________________
૪૦.
મૈર્ય સમ્રાટને
[ સપ્તમ
હીલચાલ અને તેમણે બતાવેલ સભાવથી ચોખું જોઈ શકીએ છીએ; કેમકે તેઓએ જ્યાં જ્યાં આર્ય પ્રજા સાથે ભાઈચારો બાંધીને વસવાટ કરવાનું
ગ્ય ધાયું છે, ત્યાં ત્યાં મોટા ભાગે તેમની જ સંસ્કૃતિ પોતાનામાં અપનાવી લઈને, ધારણ કરી લીધી છે. તેની સાબિતીઓ તેમના જ રચેલા સિકકા ઉપરથી મળી આવે છે. કોઈ એમ પણ કહેશે કે, એ તે પરદેશી વિજેતાઓએ પ્રજાની સંખ્યાને બહુમાન આપવા૨૯ અને તેમને સંતોષવા ખાતર જ તેમની સંસ્કૃતિ પિતે વધાવી લીધી છે, તે આપણે તેમને બે વસ્તુ જણાવાવી પડશે કે (1) શું તેમણે વિજેતાઓની મનોદશાને અને તેમને ચડેલા મદનો પૂરેપૂરો અભ્યાસ કર્યો છે ? અને (૨) બે વસ્તુની હરિફાઈ જ્યાં ચાલતી હોય, ત્યાં કોણ શ્રેષ્ઠતાને વરવા પામે છે? સબળ કે નિબળ૩૦ ?
આ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ થઈ પડવાથી જ્યારે જ્યારે વિદેશી હમલા કરનારાઓએ ધસારા કર્યા છે, ત્યારે ત્યારે તેમણે જ્યાં જ્યાં જીત મેળવી, ત્યાં ત્યાં જે બીજે કઈ પ્રત્યવાય કે વિશ્વ આડે નથી આવ્યાં, તે વસવાટ જ કરવા માંડયો છે. અને જ્યારે વસવાટ કરે, ત્યારે જમીનનું રોકાણ કરવું પડે જ; જેથી તેટલા પ્રમાણમાં હિંદી રાજકર્તાઓના રાજયવિસ્તારની હદ પણ સંકોચાય જ. આ ન્યાયને આધીન રહીને,
હિંદમાં હવે તે બે પ્રજાનું રહેઠાણું થવાથીકેમકે હિંદી પ્રજા તે અસલથી હિંદમાં હતી : તેમાં વળી તેની સંસ્કૃતિની શ્રેષ્ઠતાથી આકર્ષાઈને ( અને કાંઈક સમૃદ્ધિનું આકર્ષણ પણ ખરૂં જ: સર્વથા તે નહીં જ; કેમકે જે સમૃદ્ધિ જ મુખ્ય કારણ હોત, તો તે મનુષ્ય સ્વભાવ પ્રમાણે સંસ્કૃતિની સુગને લીધે નાક મચકડી, સમૃદ્ધિને પિતાના દેશ તરફ ઘસડી લઈ જઈ, ત્યાં જ વસવાટ ચાલુ રાખત; એટલે ખાત્રી થાય છે કે અહીં હિંદમાં વસવાટ કરવાનું મુખ્ય કારણ સમૃદ્ધિ કરતાં, અહીંની સંસ્કૃતિની એકતાનું જ હતું.) વિદેશી પ્રજાઓએ પણ હવે તો રહેવા માંડ્યું. એટલે સ્વાભાવિક છે કે એકને બદલે બે ભાગ પડવાથી, જમીનની વહેંચણી પડી ગઈ અને તે તે પ્રમાણમાં હિંદી રાજાના રાજ્યનો વિસ્તાર કમી થવા માંડ્યું.
પરદેશી અને આર્ય સંસ્કૃતિનાં સરણા વચ્ચેને ઐતિહાસિક સંબંધ આ પ્રમાણે દોરી બતાવાય તેમ છે. અને તેની પૂર્ણ જમાવટ, અલેકઝાંડર પછી સવાસો વર્ષ એટલે ઈ. સ. પૂ. ૩૨૭-૧૨૫=૨૦૦ ની લગભગ થવા પામી છે, જેને લીધે જ પરદેશીઓનાં ધાડેધાડાં વારંવાર હિંદ ઉપર ઉતરી આવતાં નજરે પડે છે.
આટલા લાંબા ખુલાસાથી વાચક વર્ગને હવે નિઃસંદેહપણે સમજાઈ ગયું હોવું જોઈએ, કે
કાર” વાળા આખા ખંડના સર્વ પરિચ્છેદે તપાસી જુઓ. એટલે તેમનાં ચરિત્રેથી અને જ્યાં જ્યાં સિક્કાઓ પ્રાપ્ત થાય છે ત્યાં ત્યાં તે ઉપરથી, ખાત્રી થશે કે તેમણે પોતાની સંસ્કૃતિ હિંદી પ્રજા ઉપર ઠસાવવા કરતાં, તેમની જ સંરકૃતિ પોતે ધારણ કરી લીધી છે.
(૨૯) પ્રિયદર્શિનના ધમ્મમહામાત્રાઓને જે વિજય મળ્યો હતો તેમાં સંખ્યાની બહુમતિએ કામ કહ્યું કહેવાય કે સંસ્કૃતિની શ્રેષ્ટતાએ ? (જુઓ ઉ૫૨)
(32) જુએ ઉપરની ટીકા ન ર૯ તથા ૨૫.
(૩૧) પાંચ પરદેશી પ્રજાઓના રોજ અમલનું વર્ણન આ પુસ્તકમાં આપીશું. તે દરેકના દૃષ્ટાંતને અહીં બતાવેલ સૂત્રની કટીથી કસી જોશે અને ખાત્રી કરશે કે આ સૂત્ર કેટલે અંશે સત્યપૂર્ણ છે.
(૩૨) કોઈપણ વસ્તુની ઉત્તમતા, શ્રેષ્ઠતા કે સદગુણતેને પોતાને હિતકારક ગણવી કે અહિતકારક તે તે વખતના રિથતિ અને સંયોગ ઉપર આધાર રાખે છે.
