________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્યવિસ્તાર
તથા તેના રાજપુરોહિત (પછી તેને પુરેહિત કહે, મહાઅમાત્ય કહે કે મુખ્ય પ્રધાન કહે કે જમણે હાથ કહે કે સર્વસ્વ કહે-જે કહે તે એવો પ, ચાણકય-એમ બન્ને જણાએ સંસા- રની અનેક લીલીસૂકી જોઈ હતી; તેમજ અનેક અવસ્થામાંથી પસાર થવાથી તેના તડકાછાંયા પણ તેઓએ નિહાળ્યા હતા. એટલે તે સર્વેનો વિવિધ અનુભવ કામે લગાડી રાજનીતિ ઘડી કાઢી શકે તેમ હતું. તેમ હવે રાજ્ય ઉપર કોઈ હલ્લો લઈ આવશે તે શું કરશું? તેવા વિચાર કરવાની તેમને માથે કાઈ ઉપાધિ જેવું પણ રહ્યું નહોતું. એટલે તે બન્ને જણાએ-રાજા અને મહાઅમાત્યે–ભેગા મળીને, રાજવ્યવસ્થાના તથા નીતિ વ્યવહારના સર્વર સૂત્રો અને નિયમો ઘડી કાઢવા માંડ્યા. થોડા સમયમાં તે કામ સંપૂર્ણ થઈ ગયું, જેને આપણે સાદી ભાષામાં અર્થશાસ્ત્ર તરીકે ઓળખી રહ્યા છીએ.
આ પ્રમાણે જ્યારે એક બાજુ આ અર્થશાસ્ત્રના રચયિતાએ દીર્ઘકાળ સુધી મેળવેલ સ્વાનુભવનો વિચાર કરીએ છીએ તેમ બીજી બાજુ તેના રચયિતાએ જે વિદ્યાગુરુ પાસે બેસીને રાજનીતિના મૂળાક્ષર કકકો ઘુંટ્યો હતો તેના રાજદ્વારી ડહાપણને જ્યારે વિચાર કરીએ છીએ તેમ વળી ત્રીજી બાજુ તે સર્વેનાં મૂળન-ઉત્પત્તિસ્થાન ઠેઠ રાજા શ્રેણિકના સમયની વ્યવહાર રચના અને વિધવિધ પ્રકારની શ્રેણિઓની ગુથણીનો
જ્યારે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે તે અર્થશાસ્ત્રના સૂત્રો, નિયમો અને પેટા નિયમે આજે બે બે હજાર વર્ષો વીતી ગયા છતાંયે મુખ્યપણે સર્વીશે જે એમ ને એમ ચાલી આવતાં જ નિહાળી રહીએ તો તેમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું શું રહે છે !
આ નિયમોને અનુસરીને, હજુ સુધી ચાલી આવતી અનેંકિત ભાવના (Decentralizing) =ગણતંત્ર રાજ્યની પદ્ધતિ ફેરવી નાંખીને કેન્દ્રિત ભાવના (Centralizing) સ્થાપિત કરવા તરફ પં. ચાણક્યજીનું મન ઢળતું થયું હતું. અને તે નીતિ તેણે છેડેઘણે અંશે અમલમાં મૂકી પણ દીધી હતી, પણ સર્વથા તો તે વ્યવહારમાં આણી શકો નહોતા જ. આથી કરીને તે રાજા ચંદ્રગુપ્તને વૃષલ કહીને સંબોધવામાં એક પ્રકારની મોજ માણતો હત૦.વળી આ રાજનીતિને અનુસરીને તેની ઈચ્છા રાજગાદીનું સ્થાનાન્તર કરવા તરફ થઈ હતી,. પણ એવડું મોટું સાહસ એકદમ કરવા તેનું મન ખેંચાયા કરતું હતું. એટલે પ્રથમ તેણે એવી ચોજના ઘડી કે, રાજા પોતે ખૂદ રાજનગરમાં રહે અને યુવરાજ હેય તે સામ્રાજ્યના અન્ય ભાગ ઉપર વસવાટ કરી રહે. આ સ્થાન તરીકે તેણે અવંતિ દેશને ઠરાવ્યો હતો. વળી તે દેશ સારા ભારતવર્ષની મધ્યમાં હોઈ તથા કુદરતની અનેક બક્ષિસોથી વેષ્ટિત હેઈ, રાજપાટ તરીકે પણ અતિ ઉપયોગી થઈ પડે તેમ હતું. છતાં તેમ કરવા જતાં તેને એક બીજી મુશ્કેલી નડતી હતી.
કંટિલ્ય ઉપનામ આપી કુટિલતાને ભંડાર કહીને જણાવ્યા છે પણ તે હકીક્ત હવે સર્વથા ઉપજાવી કાઢેલી માલુમ પડી છે. તેવી જ રીતે દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવા માટેની ઉપર દર્શાવેલી તેની પદ્ધતિને પણ જોડી કાઢેલી જ કહેવી પડશે.
(૬) તેથી તેને મક: સર્વ સુત્રાપજૂ કહેવાય છે. જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૧૭૭-૮ ઈ. ૫ ૨ પૃ.૨૦૬ થી ૨૧૫.
(૭) જુઓ પુ. ૧,૫. ૩૬૩ અને આગળમાં શકપાળ
મંત્રીનું મહાઅમાત્યપણુવાળું લખાણ તથા તેનાં ટીપણે.
(૮) પુ. ૧, હું પૃ. ૨૬૭ થી ૨૭૦ ની હકીકત તથા ટીપણે જુઓ.
(૯) પુ. ૨. પૃ. ૧૭૧ તથા આ પુસ્તકે પૃ. ૩; તથા પૃ. ૨૫ ટી. નં. ૧ ની હકીકત જુઓ.
(૧૦) સરખા ઉપરની ટીક નં. ૧, તથા પૃ. ૨, પૃ. ૧૪૦ ટી. નં. ૨૬ તથા પૃ. ૧૭૧ની હકીકત,
