवम् । तत्र वाच्यलिङ्गः। यथापुरन्द्रश्री: पुरमुत्पताकं प्रविश्य पौरैरभिन्द्यमानः । बभ्रुः पिङ्गाग्निशूलिषु । मुनौ विशालेनकुले विष्णौ। बिभर्ति बभ्रुः । हनिया (उ० ७३३) इति किदुर्द्वित्वं च । पिङ्गे गुणे पुंसि तद्वति विशाले च वाच्यलिङ्गः। अन्यत्र पुंसि । पिङ्गे यथाधूमधूम्रो वसागन्धिालाबभ्रुशिरोरुहः। अग्निशूलिनोर्यथासंहारकारी जगतोऽपि बभ्रुः । मुनौ यथा-बाभ्रव्यो भ्रमवर्जितः । अत्र हि बभ्रोरपत्यं बाभ्रव्यः। विशाले यथा-रक्षसां सुभ्रुवो भांति पिङ्गैर्बभ्रुनि(भि)रीक्षणैः । नकुले यथा-अहिरेष बभ्रुपुरतो मार्ग निरुध्य स्थितः। विष्णौ यथा-विश्वंभरां बभ्रुरिमां बभार । भद्रं तु मङ्गले । मुस्तकश्रेष्ठयोः साधौ काञ्चने करणा
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२४८)
अनेकाथसंग्रहः सटोकः
mmmmm
मुस्तकश्रेष्ठयोः साधौ, काञ्चने करणान्तरे ॥ भद्रो रामचरे हस्तिजातौ मेरुकदम्बके ॥४३२॥ गवि शम्भौ भद्रा विष्टौ, नभः सरिति कट्फले ।। कृष्णानन्तारास्नासु च भरोऽतिशयभारयोः ।।४३३॥ भरभर्तृकनकयोर्भारो दशशतीद्वये ।
पलानां वीवधे चापि, भीोषिति कातरे ॥४३४॥ न्तरे । भन्दते भद्रम् । भन्देर्वा (उ० ३९१) • इति रो न लोपश्च ।।४३१।। साधुश्रेष्ठयोर्वाच्यलिङ्गः । मङ्गले यथा-हसन्वो भद्राणि द्रढयतु मृडानोपरिवृढः। मुस्तक: कन्दविशेषः । श्रेष्ठः प्रशस्यतमः । साधुः सज्जनः। तयोर्यथा-क्षेमं भद्रकलिन्दशैलतनया तीरे लतावेश्मनाम् । काञ्चने यथा-उन्निद्रभद्रनलिनोपमवक्त्राचंद्रा। करणांतरं वृत्त (नृत्त) विषयो विन्यासविशेषः । भद्रो रामचरे हस्तिजातौ मेरुकदम्बके । गवि शम्भौ ।। रामस्य चरो रामचरः। हस्ति जातौ यथा-भद्रात्मनो दुरधिरोहतनोविशाल (प्र० रोहितनोविशाला)वंशोन्नते मेरुकदम्बके इंति मेरुसमीपवर्तिन एकस्य कदम्बस्य भद्रेति नाम लोके प्रसिद्धम् ।।४३२।। गौर्वृ षविशेषो यस्य मुखे श्वेतस्तिलकः । तत्र यथा-यदनुग्रहतो याति बलीवर्दोऽपि भद्रताम् । शम्भौ यथा-भद्रो भद्राणि पुष्णाति । भद्रा विष्टौ, नभः सरिति कटफले.। कृष्णानन्ता रास्नासु च। विष्टौ यथा-शुक्लाष्टम्यां दिवा भद्रा। नभः सरित् गङ्गा। कटफलम् औषधम् । कृष्णा पिप्पली । अनन्ता दूर्वा । रास्ना एलापर्णी । भरोऽतिशयभारयोः भृश् भरणे इत्यस्य युवर्णेत्यलि भरः। अतिशये यथा-भूरिभारभराक्रांतः। भारे यथा - उत्तुङ्गस्तनभरभङ्गभीरुमध्याम् ॥४३३॥ भरुभर्तृ कनकयोः । बित्ति भ्रियते वा भरुः ।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्डः
(२४९)
भूरि स्वर्णे प्रचुरे च, मन्त्री देवादिसाधने ।
वेदांशे गुप्तवादे च, मरुः पर्वतदेशयोः ।।४३५॥ भृमृतत्सरि (उ० ७१६) इत्युः । पुंसि । भर्ता स्वामी। भारो दशशतोद्वये। पलानां वीवधे चापि । भ्रियते भारः । पलानां दशशतीद्वये यथा-हेम्नो भार शतानि वा मदमुचां वृन्दानि वा दन्तिनाम् । वीवधे यथा-हृतेऽपि भारे महतस्त्रपाभरादुवाह दुःखेन भृशानतं शिरः । भीरुोषिति कातरे । विभेतीत्येवंशीला भीरुः । भिया रुरुकलुकम् ५। ७६। इति रुः । योषिति स्त्रीभेदे स व्यसनायां स्त्रियाम् । स्त्रीलिङ्गः। कातरे वाच्यलिङ्गः। योषिति क्रियावचनत्वादून न भवति यथा-असूर्यपश्यरूपा त्वं किमभीरुररार्यसे। यदि जातिवचनत्वं मन्यते तदा भवत्येव ऊड् । यथा-हन्तैकस्थं क्वचिदपि न ते भीरुसादृश्यमस्ति । अत्र ऊडि सति आमन्त्रे ह्रस्वत्वम् । कातरे यथा-अर्द्धाङ्गलपरीणाह जिह्वाग्राया स भीरवः ।।४३४॥ भूरि स्वर्णे प्रचुरे च। भवति भूरि । भूस्तच्छसि (उ० ६९३) इति कित् रिः। स्वर्णे क्लीबे । प्रचुरे वाच्यलिङ्गः। स्वर्णे यथा-भूरिभूषितशरीरयष्टिभिः । प्रचुरे यथा-भूरिभूषणरवैराघोषयत्यम्बरम् । मन्त्रो देवादिसाधने । वेदांशे गुप्तवादे च । मन्त्र्यतेऽनेन मन्त्रणं वा मन्त्रः। देवादयः साध्यन्तेऽनेन देवादिसाधनं महाबीजादि। तत्र यथामन्त्रं तन्त्रमय प्रयुज्य हरतश्चेतोत्पलानां श्रियम् । वेदस्य मन्त्र ब्राह्मणात्मकस्यांशो चेदांशः । तत्र यथा-तत्र मन्त्रपवितं हविः क्रतौ । गुप्तवादो रहसि कर्तव्यावधारणम् । तत्र यथा-मन्त्रो योघ इवाधीरः सर्वाङ्गैः कल्पितैरपि । मरुः पर्वतदेशयोः । म्रियतेऽस्मिन् तृष्णयेति मरुः । भृमृतत्सरि (उ० ७१६) इत्युः।
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२५०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
मारोऽनङ्गे मृतौ विघ्ने, मारी चण्डयां जनक्षये ॥ मानं त्ववधृतौ स्वार्थे, कात्स्र्ने मात्रापरिच्छदे ।।४३६॥ अक्षरावयवे द्रव्ये, मानेऽल्पे कर्णभषणे ।।
काले वृत्ते च मित्र तु, सख्यौ मित्रे दिवाकरे ॥४३७॥ पुंसि । पर्वते यथा-उत्पद्यतेऽमरमरौ मृतोऽपि व्रतमध्यगः। देशे यथा-किमिक्षोर्दोषोऽयं न पुनरगुणाया मरुभुवः ॥४३५।। मारोऽनङ्गे मृतौ विघ्ने । मारयति मरणम् म्रियतेऽनेन वा मारः । अनङ्गे यथा-सुदुर्वारो मारः प्रसरति जरा यौवनहरा । मृतिविघ्नयोर्यथा-मारो हि शाम्यति महेशतवप्रसादात् । मारी चण्ड्यां जनक्षये । मारयति मारिः । स्वरेभ्य इ: (उ० ६०६) ड्यां मारी। जनक्षये यथा- सम्भवन्ति न यन्नाथ मारयो भुवनारयः । मात्र त्ववधृतौ स्वार्थे कात्स्र्ने (प्र० कात्स्न्ये) मीयतेऽनेन मात्रम् । हु यामा (उ० ४५१) इति त्रः । अवधूताववधारणे यथा-परिगततटभूमिः स्नानमात्रोच्छिताभिः । स्वार्थे यथा-दीपिका कमलेोन्मेषो यावन्माोण साध्यते । कात्स्र्ने यथा-दीयतां विप्रमात्राय । मात्रा परिच्छदे अक्षरावयवे द्रव्ये मानेऽल्पे कर्णभूषणे । काले वृत्ते च । परिच्छदे यथा-महामाौखासत्रुटितरिपुवर्ग: प्रतिदिनम् ।।४३६।। अक्षरं स्वरव्यञ्जनसमुदायः । तस्यावयवः । तत्र अल्पे च यथा-मात्रयाप्यधिक कञ्चिन्न सहन्ते जिगीषवः । इतीव त्वं धरानाथ धारानाथमपाकृथाः । द्रव्ये यथा-मात्रां गृहीत्वा कुरु तीर्थयात्राम् । माने यथा-का मात्रा मम विक्रमायपदं दत्तं गृहीतं मया । कर्णभूषणे यथा-श्रोत्रेषु मात्रां दधते सुगात्र्यः । काले सूक्ष्मे कालविशेषे यथा-एकमात्रो भवेद्धस्वः । वृत्ते छन्दसि यथा
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्डः
(२५१) यात्रोत्सवे गतौ वृत्तौ, राष्ट्रमुत्पातनीवृतोः ।। रुरुर्दैत्ये मृगे रेत्र, *पीयूषपटवासयोः ॥४३८।। रेतः सूतकयोरोघ्रो लोधे रोध्रमघागसोः ।।
रौद्रो भीष्मे रसे तीव्र, रौद्री गौर्यां वरो वृतौ ॥४३९॥ मात्रावर्णविभेदेन यदुक्तं लौकिकं द्विधा। मित्रं तु सख्यौ । मेद्यति मित्रम् । चिमिदि (उ० ४५४) इति कित् त्रः। क्लीबे यथा-एकं मित्रं भूपतिर्वा यतिर्वा । मित्रो दिवाकरे। सम्पूर्णविभवश्चन्द्रो न मित्रमनुगच्छति ।।४३७।। यात्रोत्सवे गतौ वृत्तौ। यान्त्यस्यां यानं वा यात्रा। हु यामा इति त्राः । उत्सवे यथा-यात्रा हि चैत्रात्रिदशेश्वराणाम् । गतौ प्रयाणे यथा-यात्रानेहसि यत्र दिग्विजयिनः। वृत्तौ वर्तनापाये यथाशरीरयात्राऽपि न तेन सूत्रिता । व्यवहारेऽपि वर्तनोपायत्वाद् वृत्तिरेव । तत्र यथा-लोकयात्रा भयं लज्जा दाक्षिण्यं त्यागशोलता। राष्ट्रमुत्पातनीवृतोः। राजते राष्ट्रम्। त्रट (उ० ४४६) इति त्रट । पुंक्लीबः । उत्पाते यथा-वाच्यं तस्य न किञ्चनापि विबुधैर्या नैव राष्ट्राकुलः। नीवृति देशे यथा-बुद्धिबुद्धिमतोत्सृष्टा । हन्ति राष्ट्रं स राजकम् । रुरुत्ये मृगे । रौति रुरुः । रुपूभ्याम् कित् (उ० ८०७) इति रुः । पुंसि । दैत्ये राक्षसे यथा-रुराव रुरुवद्रौद्रो रिपुस्तव नराधिप । मृगे मृगविशेषे यथा-शृङ्ग रुरुस्त्यजति मित्रमिवाकृतज्ञः। रेत्रं पीयूषपटवासयोः। रेतः सूतकयोः। रिणाति रीयते वा रेत्रम् । त्रट (उ० ४४६) इति त्रट् । चतुर्यु-अर्थेषु । पीयूषममृतं नव प्रसूतधेनुक्षीरम् वा । पटवासः। पिष्टातकः ॥४३८।। रेतः शुक्रम् । सूतकः पारदः। रोध्रो लोधे। रुणद्धि रुध्यते वा रोध्रः। *प्र. प्रेयूष। प्र० प्रीयूषममृतमित्यर्थ ।
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२५२)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
विटे जामातरि श्रेष्ठे, देवतादेरभीप्सिते । वरं तु घुसृणे किञ्चिदिष्टे वरी शतावरी ।।४४०।। वकं पुटभेदे वक्रः, कुटिले क्रूरभूमयोः ॥ वक्त्रमास्ये छन्दसि च, वप्रः प्राकाररोधसोः ॥४४१।।
भो वृद्धि (उ० ३८७) इति र:। लोधे वृक्षविशेषे यथारोध्रद्रुमं सानुमतः प्रफुल्लम् । रोधमघागसोः । अघं पापम् । आगोऽपराधः । रौद्रो भीष्मे रसे तीव्र । रुद्रो देवताऽस्य रौद्रः। भीष्मतीव्रयोर्वाच्यलिङ्गः । सर्वेषु यथा-रौद्रो दक्षविमर्दने च हि सकृन्नग्नः प्रशान्तश्चिरात् । रौद्रोगौर्याम् । अणनेयेकण् २।४।२०। इति डी:। वरो वृतौ। विटे जामातरि श्रेष्ठे देवतादेरभीप्सिते। वरणं वियते वा वरः । युवर्ण ५।३।२८ । इति अल् । श्रेष्ठे पुंक्लीबः । अन्ये वाच्यलिङ्गमाहुः । वृतौ यथा-स्वयम्वरं साधुममस्त बाला ॥४३९।। विटः षिड्गः। यामातरि यथा-वधू वरं सङ्गमयां बभूव । श्रेष्ठे देवतादेः सकाशाद् अभीप्सिते च यथा-समुत्क्षिपन् यः पृथिवीभृतां वरं वरप्रदानस्य चकार शूलिनः । वरन्तु घुसृणे किञ्चिदिष्टे । घुसृणे कुङ्कुमे यथावरतिलकविचित्र भालदेशं वहन्ती। किञ्चिदिष्टे मनागिष्टे यथा-याच्ना माघावरमधिगुणे नाधमे लब्धकामा। अत्र वरमिति शब्द: क्लीबे आविष्ट लिङ्गः। अव्ययमित्यन्ये । वरी शतावरी । गौरादित्वाद् ङीः । शतावरी ओषधिभेदः ।।४४०।। वर्क पुटभेदे । वञ्चति वक्रम् । ऋज्यजि (उ० ३८८) इति कित् रः । न्यङ्कवादित्वात्कत्वम् । पुटभेदो जलावर्तः । तत्र यथा-वक्रेषु नक्राः परिक्रमन्ते । वक्र: कुटिले क्रूरभूमयोः । कुटिलरयोर्वाच्यलिङ्गः । तयोर्यथा-विधौ वके मूनि स्थित
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
क्षेत्रे ताते चये रेणौ, वज्र कुलिशहीरयोः ॥ बालके वज्रात्वमृता, वर्धः सीसवरत्रयोः || ४४२ ॥ :
(२५३)
वति वयं के पुनरमी । भौमे मङ्गले यथा - अशुभाः स्युस्त्रिकोणस्था मन्दवऋदिवाकराः । वक्त्रमास्ये छन्दसि च । उच्यतेऽनेन वक्त्रम् । हु यामा ( उ० ४५१ ) इति त्रः । आस्ये मुखे पुंक्लीब: । तत्र यथा - तद्वक्त्रं यदि मुद्रिता शशिकथा | छन्दसि यथा - नाद्यास्नौ योऽम्बुधैर्वक्त्रम् । वप्रः प्राकाररोधसोः । क्षेत्रे ताते चये रेणौ । उप्यतेस्मिन् वपति वा वप्रः । भीवृधि इति रः । षट्स्वर्थेषु पुंक्लीबः । पर्वतसानावपि । तत्र प्राकारे च यथा - वप्रेण पर्यन्तचरोडुचक्रः । सुमेरु वप्रोऽन्वहमन्वकारि । रोधस्तंट तत्र यथा - वप्रक्रीडापरिणतगजप्रेक्षणीयं ददर्श ||४४१ ।। क्षेत्रे केदारे यथा - वप्रेषु यस्मिन् हरिणाश्चरन्ति । ताते पितरि यथा - वृद्धे वप्रे गृहपरिसरस्थायिनि प्रायशो वा । मृत्युं प्राप्ते जयति न भवेत्कार्यनिष्पत्तिदोषः । चयः प्राकारपीठभूः । रेणुः पांशुः । स्वर्णसीसकयोरपि मखः । यथावप्रप्रोतं श्रवणयुगलं दोलयन्नेष मूर्खो विश्वं क्रीडाशकुनिसदृशं मन्यते ग्रामवासी । वज्र कुलिशहीरयोः । बालके । वजति वज्रम् । भीवृधि ( उ० ३८७ ) इति रः । पुंक्लीबः । कुलिशे यथा-जडी कृतस्त्र्यंबकवीक्षणेन वज्र मुमुक्षन्निव वज्रपाणिः । हीरो मणिवेधकं रत्नं तत्र यथा - मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गतिः । सामान्यरत्नेऽपि । विरलविकीर्णवज्र शकला सकलामिह विदधाति धौतकलधौतमही । बालकं हीवेरं तडित्यपि । वनस्पति वज्र इवावभज्य । वज्रा त्वमृता । अमृता गुडूची । वर्धः सीसवरत्रयोः । वर्द्धते वर्धः । भीवृधि
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२५४)
अनेकार्थसंग्रह सटीक:
व्यग्रो व्यापृताकुलयोर्वारः सूर्यादिवासरे ॥ महेश्वरावसरयोवृन्दे कुब्जाख्ययपादपे ॥४४३।। वारं तु मदिरापात्रे, वारि होवेरनीरयोः ॥
वारिटियां सरस्वत्या *गजबन्धनभुव्यपि ॥४४४॥ इति रः । सीसे नागे पुंक्लीबः । वरत्रा चर्मरज्जुः। तत्र स्त्रीपुंसः। तत्र यथा-दर्पोदयोल्लंसितफेनजलानुसारसंलक्ष्य पल्ययन वर्धपदास्तुरङ्गाः ।।४४२॥ व्यग्रो व्यापृताकुलयोः । विविध विगतं वा अग्रमस्य व्यग्रः । वाच्यलिङ्गः। व्यापृते यथावैवाहिकैः कौतुकसान्निधान हेण हव्यग्रपुरन्ध्रिवर्गः । आकुले यथा-आरभतेऽल्पमेवाज्ञाः कामं व्यग्रा भवन्ति च । वारः सूर्यादिवासरे। महेश्वरावसरयोवृन्दे कुब्जाख्यपादपे । कारयति वारः । वियते वा बाहुलकाद् घन । अवसरे वृन्दे च पुंक्लोबः । सूर्यादिवासरे यथा-अक्षौरेणापि कर्तव्यं वारयोर्बुधसोमयोः। महेश्वरः शम्भुः। अवसरे यथा-अवनिपतिगृहेभ्यो यान्त्यमूर्वारवध्वः । वृन्दे यथा-रिपुनरपतिवारं वारयत्येष वो (धी)रः । क्रियाभ्यावृत्तावपि । यथा-वारं वारं तिरयति दृशा वुद्गतो बाष्पपूरः ॥४४३॥ वारं तु मदिरापाने । मदिरापात्रं चषकः । वारि हीवेरनीरयोः । वारयति वारि । स्वरेभ्य इ:। (उ० ६०६) क्लीबे। हीवेरं बालकम् । नीरं पानीयम् । तत्र यथा-अर्हस्येनं शमयितुमलं वारिधारासहस्रः । वारिर्घटयां सरस्वत्यां गजबन्धनभुव्यपि । त्रिषु स्त्रियाम् । घटी जलोदञ्चनी । सरस्वती नदीभेदः । गजबन्धनभूः हस्तिबन्धगर्ता तत्र यथा-स्वयंदेवो लक्ष्मीस्तनविषमवारी गजपतिः
*बारो घटोभवन्धिनी।
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय: काण्ड :
व्याघ्रः करजे शार्दूले, रक्तैरण्डतरावपि ॥ श्रेष्ठे तूत्तरपदस्थः स्याद् व्याघ्री कण्टकारिका ||४४५ || वीरो जिने भटे श्रेष्ठे, वीरं शृङ्ग्यां नतेऽपि च ॥ बोरा गम्भारिकारम्भातामलक्येलवालुषु ॥ ४४६॥ मदिराक्षीरकाकोलीगोष्ठोदुम्बरिकासु च । पतिपुत्रवती क्षीरविदारीदुचिकास्वपि ॥ ४४७॥ वृत्रो मेघे रिपौ ध्वान्ते दानवे वासवे गिरौ । वेरं घुसृणवृन्ताकशरीरेषु शरं जले ||४४८ || ।।४४४।। व्याघ्रः करञ्जे शार्दूले रक्तैरण्डतरावपि । श्रेष्ठे तूत्तरपदस्थः व्याघ्रः विविधमाजिघ्रति व्याघ्रः । व्याघ्रा घेति ५-१-५७।। करजो वृक्षः । शादूले यथा - व्याघ्रेन भीरभिमुखोत्पतिता गुहाभ्यः । श्रेष्ठे तूत्तरपदस्थ इति । उत्तरपदस्थितो व्याघ्रशब्दः । श्रेष्ठे प्रधाने यथा-न शक्य: पुरुषव्याघ्रः शीघ्रं वारयितुं रणे । स्याद् व्याघ्री कण्टकारिका । कण्टकारिका ओषधिः || ४४५ || वीरो जिने भटे श्रेष्ठे विशेषेण ईरयति प्रेरयति वीरः । वीरयते वा अजति वा । ऋज्यजि ( उ० ३८८ ) इति कितिरे वीभावः । जिनो जिनविशेषश्वतुविंशस्तीर्थकरः । तत्र यथा - करुणा भराचितपुटा वीरस्य वो दृष्टयः । भटे यथा - वीराः स्वदेहान् पतितानपश्यन् । श्रेष्ठे यथा - अयं विशेषो भुवनैकवीर । वीरं शृङ्ग्यां नतेऽपि च । शृङ्गी विषौषधिः । नतस्तगरवृक्षः । वीरा गम्भारिकारम्भातामलक्येलवालुषु । मदिराक्षीरकाकोली गोष्ठोदुम्बरिकासु च । पतिपुत्रवती क्षीरविदारीदुचिका ( प्र ० दुग्धिका ) स्वपि । दश स्वर्थेषु । रम्भा कदली ।। ४४६ ।। मदिरा सुरा । पतिपुत्रवती भर्तृ सुतयुतास्त्री । शेषा ओषधयः || ४४७ ।। वृत्रो मेघे रिपौ
ड:
+
(२५५)
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२५६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
शरः पुनर्दधिसारे काण्डतेजनयोरपि ॥ शक्रोऽर्जुने तराविन्द्रे, कुटजे शास्त्रमायुधे ||४४९॥ लोहे शत्री छुरिकायां शद्रिर्जिष्णौ तडित्ववि ॥ शरु: कोपे शरे वज्र शारः शबलवातयोः ।।४५० ।।
ध्वान्ते दानवे वासवे गिरौ । वर्तते वृत्रः । ऋज्यजि इति कित रः । मेघे रिपौ वासर्वे गिरौ च यथा - वृत्रेण मित्रायितम् । ध्वान्ते दानवे च यथा - हरिरिव हरिदश्वः साधु वृत्र हिनस्ति । वेरं घुसृणवृन्ताकशरीरेषु । वेति वेरम् । भी वृधि इति बहुवचनाद्र । शरीरे पुंक्लीबः । चुसृणं कुङ्कमम् । वृन्ताकं शाकभेदः शरीरॆ यथा–कुबेरगुप्तां दिशमुष्णरश्मौ । अत्र हि कुत्सितं बेरं शरोरमस्य कुबेरो धनदः । शरं जले । शीर्यते शृणाति वा शरम् । यथा - शरैरिव शरैर्हन्ति पाथोद: पथिकाङ्गनाः || ४४८ ।। शरः पुनर्दधिसारे काण्डतेजनयोरपि । दधिसारे काण्डे च पुंक्लीबः । दधिसारे यथा - दध्नो वास ( प्र० वा शं) गुड : शरः । काण्डे बाणे यथा - त्वद्दन्ताङ्कितवालिकक्षरुधिरक्लिन्नाग्रपुङ्खं शरम् । तेजनो मुञ्जः । तत्र यथा-आराध्यैनं शरवणभुवं देवमुल्लङ्घिताध्वा । शक्रोऽर्जने तराविन्द्रे कुटजे । शक्नोति शक्रः । भी वृधि ( उ० ३८७ ) इति र: । अर्जुनतरुः ककुभः । इन्द्रे यथा - पुरा शक्रमुपस्थाय तवोर्वी प्रति यास्यतः । कुटजो गिरिमल्लिका । शस्त्रमायुधे लोहे । शस्यतेऽनेन शस्त्रम् । नीदाव् ५।२२८८। इति त्रुट् । आयुधे स्त्रीक्लोबे तत्र यथा - शस्त्रेण रक्ष्यं यदशक्यरक्षं न तद्यशः शस्त्रभृतां क्षिणोति ।।४४९।। लोहे यथा - अशस्त्रपूतं निर्व्याजं पुरुषाङ्गोपकल्पितम् । शत्री छुरिकायां । टित्वाद् ङीः । यथा - शस्त्री श्यामैरंशुभिराशु
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(२५७)
द्यूतस्य चोपकरणे शास्त्रं ग्रन्थनिदेशयोः ॥ शारिः कुञ्जरपर्याणे शकुनौ द्यूतसाधने ॥४५१।। शिग्रुः शोभाञ्जने शाके, शीघ्रं चक्राङ्गतूर्णयोः ।।
उशीरे शुक्रस्तु शुक्ले, ज्येष्ठमासेऽग्निकाव्ययोः ॥४५२।। हतमम्भः । शद्रिजिष्णौ तडित्वति । शीयते शद्रिः। तङ्कि वति (उ० ६९२) इति रिः । जिष्णौ जयनशीले वाच्यलिङ्गः। तडित्वति मेघे पुंसि । शरुः कोपे शरो शरे वजे । शृणाति शरुः । भृ मृ तृत्सरि इति उः पुंसि । शारः श लवातयोः द्यूतस्य चोपकरणे । शीर्यते शारः । श्री वा युवर्णनिवृते ५।३।२०। इति घा । शबले वर्णे पुंसि तद्वति वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा - पक्ष्मोत्क्षेपादुपरि विलसत्कृष्णशारप्रभाणाम् । वाते यथा - अश्रान्तशारविशरारुविशीर्णपर्णाः ॥४५०।। द्यूतोपकरणे स्त्री पुंसलिङ्गः यथा-उत्खातप्रतिरोपितैर्नृपतिभिः शाररिव क्रीडितम् । शास्त्रं ग्रन्थनिदेशयोः। शास्तुर्धर्म्य शास्त्रम् । ऋन्नरादेरण् । ६।४।५१॥ इत्यण् । शिष्यतेऽनेन वा । त्रट । (उ० ४४६) इति त्रट् । ग्रन्थे यथा-विशेषविदुषः शास्त्रं यत्तवोद्ग्राह्यते पुरः । निदेशे यथा-अखण्ड स्वगुरोः शास्त्रं द्विवेरेव प्रतन्यते । शारिः कुञ्जरपर्याणे शकुनौ द्यूतसाधने । शृणाति शीर्यते वा शारिः । कृ श कुटि कृ पृ कटि (उ० ५८९) इति णिदिः। स्त्रियाम् । कुञ्जरपर्याणे यथाशारिभिः शुशुभिरे महागजाः । शकुनौ पक्षिभेदे यथा-पृच्छन्तों वा मधुरवचनां शारिका पञ्जरस्थाम् । अत्र शारिरेव शारिका। द्यूतसाधने यथा-शारिव्यग्रकराः प्रहारविधुरा धूर्ता नटन्त्या. कुलाः ॥४५१।। शिग्रुः शोभाञ्जने शाके । शिनोति शिग्रुः ।
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२५८)
अनेकार्थसंग्रहः सटोक:
शुक्रं तु रेतोऽक्षिरुजोः, शुभ दीप्तेऽभ्रके सिते ॥ शूरश्वारभटे सूर्ये, सरौ दध्य पसायको ॥४५३।।
शिग्र गेरुनमेर्वादयः (उ० ८११) इति साधुः । पुंक्लीबः । शोभाञ्जनो वृक्षभेदः । शाकं पत्रमूलफलादिदशविधं व्यञ्जनम् । शीघ्र चक्राङ्गतूर्णयोः । उशीरे । श्यायते शीघ्रम् । खुर क्षुर (उ० ३९६) इति साधुः । चक्राङ्गं रथावयवस्याङ्गम् । तूर्णे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-विदधतु घृणयः शीघ्रमहो विघातम् । उशीरं वीरणीमूलम् । शुक्रस्तु शुक्ले ज्येष्ठमासेऽग्निकाव्योः । शोचति शुक्रः। ऋज्यजि इति कित् रः । न्यङ्क्वादित्वात् कत्वम् । शुक्ले गुणे पुंसि तद्वति वाच्यलिङ्गः । ज्येष्ठे मासेऽग्नौ च पुंक्लीबः । तयोर्यथा-शुक्रस्य किं चित्रमिदं त्रिलोकी यदक्रमेणाकृततीव्रतापाम् । काव्ये भार्गवे यथा-काम: पुरः शुक्रमिव प्रयाणे ।।४५२॥ शुक्रं तु रेताऽक्षिरुजोः । रेतसि यथा-पुमान् पुंसाऽधिके शुक्रे स्त्री भवेदधिके स्त्रियः। अक्षि रुजि यथा-शुक्रं नाशयति क्षणात् । शुभ्रं दिप्तेऽभ्रके सिते । शोभते शुभ्रम् । ऋज्यजि इति कित्रः। सिते गुणे पुंसि । तद्वति दीप्ते च वाच्यलिङ्गः। अभ्रके क्लीबे । दीप्ते भासुरे यथा-लावण्यशुभ्रमुखकान्तितया तया यः। अभ्रके यथाशुभ्रं सूतेन जारयेत् । सिते शुक्ले यथा-कृतोपवीतं हिमशुभ्रमुच्चकैः । शूरश्वारभटे सूर्ये । शूरयते शूरः। शवति वा चिजिशुसि (उ० ३९२) इति रः दीर्घत्वं च। चारभटे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-वलानि शूराणि घनाश्च कञ्चकाः। सूर्ये यथा-शूरः क्रूरतमः सपत्नसमर क्रोधादिवालोहितः । सरो दध्यनसायकौ । सरति सरः । द्वयोर्यथा-सन्निपाते हि वीराणां
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२५९)
स्वरः शब्देऽचि षड्जादौ सत्त्रमाच्छादने ऋतौ ।। सदादाने वने दम्भे स्वरुः स्याद्यूपखण्डके ।।४५४।। अध्वरे कुलिशे बाणे सारो मज्जास्थिरांशयोः ॥
बले श्रेष्ठे च सारन्तु द्रविणन्याय्यवारिषु ।।४५५॥ मृत्योरग्रेसराः सराः ॥४५३।। स्वरः शब्देऽचि षड्जादौ । स्वरति स्वरः । स्वयं राजते वा । शब्दे यथा-स्वरेण तस्याममृतश्रुतेव प्रजल्पितायामभिजातवाचि । अजिति अकारादीनां चतुर्दशानां वर्णानां पाणिनीया संज्ञा । तत्र यथा-एक स्वरं चित्रमुदाहरन्ति । षड्जादौ यथा-सप्त स्वरास्त्रयो ग्रामा मर्छनाश्चैकविंशतिः । उदात्तादावपि मंखः । यथा-निहन्त्यरीनेकपदे य उदात्तः स्वरानिव । सत्त्रमाच्छादने क्रतौ। सदादाने वने दम्भे (प्र. वापि)। सीदन्त्यस्मिन् सस्त्रम् । हु यामा (उ० ४५१) इति त्रः । पञ्चस्वर्थेषु । धनेऽपि मंखः । धनाच्छादनयोर्यथाआपद्गतानुद्धर सत्तवृष्ट्या। ऋतौ यज्ञे यथा-हविषे दीर्घसत्रस्य सा चेदानीं प्रचेतसः (प्र. प्रचेतसा)। सदादाने यथा-विप्रैः सूचितनक्षत्रैः सत्रागारेषु भुज्यते । वनेऽरण्ये यथा-सत्रेषु य (प्र.व)स्वासविहीनबुद्धिायेद्विभुं संसृतिभीतचेताः। दम्भे कपटे यथा-सत्त्रायन्ते सत्रिणश्चेत् किमेभिर्ज्ञानानैः सत्क्रियाभिव्रतश्च । स्वरुः स्याद्यूपखण्डके । अध्वरे कुलिशे बाणे । स्वरति स्वरुः । भृ म तत्सरि (उ० ७१६) इति उः । चतुर्वर्थेषु । पुंसि । यूपखण्डकं छुरिकाप्रायं दारुमयं लम्बमानं यत्क्रियते । सर्वेषु यथा-स्वरौ स्वरौचित्यनिधेविडोजा दृष्टि निधत्ते वितताभिमर्षः ॥४५४।। सारो मज्जास्थिरांशयोः बले श्रेष्ठे च । सरति कालान्तरं सारः । सत्तः स्थिर ५।३।१७। इति घनु । सार
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२६०)
अनेकाथसंग्रहः सटोकः
स्फारस्तु स्फरकादीनां, बुद्व दे विपुलेऽपि च ॥ स्थिरो मोक्षे निश्चले च, स्थिरा भूः शालपर्ण्यपि ॥४५६।।
यति वा अच् । चतुर्वर्थेषु । श्रेष्ठे वाच्यलिङ्गः। मज्जनि यथा-कौस्तुभाख्यमपांसारं बिभ्रतं वृहतोरसा। यच्छ तिः । अपां वा एष मज्जायद्रत्नानीति । स्थिरांशे स्थिरेऽवयवे यथाश्रीखण्डसारेण चकार देवम् । . बले यथा-यज्ञाङ्गयोनित्वमवेक्ष्य यस्य सारं धरित्री धरणक्षमं च । श्रेष्ठे यथा-परोपकरणं कायादसारात्सारमुद्धरेत् । सारं तु द्रविणन्याय्यवारिषु । द्रविणे यथा-ग्रामात्तसारां रघुरप्यवेक्ष्य निष्क्रष्टुमथं चकमे कुबेरात् । न्याय्ये यथा-रे चित्त वित्तलवलुब्धतया त्वया किं बंभ्रम्यते जगति नैव हि सारमेतत् । वारिणि यथा-अन्तः सारं घनतुलयितुं नानिल: शिक्ष्यति त्वाम् ॥४५५।। स्फारस्तु स्फरकादीनां बुबुदे विपुलेऽपि च । स्फारयते स्फायते) स्फोयते) स्फारः। भी वृधि (उ० ३८७) इति रः। य्वोः प्वय् व्यञ्जने लुगिति य लुक् । विपुले गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः। स्फरकादीनां बुबुदो बुबुदाकारः पित्तलादिमयोऽलङ्कारः । विपुले यथा-अत्युच्चाः परितः स्फुरन्ति गिरयः स्फारास्तथाम्भोधयः । स्थिरो मोक्षे निश्चले च । तिष्ठति स्थिरः । शुषी षि (उ० ४१६) इति किदिरः। निश्चले वाच्यलिङ्गः। मोक्षे यथा-स्थिरं व्रतस्थः पदमश्नुवीत । निश्चले स्थास्नौ यथापृथ्वि स्थिरी (प्र. रा) भव भुजङ्गम धारयैनाम् । स्थिरा भूः शालषर्ण्यपि । भुवि यथा-यत्र स्थिरापि स्थितिमेति न क्षणं का तत्र वार्ता किल तूलराशिषु । शालपर्णी ओषधिः । दृढेऽपि मंखः । यथा-अहो स्थिरः कोऽपि तवेप्सिता युवा ॥४५६॥
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय: काण्ड:
सिप्रः स्वेदे सिप्रा नद्यां सिरा नाड्यम्बुवाहिनी || सिरस्तु पिप्पलीमूलं सीरः स्यादंशुमालिनि ।। ४५७॥
लाङ्गलेऽथ सुरो देवे, सुरा चषकमद्ययोः ॥
७
सूत्रं तु सूचनाकारिग्रन्थे तन्तुव्यवस्थयोः || ४५८॥
(२६१)
सिप्रः स्वेदे | सर्पति सिप्रः । खुर क्षुर ( उ० ३९६ ) इति साधुः । स्वेदो धर्मः । सिप्रा नद्याम् । यथा - सिप्रावातः प्रियतम इव प्रार्थना चाटुकारः । सिरा नाड्यम्बुवाहिनी | सिनोति सिरा । ऋज्यजि ( उ० ३८८) इति कित् रः । नाडयां धमन्यां यथा - सिरामुखैः स्पदन्त एव रक्तम् । अम्बुवाहिनी जलस्रोतः । तत्र यथा - इन्दुदृषदां भिन्दानमम्भः सिराः । सिरस्तु पिप्पलीमूलम् । पिप्पलीमूलम् ओषधिभेदः । सीरः स्यादंशुमालिनि । लाङ्गले । सनेाति सीरः । चिजि ( उ० ३९२ ) इति रो दीर्घश्च । अंशुमालिनि यथा-सीरः की रमुखच्छविः ||४५७ ।। लाङ्गले पुंक्लीबस्तत्र यथा - सद्यः सीरोत्कषणसुरभि क्षेत्रमारुह्य मालम् । अथ सुरो देवे । सुरति सुरः । सुष्ठु राजते वा । सुनोति वा । ऋज्यजि ( उ० ३८८ ) इति कित् रः । यथा - दिशामधीशाञ्च चतुरो यतः सुरानपास्य तं रागहृताः सिषेविरे । सुरा · चषकमद्ययो: । चषकं मद्यपानभाण्डम् । मद्ये यथा- पीतभूरि सुरयाऽपि । न मेदे । सूत्रं तु सूचनाकारिग्रन्थे तन्तुब्यवस्थयोः । सूचनात् सूत्रम् । पुत्रादयः ( उ० ४५५) इति साधुः । सुवति वा । सू मूखनि ( उ० ४४९ ) इति कित् रः । सूत्र्यते वा । पुक्लीब: । सूचनाकारिग्रन्थे व्यवस्थायां च यथा - अनुसूत्रपदन्यासासद्वृत्तिः सन्निबन्धना । तन्ती यथातुद्यत्कञ्चुकजालकैरनुदिनं निःसूत्रमस्मद्गृहम् ||४५८ ।। स्वैरो मन्दे
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
स्वैरो मन्दे स्वतन्त्रे च, हरो रासभरुद्रयोः । वैश्वानरेऽप्यथ हरिर्दिवाकरसमीरयोः ।।४५९।। यमवाससिंहांशुशशाङ्ककपिवाजिषु ।।
पिङ्गवणे हरिद्वर्णे भेकोपेन्द्र शुकाहिषु ।।४६०।। स्वतन्त्रे च। स्वईरोऽस्य स्वरः। स्वैरस्वैर्यक्षौहिण्याम । १।२।१५। इति ऐत्वम् । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-स्वैरं समाचकृषिरे भूवि वेल्लनाय । हरो रासभरुद्रयोः । वैश्वानरेऽपि । हरति हरः । रुद्रे यथा-हरस्तु किञ्चित्परिवृत्तधैर्यः । शेषयोर्यथा-भस्मभिः कश्मलो हरः । अथ हरिदिवाकरसमीरयोः। यमवासवसिंहांशुशशाङ्ककपिवाजिषु । पिङ्गवणे हरिद्वर्णे भेकोरेन्द्रशुकाहिषु । लोकान्तरे च। हरति हरिः। स्वरेभ्य इ: (उ० ६०६) षोडशस्वर्थेषु । पिङ्गवर्णहरिद्वर्णयोः गुणयोः पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । सर्वेषु यथा-यस्य व्याहरतो हरि शुकमपि स्वस्वाभिधानभ्रमाबन्द्रेन्द्रानिलपन्नगार्यमयमैराज्ञाविधौ स्पर्धितम् । हर्यक्षस्य हरीशितुर्हरिगते हर्य्यङ्गहर्या कृतेः साहाय्याद्धरिमान् हरिहरिमिवास्थत्तं हरौ रावणम् । अस्य व्याख्या । यस्य रावणस्य कोरं प्रति हरिमिति जल्पतश्चन्द्रादिभिः स्वनामभ्रमादादेशविचौ ममाज्ञा दीयतां ममाज्ञा दीयतामिति अहमहमिका व्यधायि । तं लकेशं हरिमिव भेकमिव हरौ लोकान्तरे हरि रूपेन्द्रो राम नामा हरिमान् अंशुमान आस्थत् अक्षिपत् । हरीशितुः कपोश्वरस्य सुग्रीवस्य हर्यक्षस्य हरि(द्वर्णलोचनस्य हरिगतेजिगणनस्य हैर्यङ्ग (हर्यङ्ग)हर्याकृतेः पिङ्गाङ्गसिंहाकारस्य सहायकादित्यर्थः ॥४५९-६०॥ हारस्तु मुक्तादामनि संयुगे । हियते हारः। मुक्तादामनि स्त्रीपुंसः । तत्र यथा
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
लोकान्तरे च हारस्तु मुक्तादामनि संयुगे || हस्रः स्याद्धातुके हिंस्रा मांसी काकादनी वसा ॥ ४६१ ॥ हीरो वज्र हरे सर्पे हीरा पिपीलिकाश्रियोः । होरा तु लग्ने राज्यद्धे शास्त्र रेखाप्रभेदयोः || ४६२॥ अलि : सुरापुष्पलिहोरम्लो रसेऽम्लवेतसे ॥ अम्ली चाङ्गेर्यामालं स्यादनर्थहरितालयोः || ४६३॥
(२६३)
हाराय गुणिने स्थानं न दत्तमिति लज्जया । संयुगं सङ्ग्रामः । हिंस्रः स्याद्धातुके । हिंसनशीलो हिंस्र: । स्म्यजस । ५।२।७९ इति रः । वाच्यलिङ्गः । सा दुःप्रधर्षा मनसापि हिंस्त्रैरित्यद्रिशोभाप्रहितेक्षणेन । हिंस्रा मांसी काकादनी वसा | मांसी गन्धद्रव्यम् । काकादनी कृष्णला ( भाषा - चणोठी) वसा भेदः । ।। ४६१ ।। हीरो वज्र े हरे सर्पे । हिनोति हीर: । खुर क्षुर ( उ० ३९६ ) इति साधुः । त्रिष्वपि यथा-देयान्मन्दाकिनोतीरे हीरो हीराङ्गदः श्रियम् । हीरा पिपीलिकाश्रियोः । पिपीलिका कोटिका । श्रोर्लक्ष्मीः । होरा तु लग्ने राश्यर्द्धे शास्त्ररेखाप्रभेदयोः । हरति होरा । कोरचोर ( उ० ४३४ ) इति साधुः । चतुर्ष्वर्थेषु । लग्ने यथा - युवतिजननयनकान्तं जनयति होरागतः शुक्रः । राश्यर्द्ध लग्नार्द्धम् । तत्र यथा - होरे विषमेऽर्केन्द्वोः समराशौ चन्द्रतीक्ष्णांश्वोः । शास्त्ररेखाप्रभेदयोर्यथा - होरां मुनिकिशोराय व्याचख्यौ स चिक्षणः ||४६२ ।। अथ लान्ता: । अलि: सुरापुष्पलिहोः । अलति अल्यते वा अलिः । कृशू कुटि इति इ: । सुरायां स्त्रियाम् । पुष्पलिहि भ्रमरे स्त्रीपुंसस्तत्र यथा - अलिरेति वनात्कमलम् । अम्लो रसेऽम्लवेतसे । अमति अम्ल: । शोमाश्या शक्यस्थाम्यिोल ( उ० ४६२ ) । रसे यथा
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२६४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
आलिः सख्यावलीसेत्वनर्थेषु विशदाशये ॥ आलुर्गलन्तिकायां स्यादालु भेलककन्दयोः ।।४६४॥ इलोर्वी वाग् बुधस्त्री गौः कलं त्वजोर्णरेतसोः ॥
अव्यक्तमधुरध्वाने कला स्यात्कालशिल्पयोः ॥४६५।। कद्वम्लोष्णरताः शरद् दधिभुजो हेमन्तनिद्रालसाः । अम्लवेतसे वृक्षः। अम्ली चाङ्गेर्याम् । गौरादित्वाद् ङोः। चाङ्गेरी औषधिः। आलं स्यादनर्थहरितालयोः। अल्यते आलम् । अनर्थो यथासोप्यालमालप्य चचाल वाल: । हरितालं धातुभेद: ॥४६३।। आलिः सख्यावलीसेत्वनर्थेषु विशदाशये। अलति अल्यते वा आलि: । कृश कुटि इति णिदिः । पञ्चस्वर्थेषु स्त्रियाम् । सख्यां यथा-निवार्यतामालि किमप्ययं बटुः। आवल्यां श्रेण्यां यथा-करकलितक(र)णत्कङ्कणालीकराल: (प्र० करकलितकङ्कणं कणालीकरालः) प्र. कलकलितरणत्कङ्कणाली कराल:)। सेतो जलादिमर्यादायां यथा-तस्मिन्नालिप्रदेशे जलधरपटलैः प्रापि(प्य)ते तामवस्थाम् । अनर्थे यथा-मिथ्यालीविषयस्त्वया प्रियतमे कोपादहं किं कृतः । विशद आशयः स्थानम् । अभिप्रायो वा। वृश्चिकेऽपि मंखः। तत्र पुंसि । यथा- ते वृकविषमालि विषं मूषिक (मूषकः) विषमपहरन्त्यशेषेण । आलुर्गलन्तिकायां स्यात् । इत्ति आलुः । ऋतृश (उ० ७२७) इति णित् उः लत्वं च रस्य । स्त्रियाम् । यद् गौड:-आलुर्गलन्तिकायां स्त्रीक्लीबे मूले च भेलके । यथा-भवति भुवनं भव्यं द्वारे शयालुभिरालुभिः। आलु भेलककन्दयोः । क्लीबे । भेलक उडुपः। कन्दः कन्दविशेषः ॥४६४॥ इलो:वाग् बुधस्त्री गौः । इलति इला । चतुर्वर्थेषु । उर्त्यां यथा-अस्यां राजन् न जलधिपरि
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२६५)
कलने मूलरैवृद्धौ षोडशांशे विधोरपि ।
कलिर्बिभीतके शूरे, विवादेऽन्त्ययुगे युधि ॥४६६॥ खामेखलायामिलायाम् । वाचि गवि च यथा-इला सा धन्या स्याद्भगवति शिवे या प्रणिहिता। बुधस्त्रियां यथा-चन्द्राद्बुधः समभवद्भगवान् नरेन्द्रमाद्यं पुरुरवसमलमसावसूत । अत्र इलाया अपत्यम् ऐल: । शिवाद्यण् । कलं त्वजीर्णरेतसोः। अव्यक्तमधुरध्वने । कलयति कलम् । अजीर्णो जरारहितः। अव्यक्तो मधुरो ध्वानो (प्र. ध्वनौ) यस्य(त्र) अव्यक्तमधुरध्वानः (प्र. ध्वनः)। तयोर्वाच्यलिङ्गः। अव्यक्तमधुरध्वनिमात्रे पुंसि । अजीर्णे यथा- स दृढेरङ्गसन्धान(सुदृढेरङ्गरंध्वान)वद्धोऽपि कल: फिल। रेतः शुक्रं तत्र यथा-खलेन निष्कलश्चक्रे बालोऽयं राजयक्ष्मणा । अव्यक्तमधुरध्वाने यथा-स क्षुद्रो मुसलध्वनिः कलमिदं संगीतकं योषिताम् । मनोहरेऽपि मंखः । तत्र तु वाच्यलिङ्गः। यथा - तुषारसंघातशिलाखुराप्रैः समुल्लिखन् दर्पकल: ककुद्मान् । कला स्यात्कालशिल्पयोः । कलने मूलरैवृद्धौ षोडशांशे विधोरपि । कल्यतेऽनया कलनं वा कला। भीषि भूषि ५।३।१०९ इति बहुवचनात्साधुः। काल: कालविशेषः । यदाह-अष्टादश निमेषाः स्युः काष्ठात्रिंशत्तु ताः कलाः । तत्र यथा-लीलागृहे प्रतिकलं किल किञ्चितेषु ।।४६५॥ शिल्पे विज्ञानकौशले विधोः षोडशांशे च यथाकला समग्रेण गृहानमुञ्चता मनस्विनीरुत्कयितुं पटीयसा । विलासिनस्तस्य वितन्वता रतिं न नर्मसाचिव्यमकारि नेन्दुना ।
कलने संख्याने यथा-न शक्यात्र कलाकर्तुमपि कल्पशतैर्यदि । १४ मूलरैवृद्धौ मूलधनवृद्धौ यथा-तत्कलारहितं धनम् । अंशमात्रे
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२६६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
काल: पुनः कृष्णवर्णे महाकालकृतान्तयोः ॥ मरणानेहसोः काली कालिकाक्षीरकोटयोः ॥४६७॥
तालगुरौ निवृत्यादौ । छले शक्तावपि च मंखः । अंशमात्रे यथा-चेतः कालकलामपि प्रकुरुते नावस्थिति तां विना । तालगुरौ यथा-त्रिकलश्चावपुटो मतो बुधैः । निवृत्यादौ शैवागमप्रसिद्ध शक्तिपञ्चके यथा - कलाभिर्भुवनैर्वापि तत्त्वैर्वापि विशेषतः । छले कूटे यथा-अन्यतो नय मुहूर्त्तमाननं चन्द्र एष सरले कलामयः। शक्तौ पदार्थात्मविशेषे यथा-वन्देमहि च तां वाचममृतामात्मनः कलाम् । कलिर्बिभीतके शूरे विवादेऽन्त्ययुगे युधि । कल्यते कलिः। पदि पठि (उ० ६०७) इति इ: । पञ्चस्वर्थेषु पुंसि । बिभीतके यथा-निष्पन्दस्य कले सूत्रस्थानदानाबिभीतकः। कलिद्रुमः परं नासीदासीत्कल्पद्रुमोऽपि सः। शूरो विक्रान्तः। विवादे यथा-भग्नो मानकलि: सहासरभसन्यावृत्तकण्ठग्रहम् । अन्त्ययुगे यथा-कलिः काल: स एकोस्तु कृतं कृतयुगादिभिः। युधि यथा-धनवानन्यतः कलिम् ।।४६६।। काल: पुनः कृष्णवर्णे महाकालकृतान्तयोः। मरणानेहसोः। कालयति कालः। कृष्णवर्णे गुणे पुंसि तद्वति वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-कालिन्दीजलकालकालियकुलक्रीडाविनाशैषिणा। महाकाले रुद्रे यथाकालः क्रीडति कालकूटकवलालावलीभूषणः । कृतान्ते यथा-काल: काल्या सह बहुकलः क्रीडति प्राणिशारैः । मरणे यथा-मन्दाकिनीतीरकुटीरकेषु चकार कालं नलभूमिपालः। अनेहसि यथा-विलम्बितफलैः कालं स निनाय मनोरथैः । काली कालिकाक्षीर (प्र. क्षार) कीटयोः। मातृभेदोमयोर्नव्यमेघपरिवादयोः । गौरादित्वाद् डीः । कालिका योगिनी तत्र
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२६७)
मातृभेदोमयोर्नव्यमेघौघपरिवादयोः ।। काला कृष्णत्रिवन्नील्योर्जिङ्ग्यां कोलोऽग्नितेजसि ॥४६८॥ कफणिस्तम्भयोः शङ्को, कीला रताहतावपि ।। कुलं कुल्यगणे गेहे, देहे जनपदेऽन्वये ॥४६९।। यथा-कोपादुदस्थात्किल तत्र काली। क्षीरकीट: कीटविशेषः ।।४६७।। मातृभेदे यथा-तासां च पश्चात् कनकप्रभाणां काली कपालाभरणा चकाशे । उमायां यथा – कालीत्याशङ्कमानः स्फुरदधरपुट: शूलपाणिः किलाभूत् । नव्यमेघौघः कादम्बिनी । परिवादोऽपवादः । काला कृष्णत्रिवृन्नील्योर्जिङ्ग्यां। कृष्णत्रिवृत् कृष्ण त्रिपुटा । नीली गुलिका । जिङ्गी मजिष्टा। कीलोऽग्नितेजसि। कफणिस्तम्भयोः शङ्कौ। कीलयति कील्यते वा कीलः। स्त्रीपुंसः। अग्नितेजसि अग्निज्वालायां यथा-कीलावकीढभुवनत्रितयस्य तस्य को नाम कल्पशिखिनः प्रतिमानमेति ॥४६८॥ कफणौ कूपरे या-कीलोपघातात्कथयन्ति मल्लाः । स्तम्भे यथा-उत्खाय दर्पचलितेन सहैव रज्जवा कीलं प्रयत्नपरमानवदुर्ग्रहेण। शङ्कौ यथा-जन्म तस्य किल कर्णयोर्गतं वज्रकील इव दुःसहोऽभवत् । कोला रताहतावपि । रताहतिः सुरतप्रहणनम् । यद् वात्स्यायनः कीला उरसि कर्तरी शिरसि वि(ब)द्धा कपोलयोः । कुलं कुल्यगणे गेहे देहे जनपदेऽन्वये । कोलति कुलम् । पञ्चस्वर्थेषु । कुल्या: सजातीयास्तेषां गणे यथा-छायाबद्धकदम्बकं मृगकुलं रोमन्थमभ्यस्य तु । गेहे यथा- त्रयमूर्द्धमुखं नेयं यशोदेवकुलं कुलम् । देहे यथा-याः शक्तयः शरीरस्य ताः प्रोक्ताः कुलदेवताः । जनपदे यथा-यस्मिन् लाटकुले कुलीनचरिताः प्रायः पुमांसः सदा । अन्वये यथा-कुले प्रसूति: प्रथमस्य वेधसः
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२६८)
अनेकार्थसंग्रह स्टीक :
कूलं तटे सैन्यपृष्ठे, तडागस्तूपयोरपि ॥ कोलो भेलक उत्सङ्गेऽङ्कपाल्यां चित्रके किरौ ॥ ४७० ॥ कोलं तु बदरे कोला पिपल्ल्यां चव्यभेषजे ॥ खलं करके भुवि स्थाने क्रूरे कर्णे जपेऽधमे ||४७१ ॥
यथा - कोले
चित्रकम्
।।४६९ ।। कूलं तटे सैन्यपृष्ठे तडागस्तूपयोरपि । कुलति कुलम् | चतुर्ष्वर्थेषु । तटे यथा - स्वयमेव पतिष्यन्ति कूलजाता इव द्रुमाः । सैन्यपृष्ठे यथा - कूलस्थयोधसंघाता युद्धवेला विभाति सा । तडागं सरः । स्तूपो मृदादिकूटः । कोलो भेलक उत्सङ्गेऽपाल्यां चित्रके किरौ । कोलति कोल: कायतेर्वा । ग्रह्माद्भ्यः कित् ( उ० ४९४ ) इति ओलः । भेलके प्लवे यथा - एककोलकलिताखिलभाण्डः । उत्सङ्गेऽङ्के कुलिन्दस्य पुलिन्दबाला | अङ्कपाली परीरम्भः । औषधभेदः । किरौ सूकरे यथा - कोलाकृतिः पातु स माधवो वः । ।।४७० ।। कोलं तु बदरे । बदर्याः फलं बदरम् । कोला पिप्पल्यां चव्यभेषजे । पिप्पली कणा । खलं कल्के भुवि स्थाने क्रूरे कर्णे जपेऽधमे । खलति खलम् । खनति वा । मृजि खनि ( उ० ४७२ ) इति डिदल: । कल्के कर्णे जपे च पुंक्लीब: । भुविक्ली । स्थाने त्रिलिङ्गः । क्रूराधमयोर्वाच्यलिङ्गः । कल्कः कृष्टस्नेहं द्रव्यम् । भूर्युद्धाद्यर्थं शष्पाद्यपनयनेन संस्कृताभूमि: । स्थानं धान्यनिष्पवनक्षेत्रम् । क्रूरो निस्त्रिंशः । कर्णेजप: सूचकः । अधम: पामरः । कल्कक्रूरकर्णेजपेषु यथा - व्रजति विरसत्वमितरः सत्यं परिमलितसुन्दराः सन्तः । यान्ति तिला: खलभावं स्नेहः पयसो विकारेऽपि । भुवि यथा - खलप्रविष्टाविव ताम्रचूडौ । स्थानेऽधमे च यथा - स क्षेत्रतो यत्र फलं
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
----000000
/
द्वितीयः काण्डः
(२६९) खल्लो निम्ने वस्त्रभेदे, चर्मचातकपक्षिणोः । खल्ली तु हस्तपादावमर्दनाह्वयरुज्यपि ॥४७२॥ गलः कण्ठे सर्जरसे गोल: स्यात्सर्ववर्तुले ॥ गोला पत्राञ्जने गोदाव- सख्यामलिजरे ॥४७३।। मण्डले च कुनटयां च, बालक्रीडनकाष्ठके ।
चिल्ल: खगे सचुल्लच, पिल्लवत् क्लिन्नलोचने ॥४७४॥ गृहित्वा निक्षिप्यते क्षोदयितुं खलेषु ॥४७१॥ खल्लो निम्ने वस्त्रभेदे चर्मचातकपक्षिणोः। खलति खल्लः। शामाश्या (उ० ४६२) इति बहुवचनात् ल: । निम्ने वाच्यलिङ्गः । चतुर्यु-अपि यथा-खल्लैहि भिल्ला गमयन्ति कालम् । खल्ली तु हस्तपादावमर्दनाह्वयरुज्यपि । गौरादित्वाद् डीः । यथाभल्लीभिरिव खल्लीभिस्तुद्यमानस्तु वेल्लति ।।४७२।। गल: कण्ठे सर्जरसे । गलति गल:। कण्ठे यथा-शोकपिहितगलरुद्धगिरस्तरसागताश्रुजलकेवलोत्तराः । सर्जरसो धातुभेदः । गोल: स्यात्सर्ववर्तुले। गुड्यते गोल: । गायते वा। ग्रह्याद्भ्यः कित् (उ० ४९४) इत्योलः । यथा-इदं भासां भर्तुर्ह तकनकगोलप्राति)कृतिः । गोला पत्राञ्जने गोदावर्यां सख्यामलिञ्जरे । मण्डले च कुनट्यां च बाल क्रीडनकाष्ठके । स्त्रीक्लीबः । यद्गौडः। पत्राञ्जने कुनट्यां च गोदावर्यां च मण्डले । सखीमणिकयोगोला गोलं लक्ष्यानुसारतः । पत्राञ्जनं भेषजभेदः । गोदावनद्यां यथा-गोला कूले बहुलबकुले कूलिकां वालुकाभिः। सखी वयस्या। अलिजरो मणिक: ॥४७३।। मण्डलं समूहः । कुनटी मनःशिला। बालक्रीडनकाष्ठं येन शिशवः क्रीडन्ति । चिल्ल: खगे। चिल्लशैथिल्ये च अचि चिल्लः। खगः शकुनिस्तत्र
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२७० )
अनेकार्थसंग्रह सटीक :
क्लिन्नाक्षिण चुल्ली तूद्धाने चेलं गर्हितवस्त्रयोः ॥ छलं छद्मस्खलितयोः छल्ली सन्तानवीरुधोः || ४७५ ||
यथा- पयसि प्राविशन् मत्स्योऽहर बिल्ली तथामिषम् । अत्र जातिवाचित्वाद् ङीः । सचुल्लश्च पिल्लवत् क्लिन्नलोचने क्लीन्नाणि । स इति चिल्लशब्दचल्लशब्दव पिल्लवत् इति पिल्लशब्दच त्रयोऽपि क्लिन्नलोचने पुरुषे ॥ ४७४ || क्लिन्ने चाक्ष्णि वर्त्तन्ते । क्लिन्नं चक्षुः । चिल्लं चुल्लं पिल्लम् । क्लिन्नालचक्षुषि चिल् पिल चुल् चास्य ७ । १ । १३० । इति साधवः । चिल्लाद्यक्षियोगात् पुरुषोऽपि चिल्ल: चुल्ल : पिल्लः | तत्र तु वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा - द्रुहिणसुतो भवतामुदश्रुचिल्लः । स मन्त्रिणं चार्द्धक (वार्द्धक) चुल्लमेव मुक्तोपपिल्लस्तमुवाच यावत् । क्लिन्नेऽणि यथा - चुल्ले फुल्ले च दातव्या वर्त्तिरेषा सुनिर्मला । चुल्ली तूद्धाने । उद्धानम् अश्मन्तकः । यथा - वेपन्ते कपयो मृशं कृशतरं गोजाविकं ग्लायति श्वा चुल्ली कुहरोदरं क्षणमधिक्षिप्तोऽपि नैवाञ्झति । चेलं गर्हितवस्त्रयोः । चेलति चेलम् । गर्हिते वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा - ताभिर्ब्राह्मणचेलीभिर्हते चारित्रपादपे । विच्छायमभवद्राष्ट्रम् | वस्त्रे यथा चेलाञ्चले चलति चञ्चललोचनायाः । छलं छद्मस्खलितयोः । छ्यति छलम् । छोडग्गादिर्वा ( उ० ४७१ ) इति किदलः । छद्मनि यथा- न परेषु महौजसछलादपकुर्वन्ति मलिम्लुचा इव । स्खलितं परस्य वदतेाऽर्थ विकल्पोपपादनेन वचनविघातः । यथा - नवकंबलोऽयं माणवक: कुतोऽस्य नवकंबलाः । तत्र यथा - वस्तुनिरुपयनिपुणं वचनै छलमुखरकल्पितैः किमिह | कन्यागत इति सविता न हि दुष्यति वचनमात्रेण । मतिभ्रंशादिकं वा । तत्र यथा - देवो यस्य छलान्वेषी ।
I
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय: काण्डः
(२७१)
वल्कले पुष्पभेदे च जलं गोकललै जडे ॥ हीवेरेऽम्बुनि जालं तु, गवाक्षे क्षारके गणे ॥४७६॥ दम्भानाययोश्च जालो नोपे जाली पटोलिका ॥ झला पुत्र्यामातपोर्मा, झिल्ली तद्वर्तनांशके ॥४७७।।
छल्ली सन्तानवीरुधोः। वल्कले पुष्पभेदे च । छादयति छल्ली । भिल्लाच्छभल्ल (उ० ४६४) इति निपात्यते । सन्तानं सन्ततिः। वीरुतलता गुल्मभेदः ।।४७५॥ वल्कलं त्वक् । पुष्पभेदः । कुसुमान्तरम् । चतुर्वर्थेषु । वल्कले यथा-छल्लीछन्ना भान्ति पल्लीषु भिल्ल्यः। जलं गोकलले जडे । हीवेरेऽम्बुनि । जलति जलम् । चतुर्वर्थेषु । जडे वाच्यलिङ्गः। गोः कललं शुक्रशोणितयोरीषद्यूनः (प्र. द्वयुतः,रीषद्यकृत,)परिणामो गर्भप्रथमावस्थेति यावत् । जडे मूर्खे । अम्बुनि तोये च यथा-दानं ददत्यपि जलैः सहसाधिरूढे को विद्यमानगतिरासितुमुत्सहेत। हीवेरं बालकम् । जालं तु गवाक्षे क्षारके गणे। दम्भानाययोश्च । जलति जालम् । ज्वलादित्वाद् णः। गवाक्षगणानायेषु स्त्रीक्लीबः। गवाक्षे यथा-पादानिन्दोरमृतशिशिराज जालमार्गप्रविष्टान् । क्षारकं कुड्मलं तत्समूहो वा तत्र यथा-विश्रान्तः सन् व्रज नवनदीतीरजातानि सिञ्चन्नुद्यानानां नवजलकणैर्वृथिकाजालकानि । गणे समूहे यथा-पश्यन्ति शान्तमलसान्द्रतरांशुजालम् ॥४७६।। दम्भे छद्मनि । आनाये मत्स्यबन्धने च यथा जालावलम्बेन हि धीवरोऽपि प्राणातिवाहं कुरुते जलेभ्यः। धूर्तकृत्येऽपि मंखः । यथा-शङ्का स्पृष्टा इव जलमुचस्त्वादृशा यत्र जालै बूंमोद्गारानुकृतिनिपुणा जर्जरा निष्पतन्ति । जालो नीपे । नीपः कदम्बः । जाली पटोलिका । पटोलिका कोशातकी।
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२७२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
वातपरुचोची, तलं ज्याधातवारणे ॥ तलश्चपेटे तालद्रौ, स्वभावाधरयोः त्सरौ ॥४७८।। तल्लो जलाधारभेदे, तल्ली तु वरुणस्त्रियाम् ॥ तालः कालनियामाने, हस्तमानद्रुभेदयोः ॥४७९।।
झला पुत्र्यामातपोमौं । झलति झला। भिल्लाच्छभल्ल (उ० ४६४) इति साधुः। पुत्री दुहिता । आतपोमिः आतपवीचिः · झलकायामपि । झिल्ली तूद्वर्तनांशके वातपरुचोश्वीर्याम् । झमति झिल्ली। भिल्लाच्छभल्ल इति साधुः । उद्वर्तनांशक उद्वर्तनावयवः ॥४७७।। वत्तिर्दशा । आतपेन उष्णत्वेन युक्ता रुक् आतपरुक् । चीरी पक्षिभेदः । तलं ज्याघातवारणे। तलति तलम् । ज्याघातवारणं प्रकोष्ठे प्रत्यञ्चाघातरक्षार्थं वपट्टः। तत्र यथा-न्यासीकृताच्छमणिखण्डतलायमानम् । तलश्चपेटे तालद्रौ स्वभावाधरयोः त्सरौ। स्वभावाधरयोः पुंक्लीबः। अन्यत्र पुंसि । मंखस्तु तलं गोधास्वरूपाधःपृष्ठेष्वस्त्रीपुमान् द्रुभित् । चपेटे चावितस्तो चेत्याह । चपेटेा विस्तृताङ्गलिः पाणिस्तत्र यथातलप्रहारेण तिरस्क्रियेत कथं तु मत्तो द्विरदोनुयातः । तालद्रुः तालनामावृक्षः तत्र यथा-तलस्य सुचिरात्फलं फलति तत्किमेतावता भवेयुरजरामरास्तद्रुपयोगिनः केचन । स्वभावे स्वरूपेऽधरेऽधोभागे च यथा-विदांकुर्वन्तु महतस्तलं विद्विषदम्भसः । त्सरुः खड्गादिमुष्टिः। तताङ्गष्ठमध्यमपाणौ वितस्तिमात्रे पृष्ठेऽपि । पृष्ठे क्लीबस्तत्र यथा-महीतलस्पर्शनमात्रभिन्नमृद्धं हि राज्यं पदमैन्द्रमाहुः ।।४७८।। तल्लो जलाधारभेदे । तल्लाति तल्लः । यथा - अनिलश्चलयन् मल्लीसल्लकल्लोललासकः । तल्ली तु वरुण (प्र. तरुण) स्त्रियाम् । गौरादित्वाद् ङीः। वरुणस्त्री
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२७३)
करास्फोटे करतले, हरिताले त्सरावपि । तुला माने पलशते सादृश्ये राशिभाण्डयोः ॥४८०॥ गृहाणां दारुबन्धाय पीठयां तूलं तु खे पिचौ ।। ब्रह्मदारुण्यथ दलं, शस्त्रीच्छदेऽर्द्धपर्णयोः ॥४८१॥
वरुणभार्या । ताल: कालक्रियामाने हस्तमानद्रुभेदयोः । करास्फोटे करतले हरिताले त्सरावपि । तालयति तालः। सप्तस्वर्थेषु । कालस्य क्रियया आवापनिष्कामादिक (का) या मानं परिच्छेदकं चच्चत्पुटादि तत्र यथा-गतमनुगतवीणैरेकतां वेणुनादैः कलमविकलतालं गायनैर्बोधहेतोः। हस्तस्य मानम् अङ्गष्ठमध्यमाङ्गलिकृतः परिच्छेदः। तत्र यथा-पञ्चतालमितां रज्जु पञ्चाङ्गी तत्र कल्पयेत् । द्रुभेदे वृक्षभेदे यथा-यस्तैकबाणाहतिश्रेणीभूतविशालतालविवरोद्गीर्णैः स्वरैः सप्तभिः । करास्फोटे करतले च यथा-तालः सिजद्वलयसुभगैः नत्तितः कान्तया मे। हरिताले धातुभेदे यथा-तानं तालेन लेपयेत् । त्सरुः खड्गादिमुष्टिः । गृहादिरक्षणाय लोहादिमययन्त्रेऽपि । तुला माने पलशते सादृश्ये राशिभाण्डयोः । गृहाणां दारुबन्धाय पीठ्याम् । तोल्यतेऽनया तोलनं वा तुला । भिदादित्वात् साधुः। माने उन्मानविशेषे यथा-बार्दुष्यं भ्रूणहत्यां च तुलया सह तोलयेत् । पलशते यथा-कालागुरुतुलाधूपधूमध्यामलजालके । सादृश्ये यथाचिरोञ्झितालक्तकपाटलेन ते तुलां यदारोहति दन्तवाससा । राशौ यथा-जयति तुलामधिरूढो भास्वानपि जलदपटलानि । भाण्डे जलोदञ्चनोपकरणे यथा-प्राप्यते स्वादुपोतस्थैस्तुलया तोलितं जलम् ॥४८०॥ गृहाणां दारुबन्धाय दारुस्थापनाय पीठया पट्टे यथा-बृहत्तुलैरप्यतुलवितानमालावनद्धैरपि चावि
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२७४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
vvvvvvvvvvvv
उत्सेधवद्वस्तुनि च, नलो राज्ञि कपी नडे ॥
पितृदेवे नलं तु स्यात्पर्द्र नली मनःशिला ॥४८२।। तानैः। सदृशधटयोरपि मंखः। सादृश्ये यथा- त्वमेव ते तुलानाथ त्वमेव च तव प्रभुः। धटे दिव्यविशेषे यथा- इतीव भानु: स विवृद्धतापस्तुलां विशुद्धयर्थमुपारुरोह। तूलं तु खे पिचौ । ब्रह्मदारुणि । तूलनिष्कर्षे । तूल्यते तूलम् । पिचौ पुंक्लीबः । खं व्योम । पिचौ यथा-तृणं लघु ततस्तूलं तस्मादपि हि पाचकः। ब्रह्मदारु वृक्षविशेषः। यन्निघण्टुः। तूलं तूदं ब्रह्म दारु ब्रह्मण्यं ब्रह्मकाष्ठकम् । अथ दलं शस्त्रीच्छदेऽर्द्धपर्णयोः । उत्सेधवद्वस्तुनि च । दलति दलम् । शस्त्रीच्छदे शस्त्रीप्रत्याकारे यथा-दलविलगतशस्त्री सर्पिणी किं भयाय । अर्द्धशब्देनात्र खण्डं समभागश्चोच्यते । तत्र खण्डे यथा-किं ते नैव सह स्वयं न दलशो यातास्थ भो भोगिनः। समभागे यथा-पदयुत(तः) पदवर्गदलम् । पर्णे पत्रे पुंक्लीबः। तत्र यथा-शाकं कथंचिदुचितैः पिचुमन्दपत्रैरास्यान्तरालगतमाम्र (त्र) दलं म्रदीयः ॥४८१।। उत्सेधवत् सोच्छ्रायं वस्तु उत्सेधवद्वस्तु । तत्र यथालेपेन कर्ण सदलं चकार । सुगन्धिपत्रोपादानहेतो (त्वो)रपि मंखः। सुगन्धि पत्रं सुरभिद्रव्यविशेषः। तत्र यथा-गोरोचनादल. शिलातललेपिताङ्ग नारीनरेन्द्रनरवश्यकरं वदन्ति । उपादानहेतुरुपादानकारणम् । प्रासादाद्यर्थं पाषाणादीत्यर्थः। तत्र यथालोकरूढयासैन्येऽपि दृश्यते। मजाश्वप्रायामणाक्षिदलं नो रक्षणक्षमं स्मरावस्कन्दपातेभ्यस्तवाधरदलं विना । नलो राज्ञि कपौ नडे । पितृदेवे । नलति नलः। नडे पुंक्लीबः। राशि यथा-नलस्येदं हृद्यं किमपि चरितं धीरललितम् । कपी वानर
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(२७५)
नालं काण्डे मृणाले च, नाली शाककलम्बके । नीलो वर्णे मणौ शैले, निधिवानरभेदयोः ।।४८३।।
विशेषे यथा-स्फारं नेत्रानलेन प्रसभनियमितोश्चापमीनध्वजेन । नडोऽन्तः शुषिरस्तृणविशेषस्तत्र यथा-नीरन्ध्राः पुनरालिखन्तु जठरच्छेदानलगन्थयः। पितृदेवः पितृरूपदेवता । नलं तु स्यात्पद्मे। यथा-नलिनीक्षतसेतुबन्धनो जलसंघात इवासिविद्रुतः। अत्र हि नलानि पद्मानि विद्यन्ते यस्यां सा नलिनी। नली मनःशिला गौरादित्वाद् डीः । मनःशिला धातुभेदः ॥४८२।। नालं काण्डे मृणाले च । नलति नालम् । ज्वलादित्वाद् णः। मृणाले त्रिलिङ्गः। काण्डं दूर्वादीनां गण्डिका तत्र यथा-दूर्वा नलेन बालानाम् । मृणाले यथा-यद्गात्राणि दरिद्रति प्रतिदिनं दूनाब्जिनी नालवत् । प्राण्यङ्गे जलनिर्गमयोरपि। तयोस्तु पुंसि । प्राण्यङ्गे गले यथा-अलिकुलनीलं नालं यो धत्ते सोऽवताद् गणेशो वः। जल निर्गमे यथा-नालेन कूप इव पूरित एष सद्यः। नाली शाककलम्बके । · शाककलम्बको लशुनम् । नीलो वर्णे मणौ शैले निधिवानरभेदयोः। नीलवर्णे नीलति नीलः। वर्णे पुंक्लीबः। तद्वति वाच्यलिङ्गः। वर्णे यथा-द्रव्याश्रयेष्वपि गुणेषु रराज नीलो वर्णः पृथग्गत इवालिगणो गजस्य । मणौ मणिविशेषे यथा-नीलकुट्टिमतले जलभ्रमादुत्थितान्तवसना वजन्त्यमी। शैले यथा-विदेहक्षेत्रमुद्दिष्टं मध्ये निषधनीलयोः। निधौ निधिभेदे यथा-मुकुन्दकुन्दनीलाश्च चर्चास्य निधयो नव । वानरभेदे यथा-पाषाणादपि यत्तरन्ति तरसा तोये तदत्यद्भुतम् । माहात्म्यं विधिना विनिर्मितमिदं नीलस्य
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२७६)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
नील्योषध्यां लाञ्छने च पलमुन्मानमांसयोः ॥ पल्लिस्तु ग्रामके कुडयां पालियुकाश्रिपङ्क्तिषु ॥४८४।। जातश्मश्रुस्त्रियां प्रान्ते सेतौ कल्पितभाजने ॥
प्रशंसाकर्णलतयोरुत्सङ्गे प्रस्थचिन्हयोः ॥४८५॥ जानीमहे ॥४८३॥ नील्योषध्यां लाञ्छने च । ओषध्यां नीलात्प्राण्योषध्योः। २।४।२७। इति लाञ्छने "क्ताच नाम्नि वा" २।४।२८। इति ङीः। औषध्यां यथा-शस्त्रीश्यामैरंशुभिराशुद्रुतमम्भश्छायामच्छामृच्छति नीली सलिलस्य । लाञ्छनं लक्ष्मविशेषः। पलमुन्मानमांसयोः। पलति पलम् । पुंक्लीबः। उन्माने यथाखण्डस्य षोडशपलानि शशिप्रभस्य । मांसे यथा-पतिः पलभुजामाज्ञापयत्येष वाम् । पल्लिस्तु ग्रामके कुड्याम् । पल्लगतौ पदि पठि (उ० ६०७) इति हः स्त्रियां ह्रस्वः। ग्रामो ग्रामकस्तत्र यथा-तत्पल्लीपतिपुत्रि कुञ्जर कुलम् । कुड्या (टयां) यथा-पल्लीं पर्णमयीं प्रविश्य कृतिभिर्नीतं वयः कैश्चन । गृहगोधिकायामपि यथा-पल्लीरुतं ब्रह्मणि राज्यहेतुः। पालिऎकाश्रिपङ्क्तिषु । जातश्मश्रुस्त्रियां प्रान्ते सेतौ कल्पितभोजने । प्रशंसाकर्णलतयोरुत्सङ्गे प्रस्थचिन्हयोः । पलति पालि: कृश कुटि-इति णिदिः। द्वादशस्वर्थेषु स्त्रियाम् । यूका क्षुद्रजन्तुः। अश्रिः कोणो धारा वा। तत्र कोणे यथा-पालीलीनतनोर्जराधवलितं मूर्धानमालोक्य मे । धारायां यथा-पालीषु मत्तयजदन्त विदारितासु। पङ्क्तौ यथा-पालीयं चम्पकानां परिमलविचलत्पद्यदश्रेणिभाजाम् ॥४८४।। जातस्मश्रु स्त्रियाम् । यथापालिर्न पालयति जातु चिरात् स्वकान्तम् । प्रान्ते यथा-पुण्ये ग्रामे वने वा महति सितपटच्छन्नपाली. कपालीम्। सेतु
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(२७७)
पिलुः पुष्पे द्रुमे काण्डे परमाणौ मतङ्गजे ॥ तालास्थिखण्डेऽथ पुलः पुलके विपुलेऽपि च ।।४८६।। फलं हेतुकृते जातीफले फलकसस्ययोः ।।
त्रिफलायां च कक्कोले शस्त्राने व्युष्टिलाभयोः ॥४८७॥ प्रशंसायां यथा - समुल्लसदृष्टि सुधातरङ्गिणी प्रभाप्रवाहस्य बहिः प्रसर्पतः। वद्धेव रोद्ध किल पुष्पधन्वना कपोलपाली रुरुचे मृगीदृशः। कल्पितभोजने यथा- पालीं प्राप्य कृतार्थतां वहसि चेदाबून किं दूयसे । कर्णतालायां यथा-नेत्राणि चुम्बत विहस्य च कर्णपालीम् । उत्सङ्गे यथा-अविरलविगलन्मदजलकपोलपालीनिलीनमधुपकुलः । प्रस्थे पर्वतैकदेशे यथा-प्रालेयपालीषु हिमाचलस्य । चिन्हे यथा-कपोतपालीषु निकेतनानाम् । अत्र हि कपोता: पालिश्चिन्हं यासां ताः कपोतपाल्यः ।।४८५।। पीलुः पुष्पे द्रुमे काण्डे परमाणौ मतङ्गजे। तालास्थिखण्डे । पोयते पीलुः। पीङ: कित् (उ० ८२१) इति लुः। षट्स्वर्थेषु पुंसि । पुष्पे द्रुमे च यथा-दत्वा पीलुशमीकरीरकवलान् । काण्डं शरः। परमाणुः पुद्गलः। ‘मतङ्गजे यथा-कुञ्जान्तः पतयालुपोलुकलभैराभाति विन्ध्यस्थली । तालस्य तालफलस्य अस्थिमध्यभूतं बीजं तस्य खण्डं तालास्थिखण्डम् । अथ पुलः पुलके विपुलेऽपि च। पुलमहत्वे । पोलति पुलः। पुलके रोमाञ्चे यथा-विपुलपुलकरालं कायमालोक्य वाला। विपुले विस्तीणे बाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-पुलपुलिननिलीनं क्रीडति कोडयूथम् । फलं हेतुकृते जातीफले फलकसस्ययोः । त्रिफलायां च ककोले शस्त्राग्रे व्युष्टिलाभयोः। फलति फलम् । हेतुकृते पुंक्लीबः । शेषेषु क्लीबे। हेतुना कारणेन कृते जनिते यथा-क्लेशः फलेन
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२७८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
फली फलिन्यां फालं तु वाससि फल उत्प्लुतौ । कुशिके च बलं रूपे, स्थामनि स्थौल्यसैन्ययोः ॥४८८।। बोले बलस्तु बलिनि, काके दैत्ये हलायुधे । बला त्वौषधिभेदे, स्यादलिदैत्योपहारयोः ॥४८९।।
हि पुनर्नवतां विधत्ते । यत्पुष्पादिभ्य उत्पद्यते फलं तदपि हेतुकृतं यथा- न लोकं प्रीणाति स्वफलनिवहैः स्वादुमृदुभिः । जातिफलककोले सुगन्धिद्रव्यविशेषौ। फलके खेटके शस्त्राने च यथा-फलनिरुद्धानि फलान्यभूवन् । सस्ये यथा-स क्षेत्रतो यत्र फलं गृहीत्वा निक्षिप्यते क्षोदयितुं खलेषु । त्रिफला ओषधभेदः। व्युष्टिनियमादिफलं तत्र यथा - फलोदयान्ताय तपःसमाधये । लाभे यथा-लभ्यं किमेभ्यः फलम् ।।४८७।। फली फलिन्यां । फलिनी प्रियङ्गः। फालं तु वाससि । फलत्यनेन फाल: । फलति वा ज्वलादित्वाद् णः । यथा-कौसुम्भफालं परिवीयबाला। फले उत्प्लुतौ । कुशिके च । यथा-फालेन लङ्घयामास हनूमानेष सागरम् । कुशिको लोहमयः । तत्र यथा-हारान्तःस्थितपद्मरागमिषतः फालं दधौ शुद्धये । बलं रूपे स्थामनि स्थौल्यसैन्ययोः। बोले । बलति बलम् । स्थाम्नि मुक्लीबः। रूपे यथा-स्थाम्ना बलेन च समः पुरुषोत्तमस्य । स्थामनि यथा-बलाबलेपादधुनाऽपि पूर्ववत् । स्थौल्ये यथा-मृदु मुदितमृणाली दुर्बलान्यङ्गकानि त्वमुरसि मम कृत्वा यत्र निद्रामवाप्ता। सैन्ये यथा-षड्विध बलमाधाय प्रतस्थे दिग्जिगीषया ॥४८८।। बोलो गन्धरसः । बलस्तु बलिनि काके दैत्ये हलायुधे । बलिनि वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा - समय एव करोति बलाबलम् । काके यथा - बलावलीभिर्मलिनी क्रियन्ते । दैत्ये यथा-बलनिसूदनमर्थपति
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२७९)
करे चामरदण्डे च, गृहदारूदरांशयोः ।। त्वक्सकोचे गन्धके च, बालोऽशेऽश्वेभपुच्छयोः ॥४९०॥
च तम् । हलायुधे यथा-बलोऽवलोकयामास मातङ्गमिव केशरी। बला त्वौषधिभेदे स्यात् । बला तैलेनाङ्गं मलिनयति बालोऽयमबल: । बलिदैत्योपहारयोः । करे चामरदण्डे च गृहदारूदरांशयोः। त्वक् सङ्कोचे गन्धके च बलति बलते वा बलि: । पदि पाठि (उ० ६०७) इति इः। दैत्ये चामरदण्डे करे गन्धके च पुंसि । उपहारे त्वक्संकोचे उदरावयवे च स्त्रीपुंसः गृहदारुणि स्त्रियाम् । अत्र ओष्ठ्यादिकृतो दन्तोष्ठ्यादि कृतो वा विशेषो नाश्रियते बवयोरैक्यात् । दैत्ये यथा-वदसि बलिवधूभिः स्मेरनेत्रोत्पलाभिः। उपहारे पूजोपकरणे यथा-कुर्वन् सन्ध्याबलिपटहतां शूलिनः श्लाघनीयाम् ।।४८९।। करे राजग्राह्ये यथा-स ताभ्यो बलिमग्रहीत् । चामरदण्डे यथा-रत्नच्छायाखचितवलिभिश्चामरैः क्लान्तहस्ताः । गृहदारुणि यथा-यस्यामसेवन्त नमद्वलोकाः समं वधूभिर्वलभीयुवानः अत्र हि न भात्यावल्यो गृहदारुविशेषा यस्यांन्ता नमवलीकाः। उदरांशे यथा-मध्ये न सा वेदिविलग्नमध्यावलित्रयं चारु बभार बाला। त्वक्संकोचे यथा-वलिभिर्मुखमाक्रान्तं पलितैरङ्कितं शिरः । गन्धकः कुष्टारिः । बालोऽज्ञेऽश्वेभपुच्छयोः। शिशौ ह्रीवेरकचयोः। वलति बाल: ज्यलादित्वाण्णः। वल्यते वा घज। अज्ञे शिशौ च बाच्यलिङ्गः। ह्रीवेरकचयोः पुंक्लीबः। अज्ञे यथा-द्राघिम्लामुषिताः कियच्चिरमहो तालेन बाला वयम् । शिशौ यथा-बालं विहाय जलसंस्थितमिन्दुबिम्बमन्यः क इच्छति जनः सहसा ग्रहीतुम् । अश्वपुच्छे इभपुच्छे च यथा-गजाश्वं राजते
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२८० )
अनेकार्थसंग्रहः सटोक:
शिशौ होवेरकचयोर्बाला तु त्रुटियोषितोः || बाली भूषान्तरे मेधौ, बिल उच्च ः श्रवोहये ||४९१॥ बिलं रन्ध्रे गुहायां च भल्लो भल्लूकबाणयोः ॥ भल्ली भल्लातके भालं, स्याल्ललाटे महस्यपि ।। ४९२ । । भेल: प्लवे मुनिभेदे, भीरौ बुद्धिविवर्जिते ॥ मल्ल : कपाले बलिनि, मत्स्ये पात्रे मलस्त्वधे ||४९३ ||
वाल: ।। ४९० ।। ह्रीवेरे यथा - भृङ्गो हि चुम्बति न बालकजालकानि । अत्र हि वाल एव वालकः । कचे केशे यथा-तं केशपाशं प्रसमीक्ष्य कुर्युर्बाल (बाल) प्रियत्वं शिथिलं चमर्यः । बाला तु त्रुटियोषितोः । त्रुटि: कालविशेषः । योषिति यथा - गाढोत्कंठां गुरुषु दिवसेष्वेषु गच्छत्सु बालां जातां मन्ये तुहिनमथितां पद्मिनीं वाऽन्यरूपाम् । बाली भूषान्तरे मेधौ । गौरादित्वाद् ङीः । भूषान्तरं कर्णभूषणम् । तत्र यथा - संस्थाप्यं ते श्रुतिषु सततं बालिकावा (का) लिकाभिः । मेधौ खलमध्यगते बन्धनकीले यथाचलयति खलवालीमौक्षकं क्षिप्यमाणम् । बिल उच्चैःश्रवोहये विलति विल: उच्चैःश्रवोहय इन्द्राश्वः || ४९१ ।। बिलं रन्ध्रे गुहायां च । रन्ध्रे यथा - बिलसत्करेणुगहनं सम्प्रति सममावयोः सदनम् । गुहायां यथा - यत्राश्वा बिलयोनयः । भलो भल्लूक बाणयोः । भल्लि परिभाषणादौ अचि भल्लः । भल्लूक ऋक्षः । बाणे बाणविशेषे पुंस्त्रीलिङ्गः। तत्र यथा - सीतायल्लकभल्ल शल्पिततनुः स्वस्थो न लङ्केश्वरः । यथा वा भल्लीनामिव पानकर्म कुरुते कामं कुरङ्गेक्षणा । भल्ली भल्लातके । भल्लातको वृक्षभेदः । भालं स्याल्ललाटे महस्यपि । भल्यते भालम् । भां दिप्तिं लाति वा । ललाटे पुंक्लीबः । तत्र यथा - बाले ललामलेखेयं भाले भल्लीव राजते । महस्तेजः ।। ४९२ || भेल: प्लवे मुनिभेदे भीरो
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
किट्ट कदर्ये विष्टायां, मालं तु कपटे वने ॥ मालो जने स्यान्माला तु पङ्क्तौ पुष्पादिदामनि ॥। ४९४ ॥
(२८१)
।
बुद्धिविवर्जिते । बिभेत्यस्मात् बिभेति वा भेल: । " भीवृधि" ( उ० ३८७ ) इति रे ऋफिडादित्वात् लत्वे भेल: । भीरौ बुद्धिविवर्जिते च वाच्यलिङ्गः। प्लवे उडुपे यथा - नीलस्य शैलेऽपि बभूव भेलः। मुनिभेदश्चिकित्साग्रन्थकारः । भीरौ बुद्धिविवर्जिते च यथा - भवन्ति भेलाः खलु वार्द्धके नराः । मल्लः कपाले बलिनि मत्स्ये पात्रे । मल्लते मल्लः । बलिनि वाच्यलिङ्गः । कपालं शिरोऽस्थि । बलिनि यथा दृष्टं चाणूरमल्लेन | मत्स्यो मत्स्यविशेषः । पात्रे भाजने यथा - मल्लेषु तलकल्लोलैर्दीपालोकः प्रगल्भते । मलस्त्वधे । किड्डे कदर्ये विष्टायां । मलते धारयति मलः । मृज्यते वा "मृजिखन्याहनिभ्यो डित्" ( उ० ४७२ ) इत्यलः । कदर्ये वाच्यलिङ्गः । अन्यत्र पुंक्लीबः । अघं पापं तत्र यथा - निर्मलं मम मनोऽद्य गाहते लाघवं ननु तव विलोकनात् ।। ४९३ ।। किट्टं वसादि । यत्स्मृतिः वसाशुक्रमसृक्मज्जामूत्रंविट्कर्णविट्नखाः । श्लेष्माश्रुदूषिका स्वेदो द्वादशैते नृणां मला : (मदाः) । किट्टं कलङ्क इत्यन्ये । कदर्ये कृपणे यथा - मलैर्न शक्यते दातुं रलेभ्योऽपि खलोऽपि हि । विष्टायां यथा - अयज्ञियतृणच्छन्ना भूमिर्मलविसर्जने । अशुद्धौ कालिम्नि च मखः । अशुद्ध मनोवाक्कायविषयायां यथा - त्रिमलक्षालिनो ग्रन्थाः सन्ति तत्पारगा अपि । कालिम्नि यथा -क्षपातमस्काण्डमलीमसं नभः । मालं तु कपटे वने । मल्यते मालम् मीयते वा । " शामाश्या " ( उ० ४६२ ) इति लः । कपटं छद्म । वनं वनविशेषः । क्षेत्रविशेषेऽपि यथा - सद्यः सीरोत्कर्षणसुरभिक्षेत्रमारुह्य
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२८२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
मालुः स्त्रियां पत्रवल्ल्यां, मूलं पाश्र्वाद्ययोरुडौ ॥ निकुञ्जशिफयोर्मेला* त्वञ्जने मेलकेऽपि च ॥४९५।। मौलिः किरीटे धम्मिल्ले चूडाकङ्केल्लिमूर्द्धसु ॥
लीला केलिविलासश्च, शृङ्गारभावजा क्रिया ॥४९६॥ मालम् । मालो जने स्याद् । जनो जनविशेषः। माला तु पङ्क्तौ पुष्पादिदामनि । पङ्क्तौ यथा-वाले मालेयमुच्चैर्न भवति गमने व्यापिनी नीरदानाम् । पुष्पादिदामनि यथा-भूरेणुदिग्वान् नवपारिजातमालारजोवासितबाहुमध्याः ॥४९४।। मालुः स्त्रियां पत्रवल्यां । म्रियतेऽनया मालुः। ऋ द श इति णिदिः लत्वं च रस्य । स्त्रीलिङ्गः। स्त्री स्त्रीविशेषः। पत्रवल्ली मालुधानी । मूलं पार्वाद्ययोरुडौ । निकुञ्जशिफयोः। मूलति मूलम् मूयते वा “शुकशीमूभ्यः कित्" (उ० ४६३) इति लः । पञ्चस्वर्थेषु पुंक्लीबः। पार्श्वमन्तिकं तत्र यथा-तं कर्णमूलमागत्य रामे श्रीय॑स्यतामिति । आद्ये यथा-त्रैलोक्यभुवनारम्भमूलस्तम्भाय शम्भवे । उडौ नक्षत्रविशेषे यथा-मूलार्कः श्रूयते शास्त्रे सर्वकल्याणकारणम् । निकुञ्ज तरुगहने यथा-गोलाङ्गलैर्मूलमाकीर्णमेतत् । शिफा जटा तत्र यथा-तरुमूलान्यनुनिहितं जलमाविर्भवति पल्लवाग्रेषु । मेला त्वंजने मेलकेऽपि च । मेल्यतेऽनया मिलनं वा मेला । “भीषि भूषि" ५।३।१०९। इति बहुवचनादड् । अञ्जनं मषी तत्र यथा-यदि पत्रायते व्योममेलानंदायतेऽर्णवः। ब्रह्मायते लिपिकरस्तथाप्यन्तः कुतो गिराम् । अत्र मेला मषी तस्यानन्दाभाजनम् । मेलकः सङ्गमस्तत्र यथा-मैलां महेला कुरुते न हेलया ॥४९५।। मौलिः किरीटे धम्मिल्ले _*शिफेयो; स्वीये शिलायां च वशीकृतौ। प्रतिष्ठायामथो मेला०
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयःकाण्डः
(२८३)
ANAAAAAAAANA
लोलश्चले सतृष्णे च लोला तु रसनाश्रियोः ।। घल्ली स्यादजमोदायां लतायां कुसुमान्तरे ॥४९७॥
चूडाकङ्केल्लिमूर्द्धसु । मूयते मौलिः। “धूमूभ्यालिक लिणौ" । (उ० ७०१) इति लिण् । ककेल्लौ पुंसि । शेषेषु स्त्रीपुंसिः। किरीटे यथा-नृपमौलिमरीचिवर्णकैरथ यस्याह्रियुगं विलुप्यते । धम्मिलः संयताः केशाः। तत्र यथा-ऋतुषु तेन विजितमौंलिना। चूडा (चूला) शिखा तत्र यथा-जयन्ति बाणासुरमौलिलालिताः। कङ्केल्लिरशोकः। मूर्द्धनि यथा-आनन्दमन्थरपुरन्दरमुक्तमाल्यं मौलो हठेन निहितं महिषासुरस्य । लीलाकेलिविलासश्च शृङ्गारभावजाक्रिया। लीयतेऽस्यां लीला । "भिल्लाच्छभल्ल” (उ० ४६४) इति साधुः। केलिः क्रीडा तत्र यथा-लीलाकमलपत्राणि गणयामास पार्वती। विलासः स्थानादीनां वैशिष्टयम् । तत्र यथा-नव निधुवनलीलाः कौतुकेनाभिवीक्ष्य । शृङ्गारभावजा शृङ्गारप्रसवा। क्रिया परिस्पन्दः। तत्र यथा- लीलावतीनां सहजा विकारास्त एव मूढस्य हदि स्फुरन्ति । प्रियस्यानुकृति-लेति भरतः ॥४९६।। लालश्चले सतृष्णे च। लोलति लोलः। वाच्यलिङ्गः। चले यथा-चार लोलवलयेन करेण । सतृष्णे यथा-निशान्तनारी परिधानधूननस्फुटागसाव्यूरुषु लालचक्षुषः। लाला तु रसनाश्रियोः। द्वयोर्यथा-यत्सत्यं कृतिनामकृत्य करणे लोलाऽपि दोलायते । वल्ली स्यादजमोदायां लतायां कुसुमान्तरे । वल्लते वल्लिः। “पदि पठि" (उ० ६०७) इति ईः। ङ्यां वल्ली। अजमोदा औषधम् । लतायां यथा-इयं मल्लीवल्लीपुलकमुकुलाङ्का भुजलता ।
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२८४) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः wwwwwwwwwwwwwwwwww
व्यालो दुष्टगजे सर्प शठे श्वापदसिंहयोः ॥ वेला बुधस्त्रियां काले, सीमनीश्वरभोजने ॥४९८।। अक्लिष्टमरणेऽम्भोधेस्तिीरनीरविकारयोः ।
शालो हाले मत्स्यभेदे, शालौकस्तत्प्रदेशयोः ॥४९९॥ कुसुमान्तरं कुसुमविशेषः ॥४९७।। व्याला दुष्टगजे सर्प शठे श्वापदसिंहयोः । विविधम् आलम् अनर्थोऽस्माद् व्याल:। विशेषेण आसमन्तात् अडति लाति वा । पञ्चस्वर्थेषु दुष्टगजे यथाव्यालद्विपा यं त्रिभिरुन्मदिष्णवः। कथञ्चिदारादपथेन निन्यिरे । सर्प यथा-जयन्ति धवलव्यालाः शम्भोर्जूटावलम्बिनः। शठे वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-व्यालेविप्लावितं जगत् । श्वापदचित्रकादिः। सिंहः शार्दूलः। तयोर्यथा-यद्व्यालव्रणितसुहृत्प्रमोदग्धं सौजन्याद्विहितवतीगतव्यथं माम् । वेला बुधस्त्रियां काले सीमनीश्वरभोजने। अक्लिष्टमरणेऽम्भोधेस्तीरनीरविकारयोः । कतिचिद्दिनानि पुरुषः कतिचित्स्त्रीति वा इला। वेला बुधस्त्री यस्याः पुत्रः पुरुरवाः। अन्यत्र वेलति वेला। काले यथासन्ध्यावन्दनवेलायां ग्लानोऽहमिति जल्पति । सोमनि मर्यादायां यथा-यादवाम्भोनिधीन् । रुन्द्धे वेलेव भवतः क्षमा। ईश्वरभोजने यथा-वालावित्ता इव क्ष्मापा वेलायामस्य भुञ्जते ।।४९८।। अक्लिष्टमरणं सुखमृत्युः। अम्भोधेस्तीरे यथा-वेलाशैलाङ्कभाजो भुजगयुवतयस्त्वद्गुणानुद्गृणन्ति । अम्भोधेर्नीरविकारोऽम्भसां बृद्धिस्तत्र यथा - अयो वेलाहेलातुलितकुलशैले जलनिधौ । शालो हाले मत्स्यभेदे । शालते शालः श्यति वा "शामाश्या" (उ० ४६२) इति लः। हालः सातवाहननृपः तत्र यथा-जज्ञे शालमहीपाल: प्रतिष्ठानपुरे पुरा। मत्स्यभेदो
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
स्कन्धशाखायां शालिस्तु गन्धोतौ कलमादिषु ॥ शालुः कषायद्रव्ये स्याच्चोरकाख्यौषधेऽपि च ।। ५०० ।। शिलमुञ्छ : शिलाद्वाराऽधोदारु कुनटी दृषत् ॥ शिली गण्डूपदी शीलं साधुवृत्तस्वभावयोः ||५०१॥
(२८५)
शालुः ।
पुंसि ।
मत्स्यविशेषः । शालोकस्तत्प्रदेशयोः । स्कन्धशाखायाम् । ओको गृहम् । तत्र यथा - निर्दिष्टां कुलपतिना स पर्णशालामध्यास्य प्रयतपरिग्रहद्वितीयः । तस्य ओकसः प्रदेश एकदेशः । तत्र यथागृहैविशालेरपि भूरिशालैः । । ४९९ ।। स्कन्धशाखायां यथा - तमालशालासु विधाय दोलाम् | शालस्तु गन्धोतौ (प्र. गन्धौती ) कलमादिषु । शलति शालिः । " कमि वमि" ( उ० ६१८) इति णिदिः । पुंसि । गन्धोतुर्गन्धमार्जारः पुष्पलाख्यः । कलमादिषु यथा - नमिताः फलभारेण नमिताः शालिमञ्जरीः । शालुः कषायद्रव्ये स्याच्चोरकाख्यौषधेऽपि च । शृणाति रोगान् “ऋ तू शू" ( उ० ७२७ ) इति णिदुर्लत्वं चरस्य । हिंस्रेऽपि ।। ५०० || शिलमुञ्छः । शिलत् उञ्छे । “नाम्युपान्त्य " ५।१।५४ । इति के शिलम् । उञ्छा धान्यकणोच्चयः । तत्र यथाशिलैर्नु किं नास्ति सखे फलैर्वा वृतिर्यदुत्ताम्यसि सेवया त्वम् । शिला द्वाराsधोदारु कुनटी दृषत् । द्वाराऽधोदारुणि यथा- पूजां विधायाथ शिलाप्रदेशे । कुनटी मनः शिला । दृषदि यथा - शिलाशयान्तामनिकेतवासिनीम् । बर्षोपलेऽपि मंख: । व्यासृजत्स शिलावृष्टिम् । शिली गण्डूपदी । गण्डूपदी जलजन्तुविशेषः । यथा - शिलीकलकलैः कलां कलयते वलात्पल्वलम् । शीलं साधुवृत्तस्वभावयोः । शील समाधौ शीलण उपधारणे वा । शील्यते शीलम, शेते वा " शुक् शी" ( उ० ४६३ ) इति कित्
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
AAAAAAAAAAM
-
ट
(२८६) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
शुक्लं रूप्ये शुक्लो योगे श्वेते शूलं रुगस्त्रयोः ॥ योगे शूला तु पण्यस्त्री वधहेतुश्च कोलकः ॥५०२।। शैला भूभति शैलं तु शैलेये तायशैलके ।
सालः सर्जतरौ वृक्षमात्रप्राकारयोरपि ।।५०३।। ल:। साधुवृत्ते यथा-तथा हि ते शैलमुदारदर्शने तपस्विनामप्युपदेश्यतां गतम् । स्वभावे यथा-वामशीलाहि जन्तवः ।।५०१।। शुक्लं रूप्ये । शुक् गतौ शोकति शुक्लम् । " शुकशीमूभ्यः कित्" (उ० ४६३) इति लः। रूष्यं रजतम् । तत्र यथाकाञ्चनाम्भोज किजल्कैः शुक्लभित्तिविराजते । शुक्लो योगे श्वेते । श्वेते गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः। योगे यथासिद्धः साध्यः शुभः शुक्लः। श्वेते यया-शुक्लां शुकोपरचितानि निरन्तराभिः। शूलं रुगत्रयोः। योगे। शूलरुजायाम अचि शूलं पुंक्लीबः। रुचि रोगे अस्त्रे च यथा-शूलीजातः कदशनवशाभक्षयोगात् कपाली वस्त्राभावाद्विगतवसनः स्नानदौस्थ्याज्जटावान् । योगे यथा-धृतिः शूल तथैव च । शूला तु पण्यत्री वधहेतुश्च कीलकः। पण्यस्त्रियां यथा-वित्तं हि मूलतो याति शूलायां लालचेतसः। वहेतौ कीलके यथा-शूलाप्रोतो मलिम्लुचः । मखस्तु अस्त्रीशूलं रुगायुधम् । तच्छिखावधकं काष्ठमिति किल. केऽपि पुंक्लीबमाह । यथा-उपेक्ष्यते साधुजनेन वैदिकीश्मशानशूलस्य न यूपसत्क्रिया ॥५०२॥ शैलो भूभृति । शिलानामयं शैलः। यथा-यं सर्वशैला: परिकल्प्य वत्सम् । शैलं तु शैलेये तार्थ्यशलके । शैलेयं शिलाजतु । तार्यशैलकं दारुहरिद्राल्वाथोत्थं तुच्छ रसाञ्जनम् । गण्डेऽपि तत्र तु पुंक्लीबः। साल: सर्जतरौ वृक्षमात्रप्राकारयोरपि । सल गतौ - सल्यते साल: सर्जतरौ
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
Vvvvvvvv
NA
द्वितीयः काण्डः (२८७) स्थालं भाजनभेदे स्यात्स्थाली तु पाटलोखयोः ।। स्थूलः पीने जडे हालः सातवाहनपार्थिवे ॥५०४॥ हाला सुरायां हेला तु स्यादवज्ञाविलासयोः ।। हेलिरालिङ्गने सूर्येऽप्यविर्मूषिककम्बले ॥५०५॥
पुंक्लीबः। तत्र वृक्षमात्रे च यथा-सालप्रांशुर्महाभुजः। प्राकारे यथायत्सालमुत्तुङ्गतया विजेतुं दूरादुदस्थीयत सागरस्य । सर्जतरौ तालव्यादिरपि ॥५०३।। स्थालं भाजनभेदे स्यात् । स्थल स्थाने । स्थलति स्थालम् । “वा ज्वलादि" ५। १।६२॥ इति णः। तिष्ठतेर्वा "स्थो वा” इति अलः। स्त्रीक्लीबः भाजनभेदे भोजनपात्रविशेषे यथा-आहाराय प्रेतराजस्य रोप्यस्थालानीव स्थापितानि स्म भान्ति । स्थाली तु पाटलोखयोः। पाटला पुष्पतरुः। उखा पाकभाण्डम् । तत्र यथा-स्थाली विपक्वैस्ते वह्नौ निवारैर्जुवुर्धतः। स्थूलः पीने जडे । स्थूलणि परिवंहणे स्थूलयते स्थूलः। वाच्यलिङ्गः। द्वयोर्यथा-बहुस्पृशापि स्थलेन स्थीयते बहिरश्मवत् । हाल: सातवाहनपार्थिवे । हलति हालः। ज्वलादित्वाण्णः। यथा-दिवंगते हालवसुन्धरापतौ । हाला सुरायां । यथा-हित्वा हालामभिमतरसां रेवती लोचनाकाम । हेला तु स्यादवज्ञाविलासयोः। हेडड् अनादरे । हेडनं हेला। हिलत् हाकरणे इत्यस्य हेलयतीति वा । अवज्ञायां यथा-हेलोल्लङ्घितवाहिनीपतिरिति श्लाघाचलत्कन्धरः। विलासे यथा-अकृत्वा हेलया पादमुच्च मूर्द्धसु विद्विषाम् । हेलिरालिङ्गने सूर्येऽपि । हेलयति हेलि: "स्वरेभ्य इ:' (उ० ६०६) पुंसि । द्वयोर्यथाहेलि परमहेलानां यः करोति नराधमः। हेलिनेव तमःस्तोमः स पापेन विहन्यते । अथ वान्ताः। अविर्मूषिककम्बले मेषे रवौ
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२८८)
अनेकार्थसंग्रह सटीकः
A
NNA
~
..
-
मेषे रवौ पर्वते च स्यादूचं तु समुच्छिते ।। उपर्युन्नतयोः कण्वो मुनौ कण्वं तु कल्मषे ॥५०६।। क्षवः क्षुते राजिकायां कविः काव्यस्य कर्तरि ॥
विचक्षणे दैत्यगुरौ स्यात्कवी तु खलीनके ।।५०७॥ पर्वते च स्यात् । अवति अविः। “पदि पठि" (उ० ६०७) इति इः। पुंसि । मूषिककम्बलो मूषिकरामनिष्पन्नः प्रावरणविशेषः ॥५०५।। मेषे यथा-अवीनादौ कृत्वा भवति तुरगो यावदवधिः पशुधन्यस्तावत् प्रतिवसति यो जीवति सुखम् । रवौं पर्वते च यथा - अविखत्युदयाविविभावितप्रचररोचिरुपाचरितस्तुतिः । वैजयन्ती तु अविर्भूपुष्पवत्याः स्त्री वायुप्राकारभास्सुनेति पञ्चस्वर्थान्तरेष्वाह । उद्धर्वं समुच्छ्रिते । उपर्युन्नतयोः। ऊर्द्धते ऊद्धवम् । "उर्घ च" (उ० ५०७) इति वः। वाच्यलिङ्गः। समुच्छिीते यथा-प्रलम्बितभुजद्वन्द्वमूर्ध्वस्थस्यासितस्य वा। उपर्यर्थे यथाऊर्व गतं यस्य न चानुबन्धाद् यशःपरिच्छेत्तुमियत्तयालम् । उन्नते यथा-ऊर्ध्वबाहुर्विरौम्येष न च कश्चिच्छृणोति मे । कण्वो मुनौ। कणति कण्वः। “लटि खटि" (उ० ५०५) इति वः। यथा-शृण्वन्ति कण्वस्य वचांसि धन्याः। कण्वं तु कल्मषे यथाक्षिण्वन्ति कण्वं गुरुपादरेणवः ।।५०६॥ क्षवः क्षुते राजिकायाम् । क्षवणम् क्षौ(क्षो)त्यनेन वा क्षवः। क्षुते नासिकाशब्दे काशे वा यथा-क्षवरव इव कर्णकटुह दयोद्वेगं करोति यत्र सताम् । राजिका राजसर्षपः। कविः काव्यस्य कर्तरि। विचक्षणे दैत्यगुरौ स्यात् । कवति(ते) कविः। “स्वरेभ्य इ." (उ० ६०६) काव्यकर्तरि विचक्षणे च वाच्यलिङ्गः। तयोर्यथाजानाति हि पुनः सम्यक् कविरेव कवेः श्रमम् । दैत्यगुरौ
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(२८९) poornarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrow wwwwwwwwwwww
किण्वं पापे सुराबीजे क्लीबोऽपौरुषषण्ढयोः । खर्वहस्वौ न्यग्वामनौ ग्रोवे शिरोधितत्सिरे ॥५०८।। छविस्तु रुचि शोभायां जवः स्याद् वेगवेगिनोः ।।
जवौडपुष्पे जिह्वा तु वाचि ज्वालारसज्ञयोः ॥५०९।। यथा-रुद्रो नग्नः कविः काण: शनिः पङ्गः शशी क्षयी । कवी तु खलीनके "इतोऽक्त्यर्थात् २।४।३२। इति ङीः। यथा-कवी नवीनैस्तुरगैः सुदुःसहा ।।५०७।। किण्वं पापे सुराबीजे । किणः सौत्रः। किण्यते किण्वम् । “निघृषि" (उ० ५११) इति कित् वः । सुराया बीजम् माषदलन्यादि । द्वयोर्यथा-क्रिणन्ति किण्वं द्रविणैर्नराधमाः। क्लीबाऽपौरुषषण्ढयोः। क्लीवते क्लीबः । अपौरुषे वाच्यलिङ्गः। षण्ढे पुंक्लीबः। अपौरुषो यः पौरुषवर्जितः। तत्र यथा-क्लीबे धैर्यं मद्यपे तत्वचिन्ता । षण्ढे नपुंसके यथागते मृते प्रवजिते क्लीबे च पतिते पतौ। दैन्ययुक्तेऽपि मंखः । विपद्यपि न यः क्लैव्यमाश्रयेत् सततं नरः। खर्वहस्वौ न्यग्वामनौ । खर्वति खर्वः। हसति हस्वः। “लटि खटि" (उ० ५०५) इति वः। वाच्यलिङ्गौ । अनेकार्थ प्रस्तावाद् द्वावपि द्वयौँ । द्वयोर्यथाअखर्वपर्वगर्तासु विच्छिन्नो यस्य वारिभिः। न दीर्घोऽष्टा न हस्वोऽष्टा नौष्ठस्थूला इहि स्त्रियः। ग्रीवे शिरोधितत्सिरे। गिरति ग्रीवा । 'प्रवाह" (उ० ५१४) इति साधुः। शिरोधि: कन्धरा तस्याः सिरा धमनी तत्सिरा। शिरोधौ यथा-परिशिथिलितकर्णग्रीवमालिङ्गिताक्षः(मामीलिताक्षः)। तत्सिरायां यथा-खड्गाघातत्रुटद्ग्रीवैर्वीरकुञ्जरैः ।।५०८॥ छविस्तु रुचि शोभायाम् । छयति
छविः। "छवि छिवि" (उ० ७०६) इति साधुः। स्त्रियाम् । । रुचि दीप्तौ यथा-सरसबिसिनीकन्दच्छेदच्छविमृगलाञ्छनः ।
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९०)
अनेकार्थसंग्रह सटीकः
जीवः स्यात्रिदशाचार्ये द्रुमभेदे शरीरिणि ।। जीवितेऽपि च जीवा तु वचायां धनुषो गुणे ॥५१०॥ शिञ्जिते क्षितिजीवन्त्योवृत्तौ तत्वं परात्मनि ।। वाद्य भेदे स्वरूपे च द्रवो विद्र वनर्मणोः ॥५११।।
शोभाया यथा-यद् दंष्ट्रा चन्द्रखण्डे भूलाञ्छनच्छविहर्वरा । जवः स्याद् वेगवेगिनोः। जवनं जवति वा जवः। वेगे यथाएकः पलायत जवेन कृतार्तनादः। वेगिनि वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-विजिग्ये राजकं राजा जवैर्यवनवाजिभिः। जवौड़पुष्पे । जपति जपा । "जपादीनां पो वः' २।३।१०५। इति वत्वे जपा। यथा-गतवत्यराजत जवा कुसुमस्तव कद्युतौ दिनकरेऽवनतिः । जिह्वा तु वाचि ज्वालारसज्ञयोः । लेढि अनया जिह्वा "लहेर्जिह च” (उ० ५१३) इति वः। वाचि रसज्ञायां च यथापरस्य मर्माविषमुष्णतां निजं द्विजिह्वतादोषमजिह्मगामिभिः। अत्र फणिपक्षे द्विजिह्वे रसज्ञे खलपक्षे द्विजिद्द वाचौ यस्य स द्विजिह्वः। ज्वाला हिरण्यादिका तत्र यथा-भवति हिरण्या कनका रक्ता कृष्णा च(व)सुप्रभा चान्या। अतिरक्ता बहुरूपेति । सप्त सप्तार्चिषो जिह्वाः ।।५०९।। जीवः स्यात्त्रिदशाचार्ये द्रुमभेदे शरीरिणि । जीवितेपि च । जीवति जीवनं वा जीवः। त्रिदशाचार्ये गुरौ यथा-द्विपञ्चसप्तनवगो जीवः सर्वशुभावहः। द्रुमभेदो वृक्षविशेषः। शरीरिणि देहिनि यथा-जीवति स जीवले के यस्य गृहाद्यान्ति नाथिनो विमुखाः। जीविते त्रिलिङ्गः। तत्र यथावक्रे केवलमर्गलेव निहिता जीवस्य निर्गच्छतः। जीवा तु वचायां धनुषो गुणे । शिञ्जिते क्षितिजीवन्त्योवृत्तौ । जीवत्यनया जीवा । भिदादित्वादड् । वचा उग्रगन्धा । धनुषो गुणे यथा-जीवाकृष्टिं स चक्रे मृधभुवि धनुष: शत्रुरासीद्गतासुः ।।५१०।। शिञ्जितं नूपुरशब्दः। क्षितिः पृथिवी । जीवन्ती मधुस्रवा । वृत्तिर्जीविका ।
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्डः
(२९१)
प्रद्रावे रसगत्योश्च द्वन्द्वः से द्वन्द्व माहवे ॥ रहस्ये मिथुने युग्मे दवदावौ वनानले ॥५१२॥
तत्त्वं परात्मनि । वाद्यभेदे स्वरूपे च । तस्य भावस्तत्वं तन्यते वा । “प्रह्वाहा” (उ० ५१४) इति साधुः। परात्मनि यथाज्ञाततत्वस्य लोकोऽयं जडोन्मत्तपिशाचवत् । व द्यभेदे यथाविलम्बितं द्रुतं मध्यमोघस्तत्वं घनं क्रमात् । स्वरूपे यथासरस्वत्यास्तत्वं कविसहृदयाख्यं विजयते । द्रवो विद्रवनर्मणोः । प्रद्रावे रसगत्योश्च । द्रवत्यनेन द्रवणं वा द्रवः। पञ्चस्वर्थेषु । विद्रवे पलायने यथा-द्रवं द्रविडराजोऽपि शिश्रिये त्वद्भयाद् द्रुतम् । निर्मणि क्रीडायां प्रद्रावे प्रस्रवणे च यथा-जात्येन चन्द्रमणिनेव महोधरस्य संचार्यते द्रवमयो मनसो विकारः ॥५११।। रसे यथा-अमृतद्रवैर्विदधदब्जदृशामेव मार्गमौषधिपतिः स्वकरैः । गतिर्गमनमात्रम् । द्वन्द्वः से। वन्द्यते द्वन्द्वः । “प्रह्वाह्व" (उ० ५१४) इति साधुः। स इति समासस्य संज्ञा । तत्र यथाद्विगुरपि सद्वन्द्वोऽहं गृहे च मे सततमव्ययीभावः। द्वन्द्वमाहवे । रहस्ये मिथुने युग्मे । द्वौ द्वाविति द्वन्द्वम् । “रहस्य मर्यादोक्ति' ७।४1८३। इति साधुः। वन्द्यते इति वा। आहवे सङ्ग्रामे यथा-देवासुरद्वन्द्वविधायिनो मुनेः। रहस्ये यथा-द्वन्द्व न रात्रौ नृपमन्त्रणीयम् । मिथुनं स्त्रीपुंसयोयुग्मम् । तत्र यथा-द्वन्द्वानि भावं क्रियया विवक्रः। युग्मे युगलमात्रे यथा-हरचरणसरोजद्वन्द्वमुद्राङ्कमौलेः। गौडस्तु रहस्ये कलहे द्वन्द्वः क्लीबे मिथुनयुग्मयोरित्याह । दवदावी वनानले दवानले, वने । दुनोति दवः। दावः। ज्वलादित्वाण्णः। बनानले यथा-तथा मन्ये लग्नः पथिकतरुखण्डे स्मरदवः। दावो नदीतीरसमुच्छ्रितोऽयं तोयं पिपासन्नवरोहतीव ।
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९२)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
वने दर्वी फणातक़र्वी स्यादेवदारुणि ।। हरिद्राद्वितये चापि दिवं खे त्रिदिवे दिने ॥५१३॥ देवं हषीके देवस्तु नृपतौ तोयदे सुरे ॥
देवी कृताभिषेकायां तेजनीस्पृक्कयोरपि ॥५१४॥ वने यथा-वाधेतोल्काक्षयितचमरीवाल भारो दवाग्निः। अधिज्य धन्वा विचचार दावम् । दर्वी फणान्तोः । दृणाति दविः । "हप वृभ्यो विः” (उ० ७०४) ङयां दर्वी । फणायां यथापृथुविभृतस्ततः फणीन्द्रा विषमाशीभिरनारतं वमन्तः। तर्द्ध(९)र्दारुहस्तः। तत्र यथा-नानाप्रकाररसमध्यगताऽपि दर्वी स्वाद रसस्य सुचिरादपि नैव वेत्ति । दार्वी स्याद्देवदारुणि । हरिद्राद्वितये चापि । दृणाति दार्वी । “कृवापाजि" (उ० १) इति उण् । गौरादित्वाद्डोः। देवदारुवृक्षभेदः। हरिद्राद्वितयं हरिद्रा दारुहरिद्रा च । दिवं खे त्रिदिवे दिने । दोव्यन्ति अत्र दिवम् । स्थादित्वात् कः। खे आकाशे त्रिदिवे स्वर्गे च यथा-न केवलं सद्मनि मागधीपतेः पथि व्यāभन्त दिवौकसामपि । दिने दिवसे यथा-दिवेश्वरं स त्रिदिवेशवन्द्यम् । प्रायेण वृत्तिविषयेऽस्य प्रयोगः ॥५१३।। देवं हृषीके। दोव्यति देवम् । लिहादित्वादच् । हृषीकमिन्द्रियम् । देवस्तु नृपतौ तोयदे सुरे। नृपतौ यथा-देव त्वद्गुणकीर्तनेन सुखयत्याखण्डलं नारदः। तोयदे यथा-देवे वर्षति कर्षकैविकसितं धाराकदम्बैरिव । सुरे यथा-देवासुरैरमृतमम्बुनिधिर्ममन्थे । देवी कृताभिषेकायां तेजनीस्पृक्योरपि । गौरादित्वाद्डीः। कृताभिषेकायां यथा-देवीभावं गमिता परिवारपदं कथं भजत्येषा। तेजनी मूर्वानाम
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrronnonwronorrornoonrnwwwnny
धवो धूर्ते नरे पत्यौ द्रुभेदेऽथ ध्र वो वटे ।। वसुयोगभिदोरातौ शङ्कावुत्तानपादजे ॥५१५।। स्थिरे नित्ये निश्चिते च ध्रुवं खेऽजलतर्कयोः । ध्र वा मशालपर्योः स्त्रग्भेदे गीतिभिद्यपि ॥५१६।।
लता। स्पृका गन्धद्रव्यविशेषः ।।५१४।। धवो धूर्ते नरे पत्यौ द्रुभेदे । धुनोति धवः। धूर्तो वञ्चकः। नरो मनुष्यः। पत्यौ भर्तरि यथा- भर्तुमित्रं प्रियमविधवे विद्धि मामम्बुवाहम् । द्रुभेदे वृक्षविशेष यथा-धवलकुचसमेतं यौवनं वा वनं वा । अथ ध्रुवो वटे । वसु योगभिदोरातौ । शङ्कावुत्तानपादजे स्थिरे नित्ये निश्चिते च । ध्रुवति ध्रुवः। 'तुदादिविषि' (उ० ५) इति किदः। स्थिरनित्ययोर्वाच्यलिङ्गः। निश्चिते पुंसि । क्लीबे इत्यन्ये । वटो न्यग्रोधः। वसुभित् देवविशेषः। योगभिदि यथा-गण्डो वृद्धिध्रुवश्चैव । आतिः। शरारिः। शङ्कौ स्थाणौ यथा-द्वादशाङ्गल. माने तु पाशं निक्षिप्य वै ध्रुवे । उत्तानपादजो मुनिविशेषः । तत्र यथा-स्फुटतरभुपरिष्टादल्पमूर्तेर्बुवस्य स्फुरति सुरमुनीनां मण्डलं व्यस्तमेतत् ॥५१५।। स्थिरे निश्चले यथा-कदाभ वन्महाकाव्यं व्योमेवेक्षे ध्रुवस्थिति । नित्ये शाश्वते यथा-ध्रुवं कश्चित्सर्वं सकलमपरस्त्वध्रुवमिदम् । निश्चिते यथा-जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्धवं जन्म मृतस्य च । ध्रुवं खेऽजस्रतर्कयोः। खे आकाशे यथा-ध्रुवं ध्रुवन्ति ग्रहमण्डलास्पदम् । अजस्र यथा-ध्रुवं दत्ते वित्तं द्विजपरिवृढेभ्यः क्षितिधवः। तर्क वितर्के यथा-ध्रुवं गुरून् मार्गरुधः करीन्द्रानुल्लध्य गन्तुं तुरगास्तदीषुः। ध्रुवा मूर्वाशालपर्योः स्रग्भेदे गीतिभिद्यपि । मूर्वा ओषधिः। शालपर्णी
*भिदोः शम्भौ शङ्कावुत्तानपादजे ।
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९४)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
VRIN/NAVVVR/AAAAAAAAAAAAAAAAAANI...
नवो नव्ये स्तुतौ नीवी स्त्रीकटीवस्त्र बन्धने ॥ मूलद्रव्ये परिपणं प्लव: प्लक्षे प्लुतौ कपौ ॥५१७॥ शब्दे कारण्डवे म्लेच्छजातौ भेलकमेकयोः । क्रमनिम्नमहोभागे कुलके जलवायसे ॥५१८॥
-
लताभेदः। स्रजोभेदः स्रग्भेदः। यदाहुः-ध्रुवा तु सर्वसज्ञार्थं यस्यामाज्यं निधीयते । गीतिभेदे यथा-ध्रुवा हि नाम नाद्यस्य प्रथमे प्राणाः ॥५१६।। नवो नव्ये स्तुतौ। नूयते नवनं वा नवः। नव्ये वाच्यलिङ्गस्तत्र यथा- नवानधोऽधोबृहतः पयोधरान् । स्तुतिः स्तवनम् । नीवी स्त्रीकटीवस्त्रबन्धने । मूलद्रव्ये परिपणे । नीयते नीविः। क ह स इति डित् विः। ङ्यां नीवी। स्त्रियाः कटीवस्त्रस्य परिधानस्य बन्धनं बन्धनग्रन्थिः। यत्कात्यः नीविराग्रन्थनं नार्या जघनस्थस्य वाससः। तत्र यथा-नीवीबन्धोच्छ्वसनशिथिलं यत्र यक्षाङ्गनानाम् । मूलद्रव्यं वणिजादीनां मूलधनम् । तत्र यथा- मानात्स्नेहो न हीनश्चेत्सखि सन्तोष एव सः। नीवी न नीता निधनममार्गोल्लाभ एव सः। परिपण: आडम्बरः। कारायामपि मंखः। यथा-बहुगुणशतपरिचयनीमोहकरी लोष्टशृङ्खलाकलिता । कामोऽस्यां प्रतिबद्धो नीवीह्येषा किमाश्चर्यम् । प्लवः प्लक्षे प्लुतौ कपौ । शब्दे कारण्डवे म्लेच्छजातौ भेलकभेकयोः । क्रमनिम्नमहीभागे कुलके जलवायसे । जलान्तरे । प्लवते प्लवनं वा प्लवः । द्वादस्वर्थेषु पुंसि । प्लक्षो वृक्षभेदः । प्लुतो गतिविशेषे कपौ च यथा - प्लवाः प्लवैविक्लवयन्ति शाखाम् ।।५१७।। शब्दे म्लेच्छजातौ च यथा-रटन्ति राटी कटुभिः प्लवैः प्लवाः। भेलके उडुपे यथा-यत्र स्त्री यत्र कितवो यत्र बालो तु शासिता। नद्यामश्मप्लवेनेव सहतेनैव मज्जति ।
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
जलान्तरे प्लवं गन्धतृणे मुस्तकभिद्यपि । पक्वं परिणते नाशाभिमुखे पाइर्वमन्तिके ॥ ५१९ ॥ कक्षाधोऽवयवे वोपायपशुसमूहयोः । प्राध्वं दूरये प्र, बन्धे पूर्व तु पूर्वजे ।। ५२०॥
(२९५)
कारण्डवः पक्षिभेदस्तत्र भेके जलवायसे च यथा - प्लवमानप्लवव्याप्ता कुल्या यत्र सुशीतला । क्रमनिम्न महीभागे यथाप्रागुत्तरप्लवे देशे लोमशे फलवर्जिते । अग्निचित्यां प्रकुर्वाणः प्राग्वंशं तत्र कल्पयेत् । कुलकः कुलप्रधानः ।। ५१८ ।। जलान्तरम् । विशिष्टं पूरयुक्तं जलमम्बुधिरित्यर्थः । यदाह अम्बुवृद्धौ पूर:प्लवोऽपि च । तत्र यथा - सानन्दबाष्पप्लवाः । प्लवं गन्धतृणे मुस्तकभिद्यपि । गन्धतृणं गन्धप्रधानं तृणम् । मुस्तकभित् कैवर्ती मुस्तकः । पक्वं परिणते नाशाभिमुखे । पच्यते स्म पक्वम् । “क्ष शुषि " ४।२।७८ । इति कस्य वा देशः । वाच्यलिङ्गः | परिणते यथा - तन्वी श्यामा शिखरदशना पक्वनिम्बाधरोष्ठी । नाशाभिमुखे पातोन्सुखे यथा - पक्वस्य बुद्धि किल पातहेतुं सृजन्ति देवा अपि किं विचित्रम् । पार्श्वमन्तिके । कक्षाarsara वक्रोपायपर्शसमूहयोः । स्पृशति स्पृश्यते वा पार्श्वम् । स्पृशेश्वः परे च इति श्वः । पर्शनां समूहो वा । "पर्वाड्वण्” ६।२।२० | कक्षाधोऽवयवे पुंक्लीबः । अन्तिके यथाविसृष्टपार्श्वानुचरस्य तस्य पार्श्वद्रुमाः पाशभृता समस्य ।। ५१९ ।। कक्षाधोऽवयवे यथा - पाश्वभ्यां स प्रहाराभ्यां स व्रणेनाधरेण च । दूति सङ्ग्रामयोग्यासि न योग्या दूतकर्मणि । वक्रोऽनृजुरुपायो लंचादिः । तत्र यथा - पार्श्वेन अन्वेष्टा पार्श्वः । पशुसमूहे यथा- सभग्नपार्श्वो निशितासिधातैः । प्राध्वं दूरपथे
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
vvvrvAAVA
प्रागने श्रुतिभेदे च भवः सत्ताप्तिजन्मसु ।।
रुद्रे श्रेयसि संसारे, भावोऽभिप्रायवस्तुनोः ।।५२१।। प्रह्वे बन्धे । प्रगतमध्वानम् प्राध्वम् । “उपसर्गादध्वनः' ७।३।७९। इति अत् समासान्तः। दूरपथे यथा-प्राध्वं गता अपि मधौ पथिकाः समीयुः। प्रह्वे प्रवहणे वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा - त्वबोधप्राध्वबुद्धेस्त्वदृष्टिनिश्चेष्टचक्षुषः। त्वत्कथोत्सुककर्णस्य कदा कालो ममष्यति । बन्धे यथा-प्राध्वं कृत्वा तुरगयुगलस्यैष सूतः प्रयाति । बन्धे प्राध्वमिति मान्तमव्ययमपि । यथा-प्राध्वंकृत्य रथेष्वश्वान् । पूर्वं तु पूर्वजे । प्रागने श्रुतिभेदे च । पूर्वति पूर्वं पृणाति वा। "नि घृषि' (उ० ५११) इति कित् वः। प्राक्पूर्वजयोर्वाच्यलिङ्गः। पूर्वजे आदिपुरुषे यथा-पूर्वैः किलायं परिवर्द्धितो नः ।।५२०।। प्रागिति दिग्देशः कालो वा। तत्र दिशि यथा-वल्लभीकृतपूर्वाशः पूर्वाशातिलको रविः। देशे यथा-पूर्वापरौ तोयनिधीव गाह्यः । काले यथा-यदा फलं पूर्वतपः समाधिना न तावता लभ्यममंस्त मानिनी । अग्रे प्रथमतोऽर्थे पुंक्लीबः। तत्र यथा-पूर्वं त्वद्गुणबद्धमेव हृदयं बन्धं पुनर्हिति । श्रुतिभेदे आगमविशेषे यथासुनिश्चितं नः परतन्त्रयुक्तिषु स्फुरन्ति याः काश्चन सूक्तसंपदः। तवैव ताः पूर्वमहार्णवोद्धता जगत्प्रमाणं जिनवाक्यविपुषः। भवः सत्ताप्तिजन्मसु । रुद्रे श्रेयसि संसारे । भवनं भवति भवत्यस्मिन् वा भवः। औणादिको अप्रत्ययः। सत्तायामाप्तौ च यथाविभवभवभवेनाहं यवस्ते युवानः। जन्मनि यथा-भवो हि लोकाऽभ्युदयाय तादृशाम् । रुद्रे यथा-तावत्स वह्नवनेत्रजन्मा। श्रेयसि यथा-भवतु भवाय भवानी । संसारे यथा-भवच्छिद
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
द्वितीयः काण्ड:
स्वभावजन्मसत्तात्मक्रियालीलाविभूतिषु ॥ चेष्टायोन्योर्बुधे जन्तौ शृङ्गारादेश्व कारणे ॥५२२।।
(२९७)
स्त्र्यम्बकपादपांसवः। भावोऽभिप्रायवस्तुनोः । स्वभावजन्मसत्तात्मक्रियालीलाविभूतिषु । चेष्टायोन्योर्बुधे जन्तौ शृङ्गारादेश्व कारणे । शब्दप्रवृत्तिहेतौ च । भवति भावः । " वा ज्वलादि" ५।१।६२ इति णः । भवनं वा भवतोऽस्मादभिधानप्रत्ययाविति वा । पञ्चदशस्वर्थेषु । अभिप्रायस्वभावात्मयोनिशब्दप्रवृत्तिहेतुषु पुंक्लीबः । शेषेषु पुंसि । अभिप्राये यथा - अन्तर्गतं प्राणभृतां हि वेद सर्वं भवान् भावमतोऽभिधास्ये । वस्तुनि यथा - जगति जयिनस्ते ते भावा न वेन्दुकलादयः ।। ५२१|| स्वभावे यथा - भावानुरक्तवनितासुरतैः शपेयम् । जन्मनि यथा - उपकाराय हिमवतां भावो विधिना प्रतिज्ञातः । सत्तायां यथा-नासतो विद्यते मावो नाभावो विद्यते सतः। आत्मनि यथा-यतो बुधैः सर्वगतस्त्वमुच्यसे न वेत्सि भावस्थमिदं कथं जनम् । अत्र हि सर्वगतस्त्वं ममाप्यात्मा त्वं तत्रस्थिताहमित्यर्थमाहुः । क्रियायां धात्वर्थे यथाधात्वर्थ: केवलः शुद्धो भाव इत्यभिधीयते । लीलायां यथा - हावेर्मावविलासैश्च हरन्ति वरयोषितः । विभूतावैश्वर्ये यथा-शत्रोर्भावोऽपि हि श्रेयान् न मित्रस्य तु दुर्गतिः । अन्धकारोऽपि हि वरं न ज्योत्स्ना तुहिनाहिता । चेष्टायां कायकृते व्यापारे यथा - सर्वभावेन संसारः शुभेनाप्यशुभेन वा । बन्धनायैव साधूनां मुग्धानां तोषणाय च । योनावुत्पत्तिस्थाने यथा - को भावः खलचित्तानां जलानां विद्युतां तथा । अपूर्व एष सन्तानो न विधे: ( विधिः ) सृष्टिगोचरः । बुधेनाद्योक्त्या विदुषि यथा-सौगतजरत्परिव्राजिकायाः कामन्दक्या भूमि भाव एव वेत्ति । जन्तौ यथा - भावा
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९८) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
शब्दप्रवृत्तिहेतौ च रेवा मन्मथयोषिति ॥ नील्यां मेकलकन्यायां लवः कालभिदिच्छिदि ॥५२३॥ विलासे रामजे लेशे*, लट्वा पक्षिकुसुम्भयोः ॥ लघ्वी हस्वाविवक्षायां, प्रभेदे स्यन्दनस्य च ॥५२४॥
भवन्ति भवतो भवतो विरक्ताः। शृङ्गारादेः कारणे (प्र. श्रृङ्गारादिकारणे) यथा-स्थायिनो (स्वामिनो)ऽर्थे प्रवर्तन्ते भावाः सञ्चारिणो यथा ॥५२२।। शब्दप्रवृत्तिहेतौ यथा-द्विजातिभावादुपपन्नचापलः। तात्पर्योदयसुरतसम्वेगेष्वपि मंखः। तात्पर्य यथाहितं स्वपरयोः कार्यमहितं न(ना) चरेत्क्वचित् । शास्त्राणामिति भावं हि प्रवदन्ति मनीषिणः। उदये यथा-भावः पुण्यकृतां तेषां सर्वसन्तोषकृन्मतः। सुरतसम्वेगे यथा-हृदयनिहितं भावाकूतं वमद्भिरिवेक्षणैः। कथय सुकृती कोऽयं मुग्धे त्वयाऽद्य विलोक्यते । रेवा मन्मथयोषिति । नोल्यां मेकलकन्यायाम् । रेवड् गतौ । रेवते रेवा मन्मथयोषित् रतिः। नीली ओषधिः। मेकलकन्या नर्मदा । तत्र यथा-रेवां द्रक्ष्यस्युपलविषमे विन्ध्यपादे विशीणाम् । लवः कालभिदिच्छिदि । विलासे रामजे लेशे । लुनाति लवनं वा लवः। कालभित् कालभेदः। यदाह-अष्टादशनिमेषाः स्युः काष्ठा काष्ठाद्वयं लवः। तत्र यथा-लुप्ता पुनरावृत्तिस्तस्य लवस्यापि यो व्यतिक्रान्तः। छिदिच्छेदे लवने यथा-नखाग्रलवसम्प्राप्तसौभाग्यफलसम्पदः कान्त (कन्ता) कुचक्षेत्रभुवो बत चेतो विकुर्वते ॥५२३॥ विलासे यथा-बालालवेनैव मनो हरन्ति । रामजे रामपुत्रे यथा-मयाप्तं रामत्वं कुशलवसुता नत्वधिगता। रेपो एणर-सरकादशं पदरीदते जललवप्रस्यन्दिनीं लोचने ।
मोशे यश-माकाङ्क्ष महराक्षत जललवप्रस्यान्दना सापा।
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
AM
द्वितीयः काण्डः
(२९९) विश्वाः सुरेषु विश्वन्तु, शुण्ठयां भुवनकृत्स्नयोः ॥ विश्वा विषायां शिवं तु, मोक्षे क्षेमे सुखे जले ॥५२५।। शिवो योगान्तरे वेदे, गुग्गुलौ वालुके हरे ॥
पुण्डरीकद्रुमे कीले शिवा झाटामलोमयोः ॥५२६।। लट्वा पक्षिकुसुम्भयोः। लटति लट्वा "लटि खटि (उ० ५०५) इवि वः। पक्षिभेदे यथा-लट्वाप्रदक्षिणा श्रेष्ठा। कुसुम्भे यथा-लट्वापुष्पस्तव किततटं भालपृष्ठं वहन्ती। लघ्वी ह्रस्वाविवक्षायां प्रभेदे स्यन्दनस्य च । लघुशब्दात् “स्वरादुतो गुणादखरोः” २।४।३५॥ इतिङयाम् । लघ्वी ह्रस्वा या विवक्षा तस्यां यथा-आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण लघ्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात् । स्यन्दनप्रभेदे यथा-क्षिप्तावरोधाङ्गनमुत्पथेन गां विलय लघ्वी करभौ च भञ जतुः(बभञ्जतुः)। विश्वाः सुरेषु । विशन्ति विश्वाः (विशति विश्वः)। "निघृषि" (उ० ५११) इति किद् वः। सुरादेवविशेषाः पृभूम्नि । यदाहः साध्यास्त्रयोदश प्रोक्ता विश्वे देवाश्चतुर्दश । अत्र विश्व इति छान्दसत्वात्संज्ञायामपि जस इः। विश्वन्तु शुण्ठयां भुवनकृत्स्नयोः। शुण्ठयां नगरे स्त्रीक्लीबः। भुवने क्लीबे कृष्णे वाच्यलिङ्गः। भुवने यथा-सा निर्मिता विश्वसृजा प्रयत्नादेकस्थसौन्दर्यदिदृक्षयेव । कृत्स्ने यथा-विश्वं जगद्विशति शक्तिभिरेक ईशः। विश्वा विणायाम् । विषा ओषधिभेदः। शिवं तु मोक्षे क्षेमे सुखे जले । शेरतेऽस्मिन्ननेन वा शिवम् । “शीड़ापो हस्वश्च वा” (उ० ५०६) इति वः। मोक्षे क्षेमे सुखे च यथा-विभ्रद्ब्रह्मशिरः शिवाय जगतामेणाङ्कचूडामणिः। क्षेमवत्यपि मखः। यथा-शिवास्ते सन्तु पन्थानः। अशिवः शिवारुतैरिति । जलमम्बु ॥५२५।। शिवो योगान्तरे वेदे गुग्गुली वालुके हरे । पुण्डरीकद्रुमे कीले।
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३००)
अनेकार्थसंग्रह स्टीकः
फेरौ शम्यां पथ्याधात्र्योः शिविर्भुर्जे नपान्तरे । शुल्वं ताम्र यज्ञकर्मण्याचारे जलसन्निधौ ॥५२७।। सत्वं द्रव्ये गुणे चित्ते व्यवसायस्वभावयोः ।
पिशाचादावात्मभावे बले प्राणेषु जन्तुषु ।।५२८। योगान्तरे यथा-वरीयान् परिघः शिवः। वेदः श्रुतिः। गुग्गुलुर्महिषाक्षः। वालुकमोबधिः। हरे यथा-स वः पातु शिवः शश्वद् यत्प्रपञ्चमहोदधौ । उत्पद्यन्ते विपद्यन्ते ब्रह्माद्या बुबुदा इव । पुण्डरीकद्रुमो द्रुमविशेषः। कीले यथा-शिवप्रबद्धाः शिशवस्तुरङ्गाः। शिवा झाटामलोमयोः। फेरौ शम्यां पथ्याधात्र्योः। षट्स्वर्थेषु स्त्रियाम् । झाटामला ओषधिः। उमा गौरी तत्र यथा-सा शिवा व: शिवाय ॥५२६।। फेरु: कोष्टा क्रोष्ट्री च तत्र यथाअशिवः शिवारुतः। शमी वृक्षः। पथ्या हरीतकी। धात्री आमलकी । शिविर्भूर्जे नृपान्तरे। शेतेऽस्मिन्नसौ वा शिविः। "छवि छिवि' (उ० ७०६) इति साधुः। पुंसि । भू| द्रुमः। नृपान्तरे यथा-सदस्यङ्गं देव्याः शिविनृपतिवशार्णवभुवः। याप्ययानेऽपि । तत्र तु स्त्रियाम् । यथा-तत्तद्विरागमुदितं शिबिकाधरस्थाः साक्षाद्विद्रुः स्म न मनागपि यानधुर्याः। शुल्वं ताने यज्ञकर्मण्याचारे जलसन्निधौ। शलति शुल्वम् । “शल्यतेरुचातः" (उ० ३१९) इति वः। ताने यथा-शुल्वं भवति काञ्चनम् । यज्ञकर्म यज्ञक्रिया । आचारश्चरित्रम् । जलसन्निधिः जलसमीपम् ।।५२७॥ सत्त्वं द्रव्ये गुणे चित्ते व्यवसायस्वभावयोः। पिशाचादावात्मभावे बले प्राणेषु जन्तुषु । सीदन्त्यस्मिन् सत्वम् । "प्रह्वाह्वा" (उ० ५१४) इति साधुः। सतो भाव इति वा । गुणे पिशाचादौ बले जन्तुषु च पुक्लीबः। द्रव्यं पारिभाषिकम्
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(३०१)
सान्त्वं सामनि दाक्षिण्ये, नुवा मूर्वा सुवः स्रुचि ॥
हवस्तु सप्ततन्तौ स्यानिदेशाह्वानयोरपि ॥५२९।। विशेष्याख्यम् । यदाहुः वस्तूपलक्षणम् यत्र सर्वनाम प्रयुज्यते द्रव्यमित्युच्यते सोऽर्थोऽभेद्यत्वेन विवक्षितः। तत्र यथा-सत्वे निविशतेऽपैति पृथग्जातिषु दृश्यते । गुणे प्रकृतिगुणे यथारजोजुषे जन्मनि सत्ववृत्तये स्थितौ प्रजानां प्रलये तमः स्पृशे। . चित्ते यथा-शुद्धसत्त्वस्य सर्वं हि क्षिप्रमेव विशुध्यति । व्यवसायोऽतिशयवद् वीर्यमवष्टम्भ इति यावत् । तत्र यथाक्रियासिद्धिः सत्वे वसति महतां नोपकरणे। स्वभावे यथासत्वान्तः स्फुरता यवा कृतगुणाध्यारोपतुच्छाय वा । पिशाचादौ यथा-सत्वेनाधिष्ठितः केन केन तेऽपहृतामतिः। यस्मादकपदे सर्वं वृत्तं तव तिरोहितम् । आत्मभावे विद्यमानतायां यथासत्त्वस्योभयवादिमानसलसदृष्टान्तवन्ध्यात्मनः। बले स्थामिन यथा-स्वभुजसत्ववशाज्जगती जितस्तव विसृष्टधनस्य च । प्राणेषु इन्द्रियादिषु दशविधेषु जन्तुषु जीवेषु च यथा-सत्वानि निन्ये नितरां महान्त्यपि व्यथां द्वयेषामपि मेदिनीभृताम् ॥५२८।। सान्त्वं सामनि दाक्षिण्ये । सांत्व्यतेऽनेन सान्त्वम् । सामनि यथा-शत्रौ सान्त्वमपक्रिया । दाक्षिण्ये यथा-सान्त्ववान शीलसम्पन्नः। सुवा मूर्वा । स्रवति स्रुवा । "निघृषि" (उ० ५११) इति किद् वः। मूर्वा ज्याहेतुः तृणविशेषः। स्रुवः स्रुचि । यथा-सुवैद्विजा जुह्वति हव्यमग्नौ । हवस्तु सप्ततन्तौ स्यान्निदेशाह्वानयोरपि । हूयते हवः। ह्वानं वा । “भावेऽनुपसर्गात्' ५।३।४२। इति अल् वाशब्दस्योत्वं च । सप्ततन्तौ अध्वरे यथा-अश्वप्रचारसद्योगाद्रेजुर्वीरा महाहवे । निदेश आज्ञा । आह्वानम् आकारणम् ।
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३०२)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
अंशुः सूत्रादि सूक्ष्मांसे, किरणे चण्डदोधितौ ॥ आशा ककुभि तृण्णायामाशुस्तु व्रीहिशीघ्रयोः ॥५३०॥ ईशः स्वामिनि रुद्रे च, स्यादीशा हलदण्डके ॥ काशस्तृणे रोगभेदे कोशः कपो दिगम्बरे ॥५३१॥
तयोर्यथा - परस्परहवाभीतैस्त्वदीयहववृत्तिभिः। नाहमित्याह वाचं को नरेन्द्रा हवसत्क्षणे ।।५२९॥ अथ शान्ताः । अंशुः सूत्रादिसूक्ष्मांशे किरणे चण्डदीधितौ । अश्नुते अंशुः। “अशेरानोऽन्तश्च" (उ० ७१९) इति उः। पुंसि । सूत्रादि सूक्ष्मांशे यथा-अंशवस्तन्तुहेतवः। किरणे यथा-हिमांशुमाशुग्रसते तन्नदिम्नः स्फुटं फलम् । चण्डदीधितौ यथा- एषाब्जिनीषद्यदवाग्निराह सुदुग्निशावृत्तमिवेतदंशोः। आशा ककुभि तृष्णायाम् । आ अश्नुते अचि आशा अश्यतेऽनया(आश्यत्यनया)वा । “उपसर्गादातः" ५।३।११०। इति अङ् । द्वयोर्यथा-आदित्येन द्विजेनैव दक्षिणाशावलम्बिना । न केवलमनेनात्मादिवसोऽपि लघूकृतः। आशुस्तु व्रीहिशीघ्रयोः। अश्नुते आशुः। “कृवापाजि" (उ० १) इति उण् । व्रीहौ पुंसि । शीघ्रं शीघ्रगामिनि । वाच्यलिङ्गः। वीहौ यथा-आशूज जहावानिशमाशु शुक्षणौ। शीघ्रं यथातिग्मांशुराशुराशांतान् । शैघ्यऽपि । तत्र तु क्लीबे ॥५३०॥ ईशः स्वामिनि रुद्रे च स्यात् । ईष्टे ईशः। स्वामिनि वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-तमीशकामरूपाणामत्याखण्डलविक्रमम् । रुद्रे यथा-मातरं कल्पयंत्वेनामीशो हि जगतः पिता। ईशा हलदण्डके । हलीशां नेशते वेश्यास्त्यक्तं लब्धां भुजङ्गतः। क्राशस्तृणे रोगभेदे । काशते काशनं वा काशः। तृणे पुंक्लीबः। तत्र यथावस्त्रायन्ते नदीनां सितकुसुमधराः शक्रसंकाशकाशाः। रोग
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(३०३)
कुशो रामसुते दर्भे पापिष्ठे योक्त्रमत्तयोः ॥ कुशी लोहविकारे स्यात्कुशा वल्गा कुशं जले ॥५३२॥ केशः शिरसिजे पाशपाणौ होवेरदैत्ययोः ॥ क्लेशो रागादौ दुःखे च, कोशः कोष इवाण्डके ।।५३३॥
भेदे यथा-वर्जयेत् काशवांश्चौर्यम् । कीशः कपो दिगम्बरे । कायति कीशः। “ति निश" (उ० ५३७) इति साधुः। द्वयोर्यथाकीशः कस्य न हास्याय ॥५३१॥ कुशो रामसुते दर्भे पापिष्ठे योक्त्रमत्तयोः। कुश्यति कुशः। कंश्यति कौशते इति वा । "क्वचित्" इति ः। कौते वा “को वा" इति कित् शः। दर्भे पुंक्लीबः। पापिष्ठमत्तयोर्वाच्यलिङ्गः। रामसुते दर्भे च यथा - सती कुशलवोत्सृष्टगर्भक्तेदौ तदाख्यया। कविः कुशलवावेव चकार किल नामतः। पापिष्ठः पातकी । योक्त्रं योत्रम् । मत्तः क्षीवः। कुशी लोहविकारे स्यात् । “भाजगोण" २।४।३०। इति ङ्या कुशी । यथा-कुशीलतैव यत्तेषां चिराय न सहिष्यते । कुशा वल्गा । वल्गा अश्वमुखरज्जुः। यथाकुशासक्तकरास्तत्र परलोकजिगीषवः। अश्वप्रचारसद्योगा रेजुर्वीरा महाहवे। कुशं जले यथा-कुशेशया ताम्ररुचा करेण। एतच्छब्दविषय एवास्य प्रायेण प्रयोगः। यथाकौमोदकी शब्दविषय एव । विष्णुवाचिनः कुमोदकशब्दस्य ॥५३२॥ केशः शिरसिजे पाशपाणौ हीवेरदैत्ययोः। क्लिश्यते इति केशः। "क्लिशः के च" (उ० ५३०) इति शः। केशते इति वा “क्वचित्" इति डः। कस्येशो वा चतुर्वर्थेषु । शिरसिजे यथा-मयि जीवति यत्तातः केशग्रहमवाप्तवान् । पाशपाणौ प्रचेतसि यथा-केशो न वेशान्तशतैरपि रज्यते ।
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३०४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
कुड्मले चषके दिव्येऽर्थचये योनिशिम्बयोः ॥
जातिकोशेऽसिपिधाने, दर्शः सूर्येन्दुसङ्गमे ।।५३४॥ हीवेरं वालकम् । दैत्यो दानवविशेषः। क्लेशो रागादौ दुःखे च । क्लिश्यतेऽनेन क्लेशनं वा क्लेशः। रागादयोऽविद्याऽस्मिता द्वेषाभिनिवेशाः। तत्र यथा-मैत्र्यादिचित्रपरिकर्मविदो विधाय क्लेशप्रहाणमिह लब्धसबीजयोगाः। दुःखे यथा-क्लेशः फले न हि पुनर्नवतां विधत्ते । कोश: कोष इवाण्डके । कुड्मले चषके दिव्येऽर्थचये योनिशिम्बयोः। जातीकोशेऽसिपिद्याने। कुश्यति कोशः। कूयते । “कोर्वा" इति शः। कुष्यते कोषः। कोष इवेति, कोशशब्द:: कोषशब्दश्च नवस्वर्थेषु वर्तते इत्यर्थः। चषके पुंसि । असिपिधाने शिवायां च त्रिलिङ्गौ। अन्यत्र पुंक्लीबो । अण्डके यथा- एतच्चराचरं विश्वं ब्रह्मकोशविनिर्गतम् । ॥५३३।। कुड्मले मुकुलेऽर्थे चये द्रव्यसंचये च यथा-नालस्यप्रसरो जडेष्वपि कृता वासस्य कोशे रुचिः। चषके यथा-कोशेन वेश्याहि पिबन्ति कस्यं । दिव्ये शपथे यथा-कक्षानिक्षिप्तलोप्त्रस्य कोशपानमिदं तव । योनिरुत्पत्तिस्थानम् । तत्र यथा-कस्य न स्याद् रतिः कोशे । शिवायां यथा-कोशैव्रतत्यः प्रतिभान्ति कानने । जातीकोशो जातिफलम् । असिपिधाने यथा-दृढतरनिबद्धमुष्टे: कोशनिषण्यस्य सहजमलिनस्य । अर्थसंचयगृहे पद्मणिकायां मांसखण्डिकायाञ्च मंखः। अर्थसंचयगृहे यथा-यं तु पश्येन्निधिं राजा पुराणं निहितं क्षितौ । तस्माद्विजेभ्यो दत्त्वाधमर्द्ध कोशे प्रवेशयेत् । पद्मकर्णिकायां यथा-कृत्वापि कोशपानं भ्रमरयुवा पुरत एव कमलिन्याः। मांसखण्डिकायां यथा-पिशाचविघसान् कोशान् सास्थीन कवलयन्त्यहो । शिवाशिवाराव
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(३०५)
पक्षान्तेऽण्टौ दर्शने च दंशो वर्मणि चर्मणि ॥ दोषे वनमक्षिकायां खण्डने भुजगक्षते ॥५३५॥ दशा व व्यवस्थायां, दशास्तु वसनाञ्चले ॥
नाशः पलायने मृत्यौ, परिध्वस्तावदर्शने ॥५३६।। भरैर्विकृतावासयत्पलम् । दर्शः सूर्येन्दुसङ्गमे । पक्षान्तेऽष्टौ दर्शने च । दृश्यते युगपत् सूर्याचन्द्रमसावत्रेति दर्शनम् वा दर्शः ॥५३४।। पक्षान्तेष्टि: कृष्णपक्षान्तयागः। तत्र सूर्येन्दुसङ्गमे यथा-दर्श दर्शन यजते पूर्णे पूर्णेन वै द्विजः। दर्शनम् आलोकनम् । दंशो व(च)मणि च(म)मषि । दोषे वनमक्षिकायां खण्डने भुजगक्षते । दशति दशनं वा दंशः। वनमक्षिकायां स्त्रीपुंसः। वर्मणि चर्मणि च यथा-विद्वः सदंशेऽङ्गकृतेऽपि दंशे। दोषे यथा-परदंशं न शंसन्ति सन्तः प्राणात्ययेऽपि च । वनमक्षिकायां यथा-आस्वादवद्भिः कवलैस्तृणानां कण्डूयनैदंशनिवारणैश्च । खण्डने यथादशनदंशविकासिरदच्छदा । भुजगक्षते यथा-दंशेषु दंदशूकानामादध्याज्जलसेवनम् ॥५३५।। दशा व व्यवस्थायां । दश्यते दशा स्थादित्वात् कः। द्वयोर्यथा-निर्विष्टविषयस्नेहः स दशान्तमुपेयिवान् । आसीदासन्ननिर्वाणप्रदीपार्चिरिवोषसि । दशास्तु वसनाञ्चले । स्त्रीपुंसः। प्रायेण बहुवचनान्तः। यथाते सान्द्रीभूय सद्यः क्रमविशददशाशादशाली विशालम् । शश्वत्सम्पादयन्तो वरममलमलं मङ्गलं वो दिशन्तु । नाशः पलायने मृत्यौ परिध्वस्तावदर्शने। नशनं नाशः। पलायने यथा-शत्रावतिबले प्राज्ञो नाशमित्य (मेवा)व धारयेत् । मृत्यौ यथा-अवगच्छति मूढचेतनः प्रियनाशं हृदि शल्यमर्पितम् । परिध्वस्तौ यथा-अर्थनाशं मनस्तापं गृहे दुश्चरितानि च । अद
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३०६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
निशा हरिद्रयो रात्रौ पशुश्छागे मृगादिषु ॥ प्रमथेऽपि च पाशस्तु, मृगपक्ष्यादिबन्धने ।। ५३७ ||
कर्णान्ते शोभनार्थः स्यात्कचान्ते निकरार्थकः ॥ छात्राद्यन्ते च निन्दार्थः पेशी मांस्यसिकोशयोः ।। ५३८ ||
यथा - तथा गृहीतं
।
प्रमथेऽपि च ।
र्शने यथा - सूर्यस्य नाशे कमलैर्निमीलितम् ॥। ५३६ || निशा हरिद्रयो रात्रौ । निश्यति निशा । " उपसर्गादातोडोऽश्यः " ५।१।५६ । इति डः । नेशन्त्स्यामिति वा स्थादित्वात् कः । हरिद्रयोरिति हरिद्रा दारुहरिद्रा च । रात्रौ शशिना निशामुखम् । पशु छागे मृगादिषु स्पशिः सौत्रः स्पशति पशुः । " स्पशि भ्रस्जेः स्लुक् च " ( उ० ७३१ ) इति उः । पुंसि । छागे यथा - व्रजन्ति तामाशुगति यशस्विनो रणाश्च मेधे पशुतामुपागताः । मृगादौ यथा - विषाणदंष्ट्रा नखकोटिपाटनैः परेषु युद्धं पशवः प्रयुञ्जते । प्रमथेऽपि - चेत्यत्र जातावेकवचनम् । तेन सर्वेऽपि गणा उच्यन्ते । तत्र यथापतिः पशूनामपरिग्रहोऽभूत् । पाशस्तु मृगपक्ष्यादिबन्धने । कर्णान्ते शोभनार्थः स्यात्कचान्ते निकरार्थकः । छात्राद्यन्ते च निन्दार्थः । पाति पाशः । " पादावम्यमि" ( उ० ५२७ ) इति शः । पाशनं वा । मृगपक्ष्यादिबन्धने पुंक्लीबः । तत्र यथा - छित्वापाशमपास्य कूटरचनां भङ्क्त्वा बलाद् वागुराम् ||५३७ ।। कर्णान्त शोभनार्थ इति कर्णवाचिशब्दात् परत उत्तरपदस्थः पाशशब्दः प्रशंसायां वर्तते । यथा - पार्श्वतः कर्णपाशेन सर्वतो बन्धनं हिंसा | कचान्ते निकरार्थो यथा-तं केशपाशं प्रसमीक्ष्य कुर्युर्बालप्रियत्वं शिथिलं चमर्यः । छात्राद्यन्ते निन्दार्थो यथातं छात्रपाशं स मुनिः शशाप । पेशी मांस्यसिकोशयोः ।
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय: : काण्ड:
(३०७ )
मण्डभेदे पलपिण्डे, सुपक्वकणिकेऽपि च ।। भूस्पृग् वैश्ये मानवे च राशिर्मेषादिपुञ्जयोः || ५३९ ।।
वशो जनस्पृहायत्तेष्वायत्तत्वप्रभुत्वयोः || वशानाय्य वन्ध्यगव्यां हस्तिन्यां दुहितर्यपि ॥ ५४० ।।
मण्डभेदे पलपिण्डे सुपक्वकणिकेऽपि च । पिंशति पेशि: । " किलि पिलि" ( उ० ६०८ ) इति इः। ङघां पेशी । पश्चस्वर्थेषु । मां सिर्गन्धद्रव्यविशेषः । आसिकोश: प्रत्याकारः || ५३८ ।। मण्डभेदो मस्तु । पलपिण्डो मांसपिण्डस्तत्र यथा-मांसपेशीं परित्यज्य ग्रहीतुं मत्स्यमिच्छसि । सुपक्वा कणिका यत्र स पक्वान्नविशेष: पूरिकाख्यः । भूस्पृग् वैश्ये मानवे च । भुवं स्पृशति भूस्पृग् । वैश्यस्तृतीयो वर्णः । मानवो मर्त्यः । राशिमेंषादिपुञ्जयोः । अश्नुते राशिः । " अशोरश्वादि: " ( उ० ६८८ ) इति दिः । पुंसि । मेषादौ यथा - राशीनामुदयो लग्नम् | पुञ्जे यथा-अम्भश्च्युतः कोमल रत्न राशीनपांनिधिर्फेनपिनद्धभासः । । ५३९ ।। वशो जनस्पृहायत्तेष्वायत्तत्वप्रभुत्वयोः । वष्टि कामयते वशः । वशनं वा “युवर्ण" ५।३।२८। इति अल् । वनति वा । " कृ वृ भृवनिभ्यः कित्" ( उ० ५२८) इति शः । स्पृहा इच्छा तत्र यथा - दुर्जने स्ववशवर्त्तिनि कः परिचयोऽथ दृढो वा । आयत्ते वाच्यलिङ्गस्तत्र यथा - यदीच्छसि वशीकर्तुमक्लेशेन जगत्त्रयम् । आयत्तत्वे यथा - सर्वः कार्यवशाज्जनोऽभिरमते । प्रभुत्वे यथा - वसूनि वाञ्छन्न वशी न मन्युना । अत्र हि वशः प्रभुत्वमस्यातीति वशी । वशा नार्यां वन्ध्यगव्यां हस्तिन्यां दुहितर्यपि । नार्यां यथा - वशाभिः स वशं नीतः । बन्ध्यगव्यां यथा - अकार्यसिद्धये नेयान्यङ्गतां विगुणान्यपि ।
जनो लोकः
स्यान्मत्सरः
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३०८)
अनेकार्थसंग्रह सटीकः
वंशः सङ्घऽन्वये वेणौ पृष्ठाद्यवयवेऽपि च ॥ वेशो वेश्यागृहे गेहे, नेपथ्ये च शशः पशौ ॥५४१॥ बोले लोध्र नृभेदे च, स्पशो हेरिकयुद्धयोः ॥
स्पर्शी वर्गाक्षरे दाने, स्पर्शने स्पर्शके रुजि ॥५४२।। भवत्येव हि कुत्रापि यागे सदक्षिणा वशा। विघातायैव सा बुद्धिमूर्खस्याजवशा यथेत्यादौ वन्ध्यत्वोपचारात् गोरन्यत्रापि। हस्तिन्यां यथा-वशास्पर्शसुखास्वादप्रसारितः करः करी । दुहिता पुत्री तत्र यथा-वशाभिरपि वश्याभिः क्रियते पितुरुन्नतिः। वेश्यायामपि मंखः। यथा-सायं वशावेश्मसु दीपवत्सु स्वास्तीतिल्पेषु ससौरभेषु । साकूतसंगीतकसंकुलेषु संचेरिरे कामिजनाः प्रहर्षेः ।।५४०॥ वंश: संधेऽन्वये वेणौ पृष्ठाद्यवयवेऽपि च। वमति वंशः। “पादावमि" (उ० ५२७) इति शः। सङ्घ समूहेऽन्वये वेणौ च यथा-स राजवंशो विजितारिवंशो वंशोत्थमुक्तोंऽभितदामभूषः। पृष्ठावयवे यथा - वंशनाड़ीमतिक्रम्य त्रिसन्धित्रिकमुच्यते । आदिशब्दात् खड्गाद्यवयवेऽपि । यथासवंशवृत्तं सहजं च तैक्ष्ण्यं तेजोऽसहत्वं सततं परस्य । तुल्यस्त्वया भूमिप चन्द्रहासो निस्त्रिंशता तु व्यतिरिच्यतेऽस्य । वेशो वेश्यागृहे गेहे नेपथ्ये च । विशन्ति-अस्मिन् अनेन वा वेशः। वेश्यागृहे यथा-वेशवाटे भ्रमज जूटटङ्कोट्टङ्कितपट्टिकः। वाचाटष्टिट्टिभाकारो विटचेष्टैर्विचेष्टते। गेहे सामान्यगृहे यथा-वेशप्रवेशोऽशोभिमुखेन शुक्रे(के)। नेपथ्ये यथा-स एव वेशः परिणेतुरिष्टं भावान्तरं तस्य विभोः प्रपेदे। मूर्द्धन्योपान्त्यमप्यमुं केचिदाहुः। शशः पशौ। बोले लोधे नभेदे च । शशति शशः। पशौ यथा-उद्या(द्य)न्तमुद्धृद्रुितमनोकहजालमध्यादन्यः शशं गुणमनल्पमवन्नवाप ॥५४१।। बोलो गन्धरसः।
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्डः
(३०९)
अक्षो रथस्यावयवे, व्यवहारे बिभीतके ।। प्रासके शकटे कर्षे, ज्ञाने चात्मनि रावणौ ॥५४३॥
लोध्रो वृक्षः। नृभेदः कामशास्त्रोक्तलक्षणस्तत्र यथा-शशो वृषोऽश्व इति लिङ्गतो नायकभेदाः। स्पशो हेरिकयुद्धयोः। स्पशिः सौत्रः। स्पशति स्पशः। द्वयोर्यथा-शब्दविद्येव नो भाति राजनीतिरपस्पशा। सङ्ग्रामे स्वप्राणनिर्पक्षो व्यालं हस्तिनं योधयति यः स तीक्ष्णाख्यः पुरुषस्तत्रापि । स्पर्शी वर्गाक्षरे(वर्गान्त रे) दाने स्पर्शने स्पर्शके रूजि । स्पृशति स्पर्शः। “पदरुज" ५।३।१६। इति घन । स्पर्शनं वा । वर्गाक्षरे यथा-स्पृष्टं करणं स्पर्शानाम् । दाने यथा-गोसहस्रस्य च स्पर्शः प्रायश्चितं परं स्मृतत् । अत्र ण्यन्तादल । दाने हि ण्यन्तो दृश्यते यथा-गाः कोटिशः स्पर्शयता घटोध्नोः। तथा हि ग्रहीता स्पृशति दाता स्पर्शयतीति । स्पर्शने यथा-चिरात्सुतस्पर्शरसज्ञतां ययौ । स्पर्शक: स्पृष्टा । रुजि रोगविशेषे यथा-स्पर्शे धूमं प्रयोजयेत् ।।५४२॥ अथ षान्ताः। अक्षो रथस्यावयवे व्यवहारे बिभीतके । प्रासके शकटे कर्षे ज्ञाने चात्मनि रावणौ। अक्षति अक्षः। अश्नुते वा । "मा वा वद्यमि" (उ० ५६४) इति सः। रथावयवे यथाअक्षं नक्षत्रनाथोऽरुणमपि वरुणः कूबराग्रं कुबेरः। व्यवहारो आयव्ययादिन्यायः। तत्र यथा-राजाध्यक्षः। बिभीतके यथाअक्षेषु रक्षांसि यतो वसन्ति । प्रासके यथा-इत्थं नेयौ रजनिदिवसौ दोलयन् द्वाविवाक्षौ। शकटे यथा-हस्तिभिस्तुरगै रक्षः संबाधेऽस्मिन् रणाङ्गणे । कर्षे यथा अक्ष: षोडशमाषकः। ज्ञाने आत्मनि च यथा-अक्षेण दक्षो बुबुधेऽक्षरूपम् । रावणौ रावणसुते यथा-धनुर्धरकलादक्षो यदक्षो हतः। द्यूतबीजयोरपि मंखः।
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३१०)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
अक्षं सौवर्चले तुत्थे हृषीके स्यादुषा निशि ॥ बाणपुत्र्यां च ऋक्षस्तु स्यान्नक्षत्राच्छभल्लयोः ॥५४४॥ महीधरविशेषे च शोणके क्षतवेधने ॥ ऋषिदे मुनौ कर्षः कर्षणे मानभिद्यपि ॥५४५।। कक्षो वीरुधि दोर्मूले कच्छे शुष्कवने तृणे । पापे कक्षा विभरज्जौ काञ्च्यां गेहप्रकोष्ठके ॥५४६॥
द्यूते द्यूतमात्रे यथा-अक्षेण हारितं राज्यं पूर्वैः सक्षत्रियैरपि । बीजे पद्मादि फले यथा - कृतोऽक्षसूत्रप्रणयी तया करः। विभान्तमच्छस्फटिकाक्षमालयेत्यादौ तु उपचारात् ॥५४३।। अक्षं सौवर्चले तुत्थे हृषीके स्यात् । सौवर्चलं कृष्णलवणम् । तुत्थं मयूरग्रीवम् । हृषीकम् इन्द्रियं तत्र यथा-जिताक्षस्य तृणं नारी निःस्पृहस्य तृणं नृपः । उषा निशि। बाणपुत्र्यां च । उषति उषा । द्वयोर्यथा-करैः स्पृशत्युषामिन्दुरनिरुद्ध इवाधिकम् । ऋक्षस्तु स्यान्नक्षत्राच्छभल्लयोः। महीधरविशेषे च शोणके क्षतवेधने । ऋज्यते ऋक्षः। "ऋजि रिषि" (उ० ५६७) इति कित् सः। नक्षत्रे पुंक्लीबः। नक्षत्राच्छभल्ल्योर्यथाऋक्षाणां भूरिधाम्नां श्रितमधिपतिना प्रस्फुरद्भीमतारम् ।।५४४॥ महीधरविशेषे यथा-विन्ध्यश्च पारियात्रश्च माल्यवानृक्षपर्वतः । शोणकोऽरलुवृक्षः। कृतवे धनः कृतच्छिद्रः । ऋषिदे मुनौ । ऋषति ऋषिः । “नाम्युपान्त्य" (उ० ६०९) इति किदिः पुंसि । वेदे यथा-राजानमभिषिञ्चैयुरार्मन्त्रद्विजोत्तमाः । अत्र ऋषेर्वेदस्येमे आर्षा मन्त्राः । मुनौ यथा-रथाङ्गपाणेः पटलेन रोचिषामृषित्विषः सम्बलिता विरेजिरे । कर्षः कर्षणे मानभिद्यपि । कर्षणं कृषति वा कर्षः । मानभेदे पुंक्लीबः । तत्र यथा-षोडषमाषो निगद्यते कर्षः ।।५४५।। कक्षो वीरुधि दोर्मूले
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
भित्तो साम्ये रथभागेऽन्तरीयपश्चिमाञ्चले ।
उद्ग्राहिण्यां च कळूस्तु तुषाग्नौ कृषिकुल्ययोः ॥५४७।। कच्छे शुष्कवने तृणे पापे । कर्षति कक्षः । “मा वावद्यमि" (उ० ५६४) इति सः। दोर्मुले स्त्रीपुंसः । वीरुधि यथा-नास्ति कक्षो निरोषधिः । दोर्मूले यथा-स यस्य दशकन्धरं कृतवतोऽपि कक्षान्तरे । कच्छोऽनूपप्रायः । तत्र यथा-कक्षं विवक्षति गजः सलिलं पिपासुः। शुष्कवने यथा-आसीत्र्यक्षविपक्षकक्षदहनः । तृणे यथा-प्रक्षिप्योदचिषं कक्षे शेरते तेऽभिमारुतम् । पापे यथाकक्षायते प्रेयसि यः प्रपन्ने तं हन्त धिकापुरुष वदन्ति । कक्षा त्विभरज्जौ काञ्च्यां गेहप्रकोष्ठके। भित्तौ साम्ये रथभागेऽन्तरीयपश्चिमाञ्चले । उद्ग्राहिण्यां च । इभरज्जौ यथा-सान्द्रत्वल्कास्तल्पतालिष्टकक्षा मागी शोभामाप्नुवन्तश्चतुर्थीम् । काञ्च्यां रसनायां यथा-कक्षां समाक्रष्टुमथाचकाक्षुः । गेहप्रकोष्ठको गृहभूमिभागः । तत्र यथा-सप्त कक्षा अतिक्रम्य ॥५४६।। भितौ यथा-कक्षालग्ना शतपदी ग्रहीतुं न हि शक्यते । साम्ये यथा-पक्षीन्द्रकक्षां क्रिमुपैति कक्षी। रथभागे यथा-दृढकक्षैः परोलक्षैः रथैः क्षुण्णक्षमातल: । अन्तरीयं निवसनं तस्य पश्चिमाञ्चले यथा-प्रलम्बकक्षाः खलु दाक्षिणात्याः । उद्ग्राहण्यां यथा-कतिकक्षा विवक्षसे । प्रतिज्ञायामपि मंखः । यथा-दृढकक्षस्तु विवदेद्यत्प्रमेयान हीयते । कर्पूस्तु तुषाग्नौ कृषिकुल्ययोः । कृष्यते कर्षणं कर्षति वा कर्षः । “कृषि चमि" (उ० ८२९) इति ऊः । तुषाग्नौ पुंसि । शेषयोः स्त्रियाम् । तुषाग्नौ करीषानले यथा-उद्दीप्य कषू जुहुयात् य इच्छेद् ब्रह्मवर्चसम् । कृषौ यथा-कळू कुर्वन्ति ये काले । कुल्या
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३१२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
घोषः कांस्ये स्वने गोपघोषकाभीरपल्लिषु । घोषा तु शतपुष्पायां चोक्षः सुन्दरगोतयोः ॥५४८॥ शुचौ झषस्तु मकरे वने मीने झषा पुनः । नागवलायां तुषस्तु धान्यत्वचि बिभीतके ।।५४९।। दक्षः प्रजापतौ रुद्रवृषभे कुक्कुटे पटौ ।
द्रुमे दक्षा तु मेदिन्यां ध्वाङ्क्षः काके बकेऽथिनि ॥५५०।। नदी सारणिर्वा नद्यां यथा-भगीरथी कर्षति देवकम(गङ्गाम्)। सारणौ यथा-कधुभिरासेवितवृक्षकाणां क्रीडान्तराले मुनिकन्यकानाम ।।५४७।। घोषः कांस्ये स्वने गोपघोषकाभीरपल्लिषु । घोषति घोषणं घोषन्ति अस्मिन्वा घोषः। पञ्चसु अर्थेषु । कांस्ये यथा-मुखामुखे निक्षिपघोषपत्रम्। स्वने यथा-शुश्राव घोषं न जनौधजन्यम् । गोपे आभीरपल्लौ च यथा-हैयङ्गवीनमादाय घोषवृद्धानुपागतान् । घोषको भाषकः । तत्र वाच्यलिङ्गः। घोषा तु शतपुष्पायां । शतपुष्पा ओषधिः । चोक्षः सुन्दरगोतयोः। शुचौ। चायते चोक्षः। “लाक्षा द्राक्षा" (उ० ५९७) इति साधुः। सुन्दरे शुचौ च वाच्यलिङ्गः। तयोर्यथा-रजकक्षालितक्षोमे चोक्षदन्तांशुरब्रबीत् । गीतं चोक्षशाटकरागः। तत्र यथा-प्रेक्षणीये विलासिन्या चोक्षरागहृतं मनः ॥५४८॥ झषस्तु मकरे वने मीने । झषति झषः । मकरे मीने च यथा-स्त्रीमुद्रां झषके तनस्य महतीं सर्वार्थसंपत्करीम् । वने यथा-उज्झन्ति शीण हि झषं विहङ्गाः। झषा पुनः । नागवलायां । नागवला ओषधिः । तुषस्तु धान्यत्वचि बिभीतके । तुष्यत्यनेन तुषः । "स्थादिभ्यः कः" ५।३।८२। इति कः। धान्यत्वचि यथातुरैरपि गरित्यक्ता न प्ररोहन्ति तण्डुलाः । बिभीतको वृक्षः। दोषेऽपि मंखः । म्राम्यत्येष स कोऽपि निस्तुषगुणो दृष्टावशिष्टो जनः ।।५४९॥ दक्षः प्रजापतौ रुद्र वृषभे कुक्कुट पटौ।
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(३१३) गृहे ध्वाङ्क्षी तु कक्कोल्यां ग्यक्षः कात्स्न्यनिकृष्टयोः । .. जामदग्न्येऽपि पक्षस्तु मासार्धे ग्रहसाध्ययोः ॥५५१।।
द्रुमे । दक्षते दक्षः । पटौ वाच्यलिङ्गः। प्रजापतौ यथा-दक्षस्य कन्या भव पूर्वपत्नी। रुद्रवृषभश्शम्भोरनड्वान् । पटुश्चतुरः। तत्र कुक्कुट च यथा-गौतमाह्वानमिषतः कामिनो बोधयत्यलम् । प्रभाते ताम्रचूडोऽत्र दक्षोऽसौ हि किमद्भुतम् । द्रुमो द्रुमविशेषः। दक्षा तु मेदिन्यां । मेदिनी पृथ्वी । ध्वाङ्क्षः काके बकेथिनि । गृहे । ध्वाङ्क्षति ध्वाङ्क्षते वा ध्वाङ्क्षः । काके यथा-ध्वाङ्क्षविरावी न पिको निवसन्नपि बलिभुजां भुवने । बके यथास्तब्धग्रीवो मौनी निश्चलपिहितार्द्धलोचनः शश्वत् । सजले जनो य आस्ते स किल ध्वाङ्क्षव्रती प्रोक्तः । अर्थी तर्कुको भिक्षुको वा । तत्र वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा- क्षितितले ध्वाङ्क्षो जनो लक्षशः ॥५५०॥ गृहं तु गृहविशेषः । यद् व्याडि:-ध्वजो धूमश्च सिंहश्च श्वा वृषश्च खरो गजः । ध्वाङ्. क्षोऽष्टमश्च प्राच्याद्या ईशानान्ताः क्रमादमी। ध्वाङ्क्षी तु कक्कोल्यां । गौरादित्वाद् डीः। कक्कोली ओषधिभेदः । न्यक्षः कात्स्य॑निकृष्टयोः। जामदग्न्येऽपि । न्यक्षति नियतान्यक्षराण्यस्येति वा न्यक्षः । निकृष्ट वाच्यलिङ्गः । कात्स्न्यै निकृष्ट च यथा-आसीन्न्यक्षविपक्षकक्षदहनः । जामदग्न्ये भार्गवे यथान्यक्षेण क्षपितः पक्षः क्षत्रियाणां क्षणादयम् । पक्षस्तु मासार्धेग्रहसाध्ययोः । चुल्लीरन्ध्र बले पार्वे वर्गे केशात्परश्चये। पिच्छे विरोधे देहाङ्गे सहाये राजकुञ्जरे । पच्यते पक्षः । “मा वा वदि" इति सः । त्रयोदशस्वर्थेषु । मासाद्धे यथा-मासि मासि समाज्योत्स्नापक्षयोरुभयोरपि । ग्रहे यथा-अपक्षपातेन परीक्षमा
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३१४)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
चुल्लीरन्ध्रे बले पार्वे वर्ग केशात्परश्चये ।' पिच्छे विरोधे देहाङ्गे सहाये राजकुञ्जरे ॥५५२॥ प्लक्षो दीपे गर्दभाण्डेऽश्वत्थे जटिनि पक्षके ॥ प्रेक्षाधीरीक्षणं नृतं प्रैषः प्रेषणपीडने ।।५५३।।
णाद्वयं द्वयस्या प्रतीमं प्रतीमः । साध्ये यथा-साध्यधर्मविशिष्टो धर्मी पक्षः ॥५५१।। चुल्लीरन्ध्रे यथा-पक्षे क्षिप्त्वाशु शुक्षणिम्। बले सैन्ये पिच्छे गरुति च यथा-चलितदुर्बलपक्षपरिग्रहः । पावं गृहपार्श्वद्वारम् । तत्र यथा-पक्षद्वारेण निर्गतः। वर्गे सजातीयगणे यथा-स्वपक्षक्षयकारकः । केशात्परश्चये समूहे यथान केशपक्षः क्षपितोऽपि रेणुना विपक्षनामग्रहलब्धमोहया । विरोधे यथा - विपक्षमखलीकृत्य प्रतिष्ठा खलु दुर्लभा । देहाङ्गे यथा - वामेन पक्षेण न दक्षिणेन न वाग् न चोत्तानमनातुरोऽपि । वियोगयोगात्परमोऽपि धीरो वज्रावपातादिव दुःखमाप्ते(स्ते)। सहाये यथा-सपक्षारुजवः शुद्धाः सफला गुणसेविनः। राजकुञ्जरे यथा-आरुह्यपक्षं क्षपितारिपक्षः ॥५५२॥ प्लक्षो दीपे गर्दभाण्डेऽश्वत्थे जटिनि पक्षके । प्लोषति प्लक्षः । "प्लुषेः प्लष् च” (उ० ५६६) इति सः । पञ्चस्वर्थेषु । द्वीपे यथा-जम्बूद्वीपः सर्वमध्ये ततश्च प्लक्षो नाम्ना शाल्मलोतः क्रमोतः । गर्दभाण्डो वृक्षः। अश्वस्थः पिप्पलः । जटी पर्कटी तत्र यथा-प्लक्षप्ररोह इव सौधतलं विभेद । पक्षकः पक्षद्वारम् । प्रेक्षा धीरीक्षणं नृत्तम् । प्रेक्षणं प्रेक्ष्यतेऽसावनया वा प्रेक्षा। धियां बुद्धौ यथा-प्रेक्षावन्तो विव
क्षन्ते न क्षीणं न निरर्थकम् । ईक्षणे यथा-सततप्रेक्षया ज्ञाता - सुसाध्या सामया सखे । प्रयत्नमात्राः संसाध्यास्तादृश्यः कथिता
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(३१५)
Avvvvvvvvvvvv
पौषो मासप्रभेदे स्यात्पौषं तु महयुद्धयोः ।। भिक्षा सेवाप्रार्थनयो तौ भिक्षितवस्तुनि ॥५५४।। माषो माने धान्यभेदे मूर्खे त्वग्दोषभिद्यपि ।
मिषं ब्याजे स्पर्धने च मेषो राश्यन्तरे हुडौ ॥५५५।। बुधैः । नृत्ये यथा-प्रेक्षा क्षणे वर्तते । प्रैषः प्रेषणपीडने । प्रेषणं प्रेषः। “प्रस्य प्रेष्य" १।२।१४। इति एत्वम् । प्रेषणे यथाप्रैषप्रौढा इह प्रैष्याः । प्रौहप्रौढिं न कुर्वते । पीडनं मर्दनम् । क्लेशोन्मानयोरपि ॥५५३।। पौषो मासप्रभेदे स्यात् । पौषी पौर्णमासी अस्य पौषः । “साऽस्य पौर्णमासी" ६।२।९८। इति अण् । यथा-यदुद्भक्तं पौषमाघयोः । पौषं तु महयुद्धयोः । पुष्ये भवं पौषम् । “भर्तुसन्ध्यादेरणि" ६।३।८९। तिष्यपुष्ययो• र्भाणि । २।४।९। इति य लुक् । मह उत्सवः। युद्धं सङ्ग्रामः। भिक्षा सेवाप्रार्थनयोम तौ भिक्षितवस्तुनि । भिक्षणं भिक्ष्यते वा भिक्षा । "क्तेट" ५।३।१०६। इति अः । सेवायां यथा-भिक्षामाचरतः क्षयं परिगतः सर्वो गुणानां गणः । प्रार्थनायां यथाभिक्षा सत्कुभिरेव सम्प्रति वयं वृत्ति समीहामहे । भृतौ वेतने यथा-ऋत्विग्भ्यो न हि निर्वेदे भिक्षा देया कदाचन । नान्तबैद्यनियुक्तेभ्यो यथा-श्राद्धं त्वया चिता। अत्र हि प्रार्थना नास्ति । भिक्षितवस्तुनि यथा-भिक्षाभोजी तद्गृहे रुक्षगात्रः। ॥५५४।। माषो माने धान्यभेदे मूर्खे : त्वग्दोषभिद्यपि । मीयतेऽनेन माषः। “वृ कृ त मीङ् माभ्यः षः" (उ० ५४०) इति षः। : माने धान्यभेदे च पुंक्लीबः । माने यथा-माषो दशार्द्धगुजः । .: धान्यभेदे यथा - तिलैीहियवैरिद्भिर्मूलफलेन वा। मूर्यो
बालिशः । तत्र वाच्यलिङ्गः । त्वग्दोषभिदि यथा-माषकल्माष
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३१६)
अनेकार्थसंग्रह सटीकः
मोक्षो निःश्रेयसे वृक्षविशेषे मोचने मृतौ ॥ यक्षः श्रीदे गुह्यके च रक्षा रक्षणभस्मनोः ॥५५६।। • रूक्षोऽस्निग्धपरुषयोर्लक्षं व्यजशरव्ययोः ॥
संख्यायामपि वर्षस्तु समाद्विपांशवृष्टिषु ॥५५७।। विग्रहः। मिषं व्याजे स्पर्धने च । मिषत्यनेन मिषम् । स्थादित्वात्कः। व्याजे यथा-हारान्तःस्थितपद्मरागमिषतः फालं दधौ शुद्धये । स्पर्द्धनं संघर्षः । मेषो राश्यन्तरे हुडौ। मिषति मेष: । लिहाद्यच् । मीयते वा । "व क त मीङ्” (उ० ५४०) इति षः। हुडौ पुंक्लीबः। राश्यन्तरे यथा-मेषोद्वृषमुपारूढाः । हुडौं यथा-यदपसरति मेषः कारणं तत्प्रहर्तुम् ॥५५५॥ मोक्षो निःश्रेयसे वृक्षविशेषे मोचने मृतौ । मोक्षणं मोक्ष्यते वा मोक्षः । मुञ्चति वा। "मा वा वद्यमि" (उ० ५६४) इति सः । निःश्रेयसे यथा-उपेयुषो मोक्षपथं मनस्विनः । वृक्षविशेषो मुष्ककनामा तरुः। मोचने यथा-स कारयामास वधूं पुरोधास्तस्मिन्समिद्धाचिषि लाजमोक्षम् । मृतौ यथा-मोक्षं गतोऽश्वः सहसव कक्षे । यक्षः श्रीदे गुह्यके च । इज्यते यक्षः। मा वा वदि (५६४) इति सः। श्रीदे यथा-अथ वैश्रवणीयेऽत्र बलिं यक्षाय कल्पयेत् । गुह्यके यथायक्षश्चके जनकतनया इनानपुण्योदकेषु । रक्षा रक्षणभस्मनोः । रक्षणं रक्ष्यतेऽनया वा रक्षा। रक्षणे यथा-रक्षातोर्नवशशिभृता वासवीनां चमूनाम् । भस्मनि यथा-होमाग्नि रक्षातिलक चकार ॥५५६॥ रूक्षोऽस्निग्धपरुषयोः । रूक्षयति रूक्षः । गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः। अस्निग्धो नीरसः। प्रेमवजितो वा। नीरसे यथा-भिक्षुभिर्लक्षितं क्षेत्रं रूक्षभैक्षबुभुक्षुभिः । प्रेमवर्जितपरुषयोर्यथा-इत्युक्तवन्तं जनकात्मजायां निता
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्ड:
(३१७)
vvvvvvvvvvvv
वर्षवरेऽपि वर्षा तु प्रावृष्यथ विषं जले ॥
क्ष्वेडे विषा त्वतिविषा वृषो गव्याखुधर्मयोः ॥५५८।। न्तरूक्षाभिनिवेशमीशम् । लक्षं ब्याजशरव्योः । संख्यायामपि । लक्ष्येतऽनेन लक्षम् । व्याजे पुंक्लीबः। शरव्ये क्लीबः। संख्यायां स्त्री क्लीबः । व्याजे यथा-सा यूनि तस्मिन्नभिलाषबन्धं शशाक शालीनतया न वक्तुम् । रोमाञ्चलक्षेण स गात्रयष्टिं भित्वा निरक्रामदरालकेश्याः । शरव्यं वेध्यम् । संख्या दशसहस्रीलक्षणा । तयोर्यथा-लब्धलक्षा विपक्षेषु विलक्षास्त्वयि मार्गणाः । वर्षस्तु समा द्वीपांशवृष्टिषु । वर्षवरेऽपि । वृष्यते वर्षति वर्षणं वा वर्षः। वृणोति वा । "वृ कत" (उ० ५४०) इति षः वर्षवरे पुंसि । शेषेषु पुंक्लीबः। समायां वत्सरे यथा-जीवेद्वर्षशत्रं कोऽत्र यः फलान्यस्य पश्यति । द्वीपांशे यथा-एतदूढगुरुभारभारतं वर्षमद्य मम वर्तते वशे । वृष्टी यथा-रसन्नरोदीद्मृशमम्बुन्तु वर्ष व्याजेन यस्याबहिरम्बुवाहः ।।५५७॥ वर्षवरः षष्ठः। तत्र वर्षशब्दो भीमसेनो भीमवत् । वर्षा तु प्रावृषि वर्षन्ति मेघा आस्विति वर्षाः । स्त्रियां भूम्नि च। यथा-पङ्कभाजोऽपि हर्षाय वर्षाः । सस्याभिलाषिणाम। अथ विषं जले। क्ष्वेडे। वेवेष्टि विषं पुंक्लीबः । द्वयोर्यथा-मरणं च जलदभुजगजं प्रसह्य कुरुते विषं वियोगिनीनाम्। विषा त्वतिविषा अतिविषा ओषधिः। वृषो गव्यारवुधर्मयोः । पुंराशिभेदयोः शृङ्ग्यां वासके शुक्रलेऽपि च । श्रेष्ठे स्यादुत्तरस्थश्च । वर्षति वृषः । गवि यथा-असंपदस्तस्य वृषेण गच्छतः । आखो मूषिके यथा-निर्जन्तौ वृषदंश एष कुरुते मूकः स्थितोऽप्यत्र किम् । धर्मे राशिभेदे च यथादिवसपतेरपि दिवसाः प्रयान्ति वृद्धि वृष चरतः ॥५५८।।
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३१८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
vvvvvvvv
पुराशिभेदयोः शृङ्ग्यां वासके शुक्रलेऽपि च ॥ श्रेष्ठ स्यादुत्तरस्थश्च वृषो तु: प्रतिविष्टरे ॥५५९।। वृषा पुनः कपिकच्छ्वां शुषिः शुषिरशोषयोः ।
शेषोऽनन्ते वधे सीरिण्युपयुक्ततरेऽपि च ॥५६०॥ पुंभेदे यथा-शशो वृषोऽश्व इति लिङ्गतो नायकभेदाः । शृङ्गी
ओषधिः वासक आटरूषकः शुक्रल: शुक्राधिकः । तत्र · यथात्यागी वृषः सुभग इत्यपि लब्धशब्दः । उत्तरस्थ इति उत्तरपदस्थः वृषशब्दः । श्रेष्ठे यथा-कविवृषनिषेव्यो विजयते । दानवेऽपि यथा-कृतगोपवधूरतेनतो वृषमुने नरकेऽपि सम्प्रति । प्रतिपत्तिरधः कृतैनसो जनताभिस्तव साधु वर्ण्यते । वृषी तु व्रतिविष्टरे । बुवन्तः सीदन्त्यस्यां वृषी। पृषोदरादित्वात् ।
यथा-वृषीष्वेवोच्च गदैः स्थितम् ॥५५९॥ वृषा पुनः कपि- कच्छ्वाम् । कपिकच्छूलताभेदः। शुषिः शुषिरशोषयोः । शुष्यति , शोषणम् शुषिः । “नाम्युपान्त्य" : ५।१।५४॥ इति किदिः ।
स्त्रियाम । शुशिरे छिद्रे यथा-वंशादिकं तु शुषिरम् अत्र हि शुषिछिद्रं विद्यतेऽस्येति मध्वादित्वाद् रः । · शोषे यथावि(वे)शंतः शुषिशोकार्ताः सूकराः शश्वसुर्घनम् । अवग्रहदहत्सस्यामहान्त इव कर्षकाः । वलेपि मंखः । यथा-भ्रश्यच्छुशिनिरुत्साहमयासीत् तत्र तलम् । शेषोऽनन्ते वधे सीरिण्युपयुक्ततरेऽपि च । शिनष्टि शिष्यते वा शेषः । शिष् हिंसायामित्यस्य वो भावे । लिष्यति : वा। "श्लिषेः शे च" (उ० ५४३) इति षः । उपयुक्तेतरे पुंक्लीबः । अनन्ते नागराजे यथा-व्यादिश्यते भूधरतामवेक्ष्य कृष्णेनदेहोद्वहनाय शेषः । वधे यथा- न मेषशेषः शिवतातिशेषः। सीरिणि बलभद्रे
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्डः __ (३१९) शेषा निर्माल्यदाने स्याच्छोषः शोषणयक्ष्मणोः । *अर्चिर्मयूखशिखयोरदोऽत्र च परत्र च ॥५६१॥ आगः स्यादेनोवदघे मन्तावाशीहितैषणे ।
उरगस्य च दंष्ट्रायामुषः संध्याप्रभातयोः ॥५६२॥ यथा-निशम्य ताः शेषगवीरभिधातुमधोक्षजः। उपयुक्ततरे यथामन्दाकिन्याः पयः शेषं दिग्वारण दिग्धारिण)मदाविलम् ।।५६०॥ शेषा निर्माल्यदाने स्यात् । यथा-तथेति शेषामिव भर्तुराज्ञामादाय मुद्धर्ना मदनः प्रतस्थे । शोषः शोषणयक्ष्मणोः । शोषण शुष्यत्यनेन वा शोषः। शोषणे यथा-शफरी ह्रदशोषविहला प्रथमा वृष्टिरिवान्वकम्पत । यक्ष्मणि क्षयरोगे यथा-अत्यका सुरतश्लेषः शोषदोषाय कामिनाम् । अथ सान्ताः। अचिर्मयूखशिखयोः। अर्च्यतेऽनयाचिः। "रुचि" (उ० ९८९) इति इस् । स्त्रीक्लीबः। मयूखे यथा-प्रशमादर्चिषामेतदनुदगीर्णसुरा युधम् । शिखा ज्वाला तत्र यथा – शृणु येन स कर्मणा गतः शलभत्वं हर लोचनार्चिषाम् । अदोऽत्र च परत्र च। . अद्यते दृशा मनसा च तदित्यदः । “अदेरन्ध च वा” (उ० ९६३) इति अस् । वाच्यलिङ्गः। अत्र एतदर्थे यथा-चपलाजनं प्रति न चोद्यमदः परत्र । परस्मिन् विप्रकृष्टेऽर्थे यथा-इदमपचितं ध्वान्तं दूराददः प्रविजृम्भते सपदि कनकक्षोदव्यूहप्रवाहनिभं नभः । अत्रेदमिति सन्निकृष्टं ध्वान्तं परामृश्य तदपेक्षया विप्रकृष्ट नभसि वर्तते । आमुष्मिकार्थसंसिद्ध्यै बद्धकक्षा हि साधवः । इत्यादौ सन्निकृष्टेह लोकापेक्षया विप्रकृष्टे परलोकेऽपि परत्र द्वारेण वर्तते। अनुपदेशेऽपि । तथा च-अनुग्रहानुपदेशेऽन्तरदः ३ ।५ । इत्युक्तम् ।।५६१॥ आगः स्यादेनोवदवे मन्तौ ।
- स्कन्धे विभागे स्यादसिः खड्गे नदीभिदि । अर्चि।
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३२०) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः wwwwwwwwwwwwwwwwwww wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
उरो वक्षसि मुख्ये स्यादोजो दीप्तिप्रकाशयोः । अवष्टम्भे बले धातुतेजस्यौकस्तु समनि ॥५६३॥
अगत्यनेन आगः। वस्त्यगिभ्यां णित् (उ० ९७०) इत्यस् । एति एनः। अर्तीणभ्यां नस् (उ० ९७९) एनोवदिति आगः शब्द: एनः शब्दश्चेत्यर्थः । द्वावपि क्लीबे। अचे पापे यथाअभ्यर्णमागस्कृतमस्पृशद्भिः । अगायाह्नामिनोसोव्यपनयतुतरामेनसामासनानि । मन्तौ अपराधे यथा-निशान्तनारीपरिधानधूननस्फुटागसाप्यूरुषलोलचक्षुषः। एनांसि मिथ्येव निवेद्य नीतः । स वैमनस्यपि शुनैः प्रभुः। आशीहितैषणे। उरगस्य च दंष्ट्रायाम् । आशासनमाशीः । आशंसति हिनस्ति वा । पृषोदरादित्वात् । स्त्रियाम् । हितैषणे हिताशंसायां यथा-अमोघाः प्रतिगृह्णन्तावानुपदमाशिषः। उरगदंष्ट्रायां यथा-आशीस्तालुगता दंष्ट्रा यया विद्धो न जीवति। आशीविष इत्यत्र पृषोदरादित्वात् सलोपः। आशिशब्दाद्याम् । आशीति ईकारान्त इत्यन्ये । उषः संध्याप्रभातयोः। उषति उषः। "मिथि रज्युषि" (उ० ९७१) इति किदस् । संध्यायां स्त्रीक्लीबः । प्रभाते क्लीबः संध्यायां यथा-उषसि यासि न कान्तगृहं यदि । प्रभाते यथाउपसि सर इव प्रफुल्लपद्मम् ॥५६२।। उरो वक्षसि मुख्ये स्यात् । अर्यते उरः । "अर्तेरुराशौ च" (उ० ९६७) इत्यस् । क्लीबे वक्षसि यथा-उरसि निहितस्तारो हारः कृता जघने घने । मुख्य प्रधाने यथा-तान् सर्वान् वरिवस्यति त्रिभुवने मोरसान्येव ते। अत्र हि मानामुरांसि मोरसानि । "उरसोऽग्रे" ७ । ३ । ११४ । इति समासान्तः। ओजो दीप्तिप्रकाशयोः। अवष्टम्भे वले धातुतेजसि । ओषति ओजः। "उषेर्ज च"
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
. द्वितीयः काण्डः
(३२१)
ओकास्त्वाश्रयमात्रे स्यात्कंसस्तैजसमानयोः । पानपात्रे दैत्यभेदे कासूः शक्त्यायुधे रुजि ॥५६४।। बुद्धौ विकलवाचि स्यात्गुत्सः स्तम्बगुलुञ्छयोः । हारभेदे ग्रन्थिपणे गोसो बोलविभातयोः ॥५६॥ .
(उ० ९५९) इत्यस् । पञ्चस्वर्थेषु क्लीबे दीप्तौ कान्तौ यथा-रूपं तदोजस्वितदेववीर्यम् । प्रकाश आलोकः । तत्र बले च यथाअधितिष्ठति विश्वमोजसा स विवस्वानिव मेदिनीपतिः । अवष्टम्भे यथा-रूद्रौजसा तु प्रहृतं त्वयास्याम् । धातूनां रसादीनां तेजस्तत्र यथा-रोगार्ता हि निरोजसः। ओकस्तु सद्मनि । उच्यत्योकः । "उच्यञ्चेः कच" (उ० ९६५) इति अस् । क्लीबे यथा-तपस्विनः स्थाणुवनौकसस्तामाकालिकों वीक्ष्य मधुप्रवृत्तिम् ॥५६३॥ ओकास्त्वाश्रयमात्रे स्यात् । आश्रयमात्रे वर्तमान ओकः शब्दः पुंक्लीबः। तत्र यथा-निवेशयामासिथ हेलयोद्धृतं फणाभृतां छादनमेकमोकसः। कंसस्तैजसमानयोः । पानपात्रे दैत्यभेदे । काम्यते कामयते वा कंसः । “मावा वदि" (उ० ५६४) इति सः। दैत्यभेदे पुंसि । अन्यत्र पुंक्लीबः । तैजसं कांस्यधातुः । तत्र यथा-कसेषु हंसः परमो न भुङ्क्ते । मानं हिरण्यमानविशेषः । पानपात्रे यथा-पीयूषकंसस्त्रिदिवोकसां शशी। दैत्यभेदे यथा-करोति कंसादिमहीभृतां वधाज्जनोमृगाणामिव यत्तव स्तवम् । कासूः शक्त्यायुधे रुजि । बुद्धौ विकलवाचि स्यात् । कसति कासूः। “कसिपद्यादिभ्यो णित्" (उ० ८३५) इति ऊः । चतुर्षु अर्थेषु । विकलवाचि वाच्यलिङ्गः। अन्यत्र स्त्रियाम् । शक्तिनाम्नि आयुधे यथा-कासूभिरेवाशु रिपून्निराशुः । रुक् रोगभेदः ॥५६४।। बुद्धौ यथा-कासः कस्यापि
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३२२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
चास इक्षुपक्षिभेदो'छन्दः पद्येच्छयोः श्रुतौ । ज्यायान् वृद्धे प्रशस्ये च ज्योतिर्वह्निदिनेशयोः ॥५६६।।
कीदृशी। विकलवाक् वाग्विकल: । विकलावागित्यन्ये । गुत्सः स्तम्बगुलुञ्छयोः। हारभेदे ग्रन्थिपणे । गुध्यते गुत्सः । “गुधि गृधेस्त च” (उ० ५६८) इति कित् सः । चतुर्षु अर्थेषु । स्तम्बे गुलुञ्छे च यथा-वत्सो जिघत्सति बलादपि शालिगुत्सम् । हारभेदो द्वात्रिंचल्लताहारः। ग्रन्थिपणं सुगन्धितृणविशेषः । गोसो बोलविभातयोः। गांस्यति गोसः। बोलो गन्धरसः । विभाते यथा-गोसेनासेविता विद्या न भुक्तं मध्यवासरे ॥५६५।। चास इक्षुपक्षिभेदोः। चष् हिंसायाम् । चष्यते चासः । घञि पृषोदरादित्वात् सत्वम् । द्वयोर्यथा - दृष्टश्चासः शुभावासः । छन्दः पद्येच्छयोः श्रुतौं। छादयति छन्दः । “छदि वहिभ्यां छन्दोधौ च" (उ० ९५४) इत्यस् । क्लीबे। पद्यं गायत्र्यादि बन्धः । तत्र यथा-इहच्छन्दो मात्रश्रुतिरचितदुःशिक्षितधियः । इच्छायां यथा-मूर्ख छन्दोऽनुवृत्या च । इच्छायामकारान्तोऽपि । श्रुतौ वेदे यथा - छान्दसाश्चर्चयन्ति यत् । ज्यायान् वृद्ध प्रशस्ये च। अतिशयेन वृद्धः प्रशस्यो वा ज्यायान् । "गुणाङ्गाद्" ७ । ३।९। इति ईयसौ ज्यायानिति साधुः । वाच्यलिङ्गः। वृद्धे यथा-ज्यायान् दाशरथिर्बभञ्ज रहितज्यायासमैशं धनुः। प्रशस्ये यथा-ज्यायांसमनयोविद्याद्यस्य स्याच्छ्रोत्रियः पिता। ज्योतिर्वह्निदिनेशयोः । प्रकाशे दृशि नक्षत्रे । द्योतते ज्योतिः। “धुतेरादेश्च जः” (उ० ९९१) इति इस् । पञ्चस्वर्थेषु क्लीबे। गौडस्तु भद्योतदृष्टिषु क्लीबे भास्करवह्नयोर्नेत्याह । वह्नौं यथा-धूमज्योतिः सलिलमरुतां सन्निपातः क्व मेघः। दिनेशे
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितोयः काण्डः
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
प्रकाशे दृशि नक्षत्रे तपः कृच्छादिकर्मणि । धर्मे लोकप्रभेदे च तपाः शिशिरमाघयोः ॥५६७॥ तमो राहौ गुणे पापे ध्वान्ते तरो जवे बले । त्रासो भये मणिदोषे तेजस्त्वितसोर्बले ॥५६८॥
यथा-ज्योति?तितविष्टपं विजयते राजीव संजीवकम् ।।५६६।। प्रकाशस्तेजः। तत्र यथा-कोकप्रीतिचकोरपारणपटुज्योतिष्मती लोचने । दृगत्र कनीनिका मध्यम् यन्मयः। तारानेत्र त्रिभागः स्याज्ज्योतिस्तत्यं च मांशकम् । नक्षत्रे यथा-ज्योतिषां प्रतिबिम्बानि प्राप्नुवन्त्युपहारताम् । तपः कृच्छ्रादि कर्मणि। धर्मे लोकप्रभेदे च। तप्यते तपः । “अस्' (उ० ९५२) इति अस । क्लीबे । कृच्छ्रे सान्तपनम् आदिशब्दात् चांद्रायणादिव्रतम् । तत्र यथा - तपः क्व वत्से क्व च तावकं वपुः । धर्मे यथा-विनाप्यस्मदलंभूष्णरिज्यायै तपसः सुतः । लोकप्रभेदो जनो लोकाद् द्वितीयः। तपाः शिशिरमाघयोः। शिशिरे पुंसि । माघे पुंक्लीबः। शिशिरे यथा-ग्रीष्मे पञ्चाग्नितपसा तपस्यम्भोऽन्तरश्रिता। त्वया सायुज्यमाप्येत पार्वत्यत्र निदर्शनम् । माघे यथा - महतामपि चेतांसि लोभो मोहश्च नाशयेत् । तपास्तपस्यश्च यथा-सरसां कमलान्यहो ।।५६७।। तमो राहौ गुणे पापे ध्वान्ते । ताम्यन्ति अनेन तमः। "अस्” (उ० ९५२) इति अस् । राहौ पुंक्लीबः। अन्यत्र क्लीबे। राहौ यथा-जनसे तमसेवेन्दुः । गुणे यथा-रजोजुषे जन्मनि सत्ववृद्धये स्थितौ प्रजानां प्रलये तमःस्पृशे । पापे यथा--कनकयूपसमुच्छ्रयशोभिनो वितमसा तमसा सरयूतटाः। ध्वान्ते यथा-क्षपातमस्काण्डमलीमसं नभः। शोकेऽपि मंखः। यथा-अथान्धकारमाशानां शशामा
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३२४)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
नवनीते प्रभावेऽग्नौ दासो धीवरभृत्ययोः ।
वृषले दानपात्रे च दासी झिण्टयपि चेद्यपि ॥५६९॥ श्यानसन्तति । न तु खण्डेन्दुचूडस्य प्रियाविरहजं तमः । तरो जवे बले । तरत्यनेन तर। “अस्” (उ० ९५२) इति अस् । क्लीबे द्वयोर्यथा-कैलासनाथं तरसा जिगीषुः । त्रासो भये मणिदोषे । त्रसनं त्रस्यत्यस्माद्वा त्रासः। भये यथाचक्षुर्यदीयमपहत्य जनस्य चेतस्त्रासादिव श्रवणकन्दरदुर्गमेति । मणिदोषे यथा-अत्रासामणयो धार्याः । तेजस्त्विट्रेतसोर्बले । नवनीते प्रभावेऽग्नौ । तेजयति तेजः । “अस्' (उ० ९५२) इति अस् । क्लीबे । त्विषि दीप्तौ यथा-तत्तेजः प्रथमोद्भवं भ्रमकरं शौरं चिरं पातु वः। रेतसि शुक्रे यथा-अत्यादित्यं हुतवहमुखे संभृतं तद्वितेजः। बले यथा-तेजसां हिन वयः समीक्ष्यते ॥५६८॥ नवनीते यथा-धेनुः स्तोकपयस्काऽपि सतेजस्का प्रशस्यते । प्रभावे प्रतापे यथा-इतस्ततो रूढतृणाङ्करेषु तेजो विषह्यं रिपुमन्दिरेषु । अग्नौ यथा-तेजसः सपदि राशिरुच्छ्रितः प्रादुरास किल वाहिनीमुखे । असहनत्वेऽपि मंखः । यद्भरतःअधिक्षेपापमानादेः प्रयुक्तस्य परेण यत् । प्राणात्ययेऽप्यसहनं बत्तेजः समुदाहृतम्। तत्र यथा-तेजः क्षमावानैकान्तः कालज्ञस्य महीपतेः। दासो धीवरभृत्ययोः। वृषले दानपात्रे च । दास्यतेऽस्मै दासः । धीवरे यथा-अपिपोतकृतावासैसैराशा विजज्ञिरे । भृत्ये यथा-अद्यप्रभृत्यनवताङ्गि तवास्मि दासः । वृषले शूद्रे यथा-कि रे दास तपस्यसि । दानपात्रे यथा - ददौ दासाय वासांसि नृवर्यः सूर्यपर्वणि । दासी झिण्ट्यपि चेद्यपि (चेट्यपि) गौरादित्वाद्डी: । झिण्टी वृक्षभेदः। चेद्यां यथा-निःशेषागार
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
wwwmmmmmmmmmmma धनुः शरासने राशौ पियालद्रौ धनुर्धरे । नभो व्योम्नि नभा घ्राणे विसतन्तौ पतद्ग्रहे ॥५७०॥ प्रावृषि श्रावणे नासा घोणा द्वारोज़दारुणोः ।
पयः क्षीरे च नीरे च प्रसूरश्वा जनन्यपि ॥५७१।। कर्मश्रमशिथिलतनुः कुम्भदासी तथाऽत्र ॥५६९।। धनुः शरासने राशौ पियालद्रौ धनुर्धरे । धनति धनुः। "रुद्यत्ति” (उ० ९९७) इति उस् । शरासने पुंक्लीबः । अन्यत्र पुंसि । शरासने राशौ च यथा-धनुस्त्यागं करोत्यस्मिन्नर्कवक्तासरोत्सवे । पियालद्रुः राजादनः। धनुर्धरे यथा-धनुर्धनुष्पाणिरयं दुरापः । नभो व्योम्नि। नभ्यति नभः। “अस्” (उ० ९५२) इति अस् । क्लीबे यथा-ऋते रवेः क्षालयितुं क्षमेत कः। क्षपातमस्काण्डमलीमसं नभः । नभा घ्राणे विसतन्तौ पतद्ग्रहे। प्रावृषि श्रावणे । पञ्चस्वर्थेषु पुंसि । घ्राणं नासिका । विसतन्तुमृणालसूत्रम् । पतद्ग्रहः पालम् ।।५७०।। प्रावृषि यथा-प्रत्यासन्ने नभसि दयिता जीविता लम्बनार्थी (थ)। श्रावणे यथा-अहह पान्थ न जीवति ते प्रिया। नभसि मासि न यासि गृहं यदि । नासा घोणा द्वारोर्द्धदारुणोः। णासृड् शब्दे नासते नासा । घोणा नासिका तत्र यथा-नासा विरोकपवनोल्ललितं तनीयो रोमाञ्चतामिव रजः पृथिव्याः। द्वारशाखाया ऊर्ध्व उपरि दारु द्वारोव॑दारु । स्तम्भादीनामुपरिस्थं दारु इत्यन्ये । तत्र यथानासा निवेशित सिता सित रक्त पीतबिम्बा विशन्ति वसतीविहितातिथेयाः । पयः क्षीरे च नीरे च। पीयते पयः । पाहाभ्यां पयह्यौ च (उ० ९५३) इति अस् । क्लीबे । द्वयोर्यथा-यो हेमकुम्भस्तननिःसृतानां स्कन्दस्य मातुः पयसां
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
(३२६) अनेकार्थसंग्रह सटीक:
wwwwww wwwwwww बहिः कुशेऽग्नौ भासस्तु भासि गृद्धशकुन्तयोः । महस्तेजस्युत्सवे च मिसिर्मास्यजमोदयोः ॥५७२।। शतपुष्पामधुर्योश्च मृत्सा वासी सुमृत्तिका । रसः स्वादे जले वीर्य शृङ्गारादौ विषे द्रवे ॥५७३॥
रसज्ञः । प्रसूरश्वा जनन्यपि । प्रसूते प्रसूः । स्त्रियाम्। अश्वेति सगर्भा वडवा तस्यां यथा-न प्रसूहिनी या स्यात् । जनन्यां यथा-भिन्नप्रसूषु पुत्रेषु तथैकपितृकेषु च ।।५७१।। बहिः कुशेऽग्नौ । बृंहति बहिः । वंहि वृहेर्नलुक् च (उ० ९९०) इति इस् । कुशे पुंक्लीबः । अग्नौ पुंसि । कुशे दर्भे यथा-नियमविधिजलानां बहिषां चोपनेत्री। अग्नौ यथा-बहिर्मुखास्तहि लिहन्तु हव्यम् । अत्र हि बहिरग्निर्मुखं येषां ते बहिर्मुखा देवाः। भासस्तु भासि गृद्मशकुन्तयोः । भासते भासः । भासि दीप्तौ यथा-भासै
सितदिग्मुखोऽयमुदितो देवः स्वयं भास्करः। गृध्रो दूरदृक् । शकुन्तः पक्षिभेदः। महस्तेजस्युत्सवे च। मह्यते महः । "अस्" (उ० ९५२) इति अस्। क्लीबे। तेजसि यथाअस्मिश्चन्द्रमसि प्रसन्नमहसि । उत्सवे यथा-सुसितवसनालं. कारायां कदाचन कौमुदी महसि सुदृशि स्वैरं यान्त्यागतोऽस्तमभूद्विधुः । मिसिर्मास्यजमोदयोः। शतपुष्पामधुर्योश्च । मिश मशरोषे च । मिश्यते मिसिः। “नाम्युपान्त्य" (उ० ६०९) इति किदिः। पृषोदरादित्वाद् दन्त्यः सकारः। स्त्रियाम् । चतस्रोऽप्योषधयः ॥५७२॥ मृत्सा वासो सुसृत्तिका। मृदंस्यति मृत्सा प्रशस्तामृदेव वा । “सस्नौ प्रशस्ते" ७।२।१७२ इति स्वार्थे सः । वासी तक्षोपकरणम् । सुमृत्तिकायां यथा-निःशल्ये संस्कृते तत्र
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
(३२७)
NNNNN
चोले रागे देहधातौ तिक्तादौ पारदेऽपि च । रसा तु रसनापाठासल्लकीक्षितिकङ्गषु ।।५७४॥ रहो गुह्य रते तत्वे रजो रेणुपरागयोः ।
स्त्रीपुष्पे गुणभेदे च रासः क्रीडासु गोदुहाम् ॥५७५॥ मृत्सारचितवेदिकः। रसः स्वादे जले वीर्ये शङ्गारादौ विषे द्रवे । चोले रागे देहधातौ तिक्तादौ पारदेऽपि च । रसनं रस्यते वा रसः । एकादशस्वर्थेषु । वीर्ये शृङ्गारादौ विषे रागे तिक्तादौ च पुंक्लीबः । शेषेषु पुंसि । स्वादे यथा-स्कन्दस्य मातुः पयसां रसज्ञः। जले यथा-सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रविः। वीर्ये यथा-यथौषधिरसाः सर्वे मधुन्याहितशक्तयः । शृङ्गारादौ यथा-इत्थं सर्वरसात्मकः पशुपतिर्भूयात्सतां भूतये । विषे यथा - तीक्ष्णरसदान् भिक्षुकाञ्च रिपौ प्रयुजीत। द्रवे यथा-चातुर्जातकसंस्कृतोऽनुशनकैरिक्षो रसः पीयताम् ।।५७३।। चोलो गन्धरसस्तत्र सत्यभामायां भामाशब्दवदेकदेशेन रसशब्दः। रागोऽनुरक्तिस्तत्र यथा - रसेन शय्यां स्वयमभ्युपागता कथा जनस्याभिनवा वधूरिव । देहधातौ यथा-रसासृक्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्राणि धातवः । तिक्तादयस्तिक्तस्वादुम्ललवणोष्णकषायाः। तत्र यथा-षट्रसाः किल वैद्येषु भरतेऽष्टौ नवापि वा । पारदे यथा-रसोपविद्धा इव लोहधातवः। चर्वणेऽपि मंखः । यथा-आनन्दसान्द्रो रसः । रसा तु रसनापाठासल्लकीक्षितिकङ्गषु । पञ्चस्वर्थेषु स्त्रियाम् । रसना जिह्वा तत्र यथा-रसया रसयन्त्वमी। पाठा ओषधिभेदः सल्लकी वृक्षभेदः। क्षितौ पृथिव्यां यथा - फणावतस्त्रासयितुं रसाया मूलं विवक्षन्निव पन्नगारिः । कङ्गर्धान्यभेदः ॥५७४॥ रहो गुह्ये रते तत्वे । रहति
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३२८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
भाषा शृङ्खलके वत्सा उरस्तुग्वर्षतर्णकाः। वयस्तारुण्यबाल्यादौ खगे वर्चस्तु तेजसि ॥५७६।।
रहः। अस् क्लीबे । गुह्यमत्रैकान्तम् । तत्र यथा-रहो नास्ति क्षणो नास्ति नास्ति प्रार्थयिता नरः। रते यथा-एवमालि निगृहीत साध्वसं शंकरो रहसि सेव्यतामिति । तत्त्वे यथा-को वा शंसति शिष्येभ्यः स्वगुरोविरहे रहः। अयमव्ययमपि । रजो रेणुपरागयोः। स्त्रीपुष्पे गुणभेदे च । रञ्जति रजः। "मिथिरञ्ज्युषि" (उ० ९७१) इति किदस् । क्लीबे। रेणौ यथा-रजोभिः स्यन्दनोद्धृतरस्पृष्टालकवेष्टनौ । परागः पुष्परेणुस्तत्र यथा-भूरेणुदिग्वान् नवपारिजातमालारजोवासितबाहुमध्याः । स्त्रीपुष्पे यथा-अङ्गना इव रजस्वला दिशो नो बभूवुरवलोकनक्षमाः। गुणभेदे यथा-रजो जुषे जन्मनि । रज इत्यकारान्तोऽपि । रासः क्रीडासु गोदुहाम् । भाषाशृङ्खलके। रासृड् शब्दे रासनं रासः । गोदुहां गोपालानां क्रीडा। यदाह-अनेकनर्तकीयोज्यं चित्रतालतयान्वितम्। आचतुः षष्ठि युगलाद्रासकं मसृणोद्वते । तत्र यथागोपीरासकवासितैकहृदयो गोष्ठे हरिः क्रीडति ॥५७५।। भाषाणां मागध्यादीनामेकान्तरितो न्यासः शृङ्खला कारत्वाच्शृङ्खलकम् । वत्सा उरस्तुग्वर्षतर्णकाः। वदति उद्यते वा वत्सः । "मावावद्यमि" (उ० ५६४) इति सः । उरसि पुंक्लीबः । अन्यत्र पुंसि । उरसि यथा - श्रीवत्सः कच्छवासी स भवतु भवतां खेदविच्छेदहेतुः । अत्र हि श्रीवत्से वक्षसि यस्य स श्रीवत्सो हरिः । तुक् अपत्यम् । तत्र यथा-वत्सेन रामभद्रेण ममादेशं विधित्सता। तुगित्युपलक्षणम् । तेन लघुभ्रात्रादावपि । यथा-मद्दोर्दण्डभराक्रान्तं वत्सलक्ष्मण लक्षयः । वर्षे वत्सरे यथा--
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
AAAAAAv
द्वितीयः काण्डः ___ (३२९) गूथे रूपे वसुस्त्वग्नौ देवभेदे नृपे रूचि ॥
योक्त्रे शुष्के वसु स्वादौ रत्ने वृद्ध्यौषधे धने ॥५७७।। कालो हि वत्साद्यतिवाहनेन प्रश्रावितो दिव्यरसं प्रसूते । तर्णके यथा - यं सर्वशैलाः परिकल्प्य वत्सम वयस्तारुण्यबाल्यादौ खगे। वेत्ति वयः । “अस्” (उ० ९५२) इति अस्। क्लीबे। तारुण्ये यथा-गलितवयसामिक्ष्वाकूणामिदं हि कुलव्रतम् । बाल्यादौ यथा-आद्ये वयसि नाधीतं द्वितीये नाजितं धनम् । पक्षिणि यथा-रुतानि शृण्वन् वयसांगणोऽन्तेवासित्वमाप स्फुटमङ्गनानाम् । वर्चस्तु तेजसि । गूथे रूपे। वर्चते वर्चः। “अस्" (उ० ९५२) इत्यस् । तेजसि यथा-वर्चासि चर्चयतु सोऽचितपादपद्मः। ॥५७६।। गूथे यथा-रसासृग्मांसभेदोऽस्थिमज्जाशुक्रांत्रवर्चसाम् । रूपे यथा-यन्मदीयाः प्रजास्तत्र हेतुस्त्वद्ब्रह्मवर्चसाम् । वसुस्त्वग्नौ देवभेदे नृपे रुचि(रुचौ)। योक्त्रे शुष्के । वसन्त्यत्र वसुः। "भृ मृ त त्सरि" (उ० ७१६) इति उः। पुंसि । शुष्के पुंस्यजयः । क्लीबे गौडः । अग्नौ देवभेदे च यथावसूपमातस्य वसूनि मेदिनी। नृपे राजविशेषे यथा-असत्यवचनात् प्राप नरकं वसुभूपतिः। रुचि दीप्तौ यथा - निरकासयद्रविमपेतवसुं वियदालयादपरदिग्गणिका । योक्त्रे यथा-व्यवस्था हरितां कुर्वन् वसुभिर्विततैः शुभाम् । प्रातस्तूनोऽरुणो देवो भास्वान् पातु स सारथिः । शुष्कम् आस्पानम् । देवमात्रेऽपि मंखः । यथा-रक्षाहेतोर्नव शशिभृता वासवीनां चमूनाम् । अत्र हि वासवस्येमा इति ईयप्राप्तेरयं शब्दोऽनुचितः स्यादिति वसूनां देवानामिमा इति व्याख्येयम् । वसु स्वादौ रत्ने वृद्ध्यौषधे धने । स्वादौ वाच्यलिङ्गः। रत्नादिषु क्लीबे। स्वादु
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३३०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
वपुः शस्ताकृतौ देहे व्यासो मुनिप्रपञ्चयोः । वासो वेश्मन्यवस्थाने वासा स्यादाटरूषके ॥५७८।। विद्वान् ज्ञात्मविदोः प्राज्ञे वेधा धातृज्ञविष्णुषु ॥ .
शंसा वचसि वाञ्छायां शिरो मूर्द्ध प्रधानयोः ॥५७९॥ मधुरम् । रत्ने यथा-मन्दभाग्या न पश्यन्ति रत्नगर्भावसुन्धराम् । अत्र हि वसूनि रत्नानि धारयति वसुन्धरा । वृद्धिनाम औषधं वृद्धयौषधम् । धने यथा-भुजसमाहितदिग्वसुना कृताः। ॥५७७।। वपुः शस्ता कृतौ देहे । उप्यते वपुः "रुद्यर्ति" (उ० ९९७)पति उस् । क्लीबे। शस्ताकृतौ शुभे आकारे यथा-वपुरेव तवाचष्टे भगवन् वीतरागताम् । देहे यथा-बभूव तस्याश्चतुरश्रशोभि वपुर्विभक्तं नवयौवनेन । व्यासो मुनिप्रपञ्चयोः । व्यासयति व्यस्यते वा व्यासः। मुनौ यथा-व्यासः क्षमाभृतां श्रेष्ठो वन्द्यः स हिमवानिव । प्रपञ्चे यथाप्रौढिाससमासौ च वासो वेश्मन्यवस्थाने । वसन्त्यत्र वसनं वा वासः । वेश्मनि यथा-दृश्यते कतिपयैः किल वासस्तादृशमखिलमही नगरं तत् । अवस्थाने यथा-एको वासः पत्तने वा वने वा । रतगृहेऽपि मंखः । यथा-शून्यं वासगृहं विलोक्य शयनादुत्थाय किञ्चिच्चनैः । वासा स्यादाटरूषके । वाति वासा । "मावावदि" (उ० ५६४) इति सः । स्त्रियाम् । आटरूषक औषधविशेषः ॥५७८।। विद्वान् ज्ञात्मविदोः प्राज्ञे । वेत्ति विद्वान् । "वा वेत्तेः क्वसुः" ५।२।३२। इति क्वसुः । वाच्यलिङ्गः। जानाति ज्ञो ज्ञाता । तत्र यथा-महिम्नः पारन्ते परमविदुषः । आत्मविदि यथा-विद्वान् दारसखः परं परिणतो नीवारमुष्टिं पचः। प्राज्ञे यथा-विद्वान् सर्वत्र पूज्यते । वेधा धातृज्ञविष्णुषु ।
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
सेनाग्रभागे श्रेयस्तु मङ्गले धर्मशस्तयोः । सहो बले ज्योतिषि च सहा हेमन्तमासयोः ॥ ५८० ॥
( ३३१)
विधति वेधाः । " अस्" ( उ०९५२) इति अस् । पुंसि । धाता विधाता तत्र यथा - सत्यं सुन्दरि वेधस्त्रिजगतीसारं त्वमेकाकृतिः । ज्ञो विद्वान् तत्र यथा - वराया वाचो यः प्रथित इह वेधाः कविवृषा । विष्णो यथा - शैषशय्यासुखासीनं वेधसं ददृशुः सुराः । शंसा वचसि वाञ्छायाम् । शंसनं शंसा । " शंसि प्रत्ययात् " ५ । ३ । १०५ । इति अः । वचसि उक्तौ यथा - अनन्तशक्तेस्तव देव सा स्यादशक्तिजानाम सहस्रशंसा । वाञ्छायां यथा-शंसा सहस्रसङ्कीर्णे महेश मम मानसे । शिरो मूर्द्धप्रधानयोः । सेनाऽग्रभागे । शीर्यते शृणोति वा शिरः । " मिथि रञ्जि" ( उ० ९७१ ) इति किदस् । क्लीबे । मूर्द्धनि यथा - बभार दुःखेन भृशानतं शिरः । प्रधाने यथाकारस्कर शिरोभूतशूतः पूतदिगम्बरः ।। ५७९ ।। सेनाया अग्रभागोऽग्रप्रदेशविशेषः । तत्र यथा - आक्रम्याजेरग्निमस्कन्धमुच्चोरास्थायाथोवीतशङ्कं शिरश्च । हेला लोलावर्त्मगत्वातिमर्त्यं द्यामारोहन मानभाजः सुखेन । श्रेयस्तु मङ्गले धर्मशस्तयोः । अतिशयेन प्रशस्यं श्रेयः । 'गुणाङ्गात्' | ७|३|९| इति ईयसौ । प्रशस्य श्रः । ७।४।३४ । इति श्रादेशः । शस्ते प्रशस्ते वाच्यलिङ्गः । अन्यत्र क्लीबे । मङ्गले यथा - श्रेयांसि वो दिशतु वृत्तमृगेन्द्रजाय: । धर्मे पुण्ये यथा-कथाऽपि खलु पापानामलमश्रेयसे यतः । शस्ते यथा - मन्यसेऽरिवधः श्रेयान् प्रीतये नाकिनामिति । सहो बले ज्योतिषि च । सहते सहः । " अस्” ( उ० ९५२ ) इति अस् । क्लीबे । बले यथा - कस्ते सहांसि
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३३२)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
स्रोतः प्रवाहेन्द्रिययोहंसोऽर्के मत्सरे च्युते । खगाश्वयोगिमन्त्रादिभेदेषु परमात्मनि ॥५८१॥
सहते सह तेन तरस्विना। युक्तस्यैकेनेत्यादि । ज्योतिषि दीप्तौ यथा-कः सहेत रवेः सहः । सहा हेमन्तमासयोः। हेमन्ते ऋतौ मासे मार्गशीर्षे च यथा-न सहसा सहसाकृतवेपथुः ॥५८०।। स्रोत: प्रवाहेन्द्रिययोः। स्रवति स्रोतः । "चुरीभ्यां तस्" (उ० ९७८) इति तस् । क्लीबे । प्रवाहे यथा-संसर्यन्त्या सपदि भवतः स्रोतसिच्छायया सा स्यादस्थोपगतयमुनासङ्गमे नाभिरामा। इन्द्रिये इन्द्रियद्वारे यथा-स्रोतसो मलिनीभावाद् व्याधिदेहे प्रवर्तते । करिकरेऽपि मंखः । यथा-स्रोतोरन्ध्रध्वनितसुभगं दन्तिभिः पीयमानः। नदीमात्रेऽपि यथा-स्रोतोमा भुवि परिणतां रन्तिदेवस्य कीर्तिम् । हंसोऽर्के मत्सरे च्युते । खगाश्वयोगिमन्त्रादिभेदेषु परमात्मनि । निर्लोभनृपतौ प्राणवाते श्रेष्ठेऽग्रतः स्थितः । हन्ति हंसः। “मा वा वदि" (उ० ५६४) इति सः । एकादशस्वर्थेषु । अर्के यथा-हंसोदये हसति पङ्कजराजिरेषा । मत्सरो द्वेषः । तत्र यथा-मुनौ विहंसे सरसीव शुष्के। अच्युते विष्णौ यथा - लक्ष्मीसूनतटोत्तंसं हंसं कंसनिसूदनम्। खगाश्वयोगिमन्त्रादिभेदेष्विति भेदशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते । तत्र खगभेदे यथा-स्वनति सलीलं हंसः पुच्छायासेन वायसोऽप्युच्चैः । अश्वभेदे यथा-तं हंसमारुह्य स राजहंसः । योगिभेदे यथा-श्रेष्ठः परमहंसानां सप्तर्षीणामिवाङ्-ि गराः । मन्त्रभेदे यथा-विन्यस्येद्विधिना शिष्ये हंसं वंशसमुद्भवे । आदिशब्दाद् ध्यानादिग्रहः। परमात्मनि यथा-अहं स इति हंसो यं
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्डः
__ (३३३) wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
निर्लोभनृपतौ प्राणवाते श्रेष्ठेऽग्रतः स्थितः । हविः सर्पिषि होतव्ये हिंसा चौर्यादिके वधे ॥५८२।। अहिः स वृत्रे वप्रे स्यादीहोद्यमवाञ्छयोः । कुहूर्नष्टेन्दुदर्श स्यात्कुणिते कोकिलस्य च ॥५८३॥
भिन्नाभिन्नो विपश्चिताम् ॥५८१॥ निर्लोभनृपतौ यथा-सन्मानसवासरसः सततं पद्मकनिलयतामाप्तः । त्वं शुद्धपक्षपाती सत्यं क्षितिपाल हंसोऽसि । प्राणवाते यया-हंसश्चरति कायेऽस्मिन् पञ्चधा व्याप्य सर्वतः। अग्रतः स्थित उत्तरपदस्थितः । श्रेष्ठे यथा-कविहंससेव्यमानक्रमाम्बुजा जयति भारतीदेवी । हविः सपिषि होतव्ये । हूयते हविः । “रुचि" (उ० ९८९) इति इस् । क्लीबे । सपिषि यथा-हविषे दीर्घसत्रस्य सा चेदानीं प्रचेतसः । होतव्यमाने यथा-हविराजितं होतस्त्वया विधिवदग्निषु । हिंसा चौर्यादिके वधे । हिंसाहेतुत्वात् हिंसनं वा हिंसा । चौर्यं स्तेयम् आदिशब्दादसत्यादिपरिग्रहः। तत्र यथाहिंसा शून्यमयत्नलभ्यमशनम् । वधः प्राणव्यपरोपणम् । तत्र यथाहिंसया जायतेऽल्पायुः ।।५८२।। अथ हान्ताः। अहिः सर्प वृत्रे वप्रे। अंहते अहिः । “अम्भि कुण्ठि” (उ० ६१४) इति ई: नलोपश्च । सर्प स्त्रीपुंसः । अन्यत्र पुंसि । सर्प यथा-अहेरिव गणाद् भीतः सन्मानान्नरकादिव । वृत्रे यथा-वृषेव सोऽन्यैरहितापकारी । वप्रे केदारे यथा-गतं नीरमहेर्बहिः । वप्रे प्राकारे इति मंखः । स्यादीहोद्यमवाञ्छयोः । ईहनम् ईहा। उद्यमे यथा-उदेतुमत्यजन्नीहां राजसु द्वादशस्वपि। वाञ्छायां यथा-धर्मार्थं यस्य वित्तेहा तस्यानीहा गरीयसी। पुंल्लिङ्गोऽपि। कुहूर्नष्टेन्दुदर्श स्यात्कुणिते कोकिलस्य च । कुहणि विस्मापने । कुहयते कुहूः।
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३३४)
अनेकार्थसंग्रह सटीकः
ग्रहो प्रहणनिबन्धानुग्रहेषु रणोद्यमे । उपरागे पूतनावादित्यादौ विधुन्तुदे ॥५८४॥ ग्राहो ग्रहे जलचरे गुहः स्कन्दे गुहा पुनः ।
गह्वरे सिंहपुच्छयां च गृहा दारेषु समनि ॥५८५॥ "नृति शृधि" (उ० ८४४) इति किद्ः । स्त्रियाम् । नष्टेन्दुदर्शो नष्टचन्द्रा अमावास्या । वयोर्यथा-यशः प्रालेयांशुर्दिशिदिशि जगद्देव भवतस्तथायं दुरां किरति किरणश्रेणिमधुना । यथासमयं (यथा सर्व यं) राकामयसमयमालोक्य भुवनं कुहूशब्दो जातः पिकनिकरकण्ठकशरणः ॥५८३॥ ग्रहो ग्रहणनिर्बन्धानुग्रहेषु रणोद्यमे । उपरागे पूतनादावादित्यादौ विधुतुदे। ग्रहणं गृह्यते गृह्णाति वा ग्रहः। ग्रहणे यथा-तदपि न किल वालपल्लवाग्रग्रहपरया विविदे विदग्धसंख्याः(सख्या)। निर्बन्धे आसक्तौ यथाकोऽयं ग्रहस्तव विवेकवतोऽपि शंपासंपातकातरतरे तरूणीरतादौ । अनुग्रहे प्रसादे ग्रहशब्दः। सत्यभामायां भामाशब्दवत् । तत्र रणोद्यमे च यथा-त्वं देव कुर्याः समरे ग्रहं सदा । उपरागे चन्द्रसूर्योपप्लवे यथा-विषुवद्ग्रहसंक्रान्तिचन्द्रसूर्यसमागमे । विष्ट्यादिषु च योगेषु स्नानदानादि शस्यते । पूतनादौ यथासर्वज्वरहरो धूपो ग्रहाणां च विशेषतः । आदित्यादौ यथायात्यस्ताचलचुम्बिनीं परिणतिं देवो ग्रहग्रामणीः । विधुतुदे राहौ यथा-शोकग्रहग्रस्त इवाननेन्दुर्दुनोति नो देवि मनो नितान्तम् ॥५८४॥ ग्राहो ग्रहे जलचरे । ग्रहणं ग्राहः। बाहुलकाद् घन । गृह्णाति वा। "वा ज्वलादि" ५।१।६२ । इति णः। ग्रहे यथानितम्बिनीमिच्छसि मुक्तलज्जां कण्ठे स्वयं ग्राहनिषक्तबाहुम् । जलचरे यथा-उद (न) ग्राहमुदन्वतो जलमतिकामति । अव
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
प्रौहो निपुणतर्फे स्याद्गजांहिपर्वणोरपि । बर्हः पर्णे परिवारे कलापे बहु भूयसि ॥ ५८६ ॥
(३३५)
हारेऽपि मंख: । अवहारो मिथ्याकालक्षेपरूपः । तत्र यथाजलबहुले बहुलेहावहितप्राणिप्रकारपरिकरिते । ग्राहसहस्रैर्दीर्घ संसाराब्धी क इव तीर्णः । गुहः स्कन्दे । गूहति गुहः । " तुदादि विषि" ( उ० ५ ) इति कित् यः । स्कन्दः षण्मुखः । तत्र यथा - गुहोपि येषां प्रथमाप्तजन्मनां न पुत्रवात्सल्यमपाकरिष्यत् । गुहा पुनः । गह्वरे सिंहपुच्छ्यां च । गह्वरे यथा - दिवाकराद् रक्षति यो गुहासु लीनं दिवाभीतमिवान्धकारम् । सिंहपुच्छी ओषधिः । गृहा दारेषु सद्मनि । गृह्णन्ति गृहाः । " गेहे ग्रह : " ५।१।५५ । इति कः । उपचाराद्दारा गृहाः । पुंक्लीबः । पुंसि बहुवचनान्त एव । दारेषु यथा - गृहा मुनीनामुटजाङ्गणेषु । सद्मनि यथा - गृहानुपैतुं प्रणयादभीप्सवो भवन्ति नापुण्यवतां मनीषिणः ।। ५८५ ।। प्रौहो निपुणतर्फे स्याद्गजाङ्घ्रि (हि) पर्वणोरपि । प्रौहणं प्रौहः । प्रौद्यतेऽसाविति वा घञ् । “प्रस्यै षैष्य" १ |२| १४ | औत्वम् । निपुणतर्फे यथा - प्रोहप्रौढिं न कुर्वते । गजांहिर्गजचरणः । तत्र यथा-आकुञ्चितप्रीहनिरूपितक्रमम् । करेणुरारोहयते निपादिनम् । पर्व उत्सवः । अङ्गलिसन्धिर्वा । बर्हः पर्णे परीवारे कलापे । बर्हते बर्हः । परीवारे पुंसि । शेषयोः पुंक्लीबः । पर्णे यथा - अ ( आ ) पाण्डुरं केतकबर्हमन्यः । परीवारे यथा - देवं चेत्प्रतिकूलं स्याद्बर्हस्तहि निरर्थकः । कलापे यथा - यद्वायुरन्विष्टमृगैः किरातैरासेव्यते भिन्नशिखण्डिबर्हः । बहु भूयसि । श्यादिकासु च संख्यासु | बहति बहुः । " मि वहि " उ: । वाच्यलिङ्गः । भूयसि यथा - किं
( उ० ७२६ ) इति
वा
बहु ब्रूमहे यत्सत्यं
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
ध्यादिकासु च संख्यासु महावुत्सवतेजसी । मही भुवि नदीभेदे मोही मूर्छाविपर्ययौ ॥५८७।। लोहं कालायसे सर्वतैजसे जोङ्गकेऽपि च ।
वहो वृषस्कन्धदेशे वायौ वाहोऽश्वमानयोः ।।५८८।। पुनरुक्तवस्तुविरसः सर्गक्रमो वेधसः ।। ५८६।। व्यादिकासु संख्यासु यथा-बहुभिर्वसुधाभुक्ता राजभिः सगरादिभिः। महावुत्सवतेजसी । महति महः । उत्सवे यथा-सीता स्वयंग्रहम हैः सुभगं भविष्णुः। तेजसि यथा-ग्रहपतिमहवीची न्यञ्चिता शातमिश्रः । महीभुवि नदीभेदे। गौरादित्वाद् ङीः। भुवि यथा - आसीन्नाथपितामही तव मही । नदीभेदे यथा-मही न हीयतेऽम्बोधेः । मोहौ मूर्छाविपर्ययौ । मोहन मोहः। मूर्छायां यथा-अथ मोहपरायणा सती विवसा कामवधूर्विबोधिता। विपर्ययोऽविद्या तत्र यथा-न मुञ्चामः कामानहह गहनो मोहमहिमा ।।५८७।। लोहं कालायसे सर्वतैजसे जोङ्गकेऽपि च । लुनाति लूयते वा लोहम् । "लूगोहः” (उ० ५८६) इति हः । पुंक्लीब: कालायसे यथा-हरति श्यामिकां हेम्नो न लोहस्य हुताशनः । सर्वतैजसे यथा-रसोपविद्धा एव लोहधातवः । जोङ्गकम् अगरु। तत्र. यथा-स्वलेहिकार्तस्वरपद्मपत्रैरानर्च गौरी सशरं पिनाकम्। वहो वृषस्कन्धदेशे वायौ। वहन्त्यनेनेति वहः । “गोचर संचर" ५।३।१३१। इति घः । वृषस्कन्धदेशे यथामिथ्यैव जातः स जनो वहे गडरिवालसः। गन्धवहैकादेशेन सत्यभामायां भामाशब्दवद् वायौ वहशब्दः । आचरणवाहवर्णकवोढष्वपि मंखः । आचरणे यथा-न स्नेहेन न दानेन न मानेन न सेवया । केन वहेन वहन्ते खला इति न निर्णयः । वाहे तुरगे यथा-बहु वहहेषितबंहितगहने सैन्ये समन्ततः प्रसृते । क्व भवेदरिर्वराको गोमाय प्रायतां जातः । वर्णके
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः काण्ड:
(३३७)
वृषे वाहा तु वाहौ स्याद् व्यूहो निर्वाणतर्कयोः । समहे बलविन्यासे सहः क्षमे बलेऽपि च ॥५८९॥ सहोव्यां सहदेवायां कुमारू नखभेषजे ।
मुद्गपण्यां च सिंहस्तु राशिभेदे मृगाधिपे ।।५९०॥ वर्णिकायां यथा-बहुप्रयोजनं वस्तु विविच्यारभते बुधः । वहं विना हि नादत्ते बहुमूल्यं विवेचकः। वोढरि यथा-विरहहुतवहेन प्रेयसी दह्यतेऽसौ। नदेऽपि यथा-तं ससिन्धुवहमाप महीं यः । वाहोऽश्वमानयोः । वृषे । वाह्यते वाहः । अश्वे यथा-इतीव वाहैर्निजवेगदर्पितैः पयोधिरोधक्षममुद्धतं रजः । मानभेदे व्योमाख्ये यथा-मातुं वाहैः शक्यते नान्तरिक्षं वेत्तुं शक्यं नो मनो मानिनीनाम् ।।५८८।। वृषे यथा-खे खेलगामी तमुवाह वाहः । वाहा तु वाहौ स्यात् । यथा-शाम्यन्ति भोगेन न जातु कामा न वाहया वा सुतरः समुद्रः । व्यूहो निर्माणतर्कयोः । समूहे बलविन्यासे । व्युह्यते रच्यते व्यूहः । निर्माणे यथा-सकुट्टिमव्यूहनिगूहितार्थः। तर्क वितर्के यथाहिताहितव्यूहपरामनीषिणः । समूहे यथा-सर्वाङ्गीणवलीविलुप्तनयनव्यूहः कथं वर्त्तते । बलस्य सैन्यस्य चक्रादिरूपेण विन्यासो बलविन्यासः । यदाह-दण्डो मण्डलभोगौ चाप्युत्सन्नश्वावलो दृढः । व्यूहास्तेषां विशेषाः स्युश्चक्रव्यूहादयोऽपि च । तत्र यथा - लोकरिव महाकाव्यं व्यू हैस्तदभवद् बलम् । सहः क्षमे बलेऽपि च । सहते सहः । क्षमे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-असहः स हि शीतस्य । बले पुक्लीबः। तत्र यथा-न सहेन स हीयते ।। ५८९।। सहोयाँ सहदेवायां कुमार्यां नखभेषजे । मुद्गपर्यां च । उर्त्यां यथा-सहैव सहते सर्वम् । शेष ओषधिवर्गः। सिंहस्तु राशिभेदे मृगाधिपे । श्रेष्ठे स्यादुत्तरस्थश्च ।
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३३८) अनेकार्थसंग्रहः स्टीकः
श्रेष्ठे स्यादुत्तरस्थश्च सिंही स्वर्भाणुमातरि । वासावृहत्योः क्षुद्रायां स्नेहः प्रेम्णि घृतादिके ॥५९१।।
इत्याचार्यश्री हेमचन्द्रविरचितेऽनेकार्थसङ्ग्रहे
द्विस्वरकाण्डो द्वितीयः ॥
हिनस्ति सिंहः । “हिसे: सिम च” (उ० ५८८) इति हः । अचि वा पृषोदरादित्वात्साधुः। राशिभेदे यथा-सिंहः पाणिपयोधिपावकमितैः । मृगाधिपे यथा-सरागं सारङ्गाः सह सहचरीभिर्विचरत । प्रचारः सिंहानामिह हि विधिना हन्त विहतः ।।५९०॥ उत्तरपदस्थः । श्रेष्ठे यथा-उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीः। सिंही स्वर्भाणुमातरि वासावृहत्योः क्षुद्रायाम् । स्वर्भाणुमाता राहुमाता। तत्र यथा-सिंहिकासुतसंत्रस्तो भृगो मृगाङ्कमाश्रितः । जग्राह साश्रयं तत्र तमन्यः सिंहिकासुतः । वासा आटरूषक: । वृहती वार्ताकी। क्षुद्रा कण्टकारिका । स्नेहः प्रेम्णि घृतादिके । स्नेहनं स्निह्यतेऽनेन वा स्नेहः । पुंक्लीबः प्रेम्णि यथा - काष्ठागतस्नेहरसानु विद्धं द्वन्द्वानि भावं क्रियया विवक्र: । घृतादिके यथा-प्रदीपः स्नेहमादत्ते दशया ह्यन्तरस्थया। सौहार्देऽपि मंखः । यथा-तं जगाद गिरमुद्गिरन्निव स्नेहमाहितविकाशया दृशा ।। ५९१।।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्र विरचितायामनेकार्थकैरवाकर कौमुदीत्यभिधानायां स्वोपज्ञानेकार्थसंग्रहटीकायां द्विस्वरकाण्डो द्वितीयः परिपूर्णः ॥२॥ (ग्रन्थाग्रं ५५००)
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रह-शब्दसूची
( इयं सूची (१) एकस्वर-द्विस्वरादिक्रमेण (२) कान्तादिक्रमेण (३) अकारादिक्रमेण च विलोकनीया ।
एकस्वरः प्रथमः काण्डः । शब्द श्लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ शब्द श्लोक पृष्ठ कः ५ ४ श्रीः १२४ कोक: ७ १५ कं ५ ४ स्र: १ ४ छकः ७ १५ खं
५ ४ वः १४ १० टंकः ८ १६ खः१५ दिव १४ १० तर्क:
११ ५ स्वः १४ १० त्रिका
११ ७ ५ स्वं १४ १० त्रिकं
१६
११ तोकं १० रुच ७ ५ विश् १५ ११ द्विकः १० १७ वाच ७ ५ तृष १५ ११ न्यड़ कुः १० १७
६ त्विष् १६ ११ नाक: १० ८ १ भास् ११ ११ नाकुः १० १७ सत्
७ मास् १६ ११ निष्कः ११ १७ भः
७ द्विस्वर-द्वितीय-काण्डः पंक: १२ १८ भं
७ अकारादिकान्ताः शब्दाः पाकः १२ १८ भूः
७ अर्कः १ - १३ बकः १२ १८ १०८ अकं १ १३ भूकः १३१८ मा १० ८ अङ्कः १ १३ भेकः १३ १८ १०८ एकः २ 13 मूष्कः १३ १८
कल्कः ८ कङ्कः
रंकः ૧૪ ११ ८ कर्कः ४ १४ राका १४ १८
११ ८ काकः ४ १४ रेकः १५ १६ दू: १२८ काकं ५ १५ रोकं १५ १८
१२ काका ५ १५ रोकः १९ २० पू: १२८ किष्कुः १ १५ लंका १६ २०
2 , 2 vvvs
FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
१४
< < ww
NN 0 0
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३४०)
अनेकार्थसंग्रह सटीकः
शुकं
૩૫
P
शब्द प्रलोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ लोक: १९ २० सुखा २८ २१ मृगी ४१२ वल्कं १९ २० अथ गान्ता: शल्क १९ २० अंगः २८ २१ योगः ४२ ३२ शक:
२० अंगं २८ २६ रंगः शंका १७ २० अंगा २८ २१ रंग ४४ 33 शंकु: १७ २० इंगः 30 २७ राग: ४४ 33 शाकः २१ खगः ३० शुकः
२१ खड़गः ३१
२१ टंगः 31 २७ वंगः शुल्कं १८ २१ त्यागः ३१ २७ वंगा ४१ ३४ शुकः २० २२ गर्गः, तुंगः, तुगी , वंगं ४७ शका २० २२ दुर्ग २ २८ वल्गुः ४७ श्लोक: २० २२ दुर्गा ३२ २८ व्यंगः ४७ ३५ शौकं २१ २२ नागः ३२२८ वेगः ४७ सृका २१ २२ नागं ३४ २८ शाङ्ग ४८ ३५ स्तोकः २१ २२. पिंगी
२८ शुगी ४८ . अथ खान्ताः पिंगा ३४ २८ शृगं ४८ नखं २२ २३ पिंग
२८ शृगः ४८ नखः २२ २३ पूग: ५ ५ शृगी ४८ । न्युडख: २३ २३ फल्गु: ३५ २८ सर्गः ५०६ प्रेङ्खा २३ २३ भगः ३१ ३० अथ घान्ताः
२४ भंग: ३७ ३० अर्घः ५१ २४ भगा
३० अर्घ ५१ लेख:
२४ भंगिः ७ ३० उद्घः ५१ २४ भागः ३८ ३१ ओघः ५२ ३७
२४ भगं ३८ ३१ मेघः ५२ शंखः २४ २५ भंगा ३८ ३. मोघः ५२ शाखा
२५ भृगुः ३८ 3१ मोघा ५३ शिखा २७ २५ भोगः 36 31 लघुः ५३ ३८ सखा
२६ मागः ४० ३२ श्लाघा ५४ सुखं २८ २९ मृगः ४१ ३२
HEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
36
-
-
w
૩૫
. W
a
मुखं
३७
रेखा
+
३७
३७
३७
लेखा वींखा
૨૮
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दसूची
(३४१)
०
०
०
PEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
शब्द लोक पृष्ठ शब्द श्लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ
अथ चान्ता: अजः १४ । ४४ लजः ७३ अर्चा ५४ 3८ अब्जः १४ ४४ लाजः ७3 कचः ५४ 3८ अब्जं १४ ४४ लाजाः ७४ कचा ५५ 36 आजि १५ ४५ लाजं ७४ काचः ५५ 3. ऊर्जः १५ ४५ वजः ७४ काञ्चो ५५ ८ कञ्जः १५ ४५ वणिक् ७४ कूर्चः ५५ ३८ कर्ज १५ ४५ वाजं ७५ क्रौञ्चः ५६ ३८ कुञ्जः १६ ४५ वाजः ७५ चर्चा ५६ 3८ कुजः १६ ४५ व्याजः ७६ चञ्चूः ५७ ४० कुब्जः १६ ४५ सज्जः ७६ नीचः ५१ ४० खज। १७ ४६ सञ्जः ७६ मोचा ५०
४० खजूं : १७ ४६ अथ जान्ताः मोचः ५७ ४० गञ्जः १७ ४९ प्रज्ञः ७९ वच: ५८ ४० गञ्जा १७ ४६ प्रज्ञा ७६ ५० वचा
४० गुजा १८ ४६ यज्ञः ७७ वोचिः ५८ ४० द्विजः १८ ४६ संज्ञा ७१ ५१ शची ५८ ४२ द्विजा १८ ४७ अथ टान्ताः शुचिः ५८ ४२ ध्वजः १८ ४७ अट्टः ७८ પી सूची १० निजः ७० ४७ इष्टं ७८
अथ छान्ताः न्यूब्जः ७० ४७ इष्टिः ७८ अच्छः १० ४२ न्यूज ७ . ४७ कटः ७८ ५२ कच्छः ११ ४३ प्रजा ७५ ४८ कष्टं कच्छाः ११ ४३ पिञ्जा ७ कच्छा ११ ४३ पिञ्जः ७१ ४८ कट ८१ ૫૩ गुच्छः १२ ४३ पिजं ७ ४८ कुटः ८२ ૫૩ पिच्छः १२ ४३ बीजं ७ पिच्छं १२ ४३ भुजः ७२ ४८ कूटं ८२ पिच्छ। १२ ४३ मर्जू: ७२ ४८ कुष्टिः
૫૪ म्लेच्छः १३ ४४ राजी 3 ४८ कोटिः ८४ ५४
भथ जान्ताः रुजा ७ ४८ खट: ८४ ५४
11
.
४२
૫૨
.
પરે
૫૩
क
૫૩
૫૩
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३४२)
अनेकार्थसंग्रह; सटीकः
F
शब्द श्लोक पृष्ठ शब्द श्लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ खाटि: ८४ ५४ वटः ८५ श्रेष्ठः १०७ १७ खेटः ८५ ५५ वाटः ८६ षष्ठी १०७७ गृष्टिः ८५ ५५ वाट ६ १ हठः १०८१७ घंटा ८६ ५५ वाटी ८६ ६१ अथ डान्ताः घटः ८६ ५५ विटः ८६ ६१ अण्डं १०८ घृष्टिः ८७ ५६ व्युष्टं ८७ १२ इडा १०८ घोण्टा ८७ ५६ व्यष्टिः ८७ १२ काण्ड: १०८१८ चटः ८७५, विष्टिः ५८ ६२ क्रीडा १०८ १८ जटा ८८ ५६ सटा ८ १२ कुण्डी 110
कुण्डः 110 झाट:
५६ स्फुटः ८८ १२ वेडः ११० त्वष्टा ५६ स्फुटिः ५४ १३ क्ष्वेडा १११ त्रुटि: ८८५७ सृष्टिः ८ १३ क्ष्वेडं १११६८ त्रोटिः ५ ५७ सृष्टं ९८१३ कोड: ११२ दिष्टं ८० ५७ हृष्टः १०० १३ कोडं ११२ दिष्टः ८. ५७ अथ ठान्ताः खण्डः ११२१८ दिष्टि: ८० ५७ कठः १०१ १४ गण्डः ११२ दृष्टि: ५७ कण्ठः १०१ १४ गडुः । ૧૧૩
५८ काष्ठं १०२ १४ गडः १३ पट्टी
५८ काष्ठा १०२ १४ गुड: ૧૧૪ पटु ८२ ५८ कुण्ठः १०3 १५ गुडा ५८ कुष्ठं १०३
११४ ५८ कोष्ठः १०३ १५ चण्ड: ૧૧૫ फटा
५८ गोष्ठं १०४ १५ चण्डी ११५
५८ गोष्ठी १०४ ६५ चण्डा ११६ भृष्टि: ८३ ५८ ज्येष्ठः १०४ १५ चूडा ११६ म्लिष्टं ८४ ५८ ज्येष्ठा १०५ चोड: १११ यष्टि: ८४ ५८ निष्ठा १०५ १६ जडः । ११७ रिष्टं ६५ ६१ पृष्ठं १०१ ६१ जडा रिष्टः ६५ ६१ वण्ठः १०६ १६ ताडः ११७ ७३ लाटः ८५११ शठः १०७ १७ ताडी ११८
११४
o
भटः
८३
७
૧૧૭
७३
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दसूची
(३४३)
८७
८७
८८
शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ शब्द श्लोक पृष्ठ दण्डः १८ ७३ व्यढा १२८ ७६ जणः १३८८५ नाडी ११८ ७४ वोढा १२८ ७५ जिष्णुः १४० ८५ नीडं १२० ७४ शण्ढः १२८ ७८ झर्णिः १४० ८५ पण्ड: १२० ७४ षण्ढः १२८ ७५ त्राणं १४१ ८६ पण्डा १२० ७४ सोढा १३० ७८ तीक्ष्णं १४१ ८६ पाण्डुः १२० ७४ अथ णान्ताः तूणी १४२ ८६ पिण्ड; १२१ ७५ अणिः १३० ७४ द्रुणः
१४२ पिण्डं १२१ ७५ आणिः १३० ७८ द्रणं १४२ ८६ पिण्डी १२२ ७५ अणः १31 ८० गुणी १४३ ८७ पीडा १२२ ७५ उष्णा १३१ ८० देष्णः १४३ ८७ भाण्डं १२३ ७६ ऊर्णा १३१ द्रोणः ૧૪૩ मण्डः १२४ ७ ऋणं १३२ ८० द्रोणी १४3 ८७ मण्डा १२४ ७६ कणः १३२. ८. पणः १४४ मुण्डः १२४ ७६ कणा १३२ ८० पर्णः ૧૪૫ रण्डा १२५ ७७ कर्णः १३२ ८२ पर्ण १४५ ८८ व्याडः १२५ ७७ क्षणः १३3८२ प्राणः १४५८८ शुण्डा १२५ ७७ कीर्णः १३४ ८२ प्राणाः १४६८८ शुण्ड: १२६ कुणिः १३४ ८२ पाणिः १४६ ८८ शौण्डी १२६ ७७ कृष्णः १३४ ८२ पूर्णः १४७ ८८ शौण्ड: १२६ ७७ कृष्णा १३५ ८३ फाणिः १४१ ८८ षड: १२७ ७८ कृष्णं १३५ ८३ बाणः १४७ षण्डः १२७ ७८ कोणः १३५ ८३ भ्रूणः १४८
अथ ढान्ताः। गणः १६८३ मणिः १४८ गूढं १२७७८ गुणः १३६८३ मोणः १४८ दाढा १२७ ७८ गेष्णः १३८८४ रणः १४८ दृढः १२८ ७८ ध्राणं १३८ ८४ वर्णः ૧૫૦ बाढं १२८ ७८ धृणा १३८ ८४ वर्ण १५१ माढिः १२८ ७८ घृणिः १३८ ८४ वीणा १५२ मूढः १२८ ७८ चूर्णानि १३८८५ वृष्णिः १५२८१ राढा १२८ ७६ चूर्ण १3८ ८५ वेणी १५२
FREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE.
८८
e
८1
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३४४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
NEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ वेणः १५३८२ गीतिः १९४४८ नीति: १७४ १०४ शाण: १५३८२ गीतं १४८ पक्तिः १७४ १०४ शोण: १५४ ८२ गुप्तं १९४८ पङ्क्तिः १७४ १०४ स्थाणुः १५४ ४२ गुप्तिः १४ - ६५ प्राप्तिः १७५ १८५ स्थूणा १५४ ८२ वृतं १९५ १०० पीतः १७५ १८५
अथ तान्ताः चिता ११५ ० पीता १७९ ૧ ૦૫ अन्तः १५५ ८3 चितिः १९५ १०० पीति: १७६ १८५ अर्हन १५५ ८३ जातं १६६ १०० प्रीतिः १५६ १०५ अस्त: १५६९३ जातिः १६६ १०० पुस्तं १७९ १०५ अतिः १५६८३ ज्ञाति: १९७ १०१ प्लुतं १७७ १०६ आप्तः १५६८3 ततं १९७ १० प्लुत: १७७ १०६ आप्तिः १५१८3 ततः ११७ १०१ पूर्त १७७ १०६ ईतिः १५७८४ तातः १९८१०१ पृषन १५७ १०६ अति: १५७ ८४ तिक्त: १९८१०१
1७८ १०६ ऋतं १५७८४ तिक्ता १६८ १०१ प्रोत: १७८ १०६ ऋति: १५८८४ तिक्तं १९८१०१ प्रोतं १७८ १०६ ऋतुः १५८८४ त्रेता १६८ १०१ भक्तं १७५ १०७ एतः १५८८४ दन्तः १६८ १०१ भर्ता १७८ १०७ क्षत्ता १५५ ८५ दिति: १६८१०१ भवितः १७५ १०७ कन्तुः १५८८५ दीप्तं १७० १०२ भास्वान् १७८ १०८ कान्तः १६० ८५ द्रुतं १७० १.२ भ्रान्तिः १८० १०८ कान्ता ११० ८५ द्युति: १.० १०२ भित्तिः १८० १०८ कान्ति ११० ८५ धाता १७० १८२ भीतं भीतिः (टी.) १०८ क्षिति: - १६० ८५ धातू १७१ १०२ भूतं १० १०८ कीर्ति: १९१८६ धुतं १७२ १०३ भूभृत् १८ १०॥ कृतं १११८६ धूतः १७२ १०३ भूति: १८१ १०८ कृत्तं १९२८६ धुर्त १७२ १०३ भतिः १८२ १०५ केतुः १२८६ धूर्त: १७२ १०३ मतं १८२ १०८ गतः ११२८१ धृतिः १७३ १०४ महत् १८४ ११० ग्रस्तं १९३४८ नत: १७७ १०४ मरुत् १८३ ११०
358333 FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE EFFE
दुदु दु, दु, दु,
3
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दसूची
(३४५)
-
૧૨૩
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE.
शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ मतिः १८३ ११० वृत्तिः १५५ ११७ स्मृतिः २०६ माता 13 ११० वतिः १८६ ११७ सेतुः २०६ १२३ मातरः 1८४ ११० शक्तिः १८. ११७ हस्तः २०७ १२३ मितिः १८४ ११० शस्तं १८७ ११८ हरित् २०७ १२३ मुक्ता 1८४ १८० शान्त: १६७ ११८ हितं २०८ १२४ मुक्तिः १८४ ११० शास्ता १८५११८ हेतिः २०८ १२४ मूर्ति: १८५ १११ शान्तिः १६८ ११८ अथ थान्ताः । मतं १८५ १११ शितं १८८ ११अर्थः २०८ १२४ यन्ता 1८५ 111 शितिः १८८ १८ आस्था २०८ १२५ यतिः 108 111 श्रीमान १५८ ११८ कन्था २१० १२५ युतः १८६ ११ शीतः १५८ १२० क्वाथः २१. १२५ यूक्तिः १८६ ११ शोतं १९८ १२० कुथः २१० १२५ रक्तं १८६ ११ शुक्तं १४९ १२० कोथ: २११ १२६ रतिः १८७ ११२ शुक्तिः २०० १२० ग्रन्थः ॥ १२६ रीतिः १८७ ११२. श्रुतं २८१ १२० ग्रन्थिः २१२ १२६ लता १८ ११२ श्रुतिः २०१ १२० ग्रन्थि २१२ १२६ लिप्तं १८५७ श्वेतं २०२ १२१ गाथा २१२ १२६ लता १८८1१3 श्वेतः २०२ 11 तोर्थ २13 ૧૨૭ वतिः १८० ११४ श्वेता २०२ १२१ तुत्थः ૨૧૪ ૧૨૭ व्यक्तः १८ ११४ सती २०२ १२१ तुत्थं २१४ ૧૨૭ वार्ता १८ ११४ सातिः २०३ १२. तुत्था ૨૧૪ १२७
१४१ ११४ सितः २०३१२१ दुःस्थः २१४ १२७ व्यप्ति: १८२ १५ सिता २०३ १२ प्रस्थः २१५ १२८ वास्तु १४२ ११५ स्थितः २०४ १२२ पोथः ૨૧૫ १२८ वित्तं १८3 ११५ स्थिति: २०४ १२२ पीथं २१५ १२८ वित्तिः १८३ ११५ सीता २०४ १२२ पृथुः ૨ ૧૫ ૧૨૮ वीतं १८३ ११५ सुतः २०५ १२२ प्रोथः ૨૧૬ ૧૨૮ वीतिः १८४ १६ सुप्तिः २०५ १२२ मन्थः २१६ १२८ वृत्तं १८४ १११ सूत; २०५ १२२ यूथं । ૨૧૭ ૧૨૯ वृन्तं १४५ ११७ सृतिः २०६ १२3 यूथी २१७ १२५
FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
INEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३४६)
अनेकार्थसंग्रह; सटीक;
EEEEEEEEEEEEEEEEEE
शब्द लोक पृष्ठ शब्द श्लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ रथः २१७ १२८ मन्दः २२८ १३५ बुधः २३८ १४१ वीथी २१८ १३० मृदु २३० १७६ बूद्ध. २३८ १४ संस्था २१८ १७० रद: २३० १६६ बोधिः २४० १४२ सिक्थं १८१३० विदा २३० १३१ मधुः २४० १४२ सिक्थः २४ १३० बिन्दुः २७० १७१ मधु २४१ १४२
अथ दान्ता: वेदि. २३१ १३६ मिद्धं २४१ १४२ अब्द: २१८ १३० शब्द: २३ 18 मुग्धः २४२ १४३ अन्दू: २२० १३१ शरद २३२ १३७ मेधः २४२ १४३ ककुद् २२० १३. शादः २३२ १३७ मेधा २४२ १४3 क्रव्याद् २२० १31 संविद् २३२ १३७ राध: २४२ १४३ कन्दः २२१ १31 संपद २३३ १३७ राधा २४२ १४३ कुन्दः २२१ ११ स्वादुः २३३ १३७ लुब्धः २४३ १४३ क्षोद: २२१ ११ सूदः २३४ १३८ वधः २४३ १४३ गदः २२२ १३२ स्वेदः २३४ १३७ वधः २४४ १४४ गदा २२२ १३२. अथ धान्ता: व्याधः २४४ १४४ छदः २२२ १७२ अन्धः २३८ १३८ विद्धं २४५ १४४ छन्दः २२३ १३२ अर्धः २३५ १८ विधा २४५ १४४ दृषद् २२३ १३२ अर्ध २३५ १७८ विधिः २४५ १४४ धीदा २२७ १३२ अब्धिः २३५ १३५ विधुः २४६ १४५ नदः २२४ १33 आधिः २३५ १८ विरुद् २४६ १४५ नन्दा २२४ १३ ऋद्धं २३५ १३८ वृद्धः २४७ १४५ नन्दिः २२४ १33 गन्धः २७६ १३८ वृद्धं २४७ १४५ निन्दा २२५ १33 गाधः २३६ १3८ वद्धिः २४७ १४५ पदं २२५ १३3 गोधा २३७ १४० श्रद्धा २४८ १४५ पादः २२६ १३४ दिग्धः २३७ १४० श्राद्धं २४८ १४५ भन्द्रं २२७ १३४ दुग्धं २३८ १४१ शुद्धः २४८ १४५ भसद् २२७ १३४ दोग्धा २३८ १४1 स्कन्ध. २४८ १४६ भेदः २२७ १३४ बन्धः २३८ १४. सन्धा २४८ १४६ मदः २२८ १३५ बन्धूः २३८ १४१ सन्धिः २५० १४६ मदी २२८ १३५ बाधा २३८ १४१ साधुः २५० १४६
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोक पृष्ठ शब्द सिद्ध: ૨૫૧ १४८ जिन:
१४८
१४८
शब्द
सिद्धि. २५१ सिन्धुः २५२
सुधा
२५२ १४८ तनुः अथ नान्ताः Cost
अन्न ૨૫૩ १४५ दानं अध्वा ૨૫૩ १४७ द्युम्नं
अर्थी ૨૫૩
१४९ धनं
आत्मा
૨૫૪
૧૫૦ धन्व
कृती
खड्गी
इनः
૨૫૫
उन्नौं २५५
उष्मा
૨૫૫
कर्म ૨૫૬
कामी ૨૫૬ ૧૫૧ धाना
१५. २५७
धेन:
१५१ धेनी
ग्रावा
गोमी
૨૫૭
घनः ૨૫૮
घनं
૨૫૮
चर्म
૨૫૯
चर्मी
૨૫૯
चक्री
૨૫૯
चिह्न
चीन:
छन्न
छिन्ना
छिन्न
जन:
जनी
૨૬૨
ज्योत्स्ना २६२
ज्यौत्स्नी २६३
૨૬૩
૧૫૦ धन्वा
१५० धन्वी
१५० धनुः
१५. धाम
२५७
૨૫૭ ૩૫૧ नग्नः
१५१ नन्दी
१५२ न्यूनं
१५२ हीनं
१५३ पर्व
२१०
२१०
૨૬૧
૨૬૧
૨૬૧
૨૬૧
૨૬૨
शब्दसूची
लोक पृष्ठ शब्द
१५४ मानं
१५३ भानुः
૧૫૩
भिन्न:
१५४ भोगी
૧૫૪ मानः
१५४ मीनः
१५४ मृत्स्ना
१५४ यानं
१५५ योनिः
१५५ रत्नं
૧૫
૨૬૩
૨૬૪
૨૬૪
૨૬૫
૨૬૫ ૧૫૬
૨૬૫
૨૬૫
૨૬૬
राजा
रास्ना
१५६ रागी
१५६
૧૫૬
૧૫૩ पक्ष्म
१५३ पत्री
२७०
१५३ प्रेम
२७१
१५३ ब्रह्मा
૨૦૧
१५३ बुध्नः २७२ २७२ १५३ भर्म
रोही
लग्नं
૧૫૬ लक्ष्म
१५७ वनं
१५७ वस्नं
१५.७ वर्ष्म
१५७ वर्त्म
१५७ वर्णी
૨૬૬
२६७
२६७
२६७
२१७
२१७
૨૬૮ ૧૫૭
वानं
२१८. १५७ वाग्मी
૨૬૯
१५८. वाजी
२७०
१५८ विन्न
'
૧૫૮ वृषा
१५८ शाखी
૧૫૯ शिखी
१५८ शीन:
श्येन:
૧૫૯ २७२ १५८ स्वप्नः
२७३
૧૬૦
स्थानं
२७३
११० स्नानं
(३४७)
श्लोक पृष्ठ
२७४ ૧૬૦
२७४
૧૬૦
२७४
૧૬૦
२७४
૧૬૦
२७५
૧૬૧
२७५
૧૬૧
२७५
૧૬૧
૨૭૫
૧૬૧
२७६
૧૬૨
२७६
૧૬૨
219.9
૧૬૨
२७७
૧૬૨
२७७
२७८
२७८
२७८
२७८
२७५
૨૮૦
૨૮૧
૨૮૧
૨૮૧
૨૧
૨૨
૨૮૨
२८३
૨૮૩
૨૮૪
२८४
૨૫૪
૧૬૨
૧૬૩
૧૬૨
૧૬૩
૧૬૩
૧૬ ૩
૧૬૪
૧૬૪
૧૬૪
૧૬૪
૧૬૪
૧૬૫
૧૬૫
૧૬૫
૧૬૫
૧}}
૧૬
૧૬૬
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३४८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
REEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEERE
शब्द लोक पृष्ठ शब्द श्लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ स्त्यानं २८५ १६७ शिष्यं २४६ १७२ शुभः ३०७ सादी २८५ १९७ स्वापः २८६ १७२ शुभं 3०७ १७८ स्वामी २८६ १६५ अथ फान्ताः स्तम्भः ३०७ १७८ सूनं २८६ ११७ गुम्फः २८७ १७२ सभा ३८ १७८ सूना २८१ १९७ रेफः २८७ १७२ स्वभूः ३०८ १७८ सूनुः २८६ १७ शर्फ , २६७ १७२ अथ मान्ताः ।। हनः २८७ १६८ शिफा २८८ १७३ उमा ३०५ १७. हली २८७ १८ अथ बान्ताः ऊर्मिः ३०८ १७५
अथ पान्ताः कम्बि: २४८ १७3 क्रमः १० १८० कल्पः २८८ १८ कम्बूः २४८ १७३ क्षमः १० १८० कूप: २८८ १९८ जम्बूः २६५ १७३ क्षमा 31१ १८ क्षेपः २८८ १८ डिम्बः ३०० १७४ कामं 311 १८१ गोपः २८८ ११९ बिम्बः ३०० १७४ कामः 311 १८१ गोपी २८० १६८ शम्बः 301 १७४ क्षुमा ११ १८१ तल्पं २८० १६८ स्तम्बः ३०१ १७४ कृमिः १२ १८१ त्रपा २८१ १७. अथ भान्ताः। क्रिमिः १२ १८१ त्रपु २८१ १७० कुम्भः ३०॥ १७४ क्षेमः १२ १८१ तापः २८१ १७० कुम्भं ३०२ १५५ क्षेमा १२ १८१ तापी २८१ १७० कुम्भी ३०२ १७५ क्षौमं 313 १८२ दर्पः २८२ १७० गर्भः ३०३ १७६ खर्म 313 १८२ पुष्पं २८२ १७० जम्भः 303 १७६ गमः 313 १८२ बाष्पः २८३ १७१ जम्मा ३०४ १७६ ग्रामः 3१४ १८२ रूपं २६४ १७१ डिम्भः ३०४ १७६ गुल्मः १४ १८२ रेपः २८४ २७१ दम्भः ३०५ १७७ गुल्मी १५ १८3 रोपः २८४ १७१ नाभिः ३०५ १७७ घमः १५ १८३ रोपं २८४ १७१ निभः ३०६ १७७ जाल्मः 318 १८3 लेपः २८४ १७१ रम्भः ३०६ १७७ जामिः १६ १८3 वपा २८५ १७२ रम्भा 30६ १७७ जिह्मः १७ १८४ शष्पं २८५ १७२ विभूः 30% १७७ जिह्म १७ १८४ शापः २८६ १७२ शम्भूः ३०७ १७८ तोक्मं 3१७ १८४
IFEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE EFFE
| EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दसूची
(३४९)
N
नेमिः
___ ३२०
शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ तोक्म: १७ १८४ श्यामः 330 11 कक्ष्या ३४॥ १८७ दमः १८ १८४ श्याम 331 1८२. कार्यः ३४१ १८७ दस्मः ३१८ १८४ श्यामा ३३१ १४२ कायः ३४२ १४८ धर्मः 316 १८५ श्रामः 33२ १४२ कायं ४२ १४८ धर्म ३२० १८९ शुष्मं 33२ १४२ काव्या ३४२ १४८ नेमः ३२० १८१ समं 33२ १४२ काव्यं ३४३ १४८
१८६ सूक्ष्मः ३३3 13 काव्यः ३४३ ૧૯૮ पद्मः ३२१ १८३ सूक्ष्म 333 १८३ कांस्यं ३४३ १८८ पद्मं ३२१ १८१ सोमः 333 13 क्रिया ३४३ १८८ ब्राह्मी ३२१ १८६ हिमं 33५ १८४ कुलयं ७४४ १४८ भ्रमः ३२२ १८७ हिमः ७३५ १८४ कुलया ३४५ २०० भीमः ३२७ १८७ होमिः 33५ १८४ कृत्यः ३४५ २०० भीष्मः ३२३ १८७ अथ यान्ताः । कृत्या ३४५ २०० भौमः ३२४ १८८ अर्यः ३3५ १८४ गव्यं ३४६ २०० यमः ३२४ १८८ अर्थ्य 338 १८४ गव्या ३४६ २०० यामः ३२५ १८८ अन्यः 338 १८४ गुह्यः ३४६ २०० रमः ३२५ १८८ अन्त्यः ३३१ १९४ गुह्यं ३४७ २०१ रमा ३२५ १८८ अर्ध्य 33७ १८५ गृह्य ३४७ २०१ रश्मिः ३२६ १८८ आस्यं ३३७ १४५ गृह्यः ३४७ २०१ रामः ३२१ १८४ आस्या ३३७ - १८५ गृह्या २४८ २०१ रामं उ२७ १८० आय: ३३७ १८५ गेयः ३४८ २०१ रामा ३२७ १८० आर्या ३३८ १८५ गोप्यः ३४८ २०१ रुक्मं ३२७ १८० इज्या 33८१८५ चयः ३४८ २०१ रुमा ३२७ १९० इभ्यः 33८ १८५ चव्या ३४८ २०२ लक्ष्मीः ३२८ १४० इभ्या 33८ १४५ चित्यं ३४८ २०२ वर्मिः ३२८ १८० कल्यं ३३८१४९ चित्या ३४८ २०२ वामः ३२८ १९० कल्या 30 १८६ चैत्यं ३५० २०२ वामा ३२८ १४१ कश्यं ३३४ १८६ चैत्यः ३५० १०२ वामी ३२४ १८१ क्षयः ३४० १८६ चोद्यं ३५० २०२ शमी ३० १८१ कन्या ३४० १८६ छाया ३५१ २०३
LITEETTILILEIDIBEEEEEEEEEEEEE
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३५०)
अनेकार्थसंग्रह; सटोकः
$|| RETTITIETITIE BEILLEDETIT ETIETEE
शब्द श्लोक पृष्ठ शब्द श्लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ जयः ३५२ २०४ प्रियः ३९२ २८ वीर्य ३७१ २१५ जया ३५२ २०४ पुण्यं १२ २०८ वीक्ष्यं उ७२ २१५ पथ्या ५२ २०४ पूज्य: १२ २०८ वीक्ष्यः ३७२ २११ जन्यः ३५२ २०४ बल्यं 33 २१० वेश्यं ७२ २१५ जन्यं ३५३ २०४ भयं ३१३ २१० वेश्या ३७३ २१६ जन्या उ५७ २०४ भव्यं .३१३ २१० शल्यः ३७३ २१६ त्रयी ३५४ २०५ भव्य. ३६४ २१० शय्या उ७४ २१९ तायः ३५४ २०५ भव्या ७१४ २१० शून्यं 3७४ २११ ताय ३५५ २०५ भाग्यं ३१४ २१० शन्या ३७४ २१६ तिष्य: ५५ २०५ मध्यं १५ २११ शौर्य ३७४ २१६ तिष्या ३५५ २.५ मय: ३१५ २११ सा ३७५ २१७ द्रव्य ३५६ २०६ मयूः ३६५ २११ सह्यः ३७५ २१७ दस्युः ३५६ २०६ मन्युः ३१५ २११ सव्यं ५५ २१७ दायः ३५७ २०७ मालयं ९६ २१२ सत्यं ३७५ २१७ दिव्यं ३५७ २०७ माया ३६६ २१२ सत्यः ३७६ २१८ दुष्यं ३५८ २०५ मायः ३११ २१२ संख्या ३७६ २१८ दत्यः ३५८ २०७ मूल्यं ३१७ २१३ सन्ध्या ३७९ २१८ देत्या 3५८ २०७ ययुः ३६७ २१३ साध्य: ३७७ २१८ धन्यः ५८ २०८ याम्या ३१७ २१३ सायः ३७८ २१५ धन्या ३५८ २०८ योग्यः १७ २१३ स्थेयः ३७८ २१८ धान्यं ३५८ २०८ योग्यं १८ २१३ सेव्यं २७८ २१४ धिष्ण्यं 3५४ २०८ योग्या ३१८ २१३ सैन्यं । ६७८ धिष्ण्यः ३१० २०८ रम्या १९ २१४ सौम्यः ३७९ २१८ नयः १० २०८ रथ्यः १८ २१४ सौम्याः ३७८ २१५ पथ्यं १० २०८ रथ्या १८ २१४ हार्यः ३८० २२० पथ्या ३१० २०८ रूप्यं ३७० २१४ हृद्यं 3८० २२० पद्यः ३ २०८ लयः ३७० २१४ हृद्या ३८० २२० पद्यं ३११ २०९ लभ्यं ३७ २१५ हृद्यः ८१ २२० पद्या ६१ २०९ विन्ध्य: 3७ २१५ अथ रान्ताः । प्रायः १ २०८ विन्ध्या ३७१ २१५ अग्रं ३८१ २२०
२१
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३५१)
शब्द श्लोक पृष्ठ शब्द श्लोक पृष्ठ शब्द अद्रिः ३८२ २२१ क्षुरः । ३८२ २२६ चरुः अभ्रं ३८२ २२१ क्षुद्रः 33 २२६ चारः अस्रः ३८३ २२१ क्षुद्रा 363 २२६ चित्रं अस्र ३८3 २२१ कुरुः ३८४ २२७ चित्रा अत्र १८३२२१ करा ३८५ २२७ चीरं अंहिः ३८३ २२१ कृच्छ ३८५ २२७ चीरी अरः ३८४ २२२ क्षेत्र ३८५ २२७ चक्रः आरो ३८४ २२२ क्रोष्ट्रो २९९ २२८ चक्री आरा ३८४ २२२ क्षौद्रं ३८६ २२८ चैत्रः इरा ३८५ २२२ खरः ८७ २२८ चैत्र इन्द्रः ३८५ २२२ खरुः ८७ २२८ चौरः इन्द्रा ३८५ २२२ खुरः ६८ २०८ छत्रं उग्रः ३८६ २२३ गरः ६८ २२४ छत्रा उग्रा 3८६ २२३ गरं 3६८ २२४ छिद्रं उस्रा 3८१ २२३ गात्रं ९८ २२८ जारः उस्रः ३८७ २२३ गिरिः ९ २३० जारी उष्ट्री 3८७ २२३ गुन्द्रः ६९ २३० जीरः ऐन्द्री. ३८७ २२३ गुन्द्रा ४०० २३० टार. ओड्रा ३८७ २२३ गुरुः ४०० २३० तन्त्रं ओड्रः ३८८ २२४ गद्धः ४०१ २१ तन्त्री करः ८८ २२४ गोत्रं ४०।२३१ तरिः क्षरः ८८ २२४ गोत्रः ४०२ २३२ तन्द्रो क्षरं ८८ २२४ गोत्रा ४०२ २३२ तारः । कद्रः ३८ २२४ गौरः ४०२ २७२ तारं कारः ३९ २२५ गौरं
२७२ कारा ३८० २२५ गौरी ४०३ २३२ ताम्र क्षारः ६० २२५ घस्रः ४०४ २३3 तीव्र कारि: 541 २२५ घोरः ४०४ २33 कारुः ३८१ २२५ चरः ४०४ २३३ तीरः कीरः ४२ २२६ चक्रं ४०५ २३ तीरं क्षीरं ३४२ २२६ चक्रः ४०६ २३४ तोत्रं
FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEF FIF
लोक पृष्ठ ४०७ २३४ ४०७. २३४ ४०७ २३४ ४०८ २३५ ४०८ २४९ ४०८ २38 ४०८ २३६ ४.० २७ ४१० २७६ ४१० २३६ ४१० २७६ ४३ २७७ ४११ २३७ ૪૧૧. २३७ ૪૧૨ ૪૧૨ २319 ४१२ २३७ ४१२ २३७ ૪૧૩ ૨૩૮ ૪૧૪ ૨૩૮ ४५ २३४ ४१६ २३५ ४११ ૨૩૯ ૪૧૫૭
२४० ४१७ २४० ४१७ २४० ४१: २४०
२४० ४१८
२४० ४१! २४० ४८ २४१
४०३
४१८
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३५२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
दरी दर
२४८
वा
शब्द लोक पृष्ठ शब्द श्लोक १ष्ठ शब्द लोक पृष्ठ दरः ४८ २४१ पौरं ४३ २४७ वत्रा ४४२ २५3
४५८ २४ बभ्रः ४३१ २४७ वधः ४४२
४१५ २४ भद्रं ४३१ २४७ व्यग्रः ४४3 ૨૫૪ दस्रौ ४१५ २४ भद्रः ४३२ २४८ वारः ४४३ ૨૫૪ द्वारं ૪૧૯ २४१ भद्रा ४33
४४४ ૨૫૪ धरः ४२० २४१ भरः ४33 २४८ वारि ४४४ २५४ धरा ४२० २४१ भरुः, ४३४ २४८ वारिः ४४४ २५४ धारः ४२॥ २४२ भार: ४३४ २४८ व्याघ्रः ४४५ २५५ धारा ४२१ २४२ भीरुः ४३४ २४८ व्याघ्री ४४५ २५५ धात्री ४२२ २४२ भूरि ४३५ २४८ वीरः ४४६ २५५ धीरः ४२२ २४२ मन्त्रः ४३५ २४८ वीरं ४४६ २५५ धीरं ४२३ २४३ मरुः ४७५ २४४ वीरा ४४१ २५५ नरः ४२३ २४३ मारः ४७६ २५० वृत्रः ४४८ २५५
४४८ ૨૫૫ नरं ४२३ २४३ मारी ४७६ २५० शरं ४४८ २५५ ननं ४२३ २४३ मात्र ४३९ २५० शरः ४४८ २५६ नक्रः ४२४ २४३ मित्रं ४३७ २५० शक्रः ४४८ २५६ नीत ४२४ २४३ यात्रा ४८ २५१ शस्त्रं ४४८ २५६ नेत्रं ४२४ २४३ राष्ट्र ४७८ २५. शस्त्री ४५० २५६ परः ४२५ २४४ रुरुः ४३८ २५. शद्रिः ४५० २५६ परं. ४२५ २४४ रेनं ४३८ २५. शरुः ४५० २५६ पत्रं ४२५ २४४ रोधः ४८ २५१ शार: ४५० २५६ पारं ४२१ २४५ रौद्रः ४३८ २५१ शास्त्रं . ४५१ २५७ पारी ४२६ २४५ रोद्रो ४३८ २५३ शारिः ४५१ २५७ पात्रं ४२७ २४५ वरः ४३८ २५१ शिनः ४५२ २५७ पूरं ४२८ २४६ वरं ४४० २५२ शीघ्र ४५२ ૨૫૭ पूरः ४२८ २४६ वरी ४४० २५२ शुक्रः ४५२ ૨૫૭ पुण्ड्रः ४२.८ २४६ वक्र ४४१ २५२ शुक्र ४५३ २५८ पुण्ड्राः ४२८ २४६ वक्रः ४४१ २५२ शुभ्रं ४५३ २५८ पुरुः ४२८ २४६ वक्त्रं ४४ २५२ शूरः ४५३ २५८ पूरः ४० २४७ वप्रः ४४१ २५२ सरः ४५३ २५८ पात्र ४३० २४७ वज्र ४४२ २५३ स्वरः ४५४ २५८
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दसूची .
(३५३)
૨૭૨
|| EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ सत्त्रं ४५४ २५९ आलू ४६४ २१४ झला ४७७ २७१ स्वरुः ४५४ २५८ इला ४१५ २१४ झिल्ली ४७७ ।। ૨૭૧ सारः ४५५ २५८ कलं ४६५ २६४ तलं ४७८ ૨૭૨ सार ४५५ २५४ कला ४६५ २६४ तलः ४७८ ૨૭૨ स्फारः ४५६ २१० कलि: ४१६ २६५ तल्लः ४७९ स्थिरः ४५० २१. काल: ४१७ २१६ तल्ली ४७८ २७२ स्थिरा ४५६ २१० काली ४६७ २९६ तालः ४७५ २७२ सिप्रः ४५७ २११ काला ४९८ २६७ तुला ४८० २७3 सिप्रा ४५७ २६१ कीलः ४६८ २१७ तूलं ४८१ २७३ सिरा ४५७ २६१ कीला ४६८ २१७ दलं ૪૮૧ सिरः ४५७ २६१ कुलं ४६८ २१७ नलः ४८२ २७४ सीरः ४५७ २.१ कूल ४७० २.८ नलं ४८२ २७४ सूरः ४५० २६१ कोलः ४७० २९८ नली ४८२ २७४ सुरा ४५८ २९ कोल ४७१ २१८ नालं ४८३ ૨૭૫ सूत्र ४५८ २९। खलं ४७१ २६८ नाली ४८२ २७५ स्वरः ४५८ २९२ खल्लः ४७२ २६८ नीलः ४८3 ૨૭૫ हरः ४५८ २१२ खल्ली ४७२ २१८ पलं ४८४ २७६ हरिः ४५८ २९२ गल: ४७३ २६५ पल्लि: ४.४ २७६ हारः ४१ २१२ गोलः ४७3 २१८ पालिः ४८४ २७६ हिंस्रः ४६१ २१३ गोला ४७३ २६८ पिलुः ४८६ २७७ हिंस्रा ४१ २१३ चिल्लः ४७४ , २८ पुलः ४८६ २७७ हीरः ४१२ २६३ चुल्लः ४७४ २६८ फलं ४८७ २७७ हीरा ४६२ २६३ पिलल; ४७४ २१८ फली
२७८ होरा ४२ २९३ चुल्ली ४७५ २७० फालं
२७८ अथ लान्ताः । चेलं ४७५ २७० फलः ४८८ ૨૭૮ अलिः ४६३ २९३ छलं ४७५
४८८ २७८ अम्लः ४९३ २१३ छल्ली ४७५ २७० बल; ४८५ १७८ अम्ली ४१३ २१३ जलं ४७६ २७१ बला ४८८ २७८ आलं ४९३ २३ जालं ४७६ २७१ बलि: ४८८ २७८ आलि: ४१४ २१४ जालः ४७७ २७१ बालः ४४० २७५ आलु: ४६४ २१४ जाली ४७७ २७१ बाला ४६१ २८.
FFEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
૫૮૮
४८८
२७० बलं
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रह; सटीक;
२८२
FFFFFFFFFFFFFFFFFFFEEEEEEEEEE.
शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पष्ठ बाली ४८१ २८० शूक्ल: ५०२ २८६ जोवा ५० २८० बिलः ४.१ २८० शूलं ५०२ २८ तत्त्वं ५१ २८० बिलं ४६२ २८० शूला ५०२ २४६ द्रवः ५१ २८० भल्ल: ४४२ २८० शैल: ५०३ २८९ द्वन्द्वः ५१२ २४ भल्ली ४४२ २८० शैलं ५०3 २८६ द्वन्द्वं ५१२ २८१ भालं ४८२ २८० साल: ५०३ २८१ दव: ५१२ २८॥ भेलः ४८३ २८० स्थालं' ५.४ २८७ दावः ५१२ २८१ मल्लः ४८७ २८० स्थाली ५०४ २८७ दो ५१३ २४२ मलः ४८३ २८० स्थल: ५०४ २८७ दार्वी ५३ २४२ मालं ४४४ २८१ हालः ५०४ २८७ दिवं 413 ૨૯૨ माल: ४८४ २८१ हाला ५०५ २८७ देवं ५१४ २८२ माला ४८४ २८१ हेला ५०५ २८७ देवः ५१४ २४२ मालुः ४८५ २८२ हेलिः ५०५ २८७ देवी ५१४ २४२ ४५५ प वान्ताः
૫૧૫ ૨૬૩ मेला ४४५ २८२ अविः ५०५ २८७ ध्र वः ५१५ मौलि: ४६६ २८२ उर्व ५०९ २८८ ध्र वं ५१६ २८३ लीला ४८६ २८२ कण्व. ५०६ २८८ ध्र वा ५१६ २८३ लोल: ४८७ २८३ कण्वं ५०१ २८८ नवः ५१७ लोला ४४७ २८३ क्षवः ५०७ २८ नीवो ५१७ २६४ वल्ली ४८७ २८३ कविः ५०७ २८८ प्लवः ५७ २८४ व्यालः ४५८ २८४ कवी ५०७ २८८ प्लवं ५१८ २८५ वेला ४८८ २८४ किण्वं ५०८ २४८ पक्वं । ૫૧૯ ૨૯૫ शालः ४६८ २८४ क्लीवः ५०८ २८८ पाश्व ५१८ । ૨૯૫ शालिः ५०० २८५ खर्वः ५०८ २८८ प्रार्ध्व ५२० २८५ शालुः ५०० २८५ हस्वः ५०८ २८८ पूर्व ५२० २६५ शिलं ५०१ २८५ ग्रीवा ५०८ २८८ भवः ५२१ २८६ शिला ५०१ २८५ छविः ५०९ २८९ भावः ५२१ २९६ शिली ५०१ २८५ जव: ५०९ २८८ रेवा ५२३ २६८
जवा ५०८ २८८ लवः ५२३ २४८ शीलं ५०१ २८५ जिह्वा ५०९ २४९ लट्वा ५२४ २६८ शुक्लं ५०२ २८६ जीवः ५१० २८० लम्बी ५२४ २६८
REEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
૨૯૪
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३५५)
FEEEEEEEEEEEE
शब्द लोक पृष्ठ शब्द . श्लोक पृष्ठ शब्द . लोक पृष्ठ विश्वः ५२५ २८८ दशा: ५३९ ३०५ तुषः ५४९ ३१२ विश्वा ५२५ २४८ नाशः ५३९ ३०५ दक्षः ५५० १२ शिवं ५२५ २६५ निशा ५७७ ३०६ दक्षा ५५०३१२ शिवः ५२१ २८८ पशुः ५३७ ३०१ ध्वाक्षः ५५०३१२ शिवा ५२९ २६८ पाशः ५३७ ३०६ ध्वाक्षी ५५१ १३ शिविः ५२७ ३०० पेशी ५३८ ३०६ न्यक्षः ५५१ ३१३ शुल्वं ५२७ ३०० भरपग ५९ ३०७ पक्षः ५५१ 313 सत्वं ५२८ ३०० राशिः ५३९ ३०७ प्लक्षः ५५७१४ सान्त्वं ५२८ २० वशः ५४० ३०७ प्रेक्षा ५५3३१४ युवा ५२८ 301 वशा ५४० ३०७ प्रेष: ५५३ १४ नुवः ५२९ ३०१ वंशः ५४१ ३०८ पौषः ५५४ १५ हवः ५२९ ३०१ वेशः ५४१ ३०८ पौष ५५४ . ३१५
अथ शान्ताः। शशः ५४. ३०८ भिक्षा ५५४ १५ अंशुः ५३० ३०२ स्पशः ५४२ ३०८ माषः ५५५ १५ आशा ५३० ३०२ स्पर्शः ५४२ ३०८ मिषं ५५५ आशुः ५० ३०२ अथ षान्ताः मेष: ५५५ १५ ईशः ५३१ ३०२ अक्षः ५४३ ३०४ मोक्षः ५५६ ३१६
૫૩૧ 3०२ अक्षं ५४४ 310 यक्षः ૫૫૬ ૩૧૬ काशः ५३१ ३०२ उषा ५४४ ३१० रक्षा
૫૫૬
૩૧૬ कीशः ५१ ३०२ ऋक्षः ५४४ 30 रूक्षः ५५७ ३१६ कुशः ५३२ ३०३ ऋषिः ५४५ १० लक्षं ५५७ 318 कुशी ५३२ 303 कर्षः ५४५ ३१० वर्षः ५५५ 3१६ कुशा ५३२ __३०३ कक्षः ५४६ १० वर्षा ૫૫૮ ૩૧૭ कुशं ५३२ ३०३ कक्षा ५४६ १० विष ५५८३१७ केशः ५33 303 कर्ष: ५४७ ११ विषा ५५८३१७ क्लेशः ५३ ३०३ धोषः ५४८ १२ वृषः ५५८ १७ कोशः ५३३ ३०३ घोषा ५४८ 3१२ वषी ५५८ १८ दर्शः ५३४ ३०४ चोक्षः ५४८ ३१२ वषा ५६० ३१८ दंशः ५३५ ३०५ झषः ५४८३१२ शुषिः ५६० ३१८ दशा ५३६ ३०५ झषा ५४८ १२ शेष: ५.० ३१८
IFFEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
| EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEE
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः ।
शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ शब्द लोक पृष्ठ शेषा ५१ ३१८ नासा ५७१ ३२५ हंस: ५८१ ३३२ शोषः ५६१ १८ पय; ५७१ ३२५ हविः ५८२ 333
अथ सान्ता: प्रसूः ५७१ ३२५ हिंसा ५८२ ।। 233 अचिः ५१ ३१८ बर्हिः ५७२ ३२१ अथ हान्ताः अदः ५१ १८ भासः ५७२ ३२६ अहिः ५८३ 333 आगः ५.२ ३१८ महः । ४७२ ३२६ इहा ५८३ 333 उषः ५९२ १८ मिसिः ५७२ ३२१ कुहः ५८3 333 उरः ५९३ ३२० मृत्सा ५७३ ३२६ ग्रहे: ५८४ 3३४ ओजः ५९३ ३२० रसः ५७३ २६ ग्राहः ५८५ ३४ ओकः ५९७ ३२० रसा ५७४ ३२७ गुहः ५८५ 33४ ओका; ५६४ ३२१ रहः ५७५ ३२७ गृहा ५८५ ३४ कंसः ५६४ ३२१ रजः ५७५ ३२७ प्रौहः ५८६ ३३५ . कासूः ५६४ ३२१ रास; ५७५ ३२७ बर्हः ५८६३३५
गृत्सः ५६५ ३२१ वत्सा ५७९ ३२८ बहु ५ 3५ गोसः ५९५ ३२१ वयः ५७७ ३२८ महो ५८७ ३६ चासः ५६६ ३२२ वसुः ५७७ ३३८ मोहः ५८७ ३७६ छन्दः ५६ ३२२ वसू ५७७ २८ लोहं ५५ 338 ज्येतिः ५९६ ३२२ वपुः ५७८ 33० वहः ५८८ ६ तपः ५७ ३२३ व्यासः ५७८ 330 वहः ५८८ ३६ तपा: ५७ 323 वास; ५७८ 330
338 तमः ५८ ३२३ वासा ५७८ ३३० वाहा ५५ 339 त्रासः ५९८ ३२३ वेध। ५७८ 33० व्यहः ५८ ३७ तेज; ५९८ ३२३ शंसा ५७१ 33० सहः ५८८ ३३७ दास; ५५ ३२४ शिरः ५७% 330 सहा ५८० 33७ दासी ५६५ ३२४ श्रेयः ५८० 1 सिंहः ५६० ३३७ धन; ५७० ३२५ सहः ५८० 33१ सिंही ५ ३८ नभः ५७० ३२५ सहा ५८० ३१ स्नेहः ५८ ३८ नभा ५७० ३२५ स्रोतः ५८१ ३३२ ॥ इति शब्दसूची ॥
FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
वाहः
५८
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
AN
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
प्रथम-विभागस्य शुद्धिपत्रिका पृष्ठं पंक्तिः शुद्धिः पृष्ठं पंक्तिः शुद्धिः । ४ हेमचन्द्राचार्य० २० १८ शाम्यति 1 १७ ग्रन्थगौरवभीरुभिः २० २० चतुर्दशेड़े स्त्रीपुंसः
१० अनेन एकार्थानेकार्थ १८ तावुभौ १२ त्तमपुरुषै०
२२ १० भोज्यगता यूकाः २ २२ समुच्चयः
१७ स्तोक० ४ २ नंवासौ तस्यानन्त्य० २५ ७ पक्षान्तरेऽन्तिके ८ अखण्डस्यैव
२५ २३ सितमयूख१५ रवौ
13 प्रक्लिन्नगंण्डैगजैः ३ गन्धद्रव्येऽपि
१८ रित्याश्रितायाः ४-८ न्यग्
२० ग!० स्याद्वषे ६ . किंचनरुचो० धर्मरुचा २८ २ पिंगी २३ अभूमिर्भीतीनां
11 ०भ्यंगमंगिनः। १६ सज्यामपरै
१८ भंगिभिरंगीकृत ८ १८ द्युयते
__ ७ षिड्गो विटः। ८ २० द्यौस्तु
१४ निर्झरौघाः ४ स्रः स्रुवे ।
७ मार्गणम्वा १४ १५ ०संसिद्वेः।
३२ -१८ वृद्धिमानौषधे २२ वियत्पृथु०
3 स्यान्नृत्तयुद्भुवोः ११ तत्र यथा
३५८ लिंगाल्लिङ्गगमिवा० १८ २३ क्ष्मान्तर्गत कच्छपैः। ३५ १४ ०वल्गद्घन० भेके ८ मुष्कच्छेदनं
हीनाङ्गे च। ५ कोकः सशाको
२ ॥४९॥ ७ (उ०६३).
२ उद्यो लंकाऽलंकारिणः
६ -मविक्रियः । ८ लोको० लोक्यते
२ चार्वगुरुद्रुतम् । १ वल्कं वलतेः
४ गोष्पतेः
३७
३७
३८
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૩૯
०
०
०
४४
४७
४७
Y.
(३५८
अनेकार्थसंग्रह; सटीक; पष्ठं पंक्तिः शुद्धिः पृष्ठं पंक्ति शुद्धि 3८१६ याञ्चा मोघा १८ २३ ०मसावसूत । ५ क्वापि
१८ १४ काण्ड ४० ११ -कुविन्दभाण्ड० ७० १४ वंशाङ कुरे ४० २३ चर्ममुण्डायां० सुचिरं ७० २३ खण्डोद्ध ११ शुचिः
UT १-६-१२ खण्डः २ म्लेच्छो
७१ ११ गण्डे च ४५ ३ हनौ
७१ २१ जगतोऽन्धकं १० खर्जुरकाख्यः
४ गोण्डः स्याद्वृद्ध० ११ गञ्जनं वा
१६ दैत्यविशेषे २२ स्थानभेदेपि
२१ श्रीताम्रचूडध्वजो १४ दशचक्रसमो
२३ बाहुभूषायां १७ जगद्रुहाम् ।
. हिमाघ्राते ५ पिञ्ज्यते
१२ कर्पटाद्धे ४८१५ चञ्चद्भुजभ्रमित० ७३ २४ दण्डः । ४८ २१ भिदादित्वात् ___७४ १० देवदानवैः १३ ०र्मङ क्षुदपाति
१३ चतुर्थोपाये ५४ ३ खस्टतणे
६ ॥११९।। ५५ १८ तस्यास्तद्विरहे ७६ ८ -खजूं यों तगरेऽपि च। ८ गृष्टिगुरुत्वाद्
१३ तुरङ गाणां ५८ ७ स्फूटम्
२४ वोढा स्याद् २३ व्युत्पत्तिः
८० २ लोमनि । वृद्धौ
८० १६ न सोढा । ६ पटुमपि
२ घृवीह्वा २४ मधुयष्टी
८१ ५ उष्णकः ४ मूषिके
२४ -मुनिद्वैपायनो० ११ भेदे तत्पाठिनोः। १७ वैशेषिकोक्ताश्च० ६५ . २३ कुक्षे जरठस्य ८५ २ ॥१३९।। १६ ७ संरम्भभीतः
९ घ्राणाङिघ्रपाणोन्। १६५ गोप्यैवं
१९ व्यहेतोरात्मानं १६१६ लधिष्ठोऽपि ८१ १७ द्रव्यहेतोालं
७४
७५
198
०
०.
-
८२
K
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धिपत्रिका
(३५९)
لم من
पृष्ठं पंक्तिः शुद्धिः
पृष्ठं पंक्तिः शुद्धिः ८६ २२ तूणीमुखोद्धृतशरेण १ ६ प्रमोचने ८७ १४ ०क्रुद्धघुकावलि० ११२५ गणधरमूर्जित०
___ 3 क्षेत्रियद्विजे ૧૧૩ १० मापक्षतिमविरोतिम्
१४ वर्णाश्रमाणां ૧૧૪ १६ ०मेध्या वधूः ५२ २२ नपाङिघ्रपौघ० ११४ १७ ॥१९०॥ व्यक्तो ८ पंक्तौ
११४ २३ साधुन वृतेर्भयमृच्छति ८५ प्रथितप्रभावैः 118 १२ गतौ।
६ आपनं आप्तिः । ૧૧૬ १७ वर्तते स्म ८५ १४ इति ऊट
२० सत्यं च । ६३ केतुधति०
११६ २२ स्त्रीवृत्तमद्भुतम्। __ ५ ऋतीयनं
૧૧૬ २३ शार्दूलवृत्तं १७ २ तल्पमुपागते ૧૧૭ १५ चैव सात्वती ४८ १९ जगल्लोके गङ्गवायुषु। ११७ १५ चतस्रो वृतयो १०० २१ जन्ययात्रा
११८
१. संतोषामृततृप्तानां १०१ १४ ०मधुरम्
11८ १८ (शास्यत्यशुभमनया) १५ तिक्ता तु कटुरो- ११८६ भूर्जा बहत्वचस्तरुः। हिण्याम् । कटुरोहिणी
तत्रपुसि। शेषयोगुणे ૧૦૧ २३ गौरादित्वात्।
पुसि तद्वति १०२
१० ज्वलितेऽपि यथा- 116 ८ शबलेऽपि मङ्खः ।
सदोषमपि दीप्तेन १८१३ ०व्ययव्यतिकर १०७ १६ तीव्रवेगधुत० ૧૧૯ १८ बिभेति न १०७ २२ चुबति
૧૧૯ २३ अम्ले अम्लविशेषे १०४ , सर्वेषु यथा-धृति
१४ जलौकाकृतिर्दीघ० ૧૦૪ १४ परस्तन्मानिनो १२० १७ इवोर्मिभिरापतन्तः ૧૦૪ २० प्रतिलोम
૧૨૨
1 ऊर्वे १०६ १५-१६-१७-१८ प्लु० १२२ ११ तिष्ठन्त्यनया १०६ २८ पूर्तमध्या:
૧૨૨ १३ ०क्रान्तमहीतलो १०७ ___ 3 कर्तु प्रत्यये
१२२ २१ संततनीतिनिष्ठः १०८ १५ सत्योपमानयोः १२२ २३ स्पर्शाज्ञता ११० १२ कल्पयत्वेनामीशो १२3 १३ सूतपुत्रो वा
१०१
૧૨૦
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३.६०)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
१४०
१४०
पृष्ठं पंक्तिः शुद्धिः पृष्ठं पंक्तिः शुद्धिः १२४ २४ तत्र यथा- १४०८ गन्धचूर्ण । आमोदे ૧૨૪ ५ स्त्रपुसी:
१४०
११ विपणयो विराजिताः १२४ २३ वह्नतिर्न
१४० १७ क्षिप्यमाणा ૧૨૫ ४ द्रवनियाकेऽथ
१८ समाप्ते क्षिप्तेव ૧૨૫ १२ समातपम् ।
१९ दिग्धो लिप्ते ૧૨૫ १८ पन्थाः कन्था- ૧૪૧ ७ अर्थोपजीवककवौ १२६ १८ ग्रन्थिपणे
૧૪૧
१२ विभेदनो तां १२७ ११ तीर्थे तदीये . १४१ १८ बुधः सौम्ये ૧૨૯ ६ मथ्यतेऽसौ ૧૪૨ १७ मधुकैटभौ ૧૨૯ ७ प्रथितं तमिस्रम्। १४३ २ विद्युद्विशाखयोः ૧૩૦ १२ कित् थः
૧૪૩ १० मेधते मेधः। १31 १६ कन्दोऽब्दे सुरण १४३ ११ मेधा तू ૧૩૨ १८ ०वृतिदुल्साधाः १४३ २२ ०चर्मवसनैर्नीताः 133 १७ व्यवसायापदेयशयोः १४३ २४ भक्षक १३४ १२ प्रशंसन्ति । तुर्यांघ्रिषु १४४ १४ व्याधवाक्यैणसंकुले ૧૩૪ १७ पादमायान्निधिं १४४ २० भानविधिषु २३४ २२ भास्वरमांसयोः १४४ २१ ऋद्धौ यथा18 २ बिन्दुविप्रटज्ञात्रो १४५ २ हर्ष १३६१९ साधुः पुंसि। १४६ 3 सुरंगायां नाटयाऽङ्गे ૧ ૩૬ २० प्रथमोदबिन्दवः। १४७ ४ विशामीशः १७६ २१ तथेयं बैन्दवी १४७ १८ सन्धिं ૧૩૭ ९ प्रकृतिपुरुषौ १४७ १८ यदि ૧૩૭ 11 शब्दाख्येयं
२० जलौधः। १३८३ तत्र यथा
साधुजैनमुनौ १३८ ११ समृद्गसपं
१४७ २१ रम्यत्वात्। १७८ १९/१७ धर्म
१४८ ४ गङ्गेष्टिका० १३८ ४ स्तालिप्सयो; १४८ निष्पन्न૧૩૯ ६ खण्डमात्रवृत्तितायां १४८ ४ असिद्धार्थानव १३८ १४ अन्धावब्धौ
क्वचिदपि १३८ १८ मुह्येत्स
१२ काम्पिल्यसिद्धः
१४७
१४८
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धिपत्रिका
(३६१)
पृष्ठं
१५०
૧૫૧
__पंक्तिः शुद्धिः पृष्ठं पंक्तिः शुद्धिः १४८ २२ दानोधुरैः १६८ १२ कथमश्नुते १४८५ नक्तमितस्ततो० १६८ १४ ॥२८१।। १५० १६ ०तपस्विनः । १७१ २० रोपान्निरगाद्
- २० ०श्रमोष्मभिः ।। १७२ १२-१३ शष्पम् । ૧૫૧ १ विधिरपि
૧૪ १५ पुप्फुसश्च ૧૫૧ १० मण्डनश्री जति १७६ ८ बालके ૧૫ १२ यथा-वयं
१७७ १0 मुख्यराजि च । २० दिक्करिभिरेक० १७८ ५ रम्भतेऽनेन ૧૫૧ २१ गावो० वाऽस्त्यस्य १७८ ६ रमते वा । १५१ २२ गोरिति मिन् १७८ १८ भवति शंभूः । १५२ ७ तयोर्वाच्यलिङ्गः १७८१ साध्यः १५२ १० पितुर्जवादभ्रघनादि० १८३ १ पटौकसि ૧૫૨ २० सर्वेषु
१८३ १२ ०वनस्पतीन् ૧૫૩ २ कुलालेऽहौ
૧૮૩ १५ अथ घर्मो ૧૫૩ १४ चिन्हसुरसद्म० ૧૮૬ ८ नेमैर्नेमे ૧૫૫ १२ ०भिर्तृभिः ।
૧૮૬
__ ११ निमिशेऽरिष्टनेमौ ૧૫૭ 1४ नरनाः
૧૮૮ ४ मन्मथे ૧૫૮
६ ग्रन्थविशेषयोः ૧૮૮ १३ भौमोऽङ्गरके ૧૫૮ ५ महिषस्य
૧૮૮ १४ शिवाद्यण २१ विदधते
૧૮૯ १८ व्याधो निन्दति १६० २२ सह स्वयं न दलशो १८० __७ ददौ ११ मीनो
૧૯૦ इति कित् मः। १९ विजितश्रियस्याः। १६० १७ शय्यामालिड गयनीतं १६२ ५ ताम्र शुल्वम् ।।
बाहुलक्ष्म्याः १९१८ यशस्ते ।
૧૯૧ १३ शतहारिताथम् ११७ २३ मणिराकरोद्भवः १८ श्यामोऽम्बुदे १६८३ ग्रामोध०
૧૯૨ ४ सहक १९८५ कूपबद्धन
૧૯૨ ५ पञ्चमरवाद् । वृद्धदा० ७ सकूपकानि १४२ २० समेषामुप० १६८ ११ भूयालवल्लवौ १६४ २४ भाजनमीदृशानां
१४ तास
૧૬૧ ૧૬૧
૧૧
૧૬૯
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३६२)
अनेकार्थसंग्रह; सटोकः
पृष्ठं पंक्ति; शुद्धिः पृष्ठ पंक्तिः शुद्धिः १४५ २ स्थित्यमा- २१६ २० शस्र यथा १८५ १७ दशाननेन
२१६ २२ शक्येत १८५१६ त्वादृशामूद्भव. २१८ १२ सांख्यः संख्यावतां ૧૯૭ २१ अकरोदरी ૨૨૩ ४ काकेप्योड़ा १५८ ११ सन्निहितापाय: २२४ २ वर्णोपले 1८८
१३ मूलेऽङ गुष्ठस्य २२४ २२ दशशतकरस्य १८८ २४ कर्मोपाय
૨૨૫ ३ क्रियाऽपि च ૧૮ १३ कोऽभिजानाति २२७ ८ कण्टकारिका
१८ आख्यातेत्याद्यन्त० १२८ ८ व्यहं परञ्च व्यह १५८ २० सदृशीर्व्यधत्त
प्रातस्त्र० २०० १ सूर्या०
૨૨૯ १२ त्रिशिरसामेषैव ८ ०भिरालवाल: २३०५ गरवणिज०
१३ मानिताः २३१ ११ एकमप्यक्षरं ૨૦૧ १८ पदास्वैरि
२३२ १० रघोरवष्टम्भ० २०२ १६ चिणनममिति रूढे) २३५ . स्वात्मनः २०३ १४ दिवसात्ययात्ताप २३१ १२ चक्रस्त्वम्ले २०३ - २० दिननाथस्य २७ १५ परच्छिद्रा० २०४ ८ मालाशमाविष्कृत० २३८ 10 तन्त्र २०४ १९ उमायाः
२३८ १४ चतुष्पीठमिदं २०६ ८ आमलकीतरु० ૨૩૮ २ ०भयव्याकुलो २०७ ८ युवतयोवधूवर० २४० ८ द्विरदरुदार० २०७ १७ वाससि यथा ૨૪૧ १८ दरेत्यव्ययम् २०७ २२ दितेरपत्यं
२४७ १५ ०रभिनन्द्यमानः। १८ पादेभ्यो हिता
२१ वेदांशः। २११ १ ०लग्नेऽन्तर्मयो २५० . कर्णभूषणे २१३ १४ याम्याऽपाच्यां २५४८ कौतुकसन्नि
भरण्यां च २५३ ३ तडित्वति २१५ २४ रसवीर्यविपाकतः २५६ १७ शक्रोऽजू ने २१६ १२ पण्ययोषायाम् २५७८ शबलवातयोः २१६ १७ नखपदसुखान २५८ ०काव्ययोः।
૨૦૯
२४८
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धिपत्रिका
(३६३)
૩૦૧
पृष्ठं पंक्तिः शूद्धि ; पृष्ठं पंक्तिः शुद्धिः २६० १६ पित्तलादि० २४५ १४ पक्वविम्बा२६१ १ श्वेदो धर्मः २८५ १५ पातोन्मुखे ૨૬૨ २२ जिगमनस्य २८६ २३ वह्निभवनेत्रजन्मा ૨૬૫ ५ पुरुरबसमैल० २८७ १९ हावैर्भावैविलासैश्च २१५ ११ हि कल: किल। ૨૯૮ २० (कान्ता) २१७ १२ कीलावलीढ० ૨૯૯ २१ नागरे २७० १३ कपयो भृशं ३०० ६ वालुक मोषधिः। २७० १५ नैवोज्झति
૩૦૧ ५ प्रकृतिगुणे ૨૬૩ ११ यस्यैकबाणा०
१० स्फुरिता यवा २७३
13 यथा-तालैः ૩ ૦૧ १५ विसृष्टविशिष्टधन२७३ २० चिरोज्झितालक्त०
स्य च। ૨૭૩ २४ पीठयां पट्टे
૩૦૨ १६ शीघ्र २५४ २०/२१ तत्र यथा-गजाश्व० ३०४ १२ पुल्लीबौ। २७५ ३ नियमितोच्चापमीन० ३०५ ८ वर्मणि च(म)मणि २७२ १२ इति-इ:
३०७ २२ प्रभूत्वमस्यास्तीति २७५ १ पदि पठि
३०८ १० स्मृतम्। ૨૮૧ १० तलकल्कोले० ૩૧૨ २४ परित्यक्ता ૨૮૨ 1. स्त्री स्त्रीबिशेषः। ૩૧૫ 13 प्रार्थनयो भृतौ २८३ ४ खीस।
૩૧૬ 3 व्याजशख्ययो; १८ स्फुयगसाप्यूरुषु ૩૧૭ ૧૮૫ ८ गृहै विशालैरपि १७
दशसहस्रलक्षणा २८५४ शालिस्तु
३१५१३ भृशम्बून्तु० २८१ ८ रूप्यं रजतम् १८ १४ शाषणं वा शुषिः
१५ शूलं तथैव च। ૩૨૨ ७ द्वात्रिंशल्लताहारः २८ १८ मंखस्तु
३२३ १३ ०दलंभूष्णुरिज्याय २८१ २२ द्वारुहरिद्रक्वात्थं ३२४ १२ हि न २८७ १८ रौप्यस्थालानीव ३२७ २१/२४ कङ गु० २८८ २ खर्वहस्वौ । ३२७ २२ रसन्त्यमी : २८८ १८ इह स्त्रियः ३२८१६ वसपमानस्य २८८ २२ त्रुटद्ग्रीवरुद्ग्री:र- 33११५ ०मुच्चैरास्था
कुञ्जरैः॥ 33८ ॥ मगो
॥ समाप्ता शुद्धिपत्रिका ॥
२८३
૨૮૬
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૪૪૪૪
અનેકાર્થ સંગ્રહ સટીક
*
o=
=
=
=
*
આ મહાન ગ્રન્થને આ પ્રથમ વિભાગ તૈયાર થઈ ગયે છે. જેના થયેલ ગ્રાહકેને બંને ભાગના રૂ. ૧૫) લેખે ગ્રાહક બનાવાયેલ હતા.
પરંતુ આ ભાગ પ્રગટ થઈ જતાં તેમાં ૫૫૦૦/ લેક આવે છે અને હજી વ્હેકે લગભગ ૮૫૦૦ બાકી રહે છે એ હિસાબે ખર્ચ વધશે છતાં જેમને આ ગ્રન્થની જરૂર હોય તેમણે બંને ભાગના અગાઉથી ગ્રાહક તરીકે એક નકલના રૂા. ૧૭-૦૦ લેખે હજી મેકલીને ગ્રાહક બની જવું.
શ્રી સંઘે જ્ઞાનખાતા આદિ દ્વારા વધુ નકલે લઈને આ પૂ. પ્રાચીન ગ્રન્થના પ્રકાશનમાં પોતાને હિસ્સા ઉમેરી શકે છે.
શ્રી હર્ષપુષ્પામૃત જૈન ગ્રંથમાલા
લાખાબાવળ C/o મહેતા મગનલાલ ચત્રભુજ શાક મારકેટ સામે-જામનગર
YO
*
XXX
xxxxxxxxx ~xxxxxxxxxxxxxxxx
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
- શ્રી હર્ષ પુષ્યામૃત જૈન ગ્રંથમાલા –
મૂલ્ય રૂ. પૈસા
૧–૫૦ ૧-૩૫ ૦-પ૦ ૧–૫૦
–૮૦
૦-૫૦ ૧-૦૦
૦-૨૫ ૦-૨૦
ગ્રંથાંક
થનામ ૧. દીક્ષાનું સુંદર સ્વરૂપ ૨. વિધિયુકત પિષધવિધિ ૩. સ્વાધ્યાય સુધારસ (નૂતન સઝાયે) ૪. સ્તવનામૃત સંગ્રહ ૫. જિનેન્દ્રભક્તિભાવના ६. चतुर्विशति जिन चैत्यवन्दनादि ૭. નવસ્મરણાદિ તૈત્ર સંગ્રહ ८. जयविजय कथानकम् ૯. શ્રી લેખામૃત સંગ્રહ ભા. ૧ ૧૦. ગુરૂવંદન ચૈત્યવંદન ૧૧. ચૌદ નિયમ ધારવાની બુક ૧૨. અમૃતબિંદુ ૧૩. શ્રી લેખામૃત સંગ્રહ ભાગ ૨ ૧૪. જિનેન્દ્ર ભક્તિ સુધા (આવૃતિ ત્રીજી) ૧૫. સેમ ભીમ કથા તથા તપમૂર્તિ પૂ. આ. શ્રી
વિજયકપૂરસૂરીશ્વરજી મ. નું જીવન ચરિત્ર ૧૬. સંક્ષિપ્ત શ્રાદ્ધધર્મ પ્રથમ ભાગ (સંસ્કૃત) ૧૭. સ્નાત્રપૂજા સ્તવનાદિ ૧૮. શ્રી લેખામૃત સંગ્રહ ભા. ૩ . ૧૯. હોલીકા વ્યાખ્યાન ૨૦. મંગળ કળશ કથા ૨૧. પ્રભુ મહાવીર દેવ ૨૨. નિત્ય નૈધ ૨૩. બે પ્રતિક્રમણ સૂત્ર ૨૪. શ્રી વિવિધ પૂજામૃત સંગ્રહ ૨૫. મહાત્મા મત્સ્યોદર ૨૬. શ્રી લેખામૃત સંગ્રહ ભા. ૪
'; }, ભા. ૫ ૨૮. શ્રી લેખામૃત સંગ્રહ ભા. ૬
૧-૦૦ ૧-૭૫
૦-૫૦ ૨-૫૦ ૦-૨૫ ૦-૫૦
૦-૨૦
૦-૩૦ ૦-૨૫ ૦-૧૦
–પપ ૩-૦૦ ૦-૩૦ ૦-૭૫ ૦-૭૫ ૦-૭૫
૨૭.
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯. શ્રી અમૃત ગ ુલી સંગ્રહ ૩૦. શ્રી જિનેન્દ્ર પૂજા સંગ્રહ ૩૧. શ્રી જિનેન્દ્ર પૂજા પીયુષ ૩૨. તિથિ ચર્ચામાં સત્યનું સ્પષ્ટીકરણ ૩૩, સામાયિક ચૈત્યવંદનાદિ સૂત્ર ૩૪, મહાસતી સુલસા
૩૫. શાસ્ત્ર દર્પણ (પ આરાધના અંગે પ્રમાણેા) ૩૬. અક્ષય તૃતીયા (સચિત્ર) ૩૭. કાર્તિક પૂર્ણિમા ૩૮. છન્દ્વોમૃત રસઃ
મહિમા
૩૯. સમેતશિખર તી વંદના ૪૦. નારકી ચિત્રાવલી (બીજી આવૃત્તિ) ૪૧. શત્રુંજય—તી વંદના (બીજી આવૃત્તિ) ૪૨. ભક્તામર સૌરભ (મહિમા કથાએ)
૪૩. નારકી ચિત્રાવલી (હિન્દી)
૪૪. મનહર સ્વાધ્યાય સૌરભ (ઉત્તરાધ્યયન મૂળ)
૪૫. મહામંત્ર પ્રભાવ
૪૬. શ્રી નમસ્કાર પદ્મ સ્તવના
૪૭. વાર્તાવિહાર ૪૮, સત્ક
ચિત્રાવલી
૪૯. કલ્પસૂત્ર પૂજા વ્યાખ્યાન (સચિત્ર) ૫૦. પૂ. બાપજી મ. ને ખુલાસ
પ૧. કુલભૂષણ (સચિત્ર કથા) પર. લક્ષ્મી સરસ્વતી સંવાદ
૫૩. મણિસિદ્ધ મેઘમનોહર સ્વાધ્યાય આચારાંગ મૂળ
૫૪. સુનંદા રૂપસેન
પપ, પારસમણિ-વાર્તા સંગ્રહ
૫૬. જન્મ પત્રિકા રજીસ્ટર (૩૦૦ કુંડલી માટે)
પ૭. ધન જય નામમાલા
૫૮. જિનેન્દ્ર સંગીતમાલા
૫૯. અનેકા સંગ્રહ સટીક (ભાગ ૧)
[અનેકા
સંગ્રહ સટીક ભાગ ૨ છપાય છે. ]
h૭-૦
૧=૦૦
૦-૫૦
૦-૫૦
૦-૨૦
૦-૫૦
૦-૩૦
૦-૨૫
૦-૩૦
૦-૧૯
૦-૧૯
6100
૦-૨૦
૧-૨૫
૬-૦૦
૧-૭૫
૦-૮૦
૦-૨૦
૧-૦૦
૬-૦૦
૩-૫૦
૦-૨૦
૨-૦૦
૦-૫૦
૨-૫૦
૦-૫૦
૧-૨૫
૪-૦૦
૧--૭૫
૩-૫૦
૧૦--૦૦
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ લાં ખાબાવળા (હાલાર) આજી પ્રગટ થતુ A HADA 1/Kirti - શ્રી જૈન ધર્મનું - શ્રદ્ધા અને સરકાર પીરસતુ માસિક (કકથ કાળારક (ફલજા' ગીત ન કરી માર શ્રી મહાવીર શાસન કોઈ મહેતા મગનલાલ ચુનભુજ | LATEST