________________
ન ધર્મ
સામા માણસની સાદી સમજમાં પણ ઉતરી શકે તે તુરત જ ઊગી આવે છે કે આ ચર્ચા કરવામાં તેવી ભાવનાથી, તથા ખરૂં શું હોઈ શકે તેવી લેખકને પ્રયત્ન પિતાની માન્યતા વાચકવર્ગ ઉપર રીતે, માત્ર ઇતિહાસશોધનની દૃષ્ટિ તરફ જ ઠસાવવા માટે જ માત્ર છે. તે વિનીત ભાવે કેવળ લક્ષ રાખીને ચર્ચા કરાય, તે તેમાં ખોટું તે સર્વને જણાવવાનું કે, તેવી હલકી મને વૃત્તિથી શું છે ? છતાં યે ચર્ચા કરવામાં લેખકને શિરે કે ઈતિહાસને લેખક લખવા માંડતો પણ અમુક પ્રકારની ભીતિ તો રહે છે જ; કેમકે, જે નથી અને માંડે પણ નહીં; અને તેમ કરે છે તે વાચકવર્ગ રૂઢીચૂત-રૂઢીપૂજક કે પૂર્વગ્રહીત ઈતિહાસના નામને લાંછન લગાડ્યા વિના પણ વિચાવાળો બની ગયો હોય છે તેમના મનમાં રહેતો જ નથી. તેને તે જે વસ્તુસ્થિતિ ઈતિગઈ છે તેમ અહીં પણ થોડાક વિચારે તે ઉપરાંતના હતો તે ભાવનાથી આપણે જોતાં શીખી લેવું જોઈએ. જણાવું છું. ઉ૫ર ટાંકેલાં પૃનાં વિચારોની સાથે મૂળે વૈદિક અને જૈન ધર્મ એમ બે જ હતા. અત્રની સમજૂતિ પૂરવણીરૂપે છે એમ સમજવું.
આજકાલ જે આટલા બધા ધર્મના ફાંટાઓ-શાખાઓ કેમને ઇગ્રેજીમાં Community શબ્દથી અને ધમને અને ઉપશાખાઓ થઈ પડયાં છે તે જ આપણી ઉન્નReligion, Faith શબ્દથી ઓળખાવાય છે. રીલીજી- તિના અવરોધરૂપ બની રહી છે. ચનમાં duty (ફરજ) અથવા Human duty અત્યારે તે એમ જ થઈ પડયું છે કે, એક મુસલ(મનુષ્ય તરીકેની ફરજ ) અથવા Humanity (મનુ- મીન ભાઈ હોય એટલે તેને ધમ ઈરલામ જ ધ્ય પ્રત્યેની દયા ) ને પણ સમાવેશ થાય છે; જ્યારે | હે જોઈએ, એક હિંદુ હોય એટલે તેને હિંદુ ધર્મ કોમ્યુનીટીમાં માત્ર સામાજિક બંધનેને જ લાગેવળગે છે. સિવાય કોઈ ધર્મ પાળવો જ ન જોઈએ; એટલું જ મતલબ કે, કોમ શબ્દથી સામાજિક બંધનના વિચાર કર- નહીં પણ બીજાનાં તત્વ જાણવા જેટલો પ્રયત્ન પણ નારી સંસ્થા સમજવી, જ્યારે ધમને વિશ્વવ્યાપી બંધ કરે ન જોઈએ. આવી સંકુચિત મનોદશાનું સામ્રાજ્ય નેની રચના કરવાનું ક્ષેત્ર સમજવું
સર્વત્ર વ્યાપી રહ્યું છે. એક માણસ અમુક કામમાં રહ્યો તે ગમે તે આર્યાવર્તામાં શું, પણ સારા વિશ્વમાયે, પ્રથમ બેજ ધમ પાળી શકે છે. તેમાં એક બીજાના ક્ષેત્ર ઉપર એક ધમ હતા. ત્યારે હાલ તે ધમની સંખ્યાને કેવડ માટે બીજને આક્રમણ લઈ જવા જેવું હોવું પણ ન જોઈએ રાફડો ફાટી નીકળે છે. મૂળે બે હતા એટલે વર્તમાન અને છે પણ નહીં. એટલે કે, કમ્યુનિટીના કાર્યપ્રદેશમાં કાળે જે બીજા જણાય છે તે કાળે કરીને, અમુક પ્રસંગે ન રીલીજીયન માથું મારી શકે. કે રીલીજીયનના કાર્ચ- ઊભા થતા, તેમાંથી જ ઉદભવેલા સમજવા. જો કે તે તે પ્રદેશમાં ન માથું મારે કોમ્યુનીટીને પ્રદેશ; આવી વિશાળ શાખાના પ્રણેતાઓને તેમ કરવાની જરૂર જણાતાં ભાવના જેમાં હોય તે જ ધમ વિશેષ આદરણીય તે તે પ્રકારે પ્રરૂપ્યું હશે જ, પણ જેમ અત્યારે આપણે બની શકે છે, બની રહે છે.
ધર્મ અને કોમને, ઉપર બતાવી ગયા પ્રમાણે સંકુઆવું બંધારણ મૂળ-ધર્મ અને કોમ-સંસ્થાનું છે; ચિત અર્થ કરી વાળે છે, તેમ શાખાધમના પ્રણેતાપણ તે ઉદ્દામ અર્થ છોડી દઈને, સંકુચિત વાડા બાંધી એને જે ભાવ હતો તે વિસારી દઈને તેમાં પણ દેવાયા છે. તે એટલે સુધી કે અમુક કામ કહી, એટલે સંકુચિત વાડા બાંધી દીધા. સરવાળે પરિણામ એ અમુક ધમ જ તેને માટે સમજી લેવાય. જ્યારથી આ આવી ગયું કે, કોઈપણ ધર્મના આદિ સ્થાપકની જેમ મનોદશાનું પ્રાધાન્ય થવા માંડયું ત્યારથી મનુષ્યની અધો. હતી તે સચવાઈ રહી જ નથી. અને બધા અવળા માગે ગતિ થવા માંડી છે એમ કહી શકાય. ને તે અધોગતિ- ચઢી ગયા છીએ, જેથી ગર્વ, અભિમાન, હું પણું ઈ. ઈ. માંથી નીકળીને ઉન્નત દરશાએ આવવું હોય તે સઘળા દાખલ થઈ ગયાં છે અને તે જ આપણને વિનાશના સંકુચિત અર્થ ભૂસી નાખી, મૂળે જે વિશાળ અર્થ કરતે માર્ગે ઘસડી રહ્યાં છે.
