________________
પરિચ્છેદ ]
ત્રિકટકને સંબંધ
૩૭૯.
ને કેમ થવા પામ્યા હતા, તે તેમાંથી ખુલતું નથી જ. જો કે તે શોધી કાઢવું જરા કઠિન તે છે જ, છતાં કાળા માથાના માનવીથી શું અસાધ્ય છે ? તે ઉક્તિ પ્રમાણે કાંઈક પ્રયાસ કરીશું. પછી તેમાં કેટલે દરજજે આપણને સફળતા મળી ગણાશે તે તે વાચકવૃંદ જ કહી શકશે.
આ વસ્તુને નિચોડ લાવવા માટે એક જ વસ્તુ ઉપયોગી થતી મને દેખાઈ છે. તે કઈ એક મહાક્ષત્રપ ઈશ્વરદત્તને લગતી છે. હકીકત એમ છે કે, ચણવંશી ક્ષત્રપોનું રાજ્ય અવંતિ ઉપર એકધારૂ૩૦ ચાલ્યું આવતું જણાયું છે. તેમાં મહાક્ષત્રપ દામસેનનું રાજ્ય ૧૪૫-૫૮ ૩૧સુધી તે ચાલ્યું હોવાનું તેણે પાડેલ સિક્કા ઉપરથી જણાય છે. પણ તે પછીના બેથી ત્રણ વરસમાં કઈ મહાક્ષત્રપને સિકકો જ પડ્યાનું જણાતું નથી. વળી પાછી ૧૬૧ થી યશોદામન મહાક્ષત્રપના
સિક્કા મળી આવે છે, તેમજ ૧૫૪ થી ૧૬૦ સુધીના સાત વર્ષમાં માત્ર ક્ષત્રપ (મહાક્ષત્રપ તરીકે નહીં જ) તરીકેના દામજદથી બીજે, વીરદામન, યશોદામન અને વિજયસેન એમ અનુક્રમ વાર ચાર જણાના સિક્કા મળી આવે છે. એટલે કે, ૧૫૪ થી ૫૮ સુધીમાં ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપના; અને ૧૫૮ થી ૬૦ સુધી માત્ર ક્ષત્રપના જ; અને તે બાદ પાછા ક્ષત્રપ મહાક્ષત્રપના સિકકા મળે છે, જેથી વચલા ત્રણ વર્ષમાં (૧૫૮ થી ૧૬૦ સુધીમાં ૩૨) કોઈ મહાક્ષત્રપ કેમ નથી થયું તે પ્રશ્નની વિચારણા વિદ્વાનોને ઊભી કરવી રહી. ત્યાં કેઇ એક તૃત્યાંગજ વ્યક્તિનાનામે ઈશ્વરદત્તના-અને તે પણ મહાક્ષત્રપના બિરૂદવાળા ચટ્ટણવંશી ક્ષત્રના સિક્કાને બધી રીતે સાદશ દેખાતા સિકકાઓ૪ મળી આવ્યા. એટલે તેમણે કલ્પના દોડાવી. આ બાબતમાં
(૨૯) કાળું માથું એટલે કલંકિત બનેલું છે માથે જેનું એવા અર્થમાં નહીં, પણ જેના માથા ઉપર કાળા વાળ આવી રહેલ છે તેવા મનુષ્ય એમ સમજવું. પછી મનુષ્યનું માથું કાળા, ભુરા કે ઘેળા વાળનું હોય, છતાંયે ઉકિતમાં તે કાળા માથાનું માણસ” એજ શબ્દપ્રયોગ પ્રચલિત થયું છે.
(૩૦) આ ક્ષત્રપમાંના કેટલાકને સમય આપણું પુસ્તકની ક્ષેત્ર મર્યાદા બહાર ચાલ્યા જાય છે. એટલે તેમના આખા વંશનું વર્ણન કરવાને આપણે અધિ- કાર તે નથી જ. છતાં આસપાસને ઐતિહાસિક સંબંધ સમજવા માટે જેટલું જરૂરી છે તેટલું છેલ્લા પુસ્તકમાં આપીશું જ એટલે તેમની વંશાવળી માટે તે પુસ્તકે જુએ.
(૩૧) વિદ્વાનોએ આ સંવતને શકસંવત મા છે (એટલે કે ચઠણને શક પ્રજાને નબીરે ગણી તે સંવત તેના વંશને માને છેજેથી તેની સ્થાપના જે ઈ. સ. ૭૮ માં મનાઈ છે તે હિસાબે દામસેનના રાજ્યને અંત ૧૫૮૭૮ ૨૩૬ ઇ. સ. માં ગણે છે (પણ ચશ્મણ તે શક નથી એમ આપણે અનેક વાર ઉપરમાં જણાવી ગયા
છીએ. જુઓ પૃ.૨૧૭થી આગળ તથા સિથીઅન્સના વૃત્તાંતે. તેમજ સરખા પૃ. ૩૫૦ ને અંતભાગે ટાંકેલું એ. ડિ. ઈ. નું પૃ. ૯નું અંગ્રેજી વાકય. આ આંકની માન્યતાને લીધે શું મુશ્કેલી ઊભી થઈ છે તથા તેમાં શું સુધારો કરવા યોગ્ય છે, તે આ પારીગ્રાફમાંની આગળ લખેલ હકીકતથી સમજશે (જુઓ નીચેની ટી. નં. ૪૪)
(૩૨) તેમના હિસાબે ૧૫૮૭૮ ૨૩૬ ઈ. સ. થી ૧૬૦+૭૮=ઈ. સ. ૨૩૮ સુધીના સમયના, એમ કહેવાને હેતુ છે.
(૩૩) તૃતીયાંગ એટલે ક્ષત્રપ કુટુંબ સાથે સંબંધ ન હોય તે (સરખા નીચેની ટીકા નં. ૩૬) પણ મહાક્ષત્રપ પદ છે તથા સિકકાની રબઢબ બધી મળતી આવે છે; એટલે તેમને કોઈ અમલદાર હોય અને પાછળથી તેમની નબળાઈને કે અંધાધૂનીને લાભ લઈ સ્વતંત્ર બની બેઠો હોય એમ અનુમાન કરી શકાય છે. જુઓ નીચે ટી. ન. ૬૫ તથા ૬૬
(૩૪) સિક્કાઓ સાદ છે. તેમાં સવળી બાજુ મહારું તથા લેખ છે અને અવળી બાજુ ચશ્મણ વંશ ચિન્હ છે. પણ ક્ષત્રમાં જે સંવતને આંક લખેલ છે તેને
