Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન ભારતવર્ષ
ભાગ ત્રીજ
IMAG
身体
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
મથુરા સિંહસ્તૂપ
સારનાથ તંભ
આકૃતિ નં. ૨
આકૃતિ નં. ૨૭
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwww~~~~~~~~~~~~~~~wwwwwwwwwws
भव पीजा कुरजनना रागाद्याः क्षयमुपागता यस्य। ब्रह्मा वा विष्णुर्वा हरो जिनो वा नमस्तस्मै ॥१॥ यत्र तत्र समये यथातथा योऽसि सोऽस्य भिधयां ययातया। वीत दोष कलुषः सचेद्रवानेक एंव भगवन् । नमोऽस्तुते ।।२।।
(श्री हरिभद्रसूरि पुजयाः)
HAPPROV.00000
રાવપુરા ને ઉત્તરાર્ધ ટાવર સામે" બાલકૃષ્ણ
राएकी मेम..
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
|
વિષય સંકલન
૧ મુદ્રાલેખ ૨ વિષય સંકલના ..
-
મુખ પૃષ્ઠ
...
૩ નામાભિધાન .. ... ... ... ૪ મુદ્રણ નિવેદન ... ૫ ગ્રંથની આદિ
કાક્ષરી સમજ થની પ્રશસ્તિ .. વત્રાવલી પરિચય.... થના ખંડ, પરિચ્છેદ તથા વિષેની સૂચિ ..
વ
છે
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈ.સ. પૂ. ૯૦૦થી ઈ. સ. ૧૦૦ સુધીના
એક હજાર વર્ષને પ્રાચીન ભારત વર્ષ ચાર વિભાગમાં યોજેલ
પણ હવે પાંચ વિભાગમાં પ્રગટ થતું
ભાગ ત્રીજો
અતિ પ્રાચીન શિલાલેખો-સિકાઓ અને પ્રમાણભૂત ઇતિહાસત્તાઓના આધાર આપી ઐતિહાસિક દષ્ટિએ લખેલ તદન નવીન હકીકત સાથે,
[ આ પુસ્તક પર
સર્વ પ્રકારના હકક પ્રકાશકોએ પિતાને સ્વાધીન રાખ્યા છે. ]
R
લેખકઃ ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ
એલ. એમ. એન્ડ એસ. ગયાગેઈટ } વસાદરા
રીડ
| વડેદરા
રાવપુરા ને ઉત્તરાર્ધ ટાવર સામે બાલકૃષ્ણ
વાણી એમ. એ.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
”
ગ્રંથનું હાઈ– દેવચંદ દામજી કુંડલાકર આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ
ભાવનગર
ગ્રંથની આગળ તથા પાછળનો ભાગ મણિલાલ પુ. મિસ્ત્રી, બી. એ.
આદિત્ય • મુદ્રણાલય રાયખડ “ અમદાવાદ.
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૫૦
મ. સં. ૨૪૬૩
વિક્રમ સં. ૧૯૯૩ ઇ. સ. ૧૯૭૭
"ગ રૂ. ૫)
રી.
લાં
અગાઉથી ગ્રાહક થનારને
પાંચે વિભાગના એક આખા સેટના ફપીઆ કિસ
- 'ચોથે ભાગ પ્રગટ થતાં સુધી એકવીસ .
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
...............................................
અન્ય
તૃતીય વિભાગ
પુસ્તક ત્રી.
..........
*
0 ................
ચેાથેા ખંડ શેષ હતા તે સ ંપૂર્ણ
તથા
પાંચમા અને છઠ્ઠા ખંડ સંપૂર્ણ
INSULTOSO SA............................................... een
ઉત્તરા
બાલકૃ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટૂંકાક્ષરી સમજ
અ. અધ્યાય આ. આથુ. આકૃતિ
ઈ. ઈત્યાદિ - ઈ. સ. ઇસવી સન ઈ. સ. પૂ. ઇસવી સનની પૂર્વ ઉપો. ઉપદુધાત
ખં. ખંડ ગુ. વ. સ. ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાઈટી
અમદાવાદ ટી. ટીકા અથવા ટિપણ નં. નંબર પરિ. પરિચ્છેદ, પરિશિષ્ટ પાકે પારાગ્રાફ, પરિગ્રાફ
પુ. પુસ્તક પૃ. પૃષ્ઠ પં. પંડિત
પ્રક. પ્રકરણ પ્રસ્તા. પ્રસ્તાવના મ. સં. મહાવીર સંવત
મિ. મિસ્તર વિ. વિગેરે
સં. સંવત , સંવત્સર . વિ. સં. વિક્રમ સંવતસર A. D. ઇસવી સન B. C. ઈસવી સનની પૂર્વે , F. N. (કુટનેટ) ટીકા Intro (ઇન્ટ્રોડક્ષન) પ્રસ્તાવના પ્રવેશક
P. (પેઈજ) પૃષ્ઠ PL. (લેઈટ) પટ Pref (પ્રીફેઈસ) પ્રસ્તાવના Prof (પ્રોફેસર) અધ્યાપક Vol (ૉલ્યુમ) પુસ્તક, વિભાગ, ભાગ
જે જે પુસ્તકની મદદ લીધી છે તેની નામાવલી - પુ. ૧ અને ૨માં જે પુસ્તકોનો આધાર લેવાયો છે તેની યાદી ત્યાં આપી છે. આ ત્રીજા પુસ્તકના * આલેખનમાં પણ સદરહુ પુસ્તકનો આધાર તે લેવાયો છે જ એટલે તે નામ અત્ર પુનરૂદ્ધાર માગેજઃ પરંતુ તેમ ન કરતાં, તેવાં કથન આધારે ઘડાયલ-બાંધેલ નિર્ણયને પુ. ૧ તથા પુ. રમાં અમુક પૃષ્ઠ જુઓ એમ કહી ટૂંકમાં પતાવ્યું છે, જેથી અત્ર ટાંકેલી નામાવલી ટૂંકી માલૂમ પડશે.
(4) કાક્ષરમાં લખ્યાં છે તેવાં પુસ્તકનાં નામની યાદી અ. હિ. ઈ. ૧ અલ હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડિયા
ઈ. એ. ઈન્ડિયન એન્ટીકરી E. H. I. ( વિન્સેન્ટ સ્મિથ
I. A. ( (માસિક પત્ર)
એ. ઈ. જુઓ ઉપરમાં ઈ. ક, • દ. ક. પર કનિંગહામ
એ. ઈ. પિગ્રાફિકા ઈન્ડિકા હિ. કર્યો. ઈયિને હિસ્ટેરીકલ કર્યો. એ. પી. , એશિયાટિક રીસચઝ '1. . ( ટર્લિ નામનું ત્રિમાસિક પત્ર એ. રીસર્ચ. I
-
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ. હિ. ઈ. ૧ ધી ઓકસફર્ડ હિસ્ટરી ઓફ 0. H. I. J ઇન્ડિયા (૧૯૨૮) - સ ) કલ્પસૂત્રની સુ(સુખ)બોધિકા
ટીકાનું ભાષાંતર વિનયવિનયજી કૃતઃ ૫ હિરાલાલ
4 5 - # #
ક, . ૧. )
હંસરાજ, જામનગર
કે. હિ. ઈ. ) કેમ્બ્રીજ હિસ્ટરી ઓફ
C. H. I. J ઈન્ડિયા કે. શે. હિ. ઈ. ) કેમ્બ્રીજ શૈાર્ટ હિસ્ટરી
H. I. J ઑફ ઇન્ડિયા કે. આ. રે.. કેઈન્સ ઑફ ધી . આંધ્ર C. A. R. ડીનેસ્ટી, પ્રો. રેસન
કે. એ. ઈ. ) કાઈસ એક એનશન્ટ
ઇન્ડિયાઃ સર કનિંગહામ C. A. I.
ઇ. એ.
>
કો, 1 | ફોલોજી ઍફ ઇન્ડિયા C. J. J
મિસિઝ મેક ડફ.
જે. સા. સં. | જૈન સાહિત્ય સાધક ત્રિજૈ. સા. સશે. ઈ માસિક જિનવિજ્યઃ પુના ના. પ્ર. સ. નાગરી પ્રચારિણી સભાની
પત્રિકા, બનારસ પુરા. પુરાતત્વ માસિક ધી ગુજરાત
વિદ્યાપીઠ બુ. ઈ. ૧ ધી બુદ્ધિસ્ટિક ઈન્ડિયાઃ છે.
B. I. J રીઝ ડેવીસ ભ. બા. વૃ. ). ભરતેશ્વર બાહુબળી વૃત્તિનું ભ. બા. વૃ. ભા. ઈ ભાષાંતર. ભાવનગર:પ્રથમવૃત્તિ ભા. પ્રા. રા. ભારતને પ્રાચીન રાજવંશ
| (બે ભાગ) વિશ્વેશ્વરાય રાઉ
એમ. એ. ભાં. અ. અશોકચરિત્રઃ ડી. આર.
ભાંડારકર ભા. સ. ઈ. ભારત સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસઃ
કાંગડી ગુરૂકુળના પ્રો. બાલ
કૃષ્ણએમ.એ. લાહોરઃ ૧૯૧૪ પા. ક. પાછટર્સ ડાઈનેટીક લિસ્ટ
ઓફ ધી કલિ એજ ભિ. ટે. ધી ભિલ્સા ટોસઃ સર
કનિંગહામ મૌ. સા. ઈ. મૌર્ય સામ્રાજ્યના ઇતિહાસ
કાંગડી ગુરૂકુળના આચાર્યશ્રી વિદ્યાભૂષણ અલંકાર (અલ્હા
બાદ ૧૯૩૦) ૨. વ. વ. ો રેકર્ડઝ ઓફ ધી વેસ્ટર્ન વર્લ્ડ R. W. W. J (બે ભાગ): રેવરંડ એસ. બીલ દિ તી ) ધી હિન્દુ હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડિયા
} એ. કે. મજમુદાર ( કલકત્તા
જ. આ. હિ.રી. સે. ૧ ધી જરનલ ઓફ ધી આંધ J. A. H. R. S. ( હિસ્ટોરીકલ રીસર્ચ સોસાઈટી
જ. . બિ.રી. સે. ) ધી જરનલ ઓફ બિહાર J. 9. B. R. S. J રીસર્ચ સોસાઈટી
ધી જરનલ ઓફ ધી બેબે જ. બ. બં. ર. સો.
> “ચ ઓફ ધી રોયલ એશાJ. B. B. R.A.S.
યાટિક સોસાઇટી જ. રો. સો. | ધી જરનલ ઓફ ધી રોયલ J. R. A. S. ' એશિયાટિક સોસાઇટી ઓફ
R. A. s. J લંડન
જ. એ. સ. બેં. જ. રે. સા. બેં. J. B. A. S. R. A. s. B. )
ધી જરનલ ઓફ ધી રોયલ એશિયાટીક સોસાઈટી ઓફ
બંગાલ
H.H. | ૧૯૨૦
સ, ઈ . ધી સ્ટડીઝ ઈન જૈનીઝમ ઇન
૪ સધર્ન ઇન્ડિયા (બે ભાગ)
કે –
فافع
ઉ. છે. ) હિન્દને ઈતિહાસ, ઉત્તરાર્ધ પુ. છે. તે
» ગુ. વ. સેનું કર્તા બાલકૃષ્ણ
છોટાલાલ પુરાણી એમ. એ.
J. S. H. J
પ્રો. રાવ. એમ. એ.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(આ) પૂરા વાગ્યા હૈય તેવાં પુસ્તકનાં સંપૂર્ણ નામે એટલસ ધી યલ ઈન્ડિયન વર્ડ એટલાસ ભગવાન પાર્શ્વનાથઃ મુદ્રિત સુરત ૧૮૮૭ જેમધર્મ પ્રકાશ (માસિક) ભાવનગર
મથુરા એન્ડ ઈટ્સ એન્ટીકવીટીઝઃ ૧૯૦૧ વિન્સેજેનકાળગણના મુનિશ્રી કલ્યાણવિજયજીઃ વિ. સ. ૧૯૮૭ - સ્મિથ જૈનપત્રને રપ મહોત્સવ અંક ૧૯૩૦ રાજતરંગિણિ પડકાર (માસિક પત્ર: ૧૯૯ત્ર શ્રાવણ અંક, વડોદરા સર જીવણજી મેદીનું વ્યાખ્યાન (ગુ. વ. સ. બુદ્ધિ. બુદ્ધિપ્રકાશઃ ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાઈટીનું પત્રઃ
પ્ર. પુ. ૭૫ જુલાઈ અંક). અમદાવાદ
સાહિત્ય (માસિક) વડેદરા (૬) જે પુસ્તકોમાંથી સાક્ષીએ કે અવતરણેજ ભાવ ઉતારી લેવામાં આવ્યાં છે તેની યાદિ એકટ ઓરિએન્ટલીઆ
બીગીનીંઝ ઓફ સાઉથ ઈન્ડિયન હિસ્ટરી એન્શન્ટ જીઓગ્રાફી ઓફ ઈન્ડિયાઃ ડે
બેબે ગેઝેટીઅર એન્ટીવીટીઝ ઓફ સિંધ: હેનરી કુઝેન્સ
માલવિકાગ્નિમિત્ર કેટલેગ ઓફ કોઈન્સ ઈન ઈન્ડિયન મ્યુઝીઅમ થોમસ મિલિન્દપ કવૈર્ટલી જરનલ ઓફ ધી મિસ્ટિક સોસાઈટી
મેહન ડે (છૂટું છવાયું) ગડવહે છે. હાલ જૈન આગમસૂત્રે તથા ગ્રંથઃ (ઉત્તરાધ્યયનઃ તિર્થે
કવેશ્ચન્સ ઓફ મિલિન્દા છે. રીઝ ડેવીસ ગાલી કાલસપ્તતિકાઃ દીપમાલા (જીનસુંદરસૂરિ):
રાજસ્થાન ટેડ (વ્યંકટેશ્વર પ્રેસ) તિસાર (નેમિચંદ્રસૂરિ દિગંબર )
રાજ ફેસ્ટીવલ્સઃ ટેડ જૈન તત્વાદઃ ન્યાયનિધિ વિજયાનંદસૂરિ મૃતાવતાર કથા શ્રીધર (લાહોર ૧૯૩૬)
ફ્રેન્ડ મેગેઝીનઃ ૧૯૨૨ સપ્ટેબરઃ પ્રો. એચ. જી. ઉપનિષદ
વેલ્સને લેખ દિવ્યાવદાન
હર્ષચરિત્ર (નિર્ણયસાગર) ઈન્ડીયન એન્ટીકવીટીઝ: પ્રિન્સેસ
હિસ્ટરી ઓફ પર્શિયા (કસ ડબલ્યુ એસ. ડબલ્ય)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ
પુસ્તક બીજામાં સૂચવ્યા પ્રમાણે આ તૃતીય વિભાગના નિવેદનને પણ (અ) ભૂમિકા અને (આ) પ્રસ્તાવના–એમ બે વિભાગે વહેંચી નાંખવું રહે છે.
(4) ભૂમિકા પુસ્તક પહેલું ઈ. સ. ૧૯૭૫માં અને બીજું ૧૯૯૬માં બહાર પડી ગયું છે. જ્યારે આ ત્રીજું ૧૯૭૭માં પ્રગટ થાય છે. પુ. ૧ની પ્રશસ્તિમાં ૧૧ થી ૩૨ સુધીનાં ૨૧ અને ૫. રમાં ૧૧ થી ૧૪ સુધીના ૪ પૃષ્ઠોમાં, વાચકવર્ગના મનમાં ઉભી થનાર અનેક શિકાઓને ખ્યાલ રાખીને મેં તેના રદિયા આપી દીધા છે, જેથી આ પુસ્તકમાં તે બે ભાગ જેવું લાંબુ વિવેચન કરવા હવે જરૂર રહેતી નથી. અત્રે તો એટલોજ હવાલો આપવાનું કે તેમણે કૃપા કરીને ઉપર દર્શાવેલ બન્ને વિભાગનાં પૃષ્ઠોનાં વાંચનથી પિતતાના મનમાં ઉઠતા પ્રશ્નોને ખુલાસે મેળવી લે.
જેમ જેમ સમય જતો જાય છે તેમ તેમ ચર્ચાઓ થતી સંભળાય છે અને વાંચવામાં પણ આવે છે. તે અનેક દષ્ટિપૂર્ણ છે. બીજાની સાથે મારે સંબંધ નથી. પણ જે એક બે મુદ્દા તેમાંથી વિચારવા યોગ્ય લાગે છે તે અત્રે જણાવીશ. તેમાં પ્રથમ મુદ્દો ધર્મની બાબતને છે. તે સંબંધમાં બે દષ્ટિકોણ રજુ થાય છે. એક એમ કહે છે કે, ધર્મને આટલી બધી અગત્યના શામાટે અપાય છે ! (જુઓ આ પુસ્તકે પૃ. ૨૪૬ તથા પૃ. ૨૭૮) બીજે કહે છે કે, પક્ષપાતીપણે મેં કામ લીધું છે (પુ. ૧ પ્રસ્તા. પૃ. ૨૬, ૫.૨ પૃ. ૧૩ તથા તેના મુખપૃષ્ઠ ઉતારેલ મુદ્રાલેખ જુઓ) જ્યારે બીજો મુદ્દો નવીનતાને છે. તે વિશે મારો ખુલાસે નીચે પ્રમાણે જણાવું છું.
મોટા પુરૂષનાં વાયવચનોને વેદવાક્ય લેખવાની (પુ. ૧ પ્રસ્તા. પૃ. ૨૦ ) તથા નવીન વિચાર કરનારના ઉપર તડાપીટ થવાની (તેજ પુસ્તક છે. ૨૫ તેમજ આ પુસ્તકે પૃ. ૩૫૮ ટી. નં. ૩૦) સ્થિતિ વિશે કાંઈક ખ્યાલ મેં આપે છેજઃ જેમાં એક ખાસ ધ્યાન ખેંચવા ગ્ય લાગ્યાથી અત્રે ટૂંકમાં જણાવીશ. મારું પ્રથમ પુસ્તક ૧૯૩૫ના માર્ચમાં બહાર પડયું હતું. તેમાંથી ૨૭ પ્રશ્નો ઉપસ્થિત કરી, અમારા સંપ્રદાયના એક પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજશ્રી ઇંદ્રવિજયસૂરિજીએ “જૈન” સાપ્તાહિકમાં ૨૩-૨–૩૬ના રોજ (તેમજ એક બે અન્ય પત્રોમાં તેજ અરસામાં) મને ઉદ્દેશીને ખુલાસા પૂછયા હતા. જેના ઉત્તર તેજ પત્રમાં મેં છાપવા મોકલી આપ્યા હતા, જે તા. ૧૯-૪-૩ના
૧ વર્તમાનકાળે અપાતી કેળવણીમાં ધર્મતત્વના શિક્ષણને અભાવ હોવાને લીધે આપણા યુવકેનું માનસ આપણા સમાજની પરિસ્થિતિને જે બંધબેડું થતું નથી તે સ્થિતિ માટે મુખ્યપણે જવાબદાર છે. એમ કેળવણીકારને હવે ખાત્રી થતી જાય છે. જ્યારે પ્રાચીન સમયના રાજાઓને તથા સમાજ , નેતાઓને તે સ્થિતિ જાણીતી હોવાથી તે ઉપર તેઓ પ્રથમથી જ વિશેષ વજન આપતા હતા.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકમાં પૃ. ૭૭૫-૭૬ તથા ૨૬-૪-૩૬ના અંકમાં પૃ. ૩૯૭ થી ૪૦૦ ઉપર બહાર પડી ગયા છે. દરમ્યાન તેએશ્રી તરફથી ધ્રાંગધ્રા મુકામેથી બહાર પડેલ શ્રીવીર-વિહાર મીમાંસા નામની ૧૯-૩-૩૬ના રોજ પ્રગટ થયેલી એક નાની પુસ્તિકામાં પૃ. ૧૮ ઉપર કાંઈક ઈસારા કરેલ છે. તથા તેજ શહેરમાંથી માત્ર એક અઠવાડિયા બાદ એટલે ર૭-૩-૩૬ની લખેલી અને ૧-૪-૩૬ના પ્રગટ થયેલ ૨ “ અશાકના શિલાલેખા ઉપર ષ્ટિપાત ” નામની ખીજી પુસ્તિકામાં વિગતેથી પેાતાના વિચારો રજુ કર્યા છે; આ પુસ્તિકાના અંતમાં પૃ. ૬૦થી ૬૬ સુધી મને ઉદ્દેશીને ૬૧ પ્રશ્નો તેઓશ્રીએ પૂછયા છે; જેમાં ઉપરના ૨૭ પ્રશ્નોના પણુ સમાવેશ થઈ જાય છે. દૃષ્ટિપાતવાળી આ પુસ્તિકા તેઓશ્રીએ અન્ય વિદ્વાનોને તેમજ ગુજરાતી ' સાપ્તાહિક પત્રને સમાયેાચના માટેપ મેકલી હશે એમ જણાય છે. મેં પણ પ્રાચીન ભારતવર્ષે પુ. ૨ અન્ય પત્રકારાની સાથે ‘ગુજરાતી ' સાપ્તાહિકને તથા ‘ પ્રસ્થાન ’ માસિકને પરિચય લેવા મેાકલ્યાં હતાં. તેમાં ખૂખી એ થઈ છે કે ગુજરાતી સાપ્તાહિકમાં મારા પુસ્તકના પરિચય જે છપાયા છે તેની સાથેજ પૂ. આ. મ.ની દૃષ્ટિપાતવાળી પુસ્તિકાના પરિચય પણ છપાયા છે; જેથી વાચકને કાંઇક તુલના ગેાઠવવાના અવકાશ મળે; આ બન્ને પરિચય વાંચીને તેના સમાલાચક મહાશયે જે જે ઐતિહાસિક મુદ્દાઓ ખાટી રીતે સમજીને વિધાના રજી કર્યાં હતાં તે વિગતવાર બન્ને પુસ્તકાનાં પૃષ્ઠો, પંક્તિ અને શબ્દો ટાંકીને તેજ પત્રમાં છાપવા મેં મેકલી આપ્યાં હતાં. તેમાં આ દૃષ્ટિપાતવાળી પુસ્તિકામાંનાં મારાં મંતવ્યેા વિશે મૂળ લેખકે (પૂ. આ. મ. શ્રીએ) ગલતીએ કરીને પાનાંને પાનાં ભરી કાઢયાં હતાં તે પણ બતાવવામાં આવ્યું છેઃ આ
"
૨ સાંભળવા પ્રમાણે ૧-૪-૩૬નું પુસ્તક તે સમય બાદ લગભગ ત્રણેક મહિને બહાર પડ્યું છે. શા માટે આ હકીકત છૂપાવાઈ હશે તે તે તેના સંચાલકો જાણે. પણ કાંઈક ગંદી રમત રમાતી હશે એમ કહેવાય છે.
૩
આ પુસ્તિકાની એક નકલ તેઓશ્રી તરફથી જ મને પેસ્ટદ્વારા મળી હતી.
૪ કેમકે, તેવા વિદ્વાનેા તરફથી જે અભિપ્રાયા તેમને મળ્યા હશે, તેમાંના જે ઠીક લાગ્યા હશે તેનાં ટાંચણુ કરીને કે કદાચ આખા તે આખા પણ છપાવીને એક પુસ્તિકા રૂપે તેમણે બહાર પાડયા હતાઃ જેની એક નકલ તેમનાજ તરફથી મને ટપાલદ્વારા (ટી. નં. ૩માં જણાવ્યા પ્રમાણેની વિધિથી) મળી હતી. તે અભિપ્રાયપત્રોમાં ‘પ્રસ્થાન’ માસિકના વિદ્વાન તંત્રી મહાશય શ્રી પાઠકજીને પણ એક હતા જેમને મેં સમાલાચના લેવા માટે પ્રાચીન ભારતવર્ષ પુ. મેકહ્યું હતું: તેને લગભગ છ મહિના થઇ ગયા હતા છતાં પરિચય લેવાયા નહેાતેઃ પણ આ પત્રમાં તેમણે પૂ. આ. મ. તે મારા પુસ્તકની સમાલાચના લેવા વિનંતિ કર્યાના ઉલ્લેખ હતાઃ આ શબ્દો વાંચીનેજ, મારા પુસ્તકની સમાલાચના કેવી આવશે તે વિશે અમુક કલ્પના મેં કરી લીધી હતી, જે ‘ પ્રસ્થાન' માસિકના છેલ્લા અંકમાં પૃ, ૨૦૧ થી ૮૨ જોવાથી ખરી પડતી દેખાય છે.
૫ કેમકે ગુજરાતી પત્રના ૪-૧૦-૩૬ના અંકમાં પૃ. ૧૪૬૬ ઉપર તેને પરિચય લેવામાં આવ્યે છે. ૬ ઉપર ટીકા નં. ૪ જુએ.
છ નીચેની ટીકા નં. ૯ ની સાથે વાંચે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખુલાસા “ગુજરાતી” ના તંત્રી મહાશયે ૨૫-૧૦-૩૬ના અંકમાં પૃ. ૧૫૯૨ ઉપર છાપ્યા પણ છે તે માટે તેમને અત્ર ઉપકાર માનવા રજા લઉં છું. આટલું થયા બાદ છેવટે પ્રસ્થાન' માસિકમાં પૂ. આ. ભ. શ્રી તરફથી સમાલોચના તરીકે લગભગ બાર પૃષ્ઠોને એક લેખ પ્રગટ થયા છે.
આ સમાચનામાં પણ કેટલીક ગેરસમજૂતિ ઉભી કરે તેવાં દૃષ્ટિબિંદુઓ-જે મારી માન્યતામાં પણ નથી, છતાં મારાં તરીકે જણાવેલાં નજરે પડે છે, તે મેં ચર્ચાપત્રરૂપે “પ્રસ્થાન' પત્રમાં પ્રગટ થવા મોકલી આપ્યાં છે. અને ધારું છું કે યોગ્ય સમયે તે પ્રગટ થશે. પરંતુ વાચક વર્ગની જાણ માટે અત્ર તે શબ્દશ° ઉતારું છું.
પ્રાચીન ભારત વર્ષ-ભાગ ૨ જે. લેખક ડૉ. ત્રિભુવનદાસ લ. શાહઃ આ પુસ્તક “માટે પૂ. આ. ભ. શ્રી ઈન્દ્રવિજયસૂરિજીએ સમાલોચના તરીકે “પ્રસ્થાનના છેલ્લા “અંકમાં પૃ. ૨૭૦ થી ૮૧ સુધી ૧૧ પૃષ્ઠો ભરીને નેંધ કરી છે. પણ તે પુસ્તક“પરિચયમાં ન લેતાં સ્વતંત્ર લેખ તરીકે તંત્રીજીએ છાપી છે. એટલે તટસ્થ સમાચના કરતાં તેનું સ્વરૂપ એક વિવાદરૂપે તેમને લાગ્યું હશે એમ સમજાય છે.
સમાલોચના રૂપે હેત તે મારે લખવાનું કાંઈ રહેતું જ નહતું. પણ જેમ “પુસ્તકના લેખક તરીકે હું એક પક્ષકાર છું, તેમ પિતાને ન રૂચતી બાબત ઉપર “ટીકા કરે, એટલે ટીકાકાર તરીકે તે પૂ. આ. કે. પણ એક પક્ષકારજ લેખાય. હવે “વિચારી જુઓ કે, કોઈ પક્ષકાર પોતે જ પાછો ન્યાયાધીશ બનીને પોતાની હકીકતને “ચુકાદો આપવા મંડી પડે છે તે કેટલો માન્ય લેખાય?
“પૂ. આ. ભ. શ્રીએ આખા પુસ્તકમાંથી છ મુદ્દાઓ શોધી કાઢયા છે. કદાચ “અવકાશ હોત તે વધારે પણ લખી શકત એવું સમજી શકાય છે. પણ ખૂબી એ દેખાય છે “કે મેં લખેલી સર્વ વસ્તુ તેમને વિઘાતક જ લાગી છે. તેમને એક પણ મુદ્દો રચનાત્મક “કે સ્વીકાર્ય તેમને લાગ્યું હોય એવી નેંધ કર્યાનું ૧૪ કયાંય જણાતું જ નથી. વળી
૮ જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૬ તથા નં. ૪.
૯ ઉપરની ટીકા . ૭ ની સાથે વાંચો. જે મારું મંતવ્ય જ ન હોય તે મારા તરીકે રજુ કર્યો - જવાયું છે. આનાં દૃષ્ટાન્તો બન્ને ઠેકાણે રજુ કર્યો છે. વળી નીચેની ટીકા નં. ૧૫ તથા ૧૬ જાઓ.
૧૦ મૂળ લખાણની અક્ષરેઅક્ષર કેપી મારી પાસે રહી નથી. પણ રફ કોપી છે એટલે કદાચ શબ્દની હેરફેર રહેશે ખરી; પણ મુદ્દો કે વાસ્તવિકતા- તે કાયમ જ રહે છે એમ સમજવું.
૧૧ આ તેમજ આ ચર્ચાપત્રને લગતી નીચેની કેટલીક ટીકાઓ મેં અત્રે લખી છે એમ ગણવું રહે છે. ત્રીજી મહાશયને છાપવા મોકલેલ ચર્ચાપત્રમાં તે લખાયેલી નથીજ: સમાજનામાં સમસ્ત પ્રકારે અવલોકન કરવું જોઈએ. સારી વાતે પણ દર્શાવવી જોઈએ તેમ ત્રુટિઓ ઉપર પણ ધ્યાન દોરવું જોઈએઃ આ બારે પૃષ્ઠોને સમાલોચનાનું તેમણે નામ આપ્યું છે. તેમાં આ નિયમ સચવાય છે કે કેમ તે તે વાચક વર્ગ જોઈ શકે છે. વળી નીચેની ટી. ૧૨, ૧૩ જુઓ.
૧૨ ઉપરની ટીકા નં. ૧૧ જુઓ. ૧૩ ઉપરની ટીકા ને, ૧૧ જુઓ અને સરખાવો. ૧૪ ઉપરની ટીક નં. ૧૧ જુઓ અને સરખાવે,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
“વિશેષમાં એ છે કે, જે પ્રશ્નો તેઓશ્રીએ ચર્ચાને અમુક શંકાઓ ઉઠાવી છે તેના ખુલાસા “(એક બે દષ્ટાંતે વિશેની સમજ નીચે આપું છું તે જુઓ) તેજ પુસ્તકમાં મેં જણાવ્યા પણ છે છતાં તે ઉપર તેમણે દુર્લક્ષ કેમ કર્યું હશે? આ સ્થિતિ શું સૂચવે છે?
દષ્ટાંત-જેમકે (૧) ગોમટની મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠાને સમય, તેમની પેઠે મેં પણ “ચામુંડરાયને સ્વીકારી લીધો છે. પણ મેં જે શંકા ઉઠાવી છે તે તેના ઘડતરકાળ
વિશેની છે. (૨) તેવીજ રીતે શ્રી મહાવીરના નિર્વાણ કલ્યાણકને લગતી હકીકત “સંબંધી છે. તેનું નામ પાવાપુરી હોવાનું તે મારે પણ કબૂલ જ છે. પણ તેના સ્થાન “(spot) વિશેજ પુરા ન હોવાને પ્રશ્ન મેં ઉપસ્થિત કર્યો છે. આ પ્રમાણે દરેક
મુદ્દામાં બનવા પામ્યું છે. વળી અન્ય વિદ્વાનોનાં કેટલાંક મંતવ્યો મેં ટાંક્યા છે તેને “મારાં તરીકે લેખી તે ઉપર પિતે ટીકાની ઝડી વરસાવવા મંડી પડ્યા છે. ખેર !
“જ્યારથી મારું પુસ્તક બહાર પડ્યું છે ત્યારથી તેના ટીકાકાર તરીકે તેઓશ્રીએ “ત્રણ ચાર વખત દેખાવ દીધો છે. અને દરેક વખતે એક જ વલણ (attitude) “તેમણે ગ્રહણ કર્યું છે. તેમ દરેક વખતે અંતમાં જણાવતા રહ્યા છે કે પોતે સામો જવાબ ભરપૂર ટીકા અને વિવેચન સાથે મોટા દળદાર ગ્રંથરૂપે છપાવવાના છે. ખરી વાત છે કે તેઓ શ્રી પાસે વિપુલ પ્રમાણમાં સાધન અને સામગ્રી હશેજ. વળી ઈતિહાસતત્ત્વમહોદધિ જેવી ઉપાધિ ધરાવનાર છે એટલે તેમની પાસેથી આપણું “સર્વેને ઘણુંઘણું જાણવાનું મળી શકશે જ, જેથી તેમના તરફથી બહાર પડતા “પ્રસાદની જરૂર રાહ જોવી જ રહે છે.
બાકી મારે તે ચર્ચા કે પ્રશ્નોત્તરીમાં ઉતરવાનું રહેતું નથી. કેમકે મારા શેષ “જીવનનું ધ્યેય મેં નકકી કરી રાખ્યું છે. અને અવાર નવાર જણાવતે પણ રહ્યો'૮
છું. હજુ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનું જીવન (લગભગ ૫૦૦ પૃષ્ઠ ), શ્રી મહાવીરનું જીવન “(તે પણ લગભગ તેટલાં જ પ્ર) તથા જૈન જ્ઞાન મહોદધિ (Encyclpoedia ) “ત્રીસ હજાર પાનામાં ( અકેક હજારનું એક હ્યુમઃ તેવાં વીસ નંગ) તૈયાર કરવાનાં છે. મતલબ કે સ્વતંત્ર છાપખાનું કરીને ઉપરનું સાહિત્ય બહાર પાડી શકાય તો પણ
જે પચીસ વર્ષથી મહેનત કરી રહ્યો છું તદુપરાંત તેને પરિપૂર્ણ કરવાને કમમાં કમ “બીજી પંદર વીસ વર્ષને સમય મળે તો જ પાર પાડી શકું; જ્યારે બીજી બાજુ, યુવાન હોય તે પણ-કાલ કેણે દીઠી છે તે ન્યાયે-કાંઈ અંદગીને ભરૂસે તે રખાતે
૧૫ જેમ આ પુસ્તકમાં ખુલાસા અપાયા છે તેમ તેમણે જે ૨૭ પ્રશ્નો ઉપસ્થિત કર્યા હતા તે પ્રશ્નોના ખુલાસા પણ તેજ પુસ્તકમાં અપાયાનું જૈન પત્રમાં પ્રગટ થયેલ છે તેના ઉત્તરોમાં પણ જણાવાયું છે.
૧૬ ઉપરની ટીકા નં. ૧૫ જુઓ તથા ટીકા નં. ૬ અને ૮ની હકીકત પણ સાથે વાંચો અને સરખા
૧૭ ઉપરની ટીકા નં. ૧૫ તથા ૧૬ જુઓ. તથા તેમાં ટાંકેલી ટીકા નં. ૭ અને ૮ ની હકીકત સાથે સરખા.
5૮ પ્રાચીન ભારતવર્ષમાં ઘણે ઠેકાણે બહાર પાડવાનાં આ પ્રકાશનો વિશે ઇસાર થઈ ગયા છે,
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
“ જ નથી. તેમાં મારા જેવાને અત્યારે સાઠ વર્ષ તે ૧૯ થયાં છે. પછી કઈ ગણત્રીએ વખત ગુમાવ કે પ્રમાદ કરે પોષાય? વળી ચર્ચામાં તથા પ્રશ્નોત્તરીમાં તે વખતનો ભંગ જ આપ રહે! અને તેમ છતાં મૂળ જે દયેય છે તેનાથી વિપથમાર્ગી “થવું પડે છે. માટે જ તેમ ન કરતાં તેમના તરફથી પુસ્તક બહાર પડે તે વાંચી, વાચક પિતાના નિર્ણય બાંધે તેજ શ્રેયસ્કર ગણાશે.
આ પ્રમાણે પૂ. આ. ભ. શ્રીએ રજુ કરેલી વિગતોથી વાચક વર્ગને પિતાને જે વિચાર બાંધવો હોય તે બાંધવાની છૂટ છે પણ મારે આટલું લાંબુ નિવેદન બહાર પાડવાની મતલબ એ છે કે, નવીન વિચાર રજુ કરનાર ઉપર કેવી તડાપીટ પડે છે તેને ખ્યાલ વાચક મહાશયને આવી શકે. ઉપરની સઘળી ઘટના બની રહી હતી ત્યારે કારણવશાત્ મારે મુંબઈ જવું થયું હતું. ત્યાં એક મહાશયે તો મને ઉભે રાખીને એટલે સુધી જણાવવા હીંમત કરી હતી કે, જુઓ ભાઈશ્રી, નવીન વિચારે બહાર પાડતાં આર્થિક, સામાજીક કે અન્ય ક્ષેત્રમાં જેમ સ્થાપિત હક્કવાળાનાં નાકનાં ટેરવાં ચચડી ઉઠે છે, તેમ તમારા પ્રકાશનથી હવે સાહિત્ય વિષયમાં પણ તેજ રિથતિ ઉભી થવાની છે.
એક બીજી વાત–ગોમટની મૂર્તિ (પુ. ૨ પૃ. ૨૦૨) મૂળે દિગંબર અવસ્થામાં છે. તે રજુ કરવા માટે બ્લેક બનાવનારને આપતાં તેમણે સૂચના કરી કે, પુસ્તક તે સ્ત્રી વર્ગના હાથમાં પણ જવાનું છે તો સભ્યતાની ખાતર પુરૂષલિંગનું આચ્છાદન કરાય તે સારૂં. તે વિચાર સુસંગત લાગતાં અન્ય ચિહ્નો જેમને તેમ રહેવા દઈ બ્લોક બનાવી છાપી કાઢ્યો છે. છતાં એક વિદ્વાનને તે અક્ષમ્ય લાગવાથી તેમના ઉપર વ્યક્તિગત મેં પત્ર લખીને તેમને સંતોષ આપે છે.
(આ) પ્રસ્તાવના આગળ જણાવી ગયા પ્રમાણે દરેક ભાગમાં બે ખંડ, અને તેના ચાર ભાગના આઠ ખંડઃ તેવી રીતે પુસ્તક સંપૂર્ણ કરવા ધાર્યું હતું. પણ પુસ્તક બીજામાં જ તે ધારણું છોડી દેવી પડી હતી. એટલે ચોથા ખંડને શેષ ભાગ તથા શુંગવંશને પાંચમો, પરદેશી આક્રમણકારોને છઠ્ઠો, ગભીલ વંશને સાતમે, કાળગણનાના વિવિધ સંવત્સરની સ્થાપ્નાને લગતો આઠમો, ચેઠીવંશનો નવમે, શતવહન વંશને દશમે અને કુશાન તથા ચકણવંશને લગતી હકીકતનો અગિઆરમો ખંડ-એમ લગભગ સાત ખંડને સમાવેશ બે પુસ્તકમાં કરી નાંખવા ધારેલઃ જેને અનુસરીને આઠ ખંડ સુધી તૃતીયભાગમાં અને અને બાકીના ત્રણને ચતુર્થ ભાગે વહેંચવાનું નકકી કરેલ. પણ જ્યાં છ ખંડ છપાયા ત્યાં જ પુસ્તકનું કદ, પ્રથમના બે ભાગ જેવડું થઈ ચૂકયું. એટલે એમ ઠરાવવું પડયું કે, હવે વધારે થતાં એકંદરે પાંચસો પૃષ્ઠોને સરખા બે ભાગે વહેંચી નાંખી પ્રથમનાં અઢીસે
૧૯ જુઓ પુ. ૧ પ્રાચીન ભારતવર્ષની પ્રશસ્તિ પૃ. ૩૮ ની અંતિમ પંક્તિના શબ્દો
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષાને ત્રીજા પુસ્તકે અને બીજા અઢીસને ચોથા પુસ્તકે લઈ જવા પણ તેમ કરવા જતાં ચાર પુસ્તકમાંનાં પ્રથમનાં બે નાનાં, અને પછીનાં બે મોટાં દેખાય જેથી આખા સેટનાં સર્વે પુસ્તકે એક સ્થાને ગોઠવાતાં સુમેળ સાધતાં નજરે ન પડે: જેથી નિર્ણય કરવો પડયો કે, ચારને બદલે પાંચ વિભાગમાં જ અને પાંચને એકધારા કદમાં જ બહાર પાડવાં. તેને અવલંબીને, આ તૃતીય વિભાગે છ ખંડ સુધીનું વૃત્તાંત જ દાખલ કર્યું છે, જ્યારે બાકીના પાંચ ખંડને સમાવેશ ચોથા તથા પાંચમા પુસ્તકે કરવામાં આવશે. આ પ્રમાણે ચારને સ્થાને પાંચ પુસ્તક થવાથી તેની કિંમતમાં જે કાંઈ ફેરફાર કરે પડે તે પ્રકાશકના ક્ષેત્રને પ્રશ્ન હોઈ તેમના નિવેદનમાંથી માહિતી મેળવી લેવી.
પાંચમે આખો ખંડ શુંગવંશને લગતે છે તેના પાંચ પરિછેદ પાડવામાં આવ્યા છે. દરેક પરિચ્છેદમાં પૂર્વ પુસ્તકની પેઠે અદ્યાપિ પર્યત ન જણાયેલી હકીકત જ સાબિત કરીને રજુ કરેલી છેઃ અત્ર તેનું વર્ણન છૂટું ન આપતાં તે તે પરિછેદને અનુક્રમ વાંચી જવાની જ ભલામણ કરીશ. છતાં ટૂંકમાં જણાવીશ કે પ્રથમ તે તે વંશના નવે રાજાની સમયાવળી, અને વિશુદ્ધ નામાવલી ઉભી કરવામાં પણ અપરિમિત શ્રમ ઉઠાવવો પડયો છે. તે બાદ પુષ્યમિત્ર, અગ્નિમિત્ર તથા વસુમિત્ર; તે ત્રણેનાં સંકલિત જીવન વ્યવસાયને પૃથક કરી બતાવવામાં પણ તેટલી જ જહેમત ઉઠાવવી પડી છે. છતાં પતંજલી મહાશય અને ૫. ચાણક્યના જીવનવૃત્તાંતની સરખામણી કરી તેને રસ ઝરત બનાવવામાં ઉણપ આવવા દીધી નથી. રાજા કલિકને લગતા ખ્યાનમાં ઓર વળી એક નવીન જ પ્રકરણ ઉભું થતું દેખાશેઃ તેજ પ્રમાણે શુંગ સામ્રાજયની પડતીના સમયે ચનપતિ ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરે ભજવેલ ભાગ પણ અનેરેજ પ્રકાશ આપે છે.
છઠ્ઠો ખંડ સઘળી પરદેશી પ્રજાના ઈતિહાસને લગતો છે. તેના અગિયાર પરિરછેદ પાડયા છે. તેમાંના બે યોન પ્રજાના છે. ત્રણ ક્ષહરાટપ્રજાના છે. એક પરિશિષ્ટરૂપે મથુરા અને તક્ષિલા નગરીના સ્વતંત્ર વૃત્તાંત છે. બે પાથિઅન્સના છે. બે શકના છે. અને છેલ્લે અગિઆરમો પરચુરણ બાબતને છે. તેના પણ બે વિભાગ પાડી, પ્રથમમાં શક, આભીર અને ફૂટક પ્રજાનાં તથા બીજામાં ઓશવાળ, શ્રીમાલ અને ગુર્જર પ્રજાનાં એતિહાસિક અંગોનું વર્ણન આપ્યું છે. આ દરેકમાં કયા કયા પ્રકારની હકીકત વર્ણવવામાં આવી છે તેનું ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપ બતાવવા કરતાં તે તે પરિચછેદનું સાંકળીયું જોઈ લેવા જ ભલામણ કરવામાં આવે છે. છતાં એટલું જ અને જાહેર કરી શકીએ કે, દરેકે દરેક પરિચ છેદમાં તદ્દન નવીન નવીન બાબતે જ દર્શાવવામાં આવી છે.
ચિત્રની બાબતમાં પણ પૂર્વની પેઠે નકશાઓ, પ્રાચીન શિલ્પના નમુનાઓ અને રાજકર્તાઓના મહોરાઓ આપ્યાં છે. ઉપરાંત જે કેટલાક સિક્કાઓનું વર્ણન એક યા બીજા કારણે પુ. ૨ માં લખવું રહી ગયું હતું, તેને એક પટ બનાવીને જોડે છેઃ નકશાઓમાં જે રાજ્યવિસ્તારના છે તે તો પોતપોતાના ક્ષેત્રની નવીનતા રજુ કરે છે જ. પણ જેબૂદ્વીપ, શાકદ્વીપ અને અઢીદ્વીપને લગતા જે છે તે તે સર્વ કોઈને નવી જ વસ્તુ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
રજુ કરતા દેખાશે. પ્રાચીન શિલ્પના નમુનામાં મથુરાને સિંહસ્તૂપ જેને “ઊંડવાસ્તૂપ તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે તેનું ચિત્ર મૂખપૃષ્ટ ઉપર જ પુરાતત્ત્વના એક અંશ તરીકે દર્શાવાયું છે. રાજાઓનાં મહોરાં સંબંધી કાંઈ વિશેષ કહેવાપણું નથી. પરંતુ સિકકા ચિત્રના વર્ણનમાં ઘણી ઘણી નવી વસ્તુને ભંડાર ઉઘાડો થતો નજરે પડે છે.
હિંદ ઉપર ચડી આવેલી જે પરદેશી પ્રજાએ કાંઈક સત્તા જમાવી હતી તેમને લગતા ઈતિહાસના સર્વ એશે સમજવા માટે, જેટલી જરૂરિઆત તેમના સમયને લગતા પાકા નિર્ણયની છે, તેટલી જ જરૂરિયાત તેમના સમકાલીન પણે કયા હિંદી રાજવીઓ કયા પ્રાંત ઉપર હકુમત ભોગવી રહ્યા હતા, તે જાણી લેવાની પણ ગણાય. આ બન્ને પ્રકારની સ્થિતિને એકી સાથે જ, તેમજ નજર માત્ર ફેરવતાં જ ખ્યાલ બંધાઈ જાય, તે પ્રમાણે બે વંશવૃક્ષો-વંશાવળીના કોઠાઓ મેં કેટલીય મહેનત લઈને તૈયાર કર્યા છે. તેમાંનું એક પૃ. ૧૪૫ ઉપર અને બીજું પૃ. ૪૦૩ ઉપર ડયું છે. તે તૈયાર કરતાં કેટલી મહેનત ઉઠાવવી પડી હશે તેનું વર્ણન કરવા કરતાં નજરે જોવાથી તેની કલપના સહજ કળી શકાશે.
હવે એકજ બાબત જણાવીને પ્રસ્તાવના પૂર્ણ કરીશ. અત્યાર સુધી એમ કબૂલ રખાયું છે કે શિલાલેખ અને સિક્કાઈ પુરાવા હમેશાં અટળ ગણવાઃ અમુક અંશે તે મત સ્વીકાર્ય છે અને પુસ્તકીયા કે દંતકથાના પુરાવા કરતાં તે વધારે સજજડ અને અફર કહેવાશે; છતાં ભૂલવું જોઈતું નથી કે, શિલાલેખમાં એકલા લિપિલેખનને અને સિક્કામાં લિપિલેખન ઉપરાંત ચિત્રને ઉકેલ–એમ બે વસ્તુ ઉપર આધાર છે. લિપિલેખનના ઉકેલમાં અનેક વિદને છે, જેમકે, એક યા બીજા કારણે તેના અક્ષરનું કે કાના માત્રાના વળાંકનું તથા તેના અમૂક ભાગનું છેદન-ખંડન થઈ ગયું હોય છે; કે કયાંક વળગાડ થઈ ગયે હોય છે. તેને લીધે અથવા તો તેવા ઉકેલની ખરી ખૂબી માલુમ પડી ન હેવાને લીધે, ભળતો જ અર્થ કરાઈ જવાય છે. એટલે શિલાલેખમાં તેટલા પ્રમાણમાં અનિશ્ચિતતા કહી શકાશે. જ્યારે સિક્કામાં ચિત્રને પણ વિચાર કરવો રહેતો હોવાથી અને તેમાં આખુયે ચિત્ર કાંઈ એકી સમયે વિકૃત અવસ્થા ધારણ કરતું ન હોવાથી, સિક્કાને આધાર લે તે શિલાલેખ કરતાં વિશેષ મજબૂત કહેવાય જ. છતાં સૌથી શ્રેષ્ઠ અને બળોત્તમતો ગણિતને જ પુરાવો લેખ રહે છે. એક વખત અમુક બનાવ કે હકીકત, ગણિતના આધારે અમુક સમયે બનેલી પુરવાર થઈ ગઈ કે પછી દુન્યવી કે પણ અંશને દેન નથી-મગદૂર નથી, કે તે અન્યથા કરી શકાય. હા, એટલું જ વિચારવું રહે કે, જેમ ગણિતમાં તાળો મેળવીને સર્વ જડબેસલાક કરવામાં આવે છે તેમ એક વખત બાંધેલ નિર્ણયને પણ તે પ્રમાણે કસી જતાં, સર્વ હકીકતને એક દોરામાં ગૂંથી શકાય છે કે નહીં? જો તેમ કરવામાં કયાંય પણ ખાંચ આવતી દેખાય, તે ત્યાં આગળ સાવધાનતા પૂર્વક ફરી પ્રયાસ આદરવાને આપણને મળે હાકલ છે એમ સમજવું. પણ જે બધી રીતે સુમેળ જામી ગયો છે, તે નિર્ણય સર્વદા અને સર્વથા અચળજ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહેવાને એમ ખાત્રી રાખવી. મારા પુસ્તકને આ ત્રીજો ભાગ છે, તેમાં અનેક વખત ગણિતશાસ્ત્ર આ પ્રમાણેની સહાય આપી છે. એટલે હવે તે વિશ્વાસ પણ બંધાતે જાય છે કે, ઘણું ઘણી બાબતોના સમયનિર્ણય જે અત્યાર સુધી હું જાહેર કરી ચૂક્યો છું તે મોટા ભાગે સત્યપૂર્ણ જ છે. મતલબ કે સબળતાના પ્રમાણમાં, સૌથી છેલ્લે નંબર દંતકથાને અને પુસ્તકીયા પુરાવાને રહે છે, તેથી મજબૂત શિલાલેખી, તેથી સંગીન સિક્કાઈ પુરાવાને અને સૌથી શ્રેષ્ઠ ગણિતશાસ્ત્રને નંબર મૂક રહે છે. સમયની બાબતમાં તે ઉપર પ્રમાણે મત ઉચ્ચારી શકાય તેમ છે પરંતુ હકીક્ત કે તેના વર્ણનની સત્યતા માટે મત ભેદ રહે ખરો.
આ પ્રમાણે પુસ્તકની સમાપ્તિ થાય છે. પુસ્તકના લેખનમાં તથા ચિત્રો ઉઠાવવામાં જે ગ્રંથકર્તાઓ, લેખક તથા અન્ય વસ્તુના માલિકો વિગેરેની સહાય લેવી પડી છે તે સર્વેને ઉપકાર માન્યા સિવાય કલમ બંધ કરી ન જ શકાય. તેવી જ રીતે ચિત્રકાર મિ. સેમાલાલ શાહને પણ વિચારવા નથી જોઈતા.
ચાર ભાગને બદલે પાંચ ભાગમાં પુસ્તક વહેંચી નાખવાની યોજના ઠેઠ છેવટે ઘડાઈ છે. જેથી કેટલેક ઠેકાણે આ પુસ્તકને અંતે અથવા પુ. ચોથામાં જુઓ, એવી મોઘમ હકીકતો દર્શાવાઈ છે, તે પ્રથમ નજરે અસંગત દેખાશે. પણ તે ઉપરના કારણે થવા પામ્યું છે એમ જાણી દરગુજર કરવા વિનંતિ છે. તેવી જ રીતે ગૌતમીપુત્ર સાતકરણી અને રાણી બળથીના લેખ સંબંધી હકીકતમાં ગુંચવાડે ઉભા થવા સંભવ છે કેમકે કેટલાય ફરમા છપાઈ ગયા ત્યાં સુધી તેને સમય ઈ. સ. ૭૮ ને હેવાની મારી ગણત્રી હતી. પણ પાછળથી ખાત્રી થઈ છે કે તેને સમય ઈ. સ. પૂ. પર ને છે. એટલે તેના નિવેદનમાં પણ કેટલેક ઠેકાણે અસંબંતા જરૂર દેખાશે જ; પણ સંશોધનના વિષયની અસ્થિરતાને તેનું કારણભૂત માની તે ક્ષેતવ્ય લેખવા વિનંતિ છે.
(૬) પ્રકાશકોનું નિવેદન છાપખાનાને લગતું કાર્ય તો હવે અમને કોઠે પડી ગયા જેવું થઈ ગયું છે એટલે તે સંબંધી કાંઈ કહેવાપણું રહેતું નથી. બાકી જેમ પહેલાં બે પુસ્તક માર્ચ મહિનામાં પ્રગટ કરી શકાય છે તેમ આ ત્રીજું પણ માર્ચ માસ પહેલાં અથવા તો મોડામાં મોડું તે કાળે બહાર પાડી નાંખવા ઈછા રાખી હતી. પણ કહેવત છે કે, “બલીયસી કેવલમીશ્વરેચ્છા–ધાર્યું ધણીનું થાય છે. તે પ્રમાણે અમારા સર્વ પ્રયત્ન છતાં લાચારી ભોગવવી રહી છે; કેમકે, અમારા લઘુ બંધુની ગંભીર બિમારીને લીધે સ્ટેટ જનરલ ઇસ્પીતાલમાં અઢીક મહિના અને ઘર આગળની સંભાળમાં દોઢેક માસ મળીને એકંદરે ચાર મહિના પર્યત અમારે રેકાઈ રહેવું થતાં તેટલા સમય માટે આ કાર્ય ખંભિત થયું હતું. તે ચાર મહિનાનું કામ તે પછીના બે માસમાં ઉપાડીને પૂરૂ કરાયું છે તે પણ પરમાત્માની કૃપાનું જ પરિણામ સમજીએ છીએ.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપરના મંદવાડને અંગે થોડું મોડું થયું છે. તેમ વળી લેખકે પ્રસ્તાવનામાં જણાવ્યા પ્રમાણે પુસ્તકને ચાર ભાગમાં પ્રગટ કરવું કે પાંચમાં, તે પ્રશ્નના નિર્ણય માટે પણ કાંઈક ખમવું થયું હતું. અંતે નિર્ણય ઉપર આવીને તેને અમલમાં મૂકી દેવાયો છે. હવેનાં બાકી રહેતાં બે પુસ્તક જલદી પ્રગટ કરી શકાય અને બની ગયેલ ઢીલને બદલે વાળી અપાય એટલી જ પરમાત્મા પ્રત્યે પ્રાર્થના છે.
ચાર વિભાગના આખા સેટની કિંમત રૂા. ૨૦પ્રથમ રાખી હતી અને હવે પાંચ થશે તે પણ રૂા. ૨૦] વીસજ રાખવાની છે કેમકે પુસ્તકનું દળ જે વધારાયું છે તે અમારા તરફથી સ્વેચ્છાએ થયું છે, તેથી તેને બાજે ગ્રાહકને શીરે નાંખી શકાય નહીં. એટલે એમ ઠરાવ્યું છે કે, અત્યાર સુધી જે ગ્રાહક થઈ ચૂક્યા છે તેમને પાંચમો ભાગ માત્ર બંધાઈ અને પરચુરણ ખર્ચ માટે નામના આઠ આને લઈને, મફત આપ. એટલે કે તેમને પાંચે ભાગ રૂ. ૨૦૧૦મા=રામાં પડવા જશે.
વળી કેાઈ જાતની ખબર આપ્યા સિવાય પણ કિમત વધાર્યોને દેષ અમારે માથે ન આવી પડે, માટે ચેાથે ભાગ પ્રગટ થાય ત્યાંસુધી ગ્રાહક થનારને માત્ર એક રૂપીએ. વધારે લઈને એટલે કે રૂા. ૨૦+૧=૨૧) એકવીસમાં પાંચ ભાગ આપીશું. પરંતુ ચોથો ભાગ બહાર પડી ગયા બાદ તે આ લાભ ખેંચી લે જ રહે છે. છૂટક કિંમત રૂ. ૨૫) ને બદલે હાલ તે રૂા. ૨૭) સત્તાવીસ કરાવાયા છે.
પુસ્તકના પ્રકાશન પરત્વે જે જે સાધને–વ્યક્તિગત, અગર સંસ્થાઓની માલિકીના સાધનોન-કિંચિત યા મોટા પ્રમાણમાં ઉપયોગ કરાય છે તે સર્વેને અંતઃકરણ પૂર્વક આભાર માનવાની રજા લઈએ છીએ. આટલું નિવેદન પ્રકાશનને અગે છે.
આપણું હિંદ દેશમાં તે પ્રકાશનનું તેમજ વેચાણનું એમ બન્ને કાર્ય એકને જ કરવાં પડતાં હોવાથી તેને અંગે પણ બે બેલ જણાવી લેવા ઈચ્છા થાય છે. પ્રથમ પુસ્તક બહાર પડી ગયા પછી અને દ્વિતીય પ્રગટ થયું તે પૂર્વેના અંતરકાળે, વેચાણ કરતાં અમને જે મુશ્કેલી પડી હતી, તેટલી બીજા અને ત્રીજા ભાગની વચ્ચેના ગાળામાં પડી નથી તેટલું ખુશી થવા જેવું છે, તે માટે બે કારણ અમારી નજરમાં આવે છે? એક તે આ કાર્ય ઉપાડવાની રીતિમાં અમારે અનુભવ વધતું જાય છે તે તથા બીજું અમારી પ્રમાણિકતાને અને કાર્ય પાર ઉતારવાની ચીવટમાં સામાન્ય જનતાને અમારામાં વિશ્વાસ બંધાતો જાય છે તે છે. છતાં એક વસ્તુ સ્થિતિ નજરે પડતી જાય છેજ. ગુજરાતી પ્રજા વિશે સામાન્ય માનતા એવી પ્રચલિત થઈ પડી છે કે, તે વ્યાપારમાં વિશેષ મશગુલ રહેતી હોવાથી વિદ્યા પ્રત્યે બે દરકાર અને બેકદર રહે છે. આવી સ્થિતિ વિદ્યાના સાહિત્યના દરેક અંગ તરફ જ્યાં પ્રવર્તી રહી હોય ત્યાં સંશાધન વિષયનાં આવાં પુસ્તક પ્રત્યે તે તથા પ્રકારની શિથિલતા વિશેષ પ્રમાણમાં જ અનુભવાય તે દીવા જેવું ખુલ્લું છે. તેવા સંજોગોમાં, બુકસેલરે કે જેમને પોતાના કબજામાં હજારો
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
e
પ્રકારનાં પ્રકાશમાના ઉપાડ કરાવવાના હોય, તેમને આવા મંદ ઉપાડવાળા પ્રકાશન તરફ કેટલું લક્ષ આપવાનું બને ? તે સ્થિતિમાં તે અમારે પેાતાને જ સર્વે મહેનત કરવી રહી. આ અનુભવે શિખવ્યું છે કે, જે કાઈ કદર કરી શકે તેવા માલૂમ પડે તેમની પાસે જાતે પહોંચી જવું અને વ્યક્તિગત સમજાવટથી વેચાણુ ધપાવ્યે જવું. આ રીત અગિકાર કરીને સંતેાષકારક પરિણામ નીપજાવી શકયા છીએ તે ખુશીથી જણાવવાની આ તક જવા દેવા માંગતા નથી.
જેમ જેમ પ્રકાશન પ્રગટ થયાને વખત થતા જાય છે, તેમ તેમ હવે ટીકાઓ અને ચર્ચાઓ થતી નિહાળાય છે. તેટલે દરજ્જે લેાકરૂચિ જાગૃત થતી જાય છે અને તે પ્રમાણમાં અમને વેગ મળતા જશે એવી ઉમેઢ સેવતા જઇએ છીએ. છતાં અમારી તરફથી તેમજ લેખકે પેાતા તરફથી અમને રજા આપી છે માટે તેમના તરફથી-પણ જણાવીએ છીએ કે અમે જે કાંઈ લખ્યું છે તે તદ્ન સત્ય જ છે તેમાં મીનમેષ થવાનું નથીજ એવા દાવા અમે રાખ્યા નથી, રાખતા નથી અને રાખવાની ઇચ્છા પણ નથી. તેમાંચે સંશેાધનના વિષય જ એવા રહ્યો કે તેમાં અનેક દૃષ્ટિબિંદુ રજુ થયાં જ કરવાનાં. એટલે દિવસાનુદિવસ તે છણાતા જશે અને લાંબે કાળે અમુક નિરધારિત સ્થાને મૂકાશે. પણ વચ્ચગાળે એટલે કે ટીકાઓ બહાર પડતાં-કાઇએ તે તરફ્ ઉવેક્ષાવૃત્તિ કે ધૃણા ન સેવતાં, તે પણ વિદ્યાનું એક અંગ છે એમ સમજી, જ્યાંથી મળે ત્યાંથી પણ વિદ્યા તે ગ્રહણ કરવી જ ોઇએ, તે કથાનુસાર વર્તન રાખવા વિનંતિ છે. છેવટે પ્રાર્થના કે, ભલે અમે સાચા હાઇએ ચા ખાટા, તે તે પિરણામ જણાય ત્યારે ખરૂં, છતાંયે નવીન વિચારા રજી કરી, દાખલા દલીલા અને પુરાવા આગળ ધરી, વાચક વર્ગને કેટલેક દરજ્જે વિચાર કરતા તેા બનાવ્યા છે ? તેટલે દરજ્જે બતાવેલ હમદર્દી માટે અમે ઉપકાર માનીએ છીએ તથા ભવિષ્યમાં તમે વિશેષ ઉત્તેજન આપશે તેટલી વિનંતિ કરીએ છીએ.
અંતિમ પ્રાર્થના કરવાની કે અમે લખાણ કરતી વખતે કેાઈની પણ લાગણી દુભાવવાના કે કાઈ ઉપર ટીકા કરવાના દુષ્ટ હેતુ રાખ્યા જ નથી, છતાં જાણે અજાણે અમારા કથનથી કાઇને કિંચિત્ પ્રકારે પણ આઘાત પહેાંચ્યા હેાય તે તે માટે વારંવાર ક્ષમાની યાચના કરીએ છીએ. એજ વિનંતિ.
વડાદરા: રાવપુરા ૧૯૯૩ ની અક્ષત્ર તૃતીયા
}
આપના નમ્ર સેવકા શશિકાન્ત એન્ડ કુા. ના સ્નેહ વંદન
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર પરિચય
૧
નીચેના વર્ણનમાં પ્રથમને આંક, ચિત્રની અનુક્રમ સંખ્યા સૂચક છે. બીજો આંક તે ચિત્રને
લગત અધિકાર આ પુસ્તકમાં કયા પાને લખેલ છે તે બતાવે છે. સર્વ ચિત્રો સંખ્યાના અનુક્રમમાં ગોઠવ્યાં છે. એટલે કયું ચિત્ર કયા પાને છે તે શોધી કાઢવું સહેલું થઈ પડે છે. કેઈ વિશિષ્ટતાને લીધે આડું અવળું મૂકવું પડયું હશે તે તે
હકીકત તેના પરિચયમાં જણાવવામાં આવી છે. આગળ મુજબ આ પુસ્તક પણ ચિત્રોના ત્રણ વર્ગ પાડવામાં આવ્યા છે.
(૧) સામાન્ય ચિત્રો (૨) પરિચ્છેદના મથાળા ઉપરના શોભન ચિત્રો (૩) અને રાજ્ય વિસ્તાર બતાવતા તથા અન્ય પદેશિક નકશાઓ. પ્રથમ આપણે સામાન્ય ચિત્રોનું વર્ણન કરીશું.
() સામાન્ય ચિત્ર આકૃતિ નંબર વન પૃષ્ઠ
કવર કલ્પવૃક્ષ અથવા કલપકુમનું ચિત્ર છે. તેની હકીકત પુ. ૨.
પૃ. ૨૮ માં સંપૂર્ણ જણાવી છે ત્યાંથી જોઈ લેવા વિનંતિ છે. ૨ મુખપૃષ્ઠ પૂંઠા ઉપર પુ. ૨ માં સૂચવેલ નિયમ પ્રમાણે આ ચિત્ર ખાસ કરીને
ચૂંટી કાઢવામાં આવ્યું છે. તે મથુરાના સિંહસ્તૂપનું છે. તેને ચૂંટવા માટે અનેક કારણે મળ્યાં છે (૧) શિ૯૫કળાની દૃષ્ટિ છે (૨) તેની પ્રાચીનતા છે (૩) આ પુસ્તકમાં જ તેને અધિકાર અપાય છે (૪) તેમાં ઐતિહાસિક રહસ્ય સમાયેલું છે (૫) અને સૌથી વિશેષપણે જેમણે તેની પ્રતિષ્ઠામાં ભાગ લીધો છે
તેમના જીવન ઉપર તે અને પ્રકાશ પાડે છે. (૧) શિ૯૫ની દૃષ્ટિ: અલબત્ત આ નમુનામાં તે એટલી ઉત્તમ પ્રકારની જે કે નથી દેખાતી જ, છતાં પણ તે સમયના કારિગર કેવી બાહોશી ધરાવતા હતા તેને અચ્છ ખ્યાલ તો આપે છેજ. વિશેષ પરિચય નીચેના આંક ર૭ ના ચિત્રે જુઓ.
(૨) તેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૧પ હોઈ, અત્યારે તેની ઉમર ૧૧૫+૧૯૭૭=૨૦૫ર ની થઈ કહેવાય. તે માટે જે પુરાણી વસ્તુઓ સારાયે હિંદમાં અત્યારે જળવાઈ રહેલી દેખાય છે તેમાં આનો નંબર ઘણે ઊંચે ગણી શકાશે.
(૩) તેના અધિકારનું વર્ણન પૃ. ૨૩૦ થી આગળ, તથા અન્ય ઘણે ઠેકાણે છૂટું છવાયું (જુઓ “ચાવ” તથા “શું અને ક્યાંમાં મથુરા શબ્દ) અપાયું છે. તે વાંચવાથી તેની સમજણ પડી જાય તેમ છે એટલે અહી ઉતારવું બીનજરૂરી છે,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) ઐતિહાસિક રહસ્ય-જે અદ્યાપિ પર્યત અંધકારમાં પડી રહેલું છે તેનું વર્ણન રાજા કલ્કિ-સમ્રાટ અગ્નિમિત્રના વૃત્તાંતે અપાયું છે. કેમકે આ સિહસ્તૂપની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા જે ઈ. સ. પૂ. ૧૧૫ માં થવા પામી છે તે પૂર્વે લગભગ ૬૫ વર્ષે સમ્રાટ અગ્નિમિત્રના હાથે જ તેનો વિનાશ થવા પામ્યું હતું. એટલે કે રાજા કલિકના બિરૂદની પ્રાપ્તિ અને મથુરા સિંહસ્તૂપનું ભૂતપૂર્વનામ “ડવાસ્તુપદેવરચિતસૂપ” તે બન્ને સુઘટરીતે સંકલિત થયેલ છે.
(૫) તેની પ્રતિષ્ઠા કરાવનાર મહાક્ષત્રપ રાજુપુલની પટરાણી તથા તે ઉત્સવની ઉજવણીના સમયે ત્યાં એકત્રિત થયેલ ક્ષહરાટ પ્રજાના મુખ્ય મુખ્ય આગેવાનેને સમુદાય, એમ પ્રતીતિ કરાવે છે કે તે આખી ક્ષહરાટ પ્રજા પોતાના ધર્મ પ્રત્યે અતિ શ્રદ્ધાવંત તથા ભક્તિપૂર્ણ હતી અને આપણે જાણીને તાજુબ થઈશું કે તેઓ સર્વે અહિંસામય જૈનધર્મનાજ અનુયાયીઓ હતા.
આ પ્રમાણે તેને ઈતિહાસ છેઃ પણ કાળે કરીને જેમ અન્ય પ્રાચીન અવશેનાં હાલહવાલ થયા છે તેમ આ સ્તૂપ પણ કઈક સમયે શિતલાદેવીના મંદિરને એક અંશ બનવા પામ્યો હતો. હાલ તે લંડનના બ્રિટિશ મ્યુઝીએમમાં તે સ્થાપિત થયેલ છે. તેને વિશે એપિગ્રાફિકા ઈન્ડિકા પુ. ૯, પૃ. ૧૩૫ માં આ પ્રમાણે નિવેદન નજરે પડે છે –
Object of the inscription is to record a religious donation on the part of the Chief Queen of Satrap Rājula....Found on the steps of an altar devoted to Sitalã on a site belonging to low caste Hindus at Mathura ... Secured by Dr. Bhagwanlal brought to Bombay; then presented to British Museum where it lies at present.... Being contemporary with Taxilla plate; this can be placed as nearly as 42 B. C લેખકને આશય, ક્ષત્રપ રાજુલની પટરાણી તરફથી ધાર્મિક દાનની નોંધ રાખવાનું છે...મથુરાના અછુત વર્ગના હિંદુઓની એક જગ્યામાં શિતળાદેવીના મંદિરની દિના પગથિયામાં (તે લેખ) જડેલ હતે. ડૉકટર ભગવાન નલાલને તે સાંપડેલ: ત્યાંથી મુંબઈ લાવવામાં લાવેલા અને પછી બ્રિટિશ
મ્યુઝીઅમને ભેટ દેવાયા હતા. હાલ તે ત્યાંજ પડેલ છે. તક્ષિાના પટ (તામ્રપટ જુઓ આ પુસ્તકે પૃ. ૨૪૦નું વિવેચન) ના સમયને (આ લેખ) છે જેથી તેને
અંદાજ સમય' ઈ. સ. પૂ. ૪૨ લગભગને ગણી શકાય.
૧ તે સમયે આ તક્ષિલાના પટનો સમય ગમે તે ગણવામાં આવતા હશે. હાલ મેં તેને સમય ઈ. સ. પૂ૮૦ ને ઠરાવ્યું છે. (જુઓ તેનું વૃત્તાંતઃ) ડૉ. ભગવાનલાલને આ નિર્ણય અંદાજી સમય બતાવે છે જ્યારે તેને નિશ્ચિત કાળ તે ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે ઈ. સ. પૂ. ૧૧૫ ને જ ગણુ રહે છે,
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
આકૃતિ વર્ણન નંબેર પૃષ્ઠ
૩ ૧ - ૪ ૨૨
૫ ૨૪
૭
૩૧
૧૦
૩૫
વષમ પરિચ્છેદના મથાળે (ભન ચિત્રની સમજૂતિમાં જુઓ) સપ્તમ પરિચ્છેદના મથાળે ( સદર સદર ચંદ્રગુપ્તને રાજ્ય વિસ્તાર બતાવતે નકશો છે–નકશાના વર્ણનમાં જુઓ બિંદુસારનો સદર
સદર અશેકવર્ધનનો સદર
સદર સમ્રાટ અશેકવર્ધનને ચહેરો બતાવ્યો છે. સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનું મહોરું છે. આ બન્ને ચિત્રો કેવી રીતે ઉપજાવવામાં આવ્યાં છે તેને સંપૂર્ણ ખ્યાલ પુ. ૨ માં ચિત્રપરિચય પૃ. ૩૧ ઉપર આવે છે એટલે તેની પુનરૂક્તિ કરવી યોગ્ય ગણાય નહીં. અત્રે એટલું જ જણાવીશું કે અનેક સ્થાને નજરે પડતાં તેમનાં અન્ય ચિત્રો કરતાં આ બેને, તેમની અસલ આકૃતિને વિશેષાંશે મળતાં આવનારાં કહી શકાશે. અને તેટલે દરજે તેમનું સ્થાન ઉચ્ચ કોટિનું ગણવું રહે છે. સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયે મગધ સામ્રાજ્ય કેટલું વિસ્તારવંત બન્યું હતું તે આ નકશામાં બતાવ્યું છે. વિશેષ અધિકાર માટે નકશાની સમજૂતિમાં જુઓ. પ્રિયદર્શિનના મરણ બાદ મોર્યવંશની જે અણચિંતી અને એકદમ પડતી થવા પામી હતી તેને ખ્યાલ આ નકશામાં આવે છે. વિશેષ માટે નકશા ચિત્રની સમજૂતિ જુઓ, પાંચમા ખંડના પ્રથમ પરિચછેદનું શોભન ચિત્ર છે. તેની સમજૂતિ માટે શેભન ચિત્રે જુએ. પાંચમા ખંડના દ્વિતીય પરિચ્છેદનું શોભન ચિત્ર છે. તેની સમજૂતિ તેના સ્થાને આપી છે. પાંચમા અંડે તૃતીય પરિચ્છેદનું શમન ચિત્ર છે. સમજૂતિ માટે આગળ જુઓ. સમ્રાટ અગ્નિમિત્રને રાજ્ય વિસ્તાર બતાવતે નકશો છે. સમજૂતિ માટે નકશા ચિત્રના પરિચયમાં જુઓ. પાંચમા ખંડે-ચતુર્થ પરિચ્છેદનું શેભન ચિત્ર છે. આગળ ઉપર જુઓ. શંગવંશની પડતી થવા માંડી તે સમયે તેમના સામ્રાજ્યના વિસ્તારને આ નકશામાં ખ્યાલ આપે છે-વિશેષ હકીકત આગળ ઉપર. ષષ્ટમખંડે-પ્રથમ પરિચછેદનું શેભન ચિત્ર–તેને અધિકારે સમજૂતિ આપી છે.
૧
૩૬
૧૨૩
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨.
૨૧ ૧૨૯ ૨૨ ૧૩૬
૨૩ ૧૩૫
૨૪
પરદેશી પાંચ આક્રમણકારોમાં પ્રથમ યેન પ્રજાનું વર્ણન અપાયું છે તેમાંથી જેણે હિંદમાં ગાદી પ્રથમ સ્થાપી તે નપતિ ડિમેટ્રીઅસનું મહોરું છે. ઉપરમાં વર્ણવેલ ડિમેટ્રીઅસના જમણા હાથ સમાન લેખાતા તેના સરદાર મિનેન્ડરને ચહેરે છે. આ બન્ને નૃપતિએ પ્રથમવાર જ એવી રીતે પિતાના શિરતાજ ગોઠવ્યા છે કે ગળાને જે ભાગ યુરોપીય રાજકર્તાઓ ઉઘાડા રાખતા હતા તે હિંદી સંસ્કૃતિને છાજતો અને આચ્છાદિત દેખાય. તેમના આ બન્ને ચહેરા તેમણે પિતે પડાવેલા સિકકા ઉપરથી લેવામાં આવ્યા છે એટલે અસલ શિકલના પ્રતિબિંબરૂપે જ તે છે એમ સમજવું. અઢીદ્વિીપને નકશે છે. હકીકત માટે નકશાઓના વર્ણનમાં જુઓ. શાકદ્વીપ તથા જંબુદ્વીપની સમજૂતિ માટે રજુ કરેલ છે. નકશાની હકીકતમાં જુઓ. શિતાન પ્રાંતને નકશો છે. સમજૂતિ માટે નકશા ચિત્રે જુઓ. રાજા નહપાણની છબી છે. જે સર્વ પરદેશી ભૂપતિઓએ પોતાના સિક્કા પડાવ્યા છે અને તેમાં કળા, ધાર્મિક ચિહ્નો તથા પિતાનું મહેણું ઈ. ઈ. દર્શાવી, સિકકા જેવી વસ્તુને એક ઐતિહાસિક વિદ્યાના અંગ જેટલે દરજજે પહોંચાડી છે તે સર્વમાં નહપાને નંબર પ્રથમ આવે છે. તેના સમયથી દાખલ થયેલી પ્રથાને આજસુધી બહુધા સર્વેએ જાળવી રાખીને અનુકરણ જ કરેલું છે. રાજાને શિરને શોભાવતો મુગટ પણ ત્યારથી જ પહેરવામાં આવતા નજરે પડે છે. એમ અનેક રીતે તેના સિક્કા અનુકરણીય થઈ પડયા છે. વિશેષ હકીકત માટે સિક્કા ચિત્રે જુઓ. રાજા ચક્રણની છબી છે. નં. ૨૪ પ્રમાણે ચકણને સિક્કો તથા તેનું રાજ્ય પણ ઘણું ઘણી રીતે દૃષ્ટાંતરૂપ થઈ પડયું છે. બન્ને જણું ભિન્ન ભિન્ન જાતિના તથા ઓલાદના છે. વળી ભિન્નભિન્ન પ્રદેશમાંથી ઉતરી આવેલ છે, છતાં સિક્કા પડાવવાની પ્રથામાં, રાજકીય ચાતુર્યમાં ઈ. ઈ માં બેની વચ્ચે ચહેરામાં ઘણી જ સામ્યતા રહેલી છેઃ વિશેષ તે તેના સિક્કાના વૃત્તાંત ઉપરથી સમજી શકાશે. રાજુલુલને ચહેરે છે. નં. ૨૪, ૨૫ ના કરતાં ઓછા પ્રદેશને અધિકારી હોવા છતાં ગૌરવમાં, પ્રતાપમાં કે અન્ય રાજમાન્ય ગુણેમાં કઈ રીતે તે ઉતરે તે નહે. બકે કેટલીક બાબતમાં તે તે બને કરતાં એક વેંત ચડી જાય તે હતો. તેમાંની એક ધાર્મિક શ્રદ્ધારૂપે
૨૫
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
આકૃતિ ભ્રૂણન નંબર ક
२७
ཡཱ ཙྩ ༩ ༩
૨૮
૩૦
૩૧
૩૨
૧૭૩
૧૭૩
૧૯૪
૨૦૨
૩૩-૩૪
૨૩
છે જેના પ્રતીકમાં, મથુરાના સિંહસ્તૂપરૂપે તેણે આપણને સાંપેલી પુરાતત્ત્વની પ્રસાદી છે જેને લીધે ઇતિહાસમાં તેનું નામ સદાને માટે ચાદગાર રહી ગયું છે.
સારનાથ સ્તંભનું ચિત્ર છે. આમાંના શિષૅ, વિશ્વભરના શિલ્પ વિશારદેશની પ્રશંસા પ્રાપ્ત કરેલી છે. તેનું સવિસ્તર વર્ણન પુ. ૧ તથા ૨ માં અપાઈ ગયું છે. અહીં તેા રજુ કરવાનું કારણ એજ છે કે, આ પુસ્તકે મુખપૃષ્ઠ ઉપર રજુ કરાયલ મથુરાસિંહસ્તૂપના ચિત્રની સાથે તેની તુલના કરવાનું સુલભ થાય; આ સારનાથ પિલર ઘડાયા પછી લગભગ સવાસે વર્ષે મથુરા સિંહસ્તૂપ ઘડાયા છે. પરંતુ મથુરાસ્તૂપના નિર્માતા મહાક્ષત્રપ રાજીવુલના જ ધર્મોનુયાયી પણ વિશેષ શક્તિશાળી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનની કાર્યશક્તિના તે નિમિત્તરૂપ છે. જેથી બન્ને રાજવીના સામર્થ્યની તુલના પણ કરી શકાય છે.
ષષ્ઠમખંડે દ્વિતીય પરિચ્છેદનું શાભન ચિત્ર છે.
,, '
તૃતીય ચતુર્થ
,,
??
,,
રાજા નહપાણ-અવંતિપતિના સામ્રાજ્યમાં જે પ્રદેશના સમાવેશ થતા હતા તેના ચિતાર આપતા નકશે છે.
તક્ષિલાપતિ મહાક્ષત્રપ પાતિકના ચહેરો રજુ કરાયા છે. તે તેના સિક્કા ઉપરથી લેવા છે. આ કેવા ધર્મશ્રદ્ધાળુ હતા તે તેના જીવનવૃત્તાંત ઉપરથી સમજી શકાય છે.
મૂળે શક જાતિના, પણ પાછળથી અવંતિપતિ ક્ષત્રપ ચણુવંશી રાજકર્તાઓના સમયે, તેમના અધિકાર તળેના ગેાવરધન સમય–જેની રાજધાની નાસિક ગણાતું હતું તેની ઉપર જે અમલદારો સૂખાગીરી કરી રહ્યા હતા તથા જેઓએ પ્રસંગ અનુકૂળ થતાં મહાક્ષત્રપ પ ધારણ કરી પેાતાના આભીર વંશ સ્થાપ્યા હતા તથા સંવત્સર ચલાવ્યેા હતેા જે ભારતીય ઇતિહાસમાં કલસૂરિ અથવા ચેર્દિ સંવત તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તેમાંના એક આભીરપતિ ઈશ્વરદત્તના છે; જ્યારે ખીજે ચહેરો તેના જ વંશમાં પણ લગભગ અઢી સદીમાદ થયેલ ધરસેનના છે. આ ધરસેને સંવત્ તા પેાતાના પૂર્વજના જ ચલાવ્યે રાખ્યા છે પણ પેાતાના વંશનું નામ, તે સ્થાનમાં આવી રહેલ ત્રિરશ્મિ પર્વત ઉપરથી ત્રૈકૂટક પાડયું હતું: આ પ્રમાણે આ એ વંશસ્થાપકાના મૂળ ચિત્રો રજુ કરી પુરાતત્ત્વના અંશે જાળવી રાખવા પ્રયત્ન સેવ્ચે છે. તેમના વિશેષ અધિકાર આ પુસ્તકના સાથી અંતિમ પરિચ્છેદે આપ્યા છે. તેમાં ઘણી નવીન હકીકત રજુ કરી છે
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
આકૃતિ ત્રણન નખર પૃષ્ઠ
૫ ૨૨૮
૩૬ પર
૩૭ ૨૮૭
૩૮
૨૧૫
૩૯ ૩૦૫
૪૦ ૩૬૨
૪૧
૪૨
૪૩
૩૫૨
૩૮૫
ષષ્ટમખંડે-પંચમ પરિચ્છેદનું શાલન ભિત્ર છે.
સમ
સપ્તમ
22
""
27
પાર્થિઅન સમ્રાટોના રાજ્ય વિસ્તાર બતાવતા નકશા છે.
ષષ્ટમખંડે અષ્ટમ રિòઢનું શાલન ચિત્ર છે.
નવમ
""
""
દેશમ એકાદશમ
""
,,
२४
""
,,
,,
,,
,,
22
""
સિક્કાચિત્રના પટ નં. ૬ છે. પુ. ૨ માં પાંચ પટ રજુ કરાઈ ગયા છેઃ તેમાં રજુ કરાયા સિવાયના જે થાડાંક સિક્કાચિત્રા જરૂરી દેખાતાં હતાં તે અત્રે બતાવવામાં આવ્યાં છે. તેને લગતું વર્ણન આ પુસ્તકને અંતે જોડેલા પરિશિષ્ટમાં અપાયું છે.
";
(ગ) શાલન ચિત્રાની સમજાતિ
ષષ્ટમ પરિચ્છેદ્—પ્રિયદર્શિનના પુત્ર સુભાગનના ધર્માધપણાથી દેશમાં ઠેર ઠેર બળવા ફાટી નીકળે છે. એક ખાજુએ કવાયત થતી હતી ત્યારે ખીજી બાજુ સેનાપતિ પુષ્યમિત્ર પેાતાનાજ સ્વામીનું ખૂન કરે છે. અને દેશમાં ધર્માધપણાની તલવાર પેાતે ઘા કર્યેજ જાય છે.
સપ્તમ પરિચ્છેદ—રાજા ચંદ્રગુપ્ત અને મંત્રી ચાણકય અર્થશાસ્ત્રની યેાજના વિચારી રહેલ છે. ચવનાધિપતિ અલેકઝાન્ડરનું લશ્કર આમ વિજય દેખતું આગળ વધી રહેલ છે. રાણી તિષ્યરક્ષિતાનું મહેલમાંનું એક ચક્રી રાજ્ય કુમારકુણાલને ભિખારી બનાવી રખડતા કરી મૂકે છે. કલિંગપતિની સાથેની લડાઇ પણ રાજ્યના એક મુખ્ય મનાવ બન્યો છે. પ્રથમ પરિચ્છેદ-રાજા અગ્નિમિત્ર અશ્વમેધ યજ્ઞ
સાથે લડતાં લડતાં કુમાર વસુમિત્ર મૃત્યુ આગળ જાય છે.
કરીને ઘેાડા છુટા મૂકે છે. યવને પામે છે. ઘેાડા વધુ રક્ષણ મેળવી
દ્વિતિય—એક બાજુએ પતંજલિ મહાશયના કારડા પૂર બહારમાં વીંઝાય છે. બ્રાહ્મણેા ને
જૈનાના સબંધ વચ્ચે વેરની તલવાર ગાઠવાઈ ગઈ છે. શામ, દામ, ભેદ ને દંડથી ધમ પ્રચારના માળે અજમાવાય છે. દેવત્વની જાહેાજલાલી અને ગરીમાઇ સંધ્યાના રંગમાં એકરાગ થઇ જાય છે.
તૃતીય પરિચ્છેદ—કલ્કિ અવતાર પેાતાની તેજ મૃત્યુ ને પાતાળ સુધી પ્રભાવ પાથરી દે છે. ખું ડૂબું થઇ રહેલ છે. રાજા અગ્નિમિત્ર
પેાતાની પ્રિયા માલવિકા વિજયના આનંદમાં લેટ તરીકે મેળવી સુખી થાય છે.
અધકારની તલવાર લઈને સ્વર્ગ, જલપ્રલયને ભાગ ખનતું શહેર પેાતાની રાણી ધારિણી તરફથી
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ_વિલાસ પડતિનું પહેલું ને છેલ્લું પગથીયું છે. રાજ્યમાં વિલાસ, તેમાંથી
થતાં ખૂને સ્વભાવિક બનાવે થઈ ગયા છે. જેના પ્રતિનિધિ હેલિડેરસે કૃષ્ણભક્તિના સ્મરણમાં એક સ્તંભ ઉભે કરાવી કૃત્યતા અનુભવી છે.
ષષ્ઠમ ખંડ પ્રથમ પરિચ્છેદ-ઈ. સ. પૂર્વે ૬૦૦ થી ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦ સુધી ભારત વર્ષ પરદેશી
એના હુમલાઓનું ચાલુ ભેગા થયા કરતું હતું. આ વર્ષે ભારતવર્ષઓની તાકાતની કસોટી કરતાં હતાં. પરદેશીઓ દેશમાં આવતા, લૂંટફાટ વિ. કરીને ચાલ્યા જતા ને કેટલાક ઘરજ કરીને અહીં પડી રહેતા. આ બધામાં ક્ષત્ર, કુશાને અને
શકે મૂખ્ય હતા. દ્વિતીય પરિછેદ-યવને ભારતવષને માર ખાઈને પિતાના દેશ ભણી પોબારા
ગણે છે. અશ્વમેધ યજ્ઞમાં ભંગાણ પડે છે ને સુમિત્ર મરણ પામે છે. હિંદુસ્તાનમાં
રહેલ ચેનબાદશાહ ધીમેધીમે ભારતવર્ષીય પ્રથા સિકકા વિ. માં ચાલુ કરે છે. તૃતીય પરિચ્છેદ–બાણી અને ખરષ્ટી ભાષા પ્રેમપૂર્વક હાથ મીલાવી સહકાર વાંછી
રહે છે. ને એકત્વનું હદયથી પૂજન કરે છે. બ્રાહ્મી અને ખરેષ્ટિની મા દીકરી
જેવી જેડીને સૂર્યચંદ્રના આશીર્વચન ઉતરે છે. ચતુર્થ પરિછેદ–અવન્તિ નગરી ઉપર પરદેશી રાજા નહપાણની સુજ્ઞ રાજદષ્ટિ
પ્રજાની જરૂરીયાત પરખી મુસાફરોને ઉપયેગી વાવ કુવા આદિ વસ્તુઓ પૂરી
પાડે છે. નહપાણને સમુદ્ર કિનારે, વેપાર વિ.ને વિકાસ કરવાને ભારે આનંદ હતો. પંચમ પરિછેદ-મહાક્ષત્રપ રાજુપુલની પટરાણીએ મથુરામાં સિંહસ્તૂપની પ્રતિષ્ઠા કરી
છે. બાહ્મણે જેને વિ. પોતપોતાના ધર્મકાર્યોમાં પ્રવૃત્ત છે. રાજા તીર્થકરના
ચિત્રપટ પાસે ઉભા ઉભા હૃદયની પવિત્રતા સાધે છે. ષષ્ટમ પરિચ્છેદ-મથુરા નગરીમાં જન જાહેજલાલી પૂર બહારમાં હતી. ભગવાન
બુદ્ધ સુધાત વાઘને ખવડાવવા પિતાનું મસ્તક જાતે જ ઉતારી દે છે. જે ઉપરથી
તશિલા એ નામ પડવાનું અનુમાન કરાય છે. સપ્તમ પરિછેદ–દક્ષિણના જુના મૌર્યો અને ઉત્તરમાંથી તાજા ગયેલા મોયે એક
બીજાની સાથે ભાઈચારો સાધે છે. ઈરાની રાજ્યસત્તા ભારતવર્ષ ઉપર પોતાને
પ્રભાવ જમાવતી જતી હતી. અષ્ટમ પરિચ્છેદ આ વખતે ભારત વર્ષની પ્રજા બે સત્તાઓના આસરે હતી. એક
ઈસનીઓ ને બીજા ભારતવર્ષીયે. આ વખતે હિંદ ઉપર ચડાઈઓ પણ જમીન
તેમજ દરિયા માર્ગે ઘણી થએલી. નવમ પરિછેદ-ભરૂચ બંદર નજીક મિનેન્ડર વિ. ના સિક્કા દેખાય છે. શકોને તે
વખતે કેરડો પૂરબહારમાં વીંઝાતો હતો. સારાષ્ટ્રમાં તે વખતે તેવી બળવાન પ્રજાઓ પિતાનું ઘર કરતી જતી હતી.
*
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશમ પરિછેદ-શાંતિમાં ગાયે ચારનાર આભીર પ્રજા બળવાન લડાયક પ્રજાનું
ખમીર રાખનાર હતી. અને શાહીવંશ તેમના જ ખમીરનું પાણી છે. નહપાણ
પિતાની દીકરીનાં લગ્ન ઋષભદત્ત સાથે કરે છે. એકાદશમ પરિચ્છેદ-જુના વખતમાં ડુંગરે તથા તેની તળેટી જેવી સુંદર જગ્યાઓ
મંદિરે માટે સુંદર ગણાતી. સ્તૂપો પણ એવા જ કેઈ મહત્વના સ્થાને બંધાવવામાં આવતા. લડાઈના યુગમાં એક જઈને બીજી પ્રજા આવતી ત્યારે જુની પ્રજાને નાશ એ સ્વાભાવિક સ્થિતિ થઈ જતી.
૫
૨૪
(૬) નકશા વિશેની સમજાતિ. ચંદ્રગુપ્તને રાજ્ય વિસ્તાર બતાવે છે. આ અજ્ઞાત સંસારમાં અજ્ઞાન સ્થિતિમાં તે જન્મ્યા હોવાથી તેને રાજ્યને પ્રારંભ પણ એકાદ અજ્ઞાન સ્થાનથી જ કરે પડ હતું. તેની પસંદગી કરવામાં પણ કઈ અજ્ઞાત કારણનું જ સૂચન હતું. ક્રમે ક્રમે પછી તે આખા હિંદ સ્વામી બનવા પામ્યું હતું તે તેના વૃત્તાંતે જણાવ્યું છે. દક્ષિણ હિંદ ઉપર તેનું સ્વામિત્વ તો હતું જ પણ ત્યાં પિતાના જ જ્ઞાતિજને સત્તા પદે હોવાથી તેમને ખંડિયાપણામાં રહેવા દીધા હતા. આ પ્રકારની રાજકીય પ્રથા હજુ ચાલુ રાખવી પડી હતી. સમ્રાટ બિંદુસાર જ્યાં સુધી પ. ચાણક્ય જીવંત હતું ત્યાં સુધી તે રાજ્યના વિસ્તારમાં કિચિત્ પણ ન્યૂનતા થવા પામી નહોતી. પણ રાજ્યને લગભગ અડધે કાળ વ્યતીત થતાં, પં. ચાણકયનું મરણ નીપજ્યુ. નવા પ્રધાન સત્તા ઉપર આવ્યા અને રાજનીતિ બદલાઈ; કે સારાએ સામ્રાજ્યમાં જ્યાં ને ત્યાં બંડબખેડા, ટટાફિશાદે થવા માંડયા એટલે આખે દક્ષિણ ભરતખંડ મગધમાંઘી છૂટે પડી ગયે અને ઉત્તરમાંથી પણ કાશ્મિર અને પંજાબ ખસી ગયા. તે સર્વ આ નકશો સ્પષ્ટ કરી બતાવે છે. અશેકવર્ધનના સમયને ભૂવિસ્તાર છે. અદ્યાપિ પયંત અશોકને પ્રિયદશિન માની લઈ એકને કળશ બીજાને માથે ઢળાઈ ગયાં છે, પણ ખરી સ્થિતિ શું હતી તે હવે ખુલ્લું થયું છે. જેથી સમજાશે કે, અશોકવર્ધન એક શક્તિવાન રાજા હોવા છતાં તેને આખે કે રાજ્યકાળ ગૃહજીવનનો કલેશમાં અને રાજ્યના ભાયાતના કુસંપને શમાવી દેવામાં વ્યતીત થઈ ગયું હોવાથી પોતાને ફાળે કાંઈ વિસ્તારની વૃદ્ધિ આપી
૭
૩૧
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
૩૫
૧૧
૩૬
શક્યો નથી. જે તેનાથી કરી શકાયું તે એટલું જ કે મજબૂત હાથે સર્વત્ર કામ લઈ તેણે અખંડ શાંતિ સ્થાપી દીધી હતી. જેથી વારસામાં મળેલી ભૂમિમાં તેણે પિતાનું ઊત્તર જીવન શાંતિ સમાધિમાં પૂર્ણ કર્યું હતું. રસમ્રાટ પ્રિયદર્શિને મગધ સામ્રાજ્યને હિંદની ભૂમિ ઉપરાંત દરરના પ્રદેશ ઉપર ચારે બાજુએ જે પાથરી દીધું હતું તેને ચિતાર આપે છે; તેના પુરોગામી અને પિતામહે જે શાંતિ સ્થાપી દીધી હતી તેને લાભ લીધો હતો. ઉપરાંત તેણે જે ધમ્મનીતિ અખત્યાર કરી, પ્રજાપ્રેમ
જીતી લીધું હતું તથા પિતાનું અને પ્રજાનું હિત એક જ છે એવી રાજનીતિ ધારણ કરી હતી તે સ્થિતિએ પણ જેવો તેવો ભાગ ભજવ્યો નથી. એકંદરે રાજપ્રકરણી બાબતમાં–ભૂવિસ્તારમાં તથા પ્રજાના અંતરમાં પ્રવેશ કરી શાસક અને શાસિતને એક તારે ગૂંથી લેવામાં–તે અદ્યાપિ પર્યત હિંદી શાશકમાં બલકે વિશ્વભરના રાજકર્તાઓમાં પ્રથમ નંબરે બિરાજીત થયે છે એમ કહી શકાશે. વિદ્વાને મનાવી રહ્યા છે કે, સમ્રાટ પ્રિયદશિનના અવસાન બાદ મૌર્ય સામ્રાજ્યની એકાએક પડતી આવી પડી છે તે તેણે ધારણ કરેલી ધગ્નનીતિનું પરિણામ છે. પણ હવે ખુલ્લું થઈ ગયું છે કે તે સર્વનું મૂળ તે તેના વારસદારોમાં જામેલા કુટુંબકલેશ અને તેમણે આદરેલી ધર્મઝનુની રીતિમાંજ સમાયેલું હતું. આના પ્રતીક તરીકે સામ્રાજ્ય માટે વચ્ચે થોડોક પ્રદેશ રાખી ચારે બાજુ ઉપસ્થિત થયેલ સ્વતંત્ર રાજનું અસ્તિત્વ નજરે પડે છે. તે વખતના સૈન્યપતિ અગ્નિમિત્રથી ઉઘાડી આંખે તે સ્થિતિ (આકૃતિ તે વખતના સૈન્યપતિ છે. ન. ૧૧ માં દર્શાવેલી) જોઈ ન શકવાથી સામ્રાજયની લગામ હાથ ધરવી પડી હતી, અને જે સ્થિતિ એક વખતે અશોકવર્ધને નીપજાવી હતી તે જ ફરીને આ અગ્નિમિત્રે જમાવવા માંડી હતી. એટલે બંને જણને રાજયવિસ્તાર લગભગ સરખેજ દેખાતો નજરે પડશે. અશેકવર્ધન અને અગ્નિમિત્રની ભલે ઉપર પ્રમાણે તુલના તો કરાવી છે પણ તેમના વારસદારની સ્થિતિ જૂદીજ હતી. એકનો વારસદાર શાંતિપૂજક અને રાજનીતિજ્ઞ હતા જ્યારે બીજાનાં વારસદારે તેનાથી ઉલટ દિશામાંજ વિચરનારા હતા. પરિણામે સામ્રાજ્યના વિસ્તારમાં આકાશ પાતાળ જેટલો અને પ્રજાના અંતરમાં લીલા-સુકા જેટલે તફાવત પડી ગયેલ જણાવે છે. બેની લડાઈમાં ત્રીજાને લાભન્તે ઉતિ પ્રમાણે પરદેશીઓને ઘી કેળાં પ્રાપ્ત થવા મંડ્યાં છે,
૧૫ ૮૯
૧૭ ૧૧૪
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ ૧૨૯
૨૨ ૧૩૬
૨૩
૧૩૫
૩૧ ૨૦૨
૩૮ ૩૧૫
૨૮
પૃથ્વી ગાળાકારે તેા છે જ; પણ વર્તમાનકાળની માન્યતા પ્રમાણે તેટલેથી જ અંત ન આવતાં તેનાથી દૂરદૂર અન્ય સમુદ્રો અને માનવ જાતિથી વસાચેલી અન્ય પૃથ્વીએ પણ છે હતી; તેના વિચાર ટૂંકમાં આવી શકે તે માટે અઢીદ્વીપના નક્શા રજુ કર્યો છે. માત્ર રેખારૂપે જ છે. સાથી અંતિમ દે માનુષ્યાત્તર પર્વત મતાન્યેા છે; ત્યાંથી આગળ અલાક-યાંથી આગળ કોઇ જાતનું પ્રાણી જીવંત થિતિમાં રહી શકે નહિ તેવી ભૂમિ આવે છેઃ એટલે કે ત્યાં આગળથી આપણી પ્રાણવંતી– પશુ, પંખી વનસ્પતિ, મનુષ્ય આદિ સર્વે પ્રાણ ધરતા જીવા-દુનિયા અટકી પડે છે.
નં ૨૧માં જણાવેલ અઢીદ્વીપના મધ્યવતિદ્વીપ છે જે જંબુદ્વીપ કહેવાયે છે. તેમાં પાછે! શાકદ્વીપ નામના એક મેટા ટાપુ હતા. કાઈ કાળે મહાપ્રલય થતાં, આ બંને મા અને પુત્રીરૂપ પૃથ્વીએ સંયુક્ત ખની ગઇ અને તેમાંથી વર્તમાનકાળે આળખાતા કયા કયા પ્રદેશા ( જળના અને સ્થળના) ઉપસ્થિત થયા ગણી શકાય તેના ખ્યાલ આપ્યા છે.
ખીજા બધા બનાવાની વાત તેા કરે મૂકીએ. પણ વર્તમાનકાળે આળખાઈ રહેલી આપણી હિંદી પ્રજાનું મૂળ કહ્યાં આગળ કહી શકાય અને આપણા ઋષિમુનિઓનું ઉદ્દભવસ્થાન કર્યું કહેવાય તથા તેમનું સરણ કઈ રીતે થયું સમજી શકાય તે સ્થિતિના કાંઈક ખ્યાલ આપવા માટે આ નકશે દાખલ કર્યા છે.
ભારતવર્ષમાં એકવાર ઉકળતા તેલ જેવી સ્થિતિ થઇ પડયા બાદ, પાછી તે સમયના અહિંસાવાદી અવન્તિપતિ નહપાણુ ક્ષહરાટ જે સ્થિતિ સ્થાપવા ભાગ્યવંત નીવડયેા હતેા તેના ખ્યાલ આપતા, અને ત્યાંથી મધ્યબિંદુરૂપ ગણાતા સામ્રાજ્યના વિસ્તાર વધતા જતા આ નકશામાં નજરે પડે છે.
નં. ૩૧ માં જણાવ્યા પ્રમાણેની પરિસ્થિતિ દીર્ધકાળ ટકી રહેવા નિમિત થયેલી દેખાતી નથી એટલે વળી ચાતરફથી હુમલા ઉપર હુમલા થવા માંડયા હતા; છતાં ઘણી રીતે બન્નેમાં અંતર પડેલું નજરે પડે છેજ. પરિણામે અર્ધદગ્ધ-ઉચાંનીચાં મન સાથેની-સ્થિતિમાં આખી પ્રજાને દિવસેા વીતાવવાં પડે છે. તેથી પાતપેાતાનું સાચવી રાખવાની નિતિ જ તે સમયના રાજકર્તાઓએ મુખ્યપણે ગ્રહણ કરી રાખી દેખાય છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમ
વિષય
પૂર્ણાંક વિષય
૧૯
ચતુર્થ ખંડ (ચાલુ)
ષષ્ટમ પરિછેદ ૌર્ય સામ્રાજ્યની એકદમ થયેલ પાતી (૫) વૃષભસેનનું જીવન વૃત્તાંત.
પડતીનાં કારણની વિસ્તારથી તપાસ. ઈંદ્રપાલિત અને બંધુપાલિત કેશુ? પરિશિષ્ટ-કાશ્મિરપતિ જાલક
સપ્તમ પરિચ્છેદ મર્યવંશી સમ્રાટને શક્ય વિસ્તાર (૧) ચંદ્રગુપ્તનો (૨) બિંદુસારને () અશેકવર્ધનને (૪) પ્રિયદર્શિનને પરિશિષ્ટ–ચાણક્ય અને મેગેડ્યેનીઝ
પંચમ ખંડ શુંગવંશ-શુંગભૂત્ય:
પ્રથમ પરિચ્છેદ નામાવળી તથા વંશાવળી - પુષ્યમિત્ર વિશે સમાધાન
અગ્નિમિત્ર અને વસુમિત્રનો સમય બાકીને રાજાઓના સમય નિર્ણય
દ્વિતીય પરિચ્છેદ પુષ્યમિત્રનું વૃત્તાંત પિર્તજલી અને પુષ્યમિત્ર તેમનાં ચારિત્ર્યની કરેલી તુલના
તૃતીય પરિચ્છેદ (૧) સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર અંતર્ગત વસુમિત્ર
રાજા કલ્કિની ઓળખ શિરાભાગે શુંગ સામ્રાજ્ય પાટલિપુત્રનું આયુષ્ય
પૂર્ણાંક ચતુર્થ પરિચ્છેદ
શુંગવંશની સમાપ્તિ (૨-૩) અદ્રક-ઓદ્રકઃ ભાગ-ભાગવત ૧૦૬ તેમની રાજકીય કારકીદ
૧૦૯ (૪-૭) શૃંગવંશના અંતિમ રાજાઓ
૧૧૪ ષષ્ટમ ખંડ પરદેશી હુમલાએ
પ્રથમ પરિચ્છેદ પરદેશી હુમલાઓને ઈતિહાસ ૧૨૪ ૨૪ જંબુદ્વીપની સમજાતી
૧૨૮ ૨૯ શાકઠીપની સમજૂતી
૧૦૩ શાકkીપ, શકઠીપ અને શિકસ્થાનને ભેદ ૧૭૫
દ્વિતીય પરિચ્છેદ () ન: બેકીઅન્સ
૧૪૫ (૧) ડિમેટ્રીઅસ
૧૪૯ (૨) મિનેન્ડર
૧૫ર તેનાં પરાક્રમ
૧૫૩ તેનું સંસ્કૃતિમય જીવન
૧૫૭ મિનેન્ટર પછી શું ?
૧૬૩ ભિન્નભિન્ન હોદ્દાઓની સમજ
તૃતીય પરિચ્છેદ () ક્ષહરાટ પ્રજા
તેમનો ઈતિહાસ તેમના ક્ષત્રપ
(૧) મધ્યદેશના ક્ષેત્રનું વૃત્તાંત (૧) ભૂમક સંહરાટ સંવતની સ્થાપના
૧૮૮ તેને રાજ્ય વિસ્તાર અને ગાદીનું સ્થાન ૧૮૮
ચતુર્થ પરિચ્છેદ ૯૭ (૨) નહપાણ
૧૯૫ શિલાલેખમાં ૭૬ કે ૪૧
૨
૧૭૪
૧૭૮ -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
o.
૧૦
o
o
o
o
૨૩૬
વિષય
તેનો રાજ્ય વિસ્તાર પાટનગર અને સિક્કાઓ લોકરંજક કારભાર દીર્ધદષ્ટિ અને કાર્યકુશળતા નહપાણ અને ચ9ણને સંબંધ કોન્વાયન વંશ સાથે સંબંધ
પંચમ પરિછેદ
(૨) મથુરાપતિઓનું વૃત્તાંત (૧) મહાક્ષત્રપ રાજુલુલ
મથુરાસિંહસ્તૂપની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા (૨) ડાસ-સોડાસ
(3) તક્ષિલાના ક્ષત્રપોનું વૃત્તાંત (૧) લીક મહાક્ષત્રપ (૨) પાતિક-પાલિક
ફિલાના તામ્રપત્રની સાલ સર્વ ક્ષહરાટ ક્ષત્રપોનો ધર્મ
પરિચ્છેદ પરિશિષ્ટ (૧) મથુરા નગરીનું
તેની પ્રાચીન ભૂગોળ અને વર્ણન (૨) તક્ષિલા નગરીનું
ઉત્પત્તિનું વર્ણન તેને દાટ કે વિનાશ તેની વિદ્યાપીઠ તેનો ધર્મ
સપ્તમ પરિચ્છેદ (૬) પાર્થિઅન્સ-પહુવા પલ્લવીઝ અને પહલ્વાઝને ભેદ પવાઝ આર્ય કે અનાર્ય ?
પૃષક વિષય
પૃષ્ઠ અષ્ટમ પરિચછેદ ૨૦૬ (૧) શહેનશાહ મેઝીઝ
૩૦૫ ૨૧૦
કયે રસ્તે તે હિંદમાં આવ્યો હતો ? ૨૧૩
તેનો હાદો તથા રાજ્ય વિસ્તાર ૨૧૭
૩૧૩ રરર (૨) અઝીઝ પહેલે
તેના સંવતસરનો ભ્રમ
(૩) અઝીલીઝ ૨૨૯ (૪) અઝીઝ બીજે ૨૩૩ (૫) ગેડફારનેસ
૩૨૮ ૨૩૪ હિંદ સાથે ઈટાલીની સરખામણી ૩૩૦
નવમ પરિચ્છેદ ૨૩૭ (૩) શક-સિથિઅન્સ ૨૪૦ તેમની ઉત્પત્તિનો ઈતિહાસ २४३ તેમનાં સરણને ઇતિહાસ
૩૪૩ દશમ પરિચ્છેદ ૨૫૩ ઇન્ડે સિથિએન્સ-હિંદી શક ૨૬૩ (૧) રૂષભદત્તનું જીવન વૃત્તાંત
૩૫૩ ૨૬૫ શક, શાહી અને શહેનશાહીના ભેદ ૨૬૬ તેના લકેપયોગી કાર્યની સમીક્ષા ૩૬૬ ૨૭૪ (૨) દેવણક
૩૬૮ ૨૭૭ શાહીવંશની સમાપ્તિ ૨૭૮
એકાદશમ પરિષદ શક, આભીર અને સૈફૂટકને સંબંધ ૩૭૨ ૨૮૪ એશિવાળ, શ્રીમાળ, પિરવાડ તથા ગૂર્જરની ૨૯૩ ઉત્પત્તિ સંબંધી
૩૮૨
૩૩૩
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ ખંડ
ચાલુ)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
SANS://
ષષ્ઠમ પરિચ્છેદ
ૌર્ય સામ્રાજ્યનો જેતજોતામાં એકદમ-થયેલ વિનાશ
અને ફૂટી નીકળેલી કેટલીક નાની નાની રાજસત્તાઓ સંક્ષિપ્ત સાર-સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનની ગાદીએ તેના યુવરાજ સુભાગસેનનું બેસવું–તેના મનમાં પણ તેના જ પિતાની પેઠે ધમ્મપ્રચારની ઊગેલી ભાવના; પણ તેની બજવણી માટે આદરેલા ઉંધા ઉપાયો–મોગલવંશી સમ્રાટ અકબર અને ઔરંગઝેબના સમયમાં ફાટી નીકળેલ ધર્મલડતની સરખામણ-ખંડિયા અને તાબેદાર રાજાએમાં અંકુરિત થયેલી અકેંદ્રિત રાજય સ્થાપનાની મદશા–પરિણામે બન્ને ક્ષેત્રમાં પ્રવેશી રહેલ અસંતોષ અને કુસુપ-દક્ષિણાપથમાં શતકરણનું વધતું જતું જેર અને તેણે ઉપાડેલ ધમ્મપ્રચારને ધ્વજ-ઠેરઠેર ઉઠેલ બળવા અને નાનાં નાનાં રાજ્યએ મહાસામ્રાજ્યમાંથી કરવા માંડેલી ઉઠાંગિરી-સંપતિ પુષ્યમિત્રે પિતાના પુત્ર અગ્નિમિત્રની સહાયથી સૈન્યની કવાયત પ્રસંગે કરેલું પોતાના સ્વામીનું ખૂન અને પ્રાંતે શુંગવંશની થયેલી સ્થાપના–
નબળા સમ્રાટોની નામાવલી અને શુદ્ધિ-ઈદ્ર પાલિત અને બંધુપાલિત કણ કણ કહેવાય તે માટે અનેક જોડકાંઓની લીધેલ તપાસ અને બાંધેલ નિર્ણય–અનેક ગ્રંથકારોએ કુણાલ વર્ધનને સમ્રાટ તરીકે ઓળખાવ્યા છે પણ તે પ્રમાણે બનાવાયોગ્ય છે કે કેમ તેની લીધેલી ઊડતી નેંધ-અંતે સ્થાપિત કરેલી મૌર્યપતિઓની શુદ્ધ નામાવલી.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૌર્ય સામ્રાજ્યની
[ ષષ્ટમ
મૌર્યવંશને લગતા આ બે–ષમ અને સપ્તમ પરિચ્છેદ શામાટે બીજા પુસ્તકમાં ન જોડતાં અત્રે ઉતારવા પડયા છે તેનું કારણ બીજા પુસ્તકની પ્રસ્તાવનામાં પૃ. ૨૦ ઉપર જણાવવામાં આવ્યું છે. આ તો એક કુદરતી સિદ્ધાંત છે કે, જેની
ચડતી છે તેની પડતી પણ તેનાં કારણે છેજ. પછી તેનિયમ વ્યક્તિને
લાગુ પાડે કે સમાજને લાગુ પાડો કે ગમે તે વસ્તુને લાગુ પાડો; એટલે મૌર્ય સામ્રાજ્ય જેવું મહાપ્રતિભાશાળી રાજ્ય પણ એક વખત તે વિનાશને માટે સર્જાયેલું હતું જ. અને તે પ્રમાણે તેનો વિનાશ થઈ જાય તેમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું પણ નથી. છતાં અહીં જે ઉલ્લેખ કરવો પડે છે તે અમુક વિશિષ્ટ -હેતુને લઇને છે માટે તે ઉપર વાંચકવર્ગનું ધ્યાન ખેંચવા ઊચિત ધારું છું.
દરેક વસ્તુને અંત બે રીતે આવી શકે છે. (૧) ધીમે ધીમે-રફતે રફતે અથવા (૨) અચબુચ રીતે–એકદમ : ઇતિહાસના અભ્યાસીઓને આટલું તે સારી રીતે જાણમાં છે જ કે, જયારે એક રાજસત્તાને અંત આવી તે સ્થાન ઉપર બીજી રાજસત્તા આરૂઢ થાય છે, ત્યારે તે પહેલી સત્તાનો અંત અચબુચરીતે, અથવા તે જેને એકદમ અંત આવી જતે કહી શકાય તેવી રીતની સ્થિતિ નજરે પડે છે. પણ કેઈ બીજી રાજસત્તાના આક્રમણ સિવાયજ જ્યારે પૂર્વ રાજસત્તાનો અંત આવે છે, ત્યારે તો તે અંત રફતે રફતે-ધીમે ધીમેજ થતે દેખાય છે. કેમકે પોતાની સત્તાનો વિનાશ કરનારાં તને પ્રવેશ થતાં પણ વાર લાગે છે અને પ્રવેશ થયા બાદ તેને ગતિ
ભાન થતાં અને ભીષણ સ્વરૂપ ધારણ કરતાં પણ સ્વભાવિક રીતે અમુક વખત પસાર થઈ જાય છેજ. છતાં તે નિયમને અપવાદરૂપ આ મૌર્યવંશી સામ્રાજ્યની સ્થિતિ થઈ પડેલ હોવાથી અત્રે તેને ઉલ્લેખ કરવાની ફરજ આવી પડી છે.
આ પ્રમાણે મૌર્ય સામ્રાજ્યની પડતી જોતજેતા–એકદમ જે થઈ પડી છે, તેનાં કારણે મુખ્યપણે શું છે, તેની વિગતે છૂટી પાડવા કરતાં તેની થઈ પડેલ પડતીના સમયના પ્રત્યેક રાજવીના વૃત્તાંતે તેમનાં નામ તળે આલેખીશું, જેથી વાચક વર્ગને તેને ખ્યાલ સ્વયં આવી જશે.
(૫) વૃષભસેન મહારાજા પ્રિયદર્શિનનું ભરણુ મ. સ. ૨૯૦=ઈ. સ. પૂ. ૨૩૭ માં નીપજતાં, તેની પાછળ અવંતિની ગાદી ઉપર તેને એક પુત્ર વૃષભસેન બેઠે. આનું નામ સુભાગસેન, વૃષભસેન તથા વીરસેન' પણ કેટલાકએ કહ્યું છે. આ સુભાગસેન-ઉફે વૃષભસેનનું રાજ્ય માત્ર આઠ વર્ષ પર્યતજ ચાલ્યું છે. ઈ. સ. પૂ. ૨૩૭ થી ૨૨૮=૦ વર્ષ આમ થવાનું કારણ શું બન્યું છે તે સમજવા પૂર્વે થોડીક અન્ય પરિસ્થિતિને ખ્યાલ આપવો આવશ્યક લાગે છે.
આ માટે મારા પિતાના શબ્દોમાં વર્ણ વવા કરતાં અન્ય ગ્રંથકારોનાજ મૂળ શબ્દો પ્રથમ ટાંકીને તે ઉપર જરૂર જોનું વિવેચન કરવું તે યાચિત થઈ પડશે. એક વિદ્વાન લેખક ભારતવર્ષની ઠેઠ પ્રાચીન સમયથી ચાલી આવતી રાજકીય સ્થિતિને અભ્યાસ કરી, નીચે પ્રમાણે તેનું પૃથ્થકરણ છેરે છે; “ભારતીય રાજનીતિક ઇતિહાસમેં દે પ્રવૃત્તિ સ્પષ્ટરૂપસે
(૧) જુએ મેચ સાવ ઈતિ, પૃ. ૬૬૯ તથા નીચેની ટી. નં. ૨૧. એમ સાંભળ્યું છે કે, ગ્રીક ઈતિ- હાસમાં તેને “સેફગસેન” અને તિબેટન વિદ્વાન પં.
તારાનાથે “સેભાગસેન” તરીકે ઓળખાય છે. (જુઓ પુ. ૨ માં સિક્કો નં. ૯૩ તથા તેનું વર્ણન).
(૨) મૈ. સા. ઇ. પ્ર. ૬૬૨.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
પડતીનાં કારણે દીખાઈ દેતી હૈ ફેંકીભાવ (Centralization) પૃથક સત્તાકે બાધક રૂપસે સ્વીકૃત કરના પડા Düz 24342012 ( Decentralization ); થાપ આપસમેં ફૂટ ડલવા ક» ઈને રાજો કે સભ્યતા, ધર્મ, સંસ્કૃતિ ઔર સાહિત્યકી સમા- નષ્ટ કરને કે બહુત સે પ્રયત્ન કિયે ગયે થે, પર નતા જહાં ઈસ એકતાની તરફ લે જાતિ હે, એક ઉત્તમ રાજનીતિ કી ભ્રાંતિ કૌટિલ્યને યહ વહાં ભાષા, જાતિ, ઈતિહાસ ઔર ભૌગોલિક આવશ્યક સમજા થા કિ, શક્તિશાળી પ્રજાતંત્ર અવસ્થાકી ભિન્નતા અનેક પ્રાકૃતિક વિભા
રાજ્ય કે સમાન કે સાથ માર્ય સામ્રાજ્ય મેં ગમેં બાંટ જાતિ હૈ” “ભારત એક દેશ હૈ, સ્થાન દિયા જાય, યહી કારણ હૈ કિ, અનેક યહ ભાવના પ્રાચીન સમયમેં વિદ્યમાન થાય
ગણરાજય મૌર્ય સામ્રાજ્ય કે અંતર્ગત અપની પર, અકેંદ્રિય ભાવકી પ્રકૃતિ શીધ્ર જોર પકડ
આંતરિક એકતા ઔર સ્વતંત્રતા કે સાથ વિદ્યલેતીથી ઔર કેંદ્રિત સરકારમેં જરાભી નિબં
ભાન થે અશોક કે (પ્રિયદર્શિનના સમજવા) ળતા આને પર વે પુરાને રાજ્ય ફિર પ્રાદુર્ભત
શિલાલેખ સે ઇસ તરહ કે રાજ્યો કી સામ્રાજ્ય હો જાતે થે છે ઉન્હેં સફળતા ભી હતીથી,
અંતર્ગત “સ્વતંત્ર સત્તા ” સ્પષ્ટ રૂપસે દેખાઈ પર અકેંદ્રીભાવકી પ્રકૃતિમાં ફિર પ્રબળ હોતીથી
પડતી હૈ ઇસ પ્રવૃત્તિને પ્રાચીન ભારતમેં સામ્રાજ્ય
આ પ્રમાણે ભારતીય રાજનીતિની સમાસ્થિર રૂપસે કાયમ નહીં હોને દીયા છે ”
લોચના તે ગ્રંથકારે કરી છે. તે જ મત અન્ય “પ્રાચીન ભારતમેં બહુતસે ગણરાજ્ય વિદ્ય
ગ્રંથકાર૭ પણ ચીતરે છે. તેમનું કહેવું ટુંકમાંજ ભાન થે, અનેક સ્થાને પર યે સો કે રૂપમેં જણાવીશું. તેમના મતે “બે જાતના રાજ્યો સંગઠિત થે દો યા ઉસસે અધિક ગણને
હતા. (૧) રાજાવાળું તે રાજતંત્ર અને (૨) મિલકર એક સંધ બના લિયા થા. મહાભારત ગણરાજ્ય જેવું તે રાજવિહિન તંત્ર.' આમાં કાલમેં અંધક ઔર વૃષ્ણિકા ઈસ તરહ કે સંઘો રાજાવાળું તંત્ર તે પ્રથમના ગ્રંથકારનું કેંદ્રીત થા યે ગણરાજ્ય બહુ શક્તિશાળી થા. ભાવનાનું ( centralization ) અને ગણસામ્રાજ્યવાદમેં ઈનસે બડી અન્ય કોઈ બાધ રાજ્ય તે અદ્રીભાવનાનું=decentralization ન થા. સર્વત્ર સામ્રાજ્યવાદ ઔર ગણરાજ્યકા of power વાળું સમજવું. અને જ્યારે પં. સંઘર્ષ દેખાઈ પડતા હૈ” “નિસંદેહ ચાણકયે તેના પિતાના સમય સુધી ચાલી ચાણકયકી નીતિ યહ થી કિ–“એક રાજત્વ'' આવતી પ્રણાલિકાને ઉથલાવી નાંખવા પ્રયત્ન કી સ્થાપ્ના કી જાય છે પરંતુ સંધો કી શક્તિ કર્યાનું તે લેખક મહાશય જણાવે છે, ત્યારે તેનો તથા પ્રજા સ્વાતંત્ર્યપ્રિયતા કો દેખકર ઉનકી અર્થ એમજ થયો કે, મગધપતિ શ્રેણિકથી
(૩) મજકુર પુસ્તક પૃ. ૬૬૩. (૪) મજકુર પુસ્તક ૫. ૬૬૫. (૫) મજકુર પુસ્તક પૃ. ૬૬૫.
(૬) આ સમયના અન્ય પ્રદેશમાંથી મળી આવતા સિક્કા ઉપરથી સમજાય છે કે, તેઓ રાજ પ્રિય- દશિનના સર્વભૌમત્વ નીચે પણ હતા (કેમકે હાથીનું
ચિહ્ન પણ સિક્કા ઉપર આલેખેલ છે) તેમજ તેઓ પિતાનું વર્ચસ્વ પણ જાળવી રહ્યા હતા (કેમકે હાથી સિવાયના બીજું પણું અર્થસૂચક લખાણ કે ચિહ્નો નજરે પડે છે) આ હકીકતના પુરાવા માટે જુએ. પુ. ૨. પરિ. ૩.
(૭) પુરાતત્વ. પુ. ૧ લું.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૌર્ય સામ્રાજ્યની
[ ષષ્ટમ
માંડીને ચંદ્રગુપ્ત સમ્રાટના સમય સુધી તે “ગણ- રાજ્ય”ની પદ્ધતિએજ રાજધુરાનું શકટ સર્વત્ર ચાલ્યું જતું હતું. પણ તેમાં ફેરફાર કરવામાં પં. ચાણક્યને સંપૂર્ણ સફળતા ન મળવાથી તે સમયથી અલ્પાંશે Centralization of power અને અલ્પાંશે Decentralizing of power વાળું મિશ્રિત રાજ્યતંત્ર ચલાવવાનું ધોરણ અંગીકાર કરાયું હતું; કે જેવી રાજ્યતંત્રની પરિસ્થિતિ આપણે મહારાજા પ્રિયદર્શિનના શિલાલેખોમાંથી વારંવાર તારવી પણ શકીએ છીએ. - ઉપર પ્રમાણે રાજકીય સંગઠનની પરિસ્થિતિ કૌટિલ્યના સમય સુધી ચાલી આવી હતી. પણ તે બાદ મહારાજા પ્રિયદર્શિને અમુક અંશે ફેરફાર કર્યો હશે એમ સમજી શકાય છે. તે પછી શું થયું તે નીહાળીએ. તે માટે પણ તેને તેજ ગ્રંથકારના શબ્દ આપણને મુખ્યત્વે દોરવણીરૂપ થાય છે.૧૦ “ઈસ પ્રથમ પ્રજાતંત્ર રાજ્યકી સત્તા મૌર્ય સામ્રાજ્યકે બડી ભારી કમજોરી થી.”
મૌર્ય સામ્રાજ્યકે પતનમેં યહ બાત વિશેષ રૂપસે ધ્યાન દેને યોગ્ય હૈ” (નહીં કે રામ્રાટ પ્રિયદર્શિનની ધર્મભાવના તેના કારણરૂપ હતી; જેમ અન્ય વિદ્વાનો મનાવના પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે તેમ ) ” ૧૨ યહ સમજના ભૂલ હૈ કિ, અશોકકી (પ્રિયદર્શિન કહેવાનો ભાવાર્થ
છે) નીતિને મૌર્ય સામ્રાજ્યકે, ઈતના કમજોર કર દિયા થા કિ, વે મગધની સેનાએ (જીને સેલ્યુકસકે પરાસ્ત કયા થા, ઔર સિકંદર પંજાબસે હી લૌટ જાનેકે લિયે બાધિત કિયા થા) અબ ઈન વિદેશીકે આક્રમણસે સરળતાકે સાથ પરાજીત હે ! મગધકી સેનાએમેં અબભી ઉસી તરહ કી શક્તિ થી જાલૌકને ઈન સેનાનીઓએ હી ગ્રીકલેગેકે પરાજીત કિયા | મૌર્ય સામ્રાજ્યકા દુર્ભાગ્ય થા કિ જાલૌકને પશ્ચિમોત્તર પ્રદેશમેં પૃથક રાજ્ય સ્થાપિત કર દિયા ! ૧૩
કહેવાની મતલબ એ છે કે, મૌર્ય સામ્રાજ્યની જે પડતી થઇ હતી તે, જેમ ઘણા વિદ્વાનોની ઘારણું છે કે, સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનની ધર્મભાવનાને લીધે, પ્રજામાંથી તેમજ સૈન્યમાંથી લડાયક જુસ્સો નાબુદ થઈ ગયો હતો ને તેથી પરદેશીઓએ આક્રમણ કરવા માંડયું હતું, તેને લીધે પડતી થઈ છે તે કારણે વજુદ વિનાનું છે. ૧૪ કારણકે, જે તેજ કારણ સત્ય અને મોજુદ હતે તો, પ્રિયદર્શિનને જ પુત્ર જાલૌક, તેજ સેનાનીઓની સહાયથી અને તેજ પરદેશી-ગ્રીક આક્રમણ કરનારાઓને શી રીતે હઠાવી શકત અને પોતાનું સ્વતંત્ર રાજ્ય કાશ્મિર દેશમાં સ્થાપી શકત? સાર એ છે કે વિદ્વાનોએ કપેલ કારણ વજુદ વિનાનું છે, અને મૌર્ય સામ્રાજ્યની
(૮) આંધ્ર, પાંડવ, ચેલા ઈ. રાજ-રાજવાળાં રાજ્યતંત્ર ગણી શકાય તેમ છે.
જ્યારે રાજ્યવિહિન રાજ્યતંત્રમાં “કેરલપુર, સત્યપુર, નઈત્યાદિ સમજી શકાય છે.
ચંદ્રગુપ્તના સમયે એકલું આંધ્રરાજ્ય જ રાજાવાળું રાજતંત્ર હતું.
(૯) આ કારણથી ચંદ્રગુપ્તની સત્તા કેટલેક અંશે મર્યાદિત બનાવી હતી અને તેથી જ તેને નૃત કહીને સંબોધે છે ( જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૧૭૧ ).
(૧૦) મૈ. સા. ઈ. પૃ. ૬૬૬ (૧૧) મજકુર પુસ્તક પૃ. ૬૬૭ (૧૨) મજકુર પુસ્તક પૃ. ૬૬૮
(૧૩) જુએ પુ. ૨ ના અંતે પરિશિષ્ટ : જેમાં આ કાસિમરપતિ રાજા ને લેાકની કારકીર્દીને છેડે અંશે ખ્યાલ આપે છે.
(૧૪) સરખા જૈન ધર્મના સ્વાવાદ વિષેનું વિવેચન પુ. ૨ પૃ. ૩૪૨ થી ૩૪૪
(૧૫) આગળના પાને જુએ.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
પડતીનાં કારણે
પડતી તે મુખ્યતયા રાજ્યકુટુંબમાં પડેલ ભાગ- લાને પરિણામેજ,૧૫ અને મારા મત પ્રમાણે ઘમધતાના પરિણામે, જે પ્રજા દમનની નીતિ અખત્યાર થવા પામી હતી તેને લીધે રાજ્યના ભાગલા થવા પામ્યા હતા. તેમજ તેને લીધે પૂર્વની દટાઈ રહેલી અકેંકિત ભાવતા ૧૬ પાછી જાગૃત થઈ જવા પામી હતી; આ બે કારણોને લીધે જ પડતી થઈ છે. પણ મહારાજા પ્રિયદર્શિને, જે રાજનીતિ પિતાના ધમ્મ-વિજયની પ્રાપ્તિવાળી માનીને આદ
રપ કરાવી હતી તેને તેજ રાજનીતિ૧૭ તેના ઉત્તરાધિકારીઓએ જે ચલાવી રાખી હોત તો કેંદ્રિત ભાવનાને પિષણ પણ મળ્યું હતું અને સામ્રાજ્યના કકડા બુકલા જ થઈ ગયા છે તે પણ નહીં થાત અને અકેંદ્રિત ભાવનાને પુનર્જન્મ પણ નહીં થાત. એટલે કે, મહારાજા પ્રિયદર્શિને
દીર્ધદષ્ટિ વાપરી જે ધમ્મ-વિજયની અને ધર્મસહિષ્ણુતાની રાજનીતિ અમલમાં મૂકી બતાવી હતી, તે કઈ રીતે સામ્રાજ્યને વિઘાતકરૂપ હતી જ નહીં બલકે પિષકજ હતી. વળી આ અભિપ્રાયને સમર્થનરૂપ નીવડે તેવું જ કથન તેજ ગ્રંથકારના બીજા બે ઐતિહાસીક બનાવના ટાંચણથી મળી શકે છે. તે લખે છે કે ૧૮% રાજતરંગિણીસે સ્પષ્ટ હેતે હૈ કિ મગધ૧૯ ઔર કાશ્મિરમેં સંઘર્ષ હુઆ થા . ઇસમેં ભી સૈનિક બળ સાથ હોને કે કારણ જાલૌકકી હિ વિજયે હુઈ થી વહ કાન્યકુબજ તક વિજય કરનેમેં સફળ હો સકા થા ૨૦ઔર ઇસ તરહ મૌર્ય સામ્રાજ્યકી શકિતકે બેંટ જાનેકે લિયે, ગ્રીકલોગોને આક્રમણ કરના ઔર ભી સુલભ હો ગયા છે એંટીઓકસ ધી ગ્રેઈટને સુભાગસેન, વૃષસેન યા વીરસેન પર
(૧૬) સરખાવે આગળના પાનાની હકીક્ત.
(૧૭) ધર્મસહિષ્ણુતાની નીતિ જેને કહી શકાય તે; નહીં કે અસહિષ્ણુતાની અથવા ધમધપણાની નીતિ કહેવાય તે; પ્રથમ પ્રકારની રાજનીતિ મોગલ સમ્રાટ અક. બરે અખત્યાર કરી હતી જ્યારે બીજા પ્રકારની રાજનીતિને આશ્રય, તેજ અકબરના વારસ સમ્રાટ ઔરંગઝેબે લીધો હતો. આ બન્ને રાજનીતિનું પરિણામ શું આવ્યું હતું તે ભારતીય ઈતિહાસના અભ્યાસીએથી અજાણ્યું રહ્યું નથી. વળી વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ માટે આગળને “ કારણેની વિસ્તારથી તપાસ” વાળો ફકરો વાંચે.
આ ઉપરથી સમ્રાટ પ્રિયદશિને ધારણ કરેલી રાજનીતિમાં સમાયલા ડહાપણનું માપ પણ કાઢી શકાય છે.
(૧૮) મ. સા. ઈ. પૃ. ૬૬૮
(૧૯) આ * મગધ” શબ્દ મૂળ પુસ્તક રાજતરંગિણીમાં નથીજ વાપર્યો, પણ માર્ચ સા.કા. ઇતિહાસના લેખકને છે. ખરી રીતે તે હવે તેઓ મગધપતિ રહ્યાજ નહેતા પણ મર્ય સમ્રાટે અવંતિપતિજ હતા.
(૨૦) ભૈ. સા. ઈ. પૃ. ૬૬૯
(ર૧) મૈ. સા. ઈ. પૃ. ૬૬૯; આ લેખકે જે કે એંટીએકસ ધી ગ્રેઈટ અને સુભાગસેનને સમકાલીન ગણું-
વ્યા છે પણ ખરી રીતે તે એંટીઓકસ ધી ગ્રેઇટ કયા રને મરી ગયો હતો. અત્યાર સુધી જેમ મનાતું આ છે અને અશોક-પ્રિયદરિશનને સમય ટે ધારી લેવાય છે તેમ; એટલે તે ગણત્રીએજ આ લેખકે ઉપરનું નામ લખ્યું છે (અને આ ભૂલ પણ સેંડ્રેકેટસને ચંદ્રગુપ્ત ઠરાવવાથીજ ઉભી થવા પામી છે ) અને એંટીઓકસ ધી ગ્રેઇટને સમય જે ઈ. સ. , ૨૯૦ છે તેને આ સુભાગસેનને જણાવ્યું છે.
બાકી ખરી રીતે સુભાગસેનને સમય ઇ. સ. 1. ૨૩૬ છે. અને તે વખતે હિંદુકુશ પર્વતની આસ પાસ અને અફગાનિસ્થામાં તે બેકટ્રીઅન રાજા ડીએડેટસ બીજને રાજ્ય અમલ ચાલતું હતું (જુઓ આગળ ઉપર પરદેશી સત્તાના રાજય અમલનું વંશવૃક્ષ)
એંટીઓકસ અને સુભાગસેન જે સમકાલીન હેત તે, એંટીઓકસ ધી ગ્રેઈટને સમય તે ઈ. સ. ૫, ૨૮૦ થી ૨૬૧ છે (જુઓ પરદેશીઓનું વંશવૃક્ષ); તે પ્રમાણે સુભાગસેનને સમય પણ તેમણે ઈ. સ. પૂ. ૨૮૦ મૂકવો જોઈતા હતા. પણ તેમ થયું નથી. મતલબકે હકીકત સાચી છે પણ પરદેશી રાજાઓનાં નામ અને સમય ખેટાં છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિર્ય સામ્રાજ્ય
[ પક્કમ આક્રમણ કિયા'”—૨ એંટીઓક્સ ધી ગ્રેઈટ, દર્શિનના સમયને મૌર્ય સામ્રાજ્યને અજોડ ગાંધારકે રાજા સુભાગસેનકે સાથ ઈ. સ. પૂ. એવો અતિ વિસ્તારવંત પથરાવો છે કે જેનો ૨૦૬ મેં યુદ્ધ કીયે, શીધ્ર હી દોનોં રાજાઓંમેં ચિતાર આપણને તેમની કૃતિરૂપે દાંડી પીટી પરસ્પર સંધી હે ગઈ” ૨૩“રાજા સોફાગ- બુલંદ અવાજે જાહેરાત કરનારા શિલાલેખોસેનસસે અપની મિત્રતા ફીર સ્થાપિત કી. ઇતને માંથી મળી આવે છે. હાથી પ્રાપ્ત કિયે કિ ઉસકે કુલ હાથીએકી સંખ્યા હવે આપણને ખાત્રી થઈ છે કે સામ્રા૧૫૦ હો ગઈ પીછુ એંટીઓકસ વાપીસ લૌટ
જ્યની પડતીમાં બેજ કારણો ગયા ”—આ ઉપરથી સમજાશે કે બેકટ્રીઅન કારણેની હતાં (૧) રાજકુટુંબમાં સરદારે જે ભારતવર્ષ ઉપર આક્રમણ કર્યું હતું, વિસ્તારથી પડેલ ભાગલા અને (૨) તે બે વખતનું હતું, પ્રથમના સમયે કાંઈક અંશે તપાસ ધમ્મવિજયની અને ધર્મસતે સફળ થયો ન થય જેવી સ્થિતિ હતી, પણ બીજે
હિષ્ણુતાની ભાવનાને થવા વખતે તે સંપૂર્ણ વિજેતા થયા હતા અને રાજા માંડેલ અભાવ; આ બન્ને કારણે કાંઈક વિસ્તાસુફાગસેનને સંધી કરવાની ફરજ પડી હતી, કે રથી આપણે તપાસી જવાની જરૂર છે. જેની રૂએ તેને યવન સરદારને દેઢ હાથી આવડું મોટું અને જબરજસ્ત મૌર્ય દેવા પડ્યા હતા અને તે લઈને યવન સરદાર સામ્રાજ્ય કે જે એક વખતે ગમે તેવા બાહુબળી પિતાના મુલકે પાછો સીધાવ્યો હતે. વળી જાલૌકે અને ભલભલા દુશ્મનનો પણ ગર્વ ગળાવી પિતાના સૈન્યના બળથી આ લશ્કરના હુમલા નાંખી પિતાના પગ પાસે શીર ઝુકાવતું કરવાને પાછા હઠાવ્યા હતા. તેમજ તેણે કાશ્મિરમાં સામર્થ્યશાળી હતું, તે સામ્રાજ્યનો જેમ કોઈ પાકા રાજ્ય પણ સ્થાપ્યું હતું અને ધીમે ધીમે આગળ ચણતરનું અને જેમાંથી એક કાંકરી સરખી, સવર્ષે વધીને, કાન્યકુજ સુધી પોતાનો પ્રદેશ પણ પણ ખરી ન પડે તેવું મજબૂત મકાન હોય, તે જેમ વિસ્તાર્યો હતે; આટલા વિવેચનથી સ્પષ્ટ થાશે કેવળ થોડી સેકંડમાં ધરતીકંપ થવાથી એકદમ કે મૌર્ય સામ્રાજ્યની પડતીનાં કારણમાં રાજ- આંચકો લાગી જમીન સપાટ થઈ જાય છે તેમ આ કુટુંબમાં જે બે ભાગલા પડી ગયા હતા તે સામ્રાજ્યનો ) અચાનક માત્ર ૨૦-૨૫ વર્ષમાં પ્રસંગો જ મુખ્યપણે છે તેમાં (૧) સુફાગ- જ લોપ થઈ ગયો છે અરે કહો કે જાણે પૃથ્વીની સેન યુવરાજવાળે અને (૨) કુમાર જાલૌક સપાટી ઉપર તેનું કઈ દિવસ અસ્તિત્વ પણ , કાશ્મિરપતિવાળ-તેજ બે બહુધા જવાબદાર હતા; હશે કે કેમ, તેની સાબિતી પણ જડી આવવી નહીં કે મહારાજા પ્રિયદર્શિનની ધમ્મ-વિજયની ભારે વિકટ સમસ્યારૂપ થઈ પડી છે–એટલું હજુ અને ધમ્મસહિષ્ણુતાની નીતિભાવના અથવા તે ગનિમત લેખ અને દુઆ દે મહારાજ પ્રિયપ્રજા અને સૈન્યમાંથી નીકળી ગએલ હિંસક- દર્શિનને કે જેણે પોતાના દરેક સામાજીક અને મનુભાવના. ખરી રીતે તે ભાવનાએ તે સંગઠ્ઠન ષ્યને ઉપકારી નીવડે તેવાં સુકાર્યને યાવચંદ્ર દિવાકરીને સર્વને એકત્રિત બનાવી દીધા હતા; કે કરીની પદ્ધતિએ સંરક્ષિતપણે સાચવી રાખવાની જેનો જીવતે જાગતે પુરા મહારાજા પ્રિય- કાળજી બતાવી છે તથા તે સર્વ હકીકતને
(૨૨) મૈ. સ. ઈ. પૃ. ૬૫૭.
(૨૩) તેજ પુસ્તક પૃ. ૬૫૭,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
પડતીનાં કારણે
તાદશ આવિષ્કાર આવી શકે માટે શિલાલેખ અને ખડકલેખો કોતરાવી મૂક્યા છે; નહીં તો તે ઈતિહાસના પાને આપણા બસો વર્ષ ગાળો પણ, અનેક ઐતિહાસિક પ્રાચીન મણકાએની પેઠે, અંધકારમય, ભીષમ અને વિરાટ સ્વરૂપ ધારણ કરતોજ દષ્ટિગોચર અત્યારે પડી રહ્યો હોત. અને આવું પ્રચંડ શકિતશાળી સામ્રાજ્ય તૂટી પડવાનાં દારૂણું કારણરૂપ, પણ દેખાવમાં નજીવા દેખાતાં છતાં પરિણામે અતિભયંકર એવાં, બે નિમિતેજ-એક સામાજીક કુસંપ અને બીજો ધાર્મિક કુસંપ૨૪–સામાજીક કુસંપ એક સમ્રાટ સુભાગસેન અને કાશ્મિરપતિ જાલૌક તે બન્ને એકજ માબાપના પુત્ર હોવા છતાં, પિતાની રાજદ્વારી મહત્તા વધારે છે એમ માની અંદર અંદર સ્પર્ધા કરવા લાગ્યા હતા અને અંતે નાને ભાઈ (એટલે જાલૌક ) મોટાભાઈની (એટલે
સુભાગસેનની) આજ્ઞામાંથી નીકળી જવાનો વિચાર કરી પરાપૂર્વથી ચાલી આવતી અનેંકિત ભાવનાને પિતે ઉપાસક અને પોષક બની બેઠે હતો.
આ પ્રમાણે તેણે પોતાનું સ્વતંત્ર રાજ્ય કાશ્મિરના પ્રદેશમાં સ્થાપ્યું અને પશ્ચાત ધીમેધીમે તેને વધારવા માંડયું. તેમ વળી ધાર્મિક કુસંપ એ કે મહારાજા પ્રિયદર્શિનની ધન્મભાવના ત્યજી દઈને સમ્રાટ સુભાગસેને ધમધપણાનો સોટો ફેરવવા માંડ્યો હતો (જે આપણે આગળ જોઈશુ)
આવી અકેંકિત ભાવના જે કેટલાય જમાના થયાં અદ્યાપિ પર્યત સુષુપ્ત દશામાં પડેલી હતી તે મૌર્ય સામ્રાજયના કમભાગ્ય શાં કારણે એકાએક બહાર નીકળી આવી ? તાત્કાલિક કારણ ગમે તે હોય–જે કે તે આપણે બહુ ઉંડા ઉતરીને તપાસ કરવા નથી નીકળી પડવું-પણું તેમાં કાંઈક સંગતિષ નૈમિત્તિક બન્યું હોય
(૨૪) હિંદમાં હાલજે સ્વતંત્રતાનું યુદ્ધ ચાલી રહ્યું છે તેના પણ આવાંજ બે કારણે શું નથી દેખાતાં ? (૧) સરકાર અને મહાસભા; તે બે પાર્ટી વચ્ચે સામાજીક અધિકાર ભેગવવાની સ્પર્ધા; અને ધાર્મિકમાં હિન્દુ મુસલમાન તેમજ અન્ય હિંદી જનતા વચ્ચે ઉભા થત ધાર્મિકરૂપ કુસં૫; આવાં બે કુસંપનું પરિણામ શું આવે તે લખવા કરતાં કલ્પી લેવું સહેલું છે.
(૨૫) અહીં મેં સહેદર લખ્યા છે છતાં બનવા બેગ છેકે કદાચ, બનેની માતા અપર પણ હોય પણ બને મહારાજ પ્રિયદર્શિનના પુત્રે તે હતા એટલે સગા ભાઈએ લેખીને મેં સહેદર ગણાવ્યા છે.
( ૨૧ ) જ્યારે “સ્વતંત્રતા, સ્વતંત્રતા ” એમ દરેક મનુષ્યને જીવન મંત્ર થઈ જાય છે ત્યારે તે સ્વતંત્રતા કેમ મેળવવી તેજ અતિ મહત્વને સવાલ દરેકના મગજમાં ગુંજારવ કરી રહે છે. અને એકદા જે વ્યક્તિગત આ ભાવનાને જન્મ થઈ ગયે તે પછી કાળાંતરે તેને સમષ્ટિગતરૂપ ધારણ કરતાં વાર લાગતી નથી. અને સમષ્ટિનું રૂપ પકડયું કે પછી તુરત તેનું રાષ્ટ્ર ભાવનામાં પરિણમન થઈ જાય છે.
આમ ઉત્તરોત્તર બન્યું જાય છે. પ્રથમ બીજમાંથી વૃક્ષ અને પછી ફળ, અને પાછું ફળમાંથી બીજ અને તેમાંથી વૃક્ષ અને પાછું જેમ ફળ થાય છે, તેમ action, reaction ના નિયમ અબાધિતપણે આ સમસ્ત સંસારનું ચક્ર એક અરઘટ ન્યાયે પ્રગતિ કર્યેજ જાય છે તેજ પ્રમાણે કેંદ્રિતભાવના અને અકેંદ્રિતભાવનાનું પણ સમજી લેવું.
આ સમયે પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિથી રંગિત થયેલ યાન પ્રજનું રાજ્ય એક બાજુ હતું અને બીજી બાજુ પર્યાય
અને આર્ય સંસ્કૃતિથી રંગાયલું, જલંકનું કાસિમરનું રાજ્ય હતું. યેન પ્રદેશે સ્વતંત્રતા ધારણ કરી કે જો કને પણ સ્વતંત્ર થવાની પિપાસા પ્રગટી. કારણકે પિતાના પિતાના રાજ્ય અમલ દરમ્યાન તેણે કાશ્મિરમાં કેટલાય વખતથી સૂબા તરીકે કામકાજ કર્યુ હતું અને તે સમય દરમ્યાન પાડોશી થાનપ્રજાના સમાગમમાં આવતો જ રહ્યો હતો.
આ કારણને લીધે મેં સંગતિષની ઉપમા આપી છે. બાકી તે ઉપર જણાવી ગયા છીએ તેમ action અને reaction તે તે આ સંસારચકની ગતિ અબાધિત
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૈા
'
એમ દેખાય છે ખરૂ, કેમકે પાસેનેાજ ચાન પ્રદેશ કે જે મહારાજા પ્રિયદર્શિનની સાથે મિત્રાચારીની ગાંઠથી જોડાયલ હતા, ત્યાં યુથેડીમેાસે સ્વતંત્ર અની પેાતાની સત્તા જમાવી હતી અને કાબુલના રસ્તે થઇને હિંદુ ઉપર આક્રમણ કરવું કયારનું શરૂ પણ કરી દીધું હતું. તેમજ ધીમેધીમે પંજાબનો મુલક જીતી લઇ કાંઈક પગ દડાપણુ કર્યાં હતા; પણ આ નવા જીતાયલા પ્રદેશમાં પોતે જે થાણું નાંખીને રહે તા પેાતાના દેશ બહુ દૂર પડી જાય અને કદાચ દુશ્મનોના હાથમાં –ઉત્તરે કાશ્મીર અને દક્ષિણે અન્ય હિદી રાજવીના મુલક વચ્ચે ઘેરાઈ જઈ પેાતાના વને ભાગ આપવાની સ્થિતિમાં આવી પડે તે શું થાય ? તે પ્રમાણે લાંબી નજર પહોંચાડી કાચા બંદોબસ્ત કરી તે પાછા પોતાના દેશમાં ચાલ્યા ગયા હતા. જો કે પંજાબની ઉત્તરમાં આવેલા ડાશ્મિરને સર કરી લેવા, તેની નજર કેમ ચૂકી હશે તે પ્રશ્ન હાલ તુરત તે અંધારામાં જ રહેલ ગણાય. પણ માનવાને કારણ મળે છે કે કાંતા (૧) હિંદુ ઉપર આક્રમણ લાવવામાં કાશ્મિર કાંઈ આપુંજ આવતું નહતું. તે તેા ઉત્તરમાં રહી જતું હતું. (ર) અથવા તે કાશ્મિર પતિ જાલૌક વિશેષ બાહુબળી અને પરાક્રમી તેને લાગ્યા હૈાવા જોઈએ, એટલે પરિણામ એ આવ્યુ કે પ્રથમ તા યુથેડીમેાસને કોઈ સામનો કરનાર કે હાથ દેખાડનાર મળ્યાજ નહીં અને જ્યારે
પણે અબાધિત કાળથી ચાલ્યેજ ાય છે અને ચાલ્યે પણ જવાની, તેમાં કાઇને દોષદેવાનું કારણજ નથી. માત્ર તે સમયે પ્રવતતી જે સ્થિતિ હેાય છે તેને નિમિત્ત તરીકે આગળ કરાય છે તેટલું જ.
(૨૭) જાએ ઉપરના પૃષ્ઠે લખેલ હકીકત
(૨૮) આ સ્થિતિ થેડેક અરો, જે કુદરતી આફતે જેસલમીરનું રણ બનાવી દીધુ હતુ. તેને લીધે પણ થઇ
સામ્રાજ્યની
[ ૫૪મ
તે ખસી ગયા ત્યારે જાલૌકે પોતાના બાહુ વિસ્તારવા માંડયા અને ક્રમાનુક્રમે જાલંધર, લુધીઆના અને અબાલાવાળા પ્રદેશ જીતી, દીલ્હીવાળા પ્રાંતામાં ઉતરી, ડેડ કાન્યકુબ્જ સુધી રે૭ પોતાની આણુ ફેલાવી દીધી. આમ જ્યારે માના જણ્યા ભાઈ એજ, રાજ્યવિસ્તાર દબાવી દેવા માંડયા ત્યારે, હિંદની પશ્ચિમે દૂર દરના પ્રાંતાવાળા રાજવીએ જેવા કે અફગાનિસ્તાન અને બલુચિસ્તાનની અડાઅડ આવેલા, ઈરાની સમ્રાટા પણ કાંઇ આવેલી તક જવાદે તેવા ભેાળા ન જ હાઇશકે. એટલે તેમણે પણ પોતાની પડેાસના મુલકા હાઇયાં કરવા માંડ્યા. આવી રીતે, મહારાજા પ્રિયદર્શિનનુ સામ્રાજ્ય જે એશિઆઈ તુર્કસ્તાનના ડેડ સિરિયા પ્રાંતના દરિયા કિનારસુધી સીધી કે આડકતરી રીતે લંબાયું હતુ તે બધુ એકદમ તૂટી પડયુ' એટલે કે તેની પશ્ચિમની હદ હવે તેા સતલજ નદીના કીનારા સુધીજ આવીને અટકી પડી હતી. બીજી બાજુ રાજપૂતાના અને સૌરાષ્ટના પ્રાંતા કે જેની પ્રજા ઇ. સ. પૂ. પાંચમા સૈકામાં, સિધમાંથી અને શકસ્થાન તરફથી આવીને ૨૮ રાજપૂતાનામાં હવે ઠરીઠામ ખેડી હતી તેના ઉપર કાંઈક ધાર્મિક ક્રમદમાટીની અસર લાગવાથી માથું ઉચકવાને તલપાપડ બની રહી હતી. પણ નિર્નાયક હોવાથી મનમાંને મનમાં 'ધવાઇ રહી હતી. ૨૯ તેમજ દક્ષિણ હિંદમાં જે અનેક રાજ્યેા સ્વતંત્ર કે અસ્વતંત્ર
હતી; તેમ કેટલેક અંશે ઇરાની રાહેનશાહતમાંથી પ્રા ટીને પણ હિંદમાં આવી હતી ( પછી આજીવિકાના મિષથી તે પટન થવા પામ્યું હોય કે ત્યાંના શહેનશા હના કોઇ જીલ્મથી—તે તેા ઈતિહાસજ્ઞ વિદ્વાનો પૂરી પાડરો)
(૨૯) જે પ્રશ્ન પુછીથી પ્રસંગ મળતાં ક્ષહરાટ ક્ષત્રપ ભૂમકના કાબુમાં આવી હતી : જે ક્ષત્રપ પ્રથમ એકટ્રીઅન સરદાર ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરની આણુમાં
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ].
પડતીનાં કારણે પણ રાજ્ય કરતાં હતાં તેમાં અંધ્રપતિ જે સૌથી નિર્ભયતા એ હતી કે તેઓ અવંતિપતિની વધારે પરાક્રમી, જોરદાર અને ભારે માથાનો હદથી એટલા બધા દૂર આવેલા છે કે ત્યાં હતે તે પ્રથમ તદ્દન સ્વતંત્ર થઈ ગયો અને સુધી અવંતિપતિ આવી પણ નહીં શકે, અને ચોલા, પાંડ્યા, કદંબ, કેરલપુર આદિ અર્ધ- કદાચ આવવા પ્રયત્ન કરશે તો પણ પ્રથમ તો સ્વતંત્ર રાજ્યો જે મૌર્ય સમ્રાટની જાતિના તેને, વચ્ચે આવેલ પ્રદેશના મહાપરાક્રમી એવા ભાયા જ હતા, તેઓને આ અંધ્રપતિની
શતવહન વંશી સાથે જ યુદ્ધમાં ઉતરવું પડશે; સ્વતંત્રતાનો ચેપ લાગવાથી તેઓએ પણ, આવેલ અને તેનો હિસાબ પતાવી દીધા પછી જ પોતાનો પ્રસંગનો લાભ લઈ પોતપોતાની હદમાં સ્વતંત્ર વારો આવવાનો છે. ત્યાંસુધી તો અનેક વર્ષો થઈ જવા માંડયું. તેમના મનમાં બીજી એક વીતી જશે અને કેટલું ય પરિવર્તન થઈ જશે.
હતે પણ મિનેન્ડરના મૃત્યુ પછી હિંદમાં કઈ તેને વારસદાર ન રહેવાથી, પોતે જ મહાક્ષત્રપ બની, આ સર્વે પ્રજા ઉપર પિતાને રાજ્ય અમલ સ્થાપી રાજ્ય કરવા મંડ હતો ( જુઓ ૫રદેશી આક્રમણકારો અને ક્ષત્રના પ્રકરણ નીચેની હકીકત) અથવા બીજી રીતે પણ આ સ્થિતિ ઉભી હોય એમ વિચારી શકાય છે. તે એવી રીતે, કે ભૂમક પિતે જ રોકસ્થાનમાંથી ઉતરી આવેલ પ્રજને સરદાર હોય, પણ ઉપરમાં અનુમાન દોરી બતાવ્યું છે તેમ બેકટ્રીઅન પ્રજને કે ડિમેટ્રીઅને સને સરદાર ન પણ હોય. એટલે કે ત્યાં પડપાથર્યો બધી રાજકીય સ્થિતિ નિહાળી રહ્યો હોય, અને જ્યારે ઉત્તર હિંદમાં બેકટ્રીઅન સરદાર મિનેન્ડરનું મરણ થયું અને તેને કઈ વારસદાર ન રહ્યો એટલે જેમ તેના બીજ સરદાર, જેવાકે સંડાસને પિતા રાજુલુલ વિગેરે મહાક્ષત્રપ બની બેઠા હતા તેમ આ બાજુ ભૂમકે પણ પિતાને આ પ્રદેશને ( ભિન્નમાલવાળો પ્રદેશ જે હાલના જોધપુર અને શિરોહી રાજ્ય તથા રાજપુતાના ભાગ ગણુય છે તેને) મહાક્ષત્રપ જાહેર કરી દીધો હોય.આ પ્રમાણે એક ચિત્ર મારા મનમાં ખડું થયું હતું, પણ તેની વિરુદ્ધમાં બે કારણે મળતાં તે વિચાર પડતું મૂકવો પડે છે અને ઉપર જણાવેલ નિર્ણય ઉપર જ આવવું પડયું છે. જે બે કારણે હતાં તે આ પ્રમાણે (૧) ભમક અને નહપાણના સિક્કાના અક્ષરે ક્ષહરાટની લિપિને મળતા આવે છે, અને ક્ષહરાટ ભાષા તે કંબજ પ્રદેશની હોવાનું આપણે જણાવી ગયા છીએ (સરખા પાણિનીના સમયની ભાષા
વિગેરેની સમજુતિ પુ. ૧. પૃ. ૩૯ તથા પુ. ૨. પૃ. ૨૭) એટલે તે શકમ કરતાં ક્ષહરાટ હેવાને વિશેષ સંભવ છે. (૨) મહાક્ષત્રપ રાજીવુલની પટરાણુએ મથુરાના સિંહ સૂપ (Lion-Pillar ) ની પ્રતિજ્ઞા સમયે બધા સરદારોનું સંમેલન યેર્યું હતું અને તેમાં પ્રમુખ તરીકે ક્ષત્રપ નહપાને (ભૂમક મહાક્ષત્રપના તેમજ ક્ષહરાટ પ્રજાના પણ પ્રતિનિધિ તરીકે) નિયુક્ત કર્યો હતું. આ પ્રમાણે કયારે બને કે સર્વે એક જ જાતિની પ્રજા હેય તે, નહીં કે ભિન્ન ભિન્ન; એટલે માની લેવું જ રહે છે કે ભૂમક પિતે ક્ષહરાટ પ્રજને સરદાર હતો અને તેથી જ દેશનો જ વતની હે જોઈએ. અને જે તેટલું નક્કી થયું તે પછી દેખીતું જ છે કે તેને અને ક્ષહરાટ મિનેન્ડરને પણ રાજકીય સંબંધ હોઈ શકે. એટલે પછી એ જ અનુમાન દેરવું પડે છે કે ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડર જ્યારે હિંદમાં આવ્યા ત્યારે તેમની સાથે જ ભમક પણ આવ્યું હોવો જોઈએ, અને જેમ તેમણે અન્ય સરદારોને અમુક પ્રાંતે ઉપર નિયુક્ત કર્યા હતા તેમ આ ભૂમકને પણ ભિન્નમાલ પ્રદેશ ઉપર (મધ્યદેરા ઉપર) નિયત કર્યો હતો. ( આ હકીકતને ભૂમકના ચરિત્ર ઉપરથી તથા તેણે વાપરેલ સંવતસરથી સમર્થન મળે છે. જુઓ આગળ ઉપર તેનું વર્ણન)
(૩૦) સરખાવે આ વસ્તુસ્થિતિ સાથે પુ. ૧. પૃ. ૩૧૩ ઉપરની હકીકત, જ્યાં મગધપતિથી કલિંગપતિ અને દક્ષિણનાં નાનાં નાનાં રાજે સ્વતંત્ર કેમ થઈ ગયાં હતાં તે હકીકત દર્શાવી છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
મા સામ્રાજ્યની
૧૦
દક્ષિણ હિંદના એક યા બીજા એમ સર્વે મુખ્ય મુખ્ય રાજ્યકર્તાની મનેાદશા આવા ને આવા પ્રકારની પ્રવતી થઇ રહી હતી. તેવી જ સ્થિતિ પૂર્વી હિંદના મગધ પ્રાંતામાં પણ થઈ રહી હતી. ત્યાં તે। મૌવંશની જ શાખા રાજ્ય કરતી હતી, છતાં જેમ કાશ્મિરમાં તે જ મૌવંશની મુખ્ય શાખાના રાજકુંવર જાલૌકે પોતાનુ સ્વતંત્ર રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું, તેમ અહીંની શાખામાં ઉતરી આવતા રાજ્યભાયાતોએ પણુ, અવંતિથી સ્વતંત્ર થઈ જવામાં કાંઇ ખાટું થાય છે એવું દેખ્યું નહીં. ૩૧ મતલબ કે અવતિની રાજગાદી આમ ચારે દિશાથી રાજકીય સત્તાની અકેંદ્રિત ભાવનાના પ્રાળ મેાજાની ભભુકતી વાળાથી વિટળાઈ રહી હતી.
આ પ્રમાણે રાજ્યના ખંડ કરવાની ભાવના ઊગ્ર બની રહી હતી. તેમાં જે બીજું કારણુ આપણે આગળના પાન ઉપર જણાવ્યુ છે તે ધાર્મિક કુ ંપે પણ ખળતા અગ્નિમાં ધૃત હામવાની ગરજ સારી હતી. તે પ્રસંગ નીચે પ્રમાણે ઉપસ્થિત થવા પામ્યા હતા. રાળ સુભાગસેન, પહેલાં તેા જન્મથી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિ`નનાર પાતે યુવરાજ હતા જ નહી, એટલે જ્યારે રાજકુટુંબના કુંવરને દેવકુમારા તરીકે
( ૩ ) આ પ્રદેરા સ્વતંત્ર થયા હતા તેની સાબિતી એ ઉપરથી જણારો કે શુંગવી અમલમાં સમ્રાટ અગ્નિમિત્રે આ મગધ ઉપર ચડાઈ કરી હતી. ( ન્રુ અગ્નિમિત્રની હકીકતે )
( ૩૨ ) પણ યુવરાજને મહારાજા પ્રિયદર્શિને પેાતાના રાજ્ય અમલની શરૂઆતમાં અથવા કાઇક કાળે, એટલે કે પેાતાના રાજ્ય અમલ દરમ્યાન અન્ય પ્રદેરામાં ધણું કરીને તરિાલામાં) નગેલ ખળવા સમાવવા માકલવા પડયા હતા, જ્યાં તેનું ખૂન થઈ ગયું હતું એટલે આ સુભાગસેન યુવરાજની પદવીએ આવ્યા હતા. (જીએ પુ. ૨. પુ. ૨૯૬)
[ ષમ
સમ્રાટ પ્રિયદર્શિત ભિન્ન ભિન્ન પ્રાતામાં સૂબા નીમ્યા હતા ત્યારે આ સુભાગસેનને પશ્ચિમ હિંદુની અડાઅડ આવેલ સરહદના જે ૩૩ પ્રાંતા અવંતિની આણુમાં હતા તેના તેને સૂક્ષ્મા નીમ્યા હતા. એટલે તેને યુવરાજની જોખમભરેલી પદવી દીપાવવા જે રાજકીય તાલીમ લેવી જોઇતી હતી તે મેળવવાને સુચાગ સાંપડ્યો નહાતા; તેમજ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના અલંકારરૂપ થઈ પડેલી ધર્મસહિષ્ણુતાના ગુણુ પેાતાનામાં ખીલવી શકયા નહાતા, અરે ! બિલ્કુલ નહાતા એમ કહીએ તે પણ ચાલે. અધૂરામાં પૂરૂ` તેને એવા પ્રદેશ ઉપર અધિકાર ભાગવવાને યેાગ મળ્યા હતા કે જે પ્રાંતાની પ્રજા ઘણી જાતની એટલે પંચર`ગી૪−હતી અને સ્વભાવે વક્ર, જુસ્સામાં ઊગ્ન અને વનમાં કાંઇક નિરંકુશ હોવાથી સૂબા સુભાગસેનને પેાતાના મનસ્વી તાર પ્રમાણે અમલ ચલાવવાની અને તે પ્રમાણે પ્રકૃતિ બંધાઇ જવાની સરળતા થઇ પડી હતી. આવા સાગામાં જે રાજકુમાર ઉછરેલા હાય તેનામાં રાજપદને જેબ આપે તેવા કેટલાય કિંમતી સદ્ગુણાને અભાવ રહી જવા પામે તે સ્વભાવિક છે. એટલે જ્યારે તે ગાદીપતિ બન્યા ત્યારે પોતે કાંઇ યુવાન વયા તા નહાતા જ,
( ૩૩ ) આ પ્રાંતે સમ્રાટ અોક યાથી સેલ્યુકસ નીકેટ।રની કન્યાને પરણ્યા હતા ત્યારથી મગધની આણામાં આવ્યા હતા.
(૩૪) આ પ્રાંતમાં તેની પશ્ચિમેથી અસલ ઈરાની પ્રશ્ન આવીને વસી હતી એટલું જ નહીં, પણ સિક ંદર શાહના આગમન પછી કેટલીક ચવન પ્રજા પણ ત્યાં રહી હતી તે, તેમજ ઉત્તરે આવેલ એકટ્રીયન પ્રશ્ન, કાબુલ પ્રદેશની ખરાશી પ્રશ્ન, બલુચિસ્થાનવાળા ભાગની રાક પ્રશ્ન, એમ અનેક પ્રજાનુ મિશ્રણ થઈ ગયું હતું, તેથી મે' તેમને પાંચરંગી પ્રજાનુ' નામ આપ્યું' છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
પડતીનાં કારણે ઊલટ પ્રૌઢ વયમાં પણ સારી રીતે આગળ વધી યહ બહુત હાનિકારક હે જાતા હૈ. યદિ રાજ્યગયો હત;૩૫ છતાં ઉપર વર્ણવાયેલી પરિસ્થિતિને શક્તિ કિસી વિશેષ ધર્મક પક્ષ લે,૩૯ તબ તે લીધે જ, તેનામાં જે કે સજજન માબાપના પુત્ર અનર્થકી કોઈ સીમા હી નહીં રહેતી. અશોક તરીકે ભલે દુર્ગુણોએ વાસ નહોતો કર્યો, પણ રાજ્યશક્તિસે બૌદ્ધધર્મકા (પ્રિયદર્શિને જૈનધર્મ સદગુણનો અભાવ તે રહી જવા પામ્યો હતો, કા=એમ શબ્દ વાંચવા જોઈએ) પ્રચાર નહીં જેથી કરીને રાજધુરાની પ્રાપ્તિ થયા બાદ તરત જ કરના ચહાતા થા વહ ઇહ્મ સબ ધર્મો કે તેણે મનસ્વીપણે પિતાની પ્રજાને સત્તાના દરથી સામાન્ય ઉચ્ચ તકા ગ્રહણ કરતા થા, પર ધર્મ પ્રત્યેક દેરવવાના ઉપાયો યોજવા માંડ્યા ઇસ ઉચ્ચ ભાવકે પિછલે સમ્રાટ સ્થિર ન રખ હતા. તેના મનમાં એમજ છૂરી આવ્યું હતું કે શકે ! ઉન્હોને વિશેષ ધર્મોકા પક્ષપાત કરના તેના પિતા મહારાજા પ્રિયદર્શિને જે યશ અને શરૂ કર દિયા છે તે વિદ્વાન લેખકના શબ્દોનું કીર્તિ મેળવી છે તેને પણ જે પોતે ટપી જાય અવતરણ, મેં ઉપર પ્રમાણે જે સ્થિતિ વર્ણવી તો સારું, અને તેથી તેના ચિલે જ ચાલ્યો જાઉં; બતાવી છે તેને બહુ સત્ય કરાવે છે. તેમ આપણને પણ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના હાથતાળે તાલીમ નહીં પણું ભારતવર્ષના ઇતિહાસમાં ઔરંગઝેબના અને લીધેલી હોવાથી તથા તેની રાજનીતિથી બીન- રોમના ઇતિહાસના રાજા કોન્સન્ટાઈનના ધર્માધવાકેફ હેવાથી, આંખ મીંચીને ધમધપણાનો પણના દષ્ટાંતથી તેની સાબિતી મળે છે. તેમજ કેયડો વીંઝવા માંડ્યો હતો, but having been તેથી ઊલટું વર્તન કરવાથી, એટલે કે પ્રજાના neither trained under Priyadarshin ધર્મની વચ્ચે બીલકુલ હસ્તક્ષેપ ન કરવાથી nor being aware of his intentions રાજ્યસત્તા કેટલે દરજજે પ્રકારંજનને યશ and policy he had ruthlessly follow- ખાટી જાય છે તેને પુરા પણ ભારતીય ed religious terrorism, એટલે તેની ઇતિહાસમાં મહારાણી વિકટોરીયાના ઈ. સ. અને તેના પિતાની રાજનીતિમાં “ દવા એક, પણ ૧૮૫૮ ના યાદગાર સંદેશામાંથી અને સમ્રાટ પથ્ય જુદું” તેના જેવી સ્થિતિ હોવાથી, પરિ- અકબરના જીવનચરિત્રમાંથી આપણને મળી ણામ ભિન્ન જ આવ્યું અને તેની સઘળી પ્રજા આવે છે. પણ બિચારા સુભાગસેનના નશીબમાં અસંતુષ્ટ બની ગઈ. ઉપરના જ ગ્રંથકાર લખે તેના નામ પ્રમાણે રાજ્યપ્રાપ્તિનું સૌભાગ્ય જે છે કે “ યદિ ધર્મકા દુરૂપયોગ કિયા જાય૩૮ તો કે લખ્યું હતું ખરું, પણ તેને પચાવી જાણવાનું
(૩૫) જુએ. પુ. ૨ ચિત્રપટ નં. ૫ માં નં. ૯૩ ને સિક્કો તથા પૃ. ૧૨૮ માં તેનું વર્ણન. તે ઉપરથી તે ઊલટું એમ પણ સમજાય છે કે તેની ઉમર લગભગ સાઠ વર્ષની હદે પહોંચી હશે.
(૩૬) જુએ આગળ ઉપર. (૩૭) મે. સા. ઈ. પૃ. ૬૭.
(૩૮) વર્તમાન કાળે સમસ્ત હિંદમાં કોમી ભાવનાનાં જે મૂળ પાતાં જાય છે તે પણ આવા
ધમભેદ ઉપર જ રચાયાં છે અને તેથી તેને કોમીભેદનું નામ આપ કે ધમભેદનું નામ આપો પણ તે બને સરખાં જ છે. આવા ધમભેદનું પરિણામ કેવું આવી શકે, તે આ ઠેકાણે વર્ણવાતી પરિસ્થિતિ સાથે સરખા. તેનું બીજું દૃષ્ટાંત આપણું ભારતીય ઇતિહાસમાં મોગલ સમ્રાટ ઔરંગઝેબના સમયનો રાજ્યકાળ પૂરું પાડે છે. (સરખાવો ઉપરની ટીકા નં. ૧૭).
(૩૯) આ સૂત્ર દરેક રાજકર્તા કોમને ધડો લેવા ગ્ય ગણાશે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
માર્ય સામ્રાજયની
[ ષષ્ટમ
સામર્થ્ય વિધિએ અર્પણ કર્યું નહોતું. એટલે પરિણામ વિપરીત આવ્યું હતું અને જે રહ્યાસા નાના પ્રદેશ ઉપર તેની રાજ્યસત્તા ટકી રહી હતી, તેની પ્રજામાં પણ તેના નિત્ય જીવનમાં ઉગ જ તરવર્યા કરતો હતો.
દક્ષિણાપથમાં પણ લગભગ તેવી જ સ્થિતિપ્રજાધમને અંગે કહો તે ચાલે-પરિવર્તી–રહી હતી. ત્યાંને સમ્રાટ શતવહનવંશી સાતમો પુરૂષ જેને શાતકરણી બીજે કહેવાય છે તે પણ અવંતિપતિ સુભાગસેન જે જ ઘમંડી રાજવી હતું. તે તે ગાદીએ આવ્યો ત્યારે સુભાગસેનની પેઠે આધેડ ઉમરને નહીં, પણ બીલકુલ ઉછરતી વયન યુવક હતું, એટલે સોટે ફેરવવાની જ રાજ્યનીતિ ચલાવવાની વૃત્તિવાળો હતા; પણ તે સમયે તેના સુભાયે અવંતિપતિ તરીકે મહારાજા પ્રિયદર્શિનને તેના ઉપર અંકુશ હતા; કે જે ખૂદ પ્રિયદર્શિનના કલિંગદેશના ખડક ઉપર પિતે જ કોતરાવાયલા શિલાલેખથી આપણે જાણી શકીએ છીએ; કેમકે તેમણે કલિંગપતિ શાતકરણને જબરજસ્ત હાર ખવરાવીને પિતાના આધિપત્ય નીચે આપ્યો હતો.૪૦ એટલે જ્યાં સુધી પ્રિયદર્શિન જીવતો રહ્યો, ત્યાં સુધી તે
બહુ ભયંકર પરિણામ આવતું અટકી પડ્યું હતું; પણ પ્રિયદર્શિનનું ભરણુ ઈ. સ. પૂ. ૨૯૦ માં થતાં જ તે નિરંકુશ બની ગયો. વળી તેમાં અવંતિપતિ સુભાગસેનને રાજ્યકારભાર નબળે જે, એટલે અવંતિપતિના સ્વામિત્વની ઝું સરી ફેંકી દઈ તેણે પોતે જે વૈદિક ધર્મ અંગિકાર કર્યો હતી તેને જ પ્રચાર કરવા મંડી પડો. અને આનંદમાં ને આનંદમાં તેણે એક અશ્વમેધ પણ કરી વાળ્યું. પછી અવંતિને સર કરવા નજર દોડાવી. ખૂબ લાવલશ્કર સાથે વિદિશાઉજની પર ચડાઈ લઈ ગયો અને રાજા સુભાગસેનને હરાવી (કદાચ તે લડાઈમાં સુભાગસેન ભરાયે પણ હશે) એક વખત માટે પિતે અવંતિપતિ બની પણ બેઠો અને તેની ખુશાલીમાં ત્યાં એક બીજો અશ્વમેઘ યજ્ઞ પણ કર્યો. ઉપરાંત તે સ્થળે મેટે વિજયસ્તંભ રોપીને તેનું સઘળું ખર્ચ ત્યાંની પ્રજા પાસેથી વસુલ કર્યું. અને સુભાગસેનની ગાદી ઉપર તેના જ પુત્ર કે બંધુ બૃહસ્પતિમિત્રને૪૩ બેસારીનેએટલે કે પિતે જે ઉર્જનપતિનો ખંડ્યિો હતો તે જ ઉજનપતિને સામ પિતાને ખંડ્યિો બનાવીને, પિતાના દેશ-દક્ષિણાપથમાં-પાછો ફર્યો.
(૪૦) સુદર્શન તળાવની પ્રશસ્તિમાં પણ આ જ બનાવને પડઘા પડાય છે, કે બે વખત તેણે પિતાને હાથ દક્ષિણાપથના સ્વામિને બતાવી આપ્યું હતું.
(૪૧) તેના પૂર્વજોને જૈનધર્મ હતો પણ તેના રાજ્ય પુરેહિત પતંજલી મહાશયના ધર્મોપદેશથી તેણે વૈદિક ધર્મ અંગિકાર કર્યો હશે એમ સમજાય છે અથવા એમ પણ હેય કે, Action અને Reaction ના સિદ્ધાંત મુજબ, જે જૈનધમ મહારાજ પ્રિયદર્શિનના સમયે એકદમ શિરેભાગે પહોંપે હતું તેનું પતન સરનચલું જ હતું એટલે આવાં કારણો ઊભાં થવાં પામ્યાં હતાં.
(કેમકે એક વસ્તુની ઉન્નતિ થતાં થતાં એક
દિવસે-Zenith-ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાએ પહોંચે જ, અને Zenith આવી એટલે તેનાથી ઉંચું તો જવાનું હોય જ નહીં, પછી તે સ્થિર રહે કે પડવા માંડે : બેમાંથી એક થવું જ જોઈએ.)
જેમ સૂર્યોદય થયા બાદ તે મધ્યાન્હ ઉપરી ભાગે આકાશમાં આવે છે અને તે પછી ક્રમે ક્રમે તે નીચે ઉતરતે જાય છે તેમ.
(૪૨) જુઓ વિદિશાને વિજયસ્તંભ તથા તે ઉપરને શિલાલેખ.
(૪૩) આ માન્યતામાં કેટલાક ફેરફાર પાછળથી કર્યો છે, પણ ખરૂં શું હોઈ શકે તે વિચારી નાકી કરવા જેવી સામગ્રી મળી શકી નથી; તેથી એમ ને એમ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
પઢતીનાં કારણે
પરિચ્છેદ ]
અને તે ઉજૈનપતિ પોતાના સામું માથું ઉંચકી ન શકે તેની તકેદારી રાખવા પોતાના જ વૈદિકધર્મી એક અમલદારને-નામે પુષ્યમિત્રને–તે રાજ્યના મુખ્ય સેનાધિપતિ તરીકે મૂકતા ગયેા. આ પ્રમાણે દક્ષિણાપથના સ્વામી શતકરણી બીજાનું ધર્માધપણું પણ, જો કે ચકલે ચડયુ હતું, છતાંયે તે બહુ પરાક્રમી હોવાને લીધે થાડા વખત તે। નભી રહ્યું હતું; જ્યારે રાજા સુભાગસેન નબળા પડી જવાથી—નાના પ્રદેશતા જ સ્વામી થઇ જવાથી–કેમકે તેના રાજ્ય કુટુંબના નબીરાઓએ જ ભાગલા પાડી નાંખ્યા હતા; એટલે તેના ધર્માધપણાનું ટહુ । ચાલી શકયું જ નહાતું. આ બનાવ મ. સં. ૨૯૯=ઇ. સ. પૂ. ૨૨૮ માં બન્યા હતા. રાજા સુભાગસેનની જગ્યાએ બૃહસ્પતિમિત્ર અવતિપતિ તરીકે આવ્યા અને આપણે જોઈ ગયા છીએ કે જે મૌર્ય સામ્રાજ્યની પ્રીતિ એક વખત ગિતવ્યાપી બની રહી હતી તે જ મૌર્ય સામ્રાજ્ય માત્ર એક દશકા જેટલા ટૂંકા કાળમાં જ ( દશ વર્ષોંની અંદર જ ) બે મુખ્ય કુસુ‘પરૂપી દૈત્યનાકુટુબ કલેશ અને ધર્મદ્વેષના—ખપ્પરમાં સપડાઈ ધરાશાયી થઈ જવા પામ્યું હતું. (૬ થી ૯) બૃહસ્પતિમિત્ર આદિચાર રાજાએ. સુભાગસેનના અમલના કેવા સ ંજોગોમાં અંત આવ્યા અને તેની જગ્યાએ કેમ બૃહસ્પતિમિત્ર ગાદીપતિ થવા પામ્યા તે સ આપણે ઉપરમાં જોઈ ગયા છીએ, તેમ તેના પછી કાણુ કોણ રાજા થવા પામ્યા છે તથા તેમને અમલ
લખાણ તેવીને તેવી હાલતે રાખી મૂક્યુ' છે.
સ'ભવ છે કે બૃહસ્પતિમિત્રનું નામ જ રદ કરવું પડરો અને સુભાગસેનને અમલ ઇ. સ. પૂ. ૩૦૧ માં સમાપ્ત થયા હતા એમ ગણવુ' પડશે,
( ૪૪ ) પુરાણકારોએ આ સમયથી પુષ્યમિત્રને
૧૩
કેટલા કેટલા કાળ ચાલી શક્યા છે તે વિષેના વિચારે પણ આપણે પુ. ખીજામાં મૌર્ય વંશના પ્રારંભ કરતાં બતાવી ગયા છીએ તથા તેની કઇંક અંશે ચર્ચા પણ કરી ચૂકયા છીએ એટલે પિષ્ટપેષણ કરવા અત્રે જરૂર નથી. પણ તેમના અમલ દરમ્યાન જે કાંઇ ઐતિહાસિક ઘટનાઓ અની ગયાનુ જણાયુ છે તેવું જ તે ચારે રાજાએના સમૂહના એકત્ર રાજ્યકાળ છે એમ ગણીને સમગ્રપણે જ વિવેચન કરીશું.
વૈદિક ધર્મોનુયાયી સૈન્યપતિ પુષ્યમિત્રના હાથમાં રાજ્યના મુખ્ય સંચાલક તરીકેની લગામ આવવાથી, તેમજ પેાતાને શાતકરણી જેવા પ્રભાવવતા અને શક્તિશાળી ભૂપતિનું પીઠબળ હોવાથી, તે પણ પોતાના ધર્માં ધપણાના તાર નીચે પડવા દે તેમ નહાતા જ. તે અવંતિના પ્રદેશમાં એક લાકડીએ હાંક્યે રાખવા મડ્યો. તેટલામાં શાતકરણી દક્ષિણપતિનું ભરણુ ઇ. સ. પૂ ૨૨૬=મ. સ. ૩૦૧ માં થયું, એટલે પોતે હવે તદ્દન નિર’કુશ થતાં, બૃહસ્પતિમિત્રને ઉઠાડી મૂકી-૩ ભારી નાંખીને–રાજ્ય લગામ હાથમાં લેવાની ધારણા ધરતા હતા. પણ શાતકરણીને જે પુત્ર તેના મરણ બાદ દક્ષિણુપતિ થયા તેનુ રાજ્યશકટ ક્રમ ચાલે છે તે નિહાળ્યા બાદ કોઇપણ પગલું ભરવુ હોય તેા ભરવું તે ઠીક ગણાશે. એમ ધારી પોતે મહાઅમાત્યપદ ધારણ કર્યું ૪૪ અને પેાતાના પુત્રને ( જે સમય જતાં અગ્નિમિત્ર તરીકે ધૃતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ થયા છે) પેાતાના સ્થાને સૈન્યપતિ અનાવ્યા; પણ દક્ષિણાપથપતિ કઈંક અંશે જોરાવર
રાખ માની લીધો છે અને તેને રાજ્યત્વ સમય ગણવા માંડયા છે, જો કે સત્તામાં તા તે રાખ જેવા જ હતા, છતાં દેખાવમાં તે તે રાજ્યને કમચારી-નૃત્ય જ હતા. મા વશનો પણ ભૃત્ય ગણાય તેમ શાતવહનવ ́શના પણ નૃત્ય ગણાય.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ૌર્ય સામ્રાજ્યની
[ ષષ્ટમ
દેખાવાથી પિતાની ધારણુ બર ન લાવી શકે અને જેમ ચાલતું હતું તેમને તેમ ગાડું ગબડાવ્યે રાખ્યું.
હવે દક્ષિણપતિઓ એક પછી એક માત્ર નામધારી જ આવતા ગયા, પણ પુષ્યમિત્ર પોતે વૃદ્ધપણાએ પહોંચી ગયો હતો એટલે વિશેષ કાર્ય સાધક પગલાં ભરી શકે તેમ નહોતું; પણ તેને પુત્ર જે હવે તેને સ્થાને અવંતિપતિ મૌન સૈન્યપતિ બન્યો હતો તેણે પિતાને લોખંડી બાહુ, રાજકાર્યમાં તેમજ પ્રજા ઉપર પિતાને વૈદિક ધર્મ ઠસાવવાના કાર્યમાં વાપરવાનું કમી રાખ્યું નહીં. આમ કરતાં કરતાં ભ. સં. ૩૨૩=ઈ. સ. પૂ. ૨૦૪ ની સાલ આવી પહોંચી. તે કાળ દરમ્યાન ઉત્તર હિંદમાં એક દમ ઉત્તરે, પ્રિયદર્શિનનો પુત્ર રાજા જાલૌક જે કાશ્મીરપતિ બન્યો હતો તથા જે ઠેઠ કાન્યકુબજ સુધી પિતાનું રાજ્ય લંબાવી શકયો હતો, તેનું મૃત્યુ પણ તે અરસામાં જ એટલે કે આશરે ભ. સં. ૩૨૦=ઈ. સ. પૃ. ૨૦૭ માં થયું હતું, એટલે તેની પછી તેની ગાદીએ તેનો પુત્ર દામોદર આવ્યો હતો. તે જેમ નબળો પણ નહોતા તેમ તેના પિતા જેવો અતુલ પરાક્રમી પણ નહતો, એટલે હિંદુકુશની પેલી પારના દેશના રાજ વીઓ-બેકટ્રીઅન પ્રજાના સરદારે કે જેમણે અદ્યાપિ પર્યત હિંદ ઉપર અવારનવાર ચઢી આપી માત્ર ધનસંચય કરીને પાછા સ્વવતન તરફ ચાલી જવાનું ધોરણ રાખ્યું હતું, તેમણે વિશેષ પ્રમાણમાં, પશ્ચિમ હિંદને દરવાજો ગણાતા પેશાવર પાસેના પહાડી ઘાટેના રસ્તે. હિંદ ઉપર આવવાનું શરૂ કરી દીધું; કેમકે અગ્નિ- મિત્રની અને પુષ્યમિત્રની ધર્મપ્રચારનીતિની જોહુકમીથી તથા દમનનીતિથી પ્રજામાં તીવ્ર
અસંતોષ પ્રસરી રહ્યો હતો. તેમણે શરૂ આતમાં તે માત્ર પંજાબને મુલક જ સર કરી લીધો હતો પણ ધીમે ધીમે જાલૌકના પુત્ર દામોદરની સત્તા જે કાશ્મીરથી માંડીને કાન્યકુબજ સુધી પ્રવર્તી રહી હતી તેના સર્વે પ્રદેશ પિતાને સ્વાધીન કરી લીધા; અને એટલે સુધી પ્રબળ રાજ્યસત્તા જમાવી દીધી કે આખરમાં અંતિ ઉપર દબાણ લાવવા જેવી સ્થિતિ ઊભી કરી દીધી. આ સ્થિતિ, લશ્કરી ભગવાળા અવંતિસેન્યપતિ અગ્નિમિત્રથી દેખતી આંખે નીભાવી લેવા જેવી લાગી નહીં, એટલે પિતાના નભાલા રાજવી બૃહદ્રથને ૪૫ સમજાવ્યું કે આપણે આ ધસી આવતા યવન હુમલાઓનો સામનો ઝીલવાને લશ્કર સારી રીતે તૈયાર કરી રાખવું જોઈએ; અને તેને માટે લશ્કરી કવાયત વિગેરેની શિસ્ત આપી કેળવવી પણ જોઈએ; પણ તે સમયે એટલે કે કવાયત થતી હોય ત્યારે આપ નામદારની હાજરી જે હોય તે સિનિકમાં એર ઉત્સાહ અને જેમ પ્રગટ થાય. આવી રીતે લશ્કરી કવાયત ગોઠવી દીધી અને નિત્ય નિયમાનુસાર તે કાર્ય ચાલવા માંડયું. એકદા પ્રસંગ સાધીને તેણે કવાયત ચાલી રહી હતી તે સમયે રાજા બૃહદ્રથનું શીર તલવારના ઝaકેથી ઉડાવી દીધું. અને જે ભૂત્ય (રાજયના નેકર) તરીકેનું કલંક પિતાના અથવા પિતાના પિતાના લલાટે ચૂંટી રહ્યું હતું તે ટાળી નાંખી, પોતે જ સ્વતંત્ર રીતે અવંતિપતિ બની, રાજ્યધુરા ગ્રહણ કરી લીધી; અને પિતાના શુંગવંશની સ્થાપના કરી. મ. સ. ૩૨૩-ઈ. સ. પૂ. ૨૦૪. આ પ્રમાણે મૌર્યવંશની સમાપ્તિ થઈ
મૌર્યવંશના રાજાઓની નામાવલીમાં,
(૪૫) સરખા પુ. ૨. માં પૃ. ૧૩૬-૩૭ ઉ૫ર મૈર્યવંશના વર્ણને પ્રારંભમાં, તેની નામાવળી
તથા વંશાવળીની ગોઠવણવાળી હકીક્તનું વર્ણન.
(૪૬) પુ. બીજામાં પૂ. ૧૩૫ ઉપર ભૈર્યવંશી
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ઇંદ્રપાલિત
અને અંધુપાલિતની વિચારણા
દરેક ગ્રંથકારે ન્યૂનાધિક અશે આ બે રાજાઓનાં —દ્રપાલિત અને બંધુપાલિતનાં—નામેાના સમાવેશ૪૬ કરેલ છે જ. છતાં આપણે જે નામાવલિ શેાધી કરીને શુદ્ધ તરીકે પુ. ખીજામાં પૃ. ૧૩૭–૮ ઉપર ગાઠવી છે તેમાંથી આ નામેા ખાતલ જ કરી દીધા છે. એટલે વાચકવર્ગ માંથી કાઇ કાઇને પ્રશ્ન કરવાનું મન થશે કે આનું કારણ શુંઈ ? કારણમાં એટલુ જ કે, આ બે નામેા ક વ્યક્તિને ખાસ લાગુ પાડી શકાય તેમ છે, તે કાંઈપણ નિણૅય હજુ સુધી કાઇએ કર્યાં પણ નથી. એટલુ જ નહીં પણ તે વિષય પરત્વે કિ ંચિત્ પ્રયાસ આ↑ હોય એમ પણ જણાયું નથી. તે પછી આવી અનિશ્રિતાવસ્થામાં આપણે ગમે તેને તે નામેા જોડી દેવાં તે ઉચિત ન જ ગણાય. પણ શેાધોાળ ખાતાની રૂઢિ જ એવી છે, કે પ્રથમ તે અનેક કલ્પનાએ ઊભી કરાય અને પછી તે ઉપર વિચારણા શરૂ થાય; અને જેમ જેમ પુરાવા અને આધાર મળતા જાય તેમ તેમ તેની ચર્ચા થાય, પછી ઊહાપોહ થાય અને તેવી ગવેષણાને અંતે ખરૂ તારતમ્ય હેાય તે ચળાઇને જુદું તારવી કઢાય. આવા જ હેતુથી આપણને પણ કેટલેક અંશે તેની વિચારણા અત્ર કરવાની જરૂર પડે છે.
પડતીનાં કારણેા
૧૫
કરી હાવી જોઇએ; જ્યારે અપાલિત નામની વ્યક્તિ રાજપદવી પ્રાપ્ત કરવાને ભાગ્યશાળી થઇ પણ હાયવાન પણ થઈ હાય, પણ જરૂર તેણે રાજકાજમાં તે ભાગ લીધા હોવા જ જોઇએ. આ પ્રમાણે તે એ શબ્દાના, વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે તેમની પરસ્પર સ્થિતિ સૂચવતા હોય એવા અર્થ નીકળે છે. હવે આપણે વિચારવું રહે છે કે આ પ્રમાણેની પરિસ્થિતિમાં કયા કયા મૌર્યવંશી રાજકુંવરો કે ભૂપતિઓના સમાવેશ કરી શકાય તેમ છે. ઠેઠ ચંદ્રગુપ્ત સમ્રાટથી માંડીને બૃહદ્રથ સુધીના અનેક રાઘ્નનાં તેમજ કુંવરનાં નામેાથી તથા જીવનચિરત્રાથી હવે આપણે વાકેગાર પણ થઈ ગયા છીએ. એટલે તે કાર્ય સરળ જેવું તેા થઈ ગયું જ કહેવાશે.
ઈંદ્રપાલિતના અર્થ એમ સૂચવે છે કે તે વ્યક્તિનુ પાલણુ ઈંદ્ર જેવી કાઈક દૈવી શક્તિથી કરાતું રહ્યું હાવું જોઇએ; અને પાલિત શબ્દ એમ સૂચવે છે કે તે પાતે તેા કાઇના નાના ભાઈ જ હશે. પણ તેના પાલક તરીકે, કેાઈ તેને વડીલ બધુ હાવા જોઇએ, અને આ બંને ભાઇઓમાં પ્રથમ ઈંદ્રપાલિતે રાજપદવી પ્રાપ્ત રાજાની વશાવળીમાં આ નામેા લખ્યાં છે.
(૪૭) જીએ પુ. ૨ માં પૃ. ૩૫૫ ઉપર સમ્રાટ
અશાકવન સુધી તેા કાઇને તે ઉપનામા લાગુ પાડવામાં આવ્યાં જ નથી. જે થયુ` છે તે પછીના સમ્રાટે માંથી જ; તેમાંના એકનુ ઈંદ્રપાલિત અને ખીજાતું પાલિત નામ હોવું જોઇએ. તેમાંયે જો ઈંદ્રપાલિત નામની વ્યક્તિ નક્કીપણે સાબિત થઇ જાય તે પછી બપાલિત તરીકેની વ્યક્તિની ખાજ તેા આપે!આપ જ મળી જશે.
આવા બધુ-બંધુ તરીકેનાં જોડલાં નીચે પ્રમાણે આપણી વિચારણા માટે જુદાં પાડી શકીએ તેમ દેખાય છે. (૧) રાત્રાટ અશોકના એ પૌત્રા; દશરથ અને સમ્રાટ સંપ્રતિ ઉર્ફે પ્રિયદર્શિન ( ૨ ) સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન અને સૌરાષ્ટ્રનો સૂક્ષ્મા શાલિશુક (૩) સમ્રાટ સુભાગસેન અને તેની પછી ગાદીએ આવનાર બૃહસ્પતિમિત્ર (૪) શતધન્વા અથવા શતધનુષ અને બૃહદ્રથ ( ૫ ) કાશ્મિરપતિ જાલૌક તેમજ ટીબેટના સૂક્ષ્મા કુસ્થન૪૭ અને ( ૬ ) બૃહસ્પતિમિત્ર પછીના જે એ ત્રણ રાજા થયા છે તેમાંના કાપણુ છે. પ્રિયદર્શિનના વૃત્તાંત, રાજવ્યવસ્થાવાળી હકીકતે તિબેટના પ્રદેશને લગતું. વન.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
મા સામ્રાજ્યની
૧૬
ઈંદ્રા
આમાં (નં. ૬)વાળા કોઇનુ' પરાક્રમ કે જીવન જ પૂરૂં જણાયુ નથી અને સ` અંધકારમય જ છે ત્યાં કાઈ વિચારણા કરવી તે ધૂમાડામાં બાચકા ભરવા જેવું જ લેખાશે. એટલે તેને ત્યાગ કરવા રહે છે. ( તા. ૫ ) વાળા બંનેની ઉત્પત્તિ કાંઈક દૈવી સ’જોગમાં ૪૮ થઇ હોય એમ તા જરૂર દેખાય છે જ. પણ તે અને ( જો જુદી જુદી જ વ્યક્તિ હાય તા ) એક જ સમયે રાજકર્માંચારીપણે વતા દેખાયા છે. એટલે એકની પછી ખીજો ગાદીએ આવ્યા હોય તેમ તે ન જ ગણી શકાય. અને જે તે અન્ને એક જ વ્યક્તિ હોય તા તો ઈંદ્રપાક્ષિત અને પાલિત એમ છે જણનું યુગલ જ બનતું નથી; એટલે ત્યાં પણ તે કલ્પના તૂટી જાય છે. આવી રીતે ન. ૫ નુ યુગલ પણ આપણી વિચારણામાંથી ઇંાડી દેવું પડશે. ( નં. ૪) નું યુગલ લઇએ તેા લિતના નામને સાક કરે તેવું એમાંથી એકેનુ જીવનચરિત્ર હોય તે વિશે આપણે તે હજુ સુધી અજ્ઞાત જ છીએ. અને જ્યારે આપણે જ અજ્ઞાન સેવીએ છીએ ત્યારે તેવા કાચા પાયા ઉપર કાઈ પણ જાતના અનુમાનાનુ ઘડતર લએ તેા કેવળ હાંસીપાત્ર જ હરીએ; માટે તે યુગલના પણ ત્યાગ કરવા જ ઉચિત થઇ પડશે. ( નં. ૧ ) નું યુગલ લઇએ છીએ તેા, સંપ્રતિના જન્મ કાંઈક આશ્ચર્યકારક સચાગમાં થા લેખાય ખરા, પણ દશરથ ાતે તા સંપ્રતિ કરતાં ઉમરમાં મેટા જ હતા એટલે હજી જે ગણાય તેા દશરથના આશ્રિત સંપ્રતિ (મેટા ભાના આશ્રિત નાના ભાઈ હજી થઈ શકે પણ નાના ભાઈને આશ્રિત મેાટા તાર હાઈ જ ન શકે ) ગણાય; પણ સ’પ્રતિને આશ્રિત દશરથ તેા ન જ હાઈ શકે. વળી અને જણા
(૪૮) જીએ, પુ, ૨ ના અંતે જેટલાં પિિરાષ્ટ
[ ૧૪મ
સમકાલીનપણે રાજગાદીએ બેઠા છે તેમજ પૃથક્ પૃથક્ મુલક ઉપર રાજ્યાધિકાર ભાગવ્યા છે. એટલે તે યુગલ પણ આપણી વિચારણાના ક્ષેત્રની બહાર જ નીકળી જાય છે. આ પ્રમાણે છ યુગલમાંથી નં. ૬, ૫, ૪ અને ૧ નાં યુગલા બાદ થઈ ગયા, એટલે હવે માત્ર ન. ૨ અને ન. ૩ તપાસવાં રહ્યાં.
નં. ૭ માં સમ્રાટ સુભાગસેન અને ગૃહસ્પતિમિત્રનું યુગલ છે અને નં. ૨ માં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન અને સૂબા શાલિશુકનું યુગલ છે, હવે નં. ૩ વિશે વિચાર કરીએ. રાન્ત સુભાગસેનના જન્મ કેવા સંચાગમાં થયા હતા તે ભલે આપણે જાણતા નથી. પણ પોતે જન્મની ગણનાથી યુવરાજ ન હોવા છતાં, રાજપદે બિરાજીત થવા પામ્યા છે એટલે તેને કાંઇક ભાગ્યરેષાંકિત તા કહી શકાય ખરા. જેથી આપણે તેને કદાચ ઈંદ્રપાલિતનુ બિરૂદ આપવા લલચાઇએ તેા હજુ કાંઇક અંશે બંધબેસતું કહી શકાય. બાકી અહસ્પતિમિત્ર તે સુભાગસેનને બધુ અથવા તે સહેાદર હતા કે કેમ તે ખરી રીતે તે જણાયું નથી જ. માત્ર તેનું નામ કેટલાક ગ્રંથકારાએ ગણાવ્યું છે એટલે આપણે પણ આગળ ધરવું પડયુ છે. પણ જો તે પ્રમાણે સગપણની ગાંઠ જેવું એની વચ્ચે હાય તા આપણા વિષયુને અંગે વિશેષ તાવણીમાંથી-પરીક્ષામાંથી તેઓનુ જોડકુ' પસાર થઇ શકે છે કે કેમ તે તપાસવું જ રહે છે. જેવી કસોટીની પરીક્ષાને આરંભ કરીએ છીએ કે સુભાગસેન જ ઈંદ્રપાલિત શકતા નથી, કારણ કે જે વ્યક્તિ ઇંદ્રપાલિત હાય એટલે કે જેની રક્ષા ઈંદ્ર જેવા મહદ્ધિક દેવદેવાને દેવ-કરતા હાય તેને તે આ સસારમાં
પ્રથમ તા રાજા
તરીકે પાસ થઇ
૩ માં લાતું વૃત્તાંત.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
પડતીનાં કારણે
૧૭
કાઈથી ભય પામવાનું કે ડરવાનું કારણ જ ન હોય; અને આવું કારણ જ ન હોય તે પછી કોઈના હાથે પરાજીત થવાનું કે પોતાના પૂર્વજોએ મેળવેલ આબરૂ અને યશની ધૂળધાણી થવાના સહભાગી થવા ઉપરાંત, જીવન કલંકિત કરવાનું છે તેના કપાળે નિર્માયલું જ કયાંથી હોય ? જ્યારે સુભાગસેનનું જીવનવૃત્તાંત તપાસીશું તે યશપ્રાપ્તિને બદલે તેના નામને તે કલંક ઉપર કલંક જ ચેટયે ગયાં છે. આ પ્રમાણે નં. ૩ નું યુગલ પણ વર્જવું જ રહે છે. એટલે હવે વિચારવું રહ્યું કેવળ નં. ૨ નું સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન અને સુબા શાલિશકનું યુગલ. આ બેની જ્યારે વિચારણા કરવા બેસીએ છીએ અને તેમનાં જીવનના અનેક મહા તપાસીએ છીએ ત્યારે તે સર્વે, ઈદ્ર પાલિત અને બંધુપાલિતના અર્થને ઠીક ઠીક રીતે સાર્થક કરતા અને બંધબેસતા પણ દેખાય છે. જેમકે સંપ્રતિનો જન્મ પણ આશ્ચર્યકારક રીતે થયો છે. વળી જન્મ થતાં જ તેના પિતાનો સિતારો પણ ચમકવા માંડ્યો હતો અને પોતે ૧૦ માસની નાની વયમાં જ ગાદીપતિ તરીકે નિર્માણ થયો હત; તેમજ તેના રાજ્યની કળા પણ ઉત્તરોત્તર વધતી જ ચાલી છે. વળી તેણે અનેક રાજ્યો જતી લઈ દિગ્વિજય પ્રાપ્ત કર્યો છે, તેમ પ્રજાવત્સલ હેવાને યશ પણ વહોરી લીધું છે. વળી તેનુ રાજ્ય પણ સુંદર રીતે દીર્ઘકાળ પર્યત ટકી રહ્યું છે. આમ જે જે મુદ્દો લઈને વિચા- રીએ છીએ, તે તે દરેકમાં તે ઇકપાલિત નામને ધન્ય જ પૂરવાર કરી બતાવી આપે છે. જ્યારે સૂબા શાલિશુકનું જીવન વિચારીએ છીએ ત્યારે તે સ્પષ્ટ દેખાય છે કે તે પોતાના વડીલ બંધુની
શીતળ છાયામાં જ આદિથી અંત સુધી રહેવા પામ્યો છે. યુવાવસ્થામાં મુમઝા ઠપકો પ્રણ પિતાના બંધુના હાથે જ ખાધે છે, તેમ, સૌરાષ્ટ્રને સૂબે પણ તેના જ હુકમને લીધે બન્યો છે. વળી પોતાના કાકાના પુત્ર અને મગધપતિ કુમાર દશરથનું મરણ થતાં પોતે જે મગધપતિ બનવા પામ્યો છે તે પણ આ પિતાના વડીલ બંધુ મહારાજા પ્રિયદર્શિનની મીઠી નજરનું જ કુળ છે. આ પ્રમાણે જેમ મહારાજા પ્રિયદર્શિન દરેક રીતે ઈ૮પાલિત નામને ધન્ય કરે છે તેમ તેમને સહોદર, શાલિશુક પણ બંધુપાલિત નામને ધન્ય ઠરે છે. અને જો તેમ ઠરે તો પછી તેમનાં નામ, મૌર્યવંશી રાજાવલિમાં દાખલ કેટલા અંશે કરી શકાય તે વાચક૫૦ વર્ગ પિતે જ વિચારી જશે. અને મેં પણ ખાસ તે નામનો સમાવેશ આ વંશાવળીમાં જે નથી કર્યો તે એવા જ હેતુથી, કે જે એક નામ લખવામાં આવે અને બીજું છોડી દેવામાં આવે, તે અનેક પ્રશ્નોત્તરી વાચકના મનમાં ઊભી થાય. તેમજ જ્યાં સુધી તે પ્રશ્નનું દલીલપૂર્વક અને સંતોષકારક નિરાકરણ ન થયું હોય ત્યાં સુધી મૌન સેવવું જ ઉચ્ચતર ગણાય. આ બે હેતુથી જ અદ્યાપિ પર્યત તે નામ વાપરવાથી હું અલગ રહ્યો હતે.
હવે એક નાની બાબત રહી જાય છે. તેને જરા વિચાર કરીને આ પ્રકરણ આપણે પૂરું કરીશું. કેટલાક ગ્રંથકારોએ, મૌર્ય સમ્રાટની નામાવલીમાં કુણાલનું નામ દાખલ કર્યું છે. તેમ કેઈએ એમ પણ જણવ્યું છે કે સમ્રાટ અશોકવર્ધને તક્ષિાના સૂબા તરીકે તેની નીમણુક કરી હતી; અને
(૪૯) જુએ પુ. ૨ માં પૃ. ૨૯૯ ની હકીકત.
(૫૦) જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૪૬
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
મિર્યોની શુદ્ધ નામાવલી
[ ષષ્ઠમ
બાપદના સમય દરમ્યાન તેને અંધાપો જાળવી રાખવાને સુયોગ તેમના ભાગ્યમાં વહોરી લેવો પડ્યો હતે. પણ આ બંને સ્થિતિ લખ્યું હોત, તે કુમાર મહેંદ્રની, કુમાર દશરથની કુમાર કુણાલને માટે અસંભવિત છે, કેમકે ક્યા તેમજ કુમાર સંપ્રતિની જીવનચર્યાને આપણને સંજોગોમાં તેને આંખો ગુમાવવી પડી છે તે જે પરિચય પ્રાપ્ત થયું છે તે સર્વેનું સ્થિત્યાંતર જ પ્રસંગોપાત પુ. ૨ માં આપણે વર્ણવી ગયા છીએ. થઈ જાત. એટલું જ નહીં પણ આખા ભારતીય જે સમયે આ બનાવ બનવા પામ્યો હતો તે વખતે ઈતિહાસનું સ્વરૂપ જ ફેરવાઈ ગયું હતું. એટલે તેની ઉમર પણ કુમારપણુની હતી અને હજુ કે કુમાર કુણાલનું જ્યારે તક્ષશિલામાં જવું જ કદી વિદ્યાભ્યાસ ચાલતો હતો; એટલે સૂબાપદે તેમને થયું નથી, ત્યારે ત્યાંના સૂબા થયાનું તે કયાંથી ચડાવવાની કલ્પના પણ ઉભવતી નથી. વળી જ બન્યું હોય? તેમજ તે સમ્રાટ પદવી પણ તેમનું નિવાસસ્થાન જ અવંતિના પ્રદેશમાં હતું જ્યારે પ્રાપ્ત કરી શકી નથી, ત્યારે રાજકર્તાની તે પછી તક્ષિા સુધી જવાનું જ શી રીતે બની વંશાવળીમાં તેનું નામ પણ દાખલ કેમ કરી શકે? તેમ જે આંખની પર્યાપ્તિ અખંડપણે શકાય ?
એટલે હવે જે મૌર્યવંશની શાધિત નામાવળ તેમજ વંશાવળ આપણે લખવી હોય તે તે નીચે પ્રમાણે લખવી રહે છે –
મિર્યવંશની ખરી વંશાવળી નામ
મ. સં. થી મ. સં. વર્ષ ઈ. સ. પૂ. થી ઈ. સ. ૫. (૧) ચંદ્રગુપ્ત ૧૪૬ , ૧૫૫=ા ૨૩૫ ૩૮૧
૩૭૨ ૧૫૫ , ૧૬૯=૧૪
૩૭૨
૩૫૮ (૨) બિંદુસાર ૧૬૯, ૧૯૭= ૨૭ ३५८
૩૩૦ (૩) અશેકવર્ધન ૧૯૭ , ૨૩૭= ૪ ૩૩૦
૨૮૯ (૪) પ્રિયદર્શિન ઉર્ફે સંપ્રતિ ૨૩૭ ,, ૨૯૧= ૫૩ ૨૮૯
૨૩૬ ઉર્ફે ઈઃપાલિત (૫) વૃષભસેન ઉર્ફે સુભાગસેન ર૯૧ ૩૦૦= (૬) પુષ્પધર્મન
૩૦૦ ૩૦૭= (૭) દેવધર્મન
૩૦૭, ૩૧૪= (૮) શાતધમન
૩૧૪ , ૩૧૬= (૯) બ્રહદ્રથ
૩૧૬ ,, ૩૨૩=
૨૨૭
૨૨૯
૨૧૩
૨૧૧
ર હY
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ રિશ ટ
પુ. ૨ ના અંતે ચાર પરિશિષ્ટ જોડ્યાં છે તેમાં એક કાશ્મિરપતિ જાલૌકને લગતુ પણ છે. તેમાં તેને મૌવંશી સમ્રાટ અને ચક્રવર્તી પ્રિય દર્શિતના પુત્ર હાવાનું તથા પ્રિયદર્શિનના મરણુ બાદ પેાતાના વડીલ બંધુ અને ભૌતિ રાજા સુભાગસેનની રાજનીતિથી નારાજ થઇ કાશ્મિરવાળા પ્રદેશમાં સ્વતંત્રપણે તે ગાદીપતિ બન્યાનુ જણાવી ગયા છીએ. એટલે ખરી રીતે તે જેમ અંગાળમાં રાજ્ય કરતા રાજવીને સૌ વશની એક શાખા તરીકે ઓળખાવતા આવ્યા છીએ તેમ આ કાશ્મિરપતિને પણ મૌર્યવંશની જ એક બીજી શાખા તરીકે આપણે ઓળખાવવી જોઇએ, પણ જ્યારે રાજતરંગિણિકારે આ રાજાને “ ગાનંદ” વશી કહી તેમનેા સ્વતંત્ર વંશ રાજ્યેા છે ત્યારે આપણે પણ તેમને અલાહેદા રાજવીએ તરીકે ઓળખીશું' અને તે ભલે ભારતના એક ખૂણે રાજપદે હતા છતાં ભારતમાં તે ગણી શકાય જ, જેથી આ ભારતવર્ષીય ઇતિહાસના પુસ્તકમાં તેમનું સ્વતંત્ર આલેખન કરવુ જ રહે; પણ તે જાલૌક અને તેના પુત્ર દામેાદર સિવાય અન્ય કાઇ રાજવીના તિહાસ-અને તે પણ માત્ર એ ત્રણ મુદ્દા સિવાય–વિશેષપણે નહીં જણાયલ હાવાથી તેમને મૂળ વંશ જેને આપણે મૌય વશ હાવાનું જણાવ્યું છે તેમને વૃત્તાંત અત્રે પૂરા થઈ જવાથી, તેના પરિશિષ્ટ તરીકે જે કાંઈ જણાયું છે તે જોડવાનું યેાગ્ય ધાર્યુ છે.
પુસ્તક ખીજાના પરિશિષ્ટમાં પૃ૪૦૩ માં
રાજા જાલૌકના જીવનવૃત્તાંત વિશે આઠેક હકીકતેનું નિરૂપણ કર્યું છે. તેમાં તેને સ્વેચ્છાને હાંકી કાઢી, પેાતાના રાજ્ય અમલે છવીસમાં વર્ષે ડેડ કાન્યકુબ્જ સુધીના પ્રદેશના મુલક કબ્જે કરી તે ઉપર આધપત્ય ભાગવતા જણાવ્યા છે. તે મુદ્દા ઉપર અત્રે આપણે વિશેષ ઊહાપાત કરીશું કે આમ્લેચ્છા કાણુ હતા અને ત્યાં શી રીતે
આવ્યા હતા.
રાજા જાલૌકના સમય ઇ. સ. પૂ. ૨૭૭થી ૧૯૭=૪૦ વર્ષ (જીએ પુ. ૨, પૃ. ૪૦૫) અંદાજે આપણે ગણાવ્યા છે, અને તે અરસામાં કાશ્મિરની આસપાસ એટલે ઉત્તરે હિંદુકુશ પર્વત, પશ્ચિમે અફગાનિસ્તાન અને દક્ષિણે પજાબવાળા પ્રદેશમાં એકટ્રીઅન પ્રજાનું રાજ્ય પથરાઇ પડયું હતું.. ( વિશેષ હકીકત માટે આગળ ઉપર જુઓ ) અને આ પ્રજાને પણ યવનપતિ અલેકઝાંડરની પેઠે હિંદભૂમિનું આકર્ષણુ વધી પડેલ હોવાથી, અવારનવાર હિંદુ ઉપર તેઓ ચડી આવતા હતા. કવચિત્ કવચિત્ તેઓ મારફાડ કરી, લૂંટ મેળવી, જો કે આધા–પાછા થઈ જતા ખરા પણ હવે તો ધીમે ધીમે તેઓએ વ્યવસ્થિત બની, હુમલા લાવી, વિજય મેળવી તેવા પ્રદેશમાં થાણે થપે પડયા રહેવાનું શરૂ કરી દીધુ હતુ. એટલે કાશ્મિરની થેાડીક ભૂમિ ઉપર તેમજ પંજાબમાં આ એકટ્રીઅન પ્રજાને મારી હઠાવવાનું કાય રાજા જાલૌકને શિરે આવી પડયુ હતુ. અને તે તેણે રાજતર'ગિણિકારના જણાવ્યા પ્રમાણે પાર
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તમ પરિચ્છેદ
માય વ’શી સમ્રાટેાના રાજ્યવિસ્તાર
સક્ષિપ્ત સાર—
ચંદ્રગુપ્તઃ—અજ્ઞાત જન તરીકે અજ્ઞાત પ્રદેશમાં તેણે કરેલ મૌ રાજ્યનુ ખાતમુહૂત્ત અધ્રપતિ ઉપર આધિપત્ય મેળવી કલિંગપતિની કુમકની કરેલી યાચનાનવમા નંદને હરાવીને, મગધપતિ અને મૌય*સમ્રાટ તરીકે કરેલી ઉદ્ઘાષણા લુટના માલના હિસ્સા વહેંચતાં, અણધાર્યો સ’જોગમાં નીપજેલુ કલિંગપતિનું મરણ–નવ કલિ’ગ પતિને ઉપજેલ શકા અને તેણે કરેલ ચડાઇ-આય? ચંદ્રગુપ્તનુ કલિંગસામ્રાજ્યપતિ બનવુ'-તેણે અને ચાણકયે ભેગા મળી કરેલી શાસ્ત્રની રચના-પછી નિવૃત્તિ માગે ચડતાં, સઘ સાથે કરેલ વિમલગિરિની યાત્રા અને સુદર્શન તળાવનુ' થયેલ નિર્માંણુપેાતાને લાધેલ સ્વપ્નાધારે થયેલ દુષ્કાળની આગાહી અને અંગીકાર કરેલ સાધુ જીવન.
*→
બિંદુસારઃ—નવા અમાત્યની સલાહથી તેણે વૃદ્ધ ચાણુકયજીનેા કરેલ ત્યાગ-રાજ્યમાં ઉઠેલ મળવા અને સામ્રાજ્યની સકેાચાયલી હદ-પ્રજાની ખળવાખારી વલણે પરદેશીઆમાં ઉપજાવેલી હિંદ પ્રત્યેની માહિની- યવનપતિ અલેકઝાંડરે ઇરાન જીતી હિંદ ઉપર કરેલુ’ આક્રમણ-
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ]
૨૩ અશેક વધના–હિંદી રાજા અભિ અને પોરસની પેઠે જ હિંદી સમ્રાટ છે. કેટસ સાથે વર્તાવ કરવામાં યવનપતિએ ખાધેલ છકકડ-યવનપતિના વારસદારે હિંદી સરહદ ઉપર અનેક વાર નિષ્ફળ પછાડેલાં માથાં અને તેને કરવી પડેલી નામોશીભરેલી તહ-રોમાંચક ગૃહજીવનના ઉશ્કેરાટમાં તેણે વાટેલે કેટલેક ભાંગરે, અને તે સ્થિતિમાં અટવાઈ પડતાં, રાજકારણ પ્રત્યે દાખવવી પડેલી બેપરવાઈ-અંતે તેને સૂઝેલી સુઇ અને કરેલી ધર્મસેવા-જીવનના અંતે તેને મળેલ આનંદ.
પ્રિયદર્શિન–સર્વ હિંદી સમ્રાટેમાં અગ્રગણ્ય અને સારી આલમમાં શિરે મણ રાજકર્તા તેને ગણી શકાય એવી તેની થયેલી તુલના-તેણે વિસ્તરવેલ સામ્રાજ્યની ' થઈ પડેલી કારમી પડતી અને તેનાં કારણો વિશેની કરવા માંડેલી તપાસ-હિંદી રાજએને લાગેલ સંગતિષના ઈતિહાસનાં કથાસૂત્રે. -
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪.
મિર્ય સમ્રાટે
[ સપ્તમ
(૧) ચંદ્રગુપ્ત અત્યાર સુધી ઇતિહાસકારોએ, જ્યારથી ચંદ્રગુપ્ત મગધપતિ બન્યા ત્યારથી જ મૌર્યવંશની
સ્થાપના થયેલી ગણીને તેના જય-પરાજયને ----ન લખે રાખ્યો છે, પણ આપણે પુ. ૨ ના : ૧૩૪ માં દર્શાવ્યા પ્રમાણે, જ્યારથી તેણે કાઈ
નજ્ઞાત પ્રદેશમાં રાજધૂરા ગ્રહણ કરી હકુમત ચલાવવા માંડી, ત્યારથી મૌર્યવંશની સ્થાપના થયેલી ગણતા હોવાથી અને તેનું રાજ્ય પુ. ૧ પૃ. ૩૮૧ ની સામે ચડેલ નકશામાં, આકૃતિ નં. ૫૫ માં ચિતરી બતાવ્યા પ્રમાણે સ્થાપિત થયેલું હોવાથી, તે સમય અને તે સ્થાનને આશ્રયીને તેની આદિ ગણવી પડશે.
સમયને અંગે વિચારતાં કહીશું કે તેણે રાજ્યનો પ્રારંભ કર્યો ત્યારથી તે નવમા નંદને હરાવીને તે મગધ સામ્રાજ્યનો સ્વામી બન્ય ત્યાંસુધીમાં આઠથી સાડાઆઠ વર્ષનો ગાળો પડ્યો છે. અને તે દરમ્યાન તે તદ્દન સાધન રહિત હોવાથી આરંભમાં તેણે એક ધાડપાડુ કે લુંટારા જેવી જ અથવા તે બહારવટીયા જેવી જ અવસ્થા ગાળવા માંડી હતી. અને તેમાં પણ તેને અથવા ખરૂં કહીએ તે ૫. ચાણક્યને–મુદ્દો રાજા નવમાનંદ ઉપર વેરવૃત્તિ વાળવા પૂરત હેવાથી, પિતાની પ્રવૃત્તિનું કેંદ્રસ્થાન મગધ સામ્રાજ્યની એકાદ સીમા જેગું તેમને પસંદ કરવું પડયું હતું. તે સ્થાન કઈ સીમા પ્રત્યે અનુકૂળ થઈ પડશે તે જાણવા માટે આપણે પુ. ૧, પૃ. ૩૮૧ માં આકૃતિ નં. ૫૫ નો નકશે જોઇશું, તે તુરત ખ્યાલમાં આવી જશે કે-સામ્રાજ્યની દક્ષિણ હદ તેમને માટે બંધબેસતી થઈ પડતી હતી. દક્ષિણ હદ ઉપર, એક બાજુ કલિંગપતિની અને બીજી બાજુ અંધપતિની આણ પ્રવર્તી રહી હતી; પણ જે થોડોક ભાગ પર્વતમાળાથી રોકાઈ રહ્યો હતો અને જ્યાં
મગધપતિની રક્ષણનીતિ કાંઈક ઢીલાપણે અમલમાં મૂક્વામાં આવી હતી તથા જે પ્રદેશ શહેરી પ્રજા કરતાં જંગલી પ્રજાવડે વિશેષપણે વસાવેલો હતો ત્યાં પિતાનું થાણું તેમણે જમાવ્યું હતું. ક્રમે ક્રમે પાંચ-છ વરસમાં થોડાક માઇલને વિસ્તાર પિતાના સ્વામિત્વતળે મેળવી લીધું અને તે પ્રદેશની ખડતલ શરીરવાળી, મજબૂત બાંધાવાળી તથા લડાઈના પ્રસંગે બહુ ઉપયોગી થઈ પડે તેવી અર્ધ જંગલી પ્રજા ઉપર જ્યારે પિતાને કાબૂ પૂરતે મળી ગયો દેખાયો, ત્યારે ૫. ચાણકયની બુદ્ધિએ એક પગલું ઓર આગળ વધવાનું વિચાર્યું. આ વખતે જ કદાચ પેલી ડોશીમા અને તેના બાળકવાળો પ્રસંગ (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૧૬૬) બન્યા હોવાનું સમજાય છે. =મ. સં. ૧૫૪ (ઈ. સ. પૂ. ૩૭૩). હવે તેણે વ્યવસ્થિત બની એકાદ બાજુ હુમલે લઈ જવાની પેરવી રચવા માંડી.
તેના પિતાના નાનકડા રાજ્યને વીંટીને ત્રણ રાજવીઓની હદ લાગી પડી હતી : એક મગધની, બીજી કલિંગની અને ત્રીજી આંધ્રપતિની (જુઓ નકશો પુ. ૧, પૃ. ૩૮૧). આ ત્રણે જે કે હતા તે પિતાથી અનેકગણું જબરા સાધન સામગ્રીવાળા, છતાંયે ત્રણમાં નબળામાં નબળે તે અંધપતિ જ હતા; કેમકે તેને રાજ્યવિસ્તાર પણ પહેલા બેના કરતાં ક્ષેત્રફળમાં અતિ નાને હતો. વળી તે વખતનો રાજવી વશિષ્ઠપુત્રી કહ -કૃષ્ણ અથવા આપણે જેને ટૂંકમાં ત્રીજા અંધેપતિ તરીકે ગણાવીશું, તે અતિ વૃદ્ધ થઈ ગયો હતો; તેમ જ તે પોતાની પ્રજામાં કઈક અળખામણો બની ગયો હતો કેમકે તેણે ખરા હકદાર–પિતાના સગા ભત્રિજાના (બીજા અંધ્રપતિ-યજ્ઞશ્રી ગૌતમીપુત્રના) અને વિધવા રાણી નાગનિકાના પુત્ર-બાળરાજાને ગાદી ઉપરથી ઉઠાડી મૂકી, ગાદી પચાવી પાડી હતી એટલે પ્રજા તેના રાજ્ય અમલથી
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાના નાના
૬૨
બિંદુસાર,
ઈ.સ-૬૫૮-350
( રાજ - Yપ્રય 14). (તસાદ-ઈM 43 રૂ૫)
મગધ ના તાળ
મગધ સામા વ
માલ તા. બંધ પતિને
સા સા
ખ્ય
| અધભુત્વા:
આકૃતિ નં. ૫]
[ વર્ણન પૂછે ૨૪
આકૃતિ નં. ૬ ]
[ વર્ણન ૫૪ ૨૯
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વતંત્ર
અશોવર્ધન ઇસ૩૦-૨૮
ર
પવન
सरधरी
ધ
લા મા
જ્ય
ક
આ ધ
rણી
oછે. આકૃતિ નં. ૭]
[ વર્ણન પૃષ્ઠ 31
આકૃતિ નં. ૮ ].
સમ્રાટ અશકવર્ધન
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
મુલક
અસંતુષ્ટ બની ગઈ હતી. આ પરિસ્થિતિનેા લાભ લઇ,પં. ચાણકયે પેાતાના યુવાન રાજા ચંદ્રગુપ્તની સરદારી નીચે, તે પાર્વતીય પ્રદેશની લટ્ટુ દેહધારી ફેાજતે, પાસેના અધ્રપતિના પ્રદેશ ઉપર હલ્લા કરવા મેાકલી. આ યુદ્ધમાં અપતિ કન્યુ મરાયે અને રાજા ચંદ્રગુપ્તની જીત થઈ; પણુ તે પોતાની હદમાં ભેળવી ન લેતાં, ત્યાં રાણી નાગનિકાના પેલા બાળપુત્રને જ પુનઃ સ્થાપિત કર્યાં એટલે ત્યાંની પ્રજાની લાગણી પાતા તરફ મેળવી લીધી. હવે ચાણકયજીના અને ચંદ્રગુપ્તના ટાંટિયામાં જોર આવ્યું. તેમજ એક સત્તાધારી વ્યકિત તરીકે, ગમે તેવા મેટા રાજવંશી સાથે મંત્રણા કરવાને પણ તે બહાર આવે, તે તેનું કાંઈક વજન પડે તેવી સ્થિતિમાં તે મૂકાયા. અત્યારે તેને માટે ગ્રહણ કરવા યાગ્ય એ માઉધાડા હતા. કાં તેા પેાતાના આશ્રિત બનેલા અધ્રપતિની કુમક લઇ મગધ ઉપર ચડી જવું અથવા તો દક્ષિણ હદે લગેાલગ આવેલા કલિંગપતિની સાથે મંત્રણા ચલાવી તેને પણ પોતાની પડખે મેળવી લઈ સંયુકતપણે મગધ ઉપર ધસારા લઇ જવા, કે જેથી મગધપતિને કોઇના ટકા મેળવવા ઇચ્છા થઇ આવે
શજ્યવિસ્તાર
(૧) આ પ્રમાણે પગલું ભરવામાં એ કારણેા હાઈ રાકે છેઃ એક તા તે વખતે રાજનીતિ જ એવી હતી, કે ચાંસુધી કાઈ હકદાર હોય ત્યાં સુધી તેને મુલક ખાલસા કરી ન રાકાય.(જીએ પુ. ૧, પૃ. ૩૭૪). બીજું કારણ ત્યાંની પ્રામાં લાકપ્રિયતા મેળવી લેવાનું પણ હાયઃ આ એમાંથી કયું કારણ મુખ્યપણે હતું તે કડી ન રશકાય, પણ બન્ને કારણેા વધતા-ઓછા અંશે અસ્તિત્વ ધરાવતાં હતાં એમ દેખાય છે, આ સ્થિતિ ઉલટાવી નાંખવા જ અને રાનના હક અમુક મર્યાદામાં બાંધી લેવામા≥ જ ચાણકયજીએ પેાતાની કેંદ્રિત ભાવનાવાળી યાજના અમલમાં મૂકવા પ્રયાસ કર્યા હતા. આથી કરીને રાજા ચંદ્ર
૫
તે પણ્ તેમાં તેના હાથ હેઠા પડે. આ એમાંથી બીજો માર્ગ તેને વધારે દૂરદેશીવાળા લાગ્યા. તુરત જ તે પ્રમાણે કા સાંગેાપાંગ ઉતારવાના ઉપાયે તેણે ગતિમાં મૂકી દીધા અને તેમાં ભાગ્ય દેવીએ યારી પણ આપી-યશથી નવાજ્યું; d કલિ’ગપતિ રાન્ત વક્રગ્રીવને કાંઇક સત્તાના મદ હું તેમાં વળી પોતાના બાપદાદાની વારીથી જે વૈ પેલી સુવર્ણ પ્રતિમા માટે મગધપતિ નંદવંશની સાથે ચાલી આવતું હતું તેની ખેા ભૂલાવવા માટેઅે આ તક ઠીક સાંપડી છે તે વિચારથી તેની લાગણી પ્રપ્તિ થઇ આવી હતી. આવા દ્વિવિધ મુદ્દાથી કલ`ગપતિ પણ તે એની સાથે જોડાયે અને મગધ ઉપર ચડાઈ લઈ ગયા. પરિણામ શું આવ્યું તે તે। ઇતિહાસ-પ્રસિદ્ધ છે. (જુએ પુ ૧, પૃ. ૩૯૧ : પુ. ૨, પૃ. ૧૬૭ અને આગળ) આ પ્રમાણે મ. સ. ૧૫૫–. સ. પૂ. ૩૭૨માં નંદવંશના અંત આવ્યે અને ચંદ્રગુપ્ત મગધના સમ્રાટ બન્યા. ત્યારપછી આપેલી કબૂલાત પ્રમાણે અથવા ઠરાવેલ કરાર પ્રમાણે રાજા ચંદ્રગુપ્તે પોતે મેળવેલ હિસ્સામાંથી રાજા વગ્રીવને પાંતિ પાડી આપવા જતાં, કેવી રીતે
ગુપ્તને વૃષજ્ઞ કહીને તે સખાધતા હતા, પણ તે રાજનીતિને પૂરતા પ્રમાણમાં અમલમાં મૂકવાને તે સમથ નીવડયા નહાતા (જીએ પુ. ૨ ચદ્રગુપ્તના વણ્નમાં)
(૨) આ વખતે આ પ્રતિમા તે કલિ ગપતિના કખામાં જ રહી હતી એટલે મૂળ વૈર તા ષણાં આરો સમૌ ગયું જ હતું ( હાથીગુફાના લેખમાં આ પ્રતિમાવાળા ખનાવનું વણન છે. તે માટે જીએ પુ. ૪ માં રાન ખારવેલનું ચિત્ર તથા પુ. ૧ પૃ. ૩૮૨, ૩૮૮ અને ૧૭૪નો હોત) પણ કોઈ કાળે તેને પાછી મેળવવાના વિચાર મગધપતિને સૂઝે જ નહી માટે અહીં ખેા ભૂલાવવી” વાકયને પ્રયોગ કરવા પડયા છે,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
મા સમ્રાટાના
૨૬
વક્રત્રીવનું મરણુ (ઇ. સ. પૂ. ૩૭૨માં) થયું તે હકીકત પુ. ૨ માં વર્ણવાઈ ગઈ છેને એટલે અત્રે જણાવવા જરૂર રહેતી નથી. વળી મગધપતિ ખનવા ઉપરાંત પાતાના હરીફ પણ ઉપડી જવાથી હવે ચંદ્રગુપ્ત તદ્દન નિભિત બન્યા હતા.
આ પ્રમાણે ન ંદવંશને જીતવાથી ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યને આખાયે ઉત્તર હિંદના વારસા મળ્યા હતા. તેમ દક્ષિણમાં અપ્રપતિ ઉપર પણ સ્વામિત્વ મળ્યું હતું. જ્યારે આ કલંગપતિઓ ઉપર ભલે કાષ્ઠ જાતના અધિકાર નહાતા મળ્યા પણ વગ્રીવના પછી તેને વારસદાર જે ગાદીએ આવ્યા હતા તે પેાતાના પિતાના અવસાનથી એટલે બધા હતાશ થઇ ગયા હતા (જીએ પુ. ૪ માં તેની હકીકત) કે અલ્પ પ્રયાસે જ તેના મુલક જીતી લેવાનું ચંદ્રગુપ્તને સુભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું હતું; જેથી કરીને સમસ્ત ભારતવર્ષના એક વખત તે સમ્રાટ બનવા પામ્યા હતા એમ કહેવામાં જરાપણુ સકાય વેઢવા પડે તેમ નથી. આના સમય ઇ. સ. પૂ. ૩૬૨=મ, સ. ૧૬૫ આસપાસ આપણે મૂકી શકીએ તેમ છે.
હવે જ્યારે સમસ્ત ભારતવષ તેને ચરણે આવી પડ્યો ત્યારે તેને માટે કયા મુલક જીતવા બાકી રહ્યો કહેવાય કે ચુડાઇ લઇ જવાની ઉપાધીમાં તેને સડાવાઈ રહેવું પડે ? મતલબ કે તેને હવે આરામ લેવાના સમય આવ્યા હતા અને ૫. ચાણુકય પણ નિરાંત વાળીને રાજનીતિ ધડવામાં પડયા હતા૪: આ જય-પરાજ્યના પરિચ્છે દમાં જો કે તેનું વર્ણન કરવાના આપણા અધિકાર નથી જ, પણ તે બાબતના પ્રસંગ આપણને પ્રાપ્ત થવા સંભવ નથી તેમજ જે રાજનીતિ તેણે
(૩) તુએ પુ. ૨, પૃ. ૧૬૮ તથા મો. નં. ૧૫, (૪) સરખાવા પુ. ૨, પૃ. ૧૬૦ ટીકા નં. ૯. (૫) કેટલાક ગ્રંથકારાએ જે એમ જણાવ્યું છે કે
[ સમ
ઘડી કાઢીને અમલમાં મૂકી હતી તેને, ભલે મુલકને જીતી લેવા સાથે સીધા સબંધ નહોતો, છતાંયે કહેવું પડશે, કે જીતેલા મુલકને અંકુશમાં રાખી સુવ્યવસ્થિત રાજ્ય જેને કહેવાય તેવી સ્થિતિની તે જન્મદાતા ા હતી જ. એટલા માટે તેટલે દરો પણ જો આપણે તે રાજનીતિની ઊડતી નોંધ લીધા વિના ચલાવી લઈએ તે તેના ઉત્પાદકને અન્યાયક થઇ પડવાની ભીતિ રહે છે.
સામ્રાજ્ય ઉપરના તેનો વહીવટ શરૂ થયા ત્યારે પણ લગભગ સકળ હિંદમાં દુષ્કાળ જેવી સ્થિતિ પ્રવર્તી રહી હતી અને તેના રાજ્ય અમલના અંત આવવાના સમય નજીક આવ્યા ત્યારે પણ દુષ્કાળના પડછાયા ધુરકીયાં કરતાં ઉત્તર હિંદને અકળાવી રહ્યાં હતાં. વળી પાતે રાજા બન્યા ત્યારની અવસ્થા તે। એકદમ નિન હતી, છતાંયે ક્રમેક્રમે આગળ વધી જ્યારે મેાટા સામ્રાજ્યના ભૂપાળ બની અઢળક દોલતના રક્ષક બન્યા ત્યારે પણ ત્યાંના નિવૃત્ત થતા રાજવીને તેણે મનમાનતા ખજાના ઉચકી જવા દીધા હતા. મતલબ કે ગમે તેવા તે સાર્વભૌમ બાદશાહ હતા, છતાં અસમાન અને અટપટા સચેાગાને લીધે આખાયે સમય, દ્રવ્યના સકાચ જ તેને અનુભવવા પડયા હતા; જેથી કરીને રાજ્ય ખજાના તર રાખવાને છેવટે સુવ્યવસ્થિત રીતે રાજકારભાર ચલાવતાં કોઇ દિવસ સ`કાચ અનુભવવા ન પડે તે માટે તેને ઘણા સાવચેતીના ઇલાજો લેવા પડ્યા હતા. રાજ્યવહિવટ પણ કરકસરતાભરી રીતે ચલાવવા પડતા હતા. તેમજ ઉપજનાં સાધન પશુ પ્રજાના ઉપર અસહ્ય ભારણુ` ભાર્યા સિવાય નીપજાવવાની જરૂર ઊભી થઈ હતી. વળી પાતે
તેણે પ્રજાના અનેક વર્ગને વિધવિધ રીતે પીડીને, યેનકેન પ્રકારેણ, દ્રવ્ય સંગ્રહ કર્યો હતા (જીએ પુ. ૨, પૃ. ૧૭૦ ઈ.) તે કથન વ્યાજખી લાગતું નથી. જેમ તેને
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્યવિસ્તાર
તથા તેના રાજપુરોહિત (પછી તેને પુરેહિત કહે, મહાઅમાત્ય કહે કે મુખ્ય પ્રધાન કહે કે જમણે હાથ કહે કે સર્વસ્વ કહે-જે કહે તે એવો પ, ચાણકય-એમ બન્ને જણાએ સંસા- રની અનેક લીલીસૂકી જોઈ હતી; તેમજ અનેક અવસ્થામાંથી પસાર થવાથી તેના તડકાછાંયા પણ તેઓએ નિહાળ્યા હતા. એટલે તે સર્વેનો વિવિધ અનુભવ કામે લગાડી રાજનીતિ ઘડી કાઢી શકે તેમ હતું. તેમ હવે રાજ્ય ઉપર કોઈ હલ્લો લઈ આવશે તે શું કરશું? તેવા વિચાર કરવાની તેમને માથે કાઈ ઉપાધિ જેવું પણ રહ્યું નહોતું. એટલે તે બન્ને જણાએ-રાજા અને મહાઅમાત્યે–ભેગા મળીને, રાજવ્યવસ્થાના તથા નીતિ વ્યવહારના સર્વર સૂત્રો અને નિયમો ઘડી કાઢવા માંડ્યા. થોડા સમયમાં તે કામ સંપૂર્ણ થઈ ગયું, જેને આપણે સાદી ભાષામાં અર્થશાસ્ત્ર તરીકે ઓળખી રહ્યા છીએ.
આ પ્રમાણે જ્યારે એક બાજુ આ અર્થશાસ્ત્રના રચયિતાએ દીર્ઘકાળ સુધી મેળવેલ સ્વાનુભવનો વિચાર કરીએ છીએ તેમ બીજી બાજુ તેના રચયિતાએ જે વિદ્યાગુરુ પાસે બેસીને રાજનીતિના મૂળાક્ષર કકકો ઘુંટ્યો હતો તેના રાજદ્વારી ડહાપણને જ્યારે વિચાર કરીએ છીએ તેમ વળી ત્રીજી બાજુ તે સર્વેનાં મૂળન-ઉત્પત્તિસ્થાન ઠેઠ રાજા શ્રેણિકના સમયની વ્યવહાર રચના અને વિધવિધ પ્રકારની શ્રેણિઓની ગુથણીનો
જ્યારે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે તે અર્થશાસ્ત્રના સૂત્રો, નિયમો અને પેટા નિયમે આજે બે બે હજાર વર્ષો વીતી ગયા છતાંયે મુખ્યપણે સર્વીશે જે એમ ને એમ ચાલી આવતાં જ નિહાળી રહીએ તો તેમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું શું રહે છે !
આ નિયમોને અનુસરીને, હજુ સુધી ચાલી આવતી અનેંકિત ભાવના (Decentralizing) =ગણતંત્ર રાજ્યની પદ્ધતિ ફેરવી નાંખીને કેન્દ્રિત ભાવના (Centralizing) સ્થાપિત કરવા તરફ પં. ચાણક્યજીનું મન ઢળતું થયું હતું. અને તે નીતિ તેણે છેડેઘણે અંશે અમલમાં મૂકી પણ દીધી હતી, પણ સર્વથા તો તે વ્યવહારમાં આણી શકો નહોતા જ. આથી કરીને તે રાજા ચંદ્રગુપ્તને વૃષલ કહીને સંબોધવામાં એક પ્રકારની મોજ માણતો હત૦.વળી આ રાજનીતિને અનુસરીને તેની ઈચ્છા રાજગાદીનું સ્થાનાન્તર કરવા તરફ થઈ હતી,. પણ એવડું મોટું સાહસ એકદમ કરવા તેનું મન ખેંચાયા કરતું હતું. એટલે પ્રથમ તેણે એવી ચોજના ઘડી કે, રાજા પોતે ખૂદ રાજનગરમાં રહે અને યુવરાજ હેય તે સામ્રાજ્યના અન્ય ભાગ ઉપર વસવાટ કરી રહે. આ સ્થાન તરીકે તેણે અવંતિ દેશને ઠરાવ્યો હતો. વળી તે દેશ સારા ભારતવર્ષની મધ્યમાં હોઈ તથા કુદરતની અનેક બક્ષિસોથી વેષ્ટિત હેઈ, રાજપાટ તરીકે પણ અતિ ઉપયોગી થઈ પડે તેમ હતું. છતાં તેમ કરવા જતાં તેને એક બીજી મુશ્કેલી નડતી હતી.
કંટિલ્ય ઉપનામ આપી કુટિલતાને ભંડાર કહીને જણાવ્યા છે પણ તે હકીક્ત હવે સર્વથા ઉપજાવી કાઢેલી માલુમ પડી છે. તેવી જ રીતે દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવા માટેની ઉપર દર્શાવેલી તેની પદ્ધતિને પણ જોડી કાઢેલી જ કહેવી પડશે.
(૬) તેથી તેને મક: સર્વ સુત્રાપજૂ કહેવાય છે. જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૧૭૭-૮ ઈ. ૫ ૨ પૃ.૨૦૬ થી ૨૧૫.
(૭) જુઓ પુ. ૧,૫. ૩૬૩ અને આગળમાં શકપાળ
મંત્રીનું મહાઅમાત્યપણુવાળું લખાણ તથા તેનાં ટીપણે.
(૮) પુ. ૧, હું પૃ. ૨૬૭ થી ૨૭૦ ની હકીકત તથા ટીપણે જુઓ.
(૯) પુ. ૨. પૃ. ૧૭૧ તથા આ પુસ્તકે પૃ. ૩; તથા પૃ. ૨૫ ટી. નં. ૧ ની હકીકત જુઓ.
(૧૦) સરખા ઉપરની ટીક નં. ૧, તથા પૃ. ૨, પૃ. ૧૪૦ ટી. નં. ૨૬ તથા પૃ. ૧૭૧ની હકીકત,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
માર્ય સમ્રાટને
[ સક્ષમ
આ સમયે યુવરાજ માત્ર આઠેક વર્ષની જ ઉમરને હતો, અને તેટલી નાની વયમાં રાજા તેને પિતાથી વિખુટો પાડવા ખુશી નહે. એટલે એમ તોડ કાઢવામાં આવ્યો, કે સમ્રાટે જ થોડો વખત મગધમાં રહેવું અને થોડો સમય અવંતિ દેશમાં રહેવું. આ ગોઠવણથી અવંતિ દેશના મુખ્ય નગર ઉજજૈનીમાં રાજાને રહેવા લાયક થઈ પડે તેવા મહેલ વિગેરે બંધાવવામાં આવ્યાં. એટલે ઉજૈની નગરી જે પ્રોતવંશી રાજ્ય અમલે એક સમૃદ્ધિશાળી નગરી હતી પણ પાછળથી નંદિ. વર્ધન ઉર્ફે નંદ પહેલાના રાજ્ય મગધ સામ્રા
જ્યમાં ભળી જવાથી પાટનગર તરીકેનું સ્થાન ગુમાવી બેઠી હતી, તે ફરીને એક વાર પિતાની પર્વ જાહોજલાલીથી ઝળહળવા લાગી. ઈ. સ. પૂ. ૩૬૨ આશરે; આ મુખ્ય ફેરફાર કરવા ઉપરાંત દક્ષિણ ભારતમાં અંધ્રપતિની સત્તા તળેના પ્રદેશ સિવાયના જે અન્ય પ્રાંતે ઉપર પ્રથમ નંદિવર્ધન આદિ નંદ રાજાઓનું અને પાછળથી ખારવેલ આદિ કલિંગપતિઓનું આધિપત્ય હતું, તે મુલક ઉપર પિતાના મૌર્ય વંશી સરદારો નીમી દીધા તથા અગાઉથી ચાલ્યા આવતા કદંબ, ચેલા, પાંચ આદિ સરદાર! જેઓ એક રીતે તે પિતાનો મૌર્ય. જતિની પેઠે, લિચ્છવી ક્ષત્રિયોની પેટા વિભાગી કામના ગણાતા હતા, તેમને જ્યાં ને ત્યાં ચાલુ રાખ્યા. તેણે નીમેલા આ મૌર્ય સરદારોને તથા તેમની સાથે આવી વસેલી અન્ય મૌર્યક્ષત્રિય પ્રજાને, દક્ષિણ પ્રાંતોના-મદ્રાસ ઇલાકામાંના તેલગુ સાહિત્યિક ગ્રંથોમાં–નવીન મૌર્યાઝ૪ તરીકે ઓળખાવાયા છે. આ પ્રમાણે રાજ્ય
ચલાવવાની પ્રથામાં જવાબદારીનું અને કામની વહેંચણીનું તત્ત્વ, રાજા ચંદ્રગુપ્તના સમયથી જ ખરી રીતે દાખલ થયું કહેવાશે. જો કે પુ. ૧ લામાં જણાવી ગયા પ્રમાણે તેને આરંભ તો નંદિવર્ધનના રાજ્યથી પણ થયો કહેવાશે; છતાં એમ કહેવું પડશે કે પૂર્વે (એટલે નંદિવર્ધનના રાજ્યથી) જે કાંઇ અવ્યવસ્થિતપણે અથવા તે બીન જવાબદારીએ રાજતંત્ર ચલાવાતું હતું, તે હવેથી નિયંત્રિતપણે ગોઠવવામાં આવ્યું હતું. આટલું વર્ણન રાજવ્યવસ્થાને અંગે કરી, હવે એક બીજી સ્થિતિ તરફ જરાક ધ્યાન ખેંચીશું અને તે બાદ રાજા ચંદ્રગુપ્તનું વૃત્તાંત પૂરું કરીશું.
રાજા ચંદ્રગુપ્તના મન ઉપર કુદરતી સંજોગોએ જે છાપ ઉપજાવી હતી તેને લીધે આ સ્થિતિ થવા પામી હતી. કેમકે પોતે એક તે દુઃખમાં જ ઉછરેલો હતો તેમાં હવે રાજ્યતંત્ર સુગંઠિત રીતે નિયમાનુસાર ચાલ્યું જતું હતું જેથી બીજી કોઈ ઉપાધી મન ઉપર રહી નહોતી, એટલે દુનિયાની મોહજાળથી તેનું મન વિરક્ત દશા તરફ વળવા મંડયું હતું. તેમાં તેના રાજ્ય અમલે બબે દુષ્કાળને લઈને પ્રજાની તથા તેની માલમિલ્કતની થઈ પડેલી હાલહવાલીએ તેના મન ઉપર અતિ પ્રચંડ અસર નીપજાવી હતી. એટલે પિતાના ધર્મના કેંદ્રસ્થાન ગણાતા એવા અને સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલા વિમળાચળગિરિની યાત્રાએ સંધ કાઢીને તે ગયો હતો. તે સમયે વિમળાચળગિરિની તળેટી, વર્તમાનકાળની માફક પાલીતાણે નહેતી, પણ વિમળાચળગિરિ તથા રૈવતગિરિ, અખંડ એક રૂપે જ ઊભેલા હોવાથી તે બંને એક જ પર્વત
(૧૧) પુ. ૧ લું, ૫. ૧૮૦. (૧૨) પુ. ૧ ૬, પૃ. ૧૮૩. (૧૩) પુ. ૧ લું, પ. ૧૩. રૂ. ૧ લું, પૃ.
૭૮-૭૯, ૫. ૩૮૫.
(૧૪) પુ. ૧ લું, ૫. ૩૬ ટી. નં. ૫૫. (૧૫) જુએ પુ. ૨ માં તેનું વૃત્તાંત.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
=
પરિચ્છેદ ]
રાજ્યવિસ્તાર તરીકે ઓળખાવાતા અને તેથી તેની તળેટી રહીને) સંસારના કોઈ કાર્યમાં ભાગ લઈ શકાતો વર્તમાનના જૂનાગઢ નગરે (પ્રાચીન નામ જીર્ણ નથી જ, એટલે તે હિસાબે તે ચંદ્રગુપ્ત જીવંત દૂર્ગે) હતી. તે સમયે આ સ્થળે સુદર્શન નામનું હોય કે ન હોય, તે બને સ્થિતિ રાજકારણને મોટું તળાવ બંધાવવાની આજ્ઞા ફરમાવી શ્રી અંગે એક સરખી જ ગણાય; તેટલા માટે સંધના યાત્રાળુઓની તેણે અનેક પ્રકારે સગ- ચંદ્રગુપ્ત દીક્ષા લીધી ત્યારથી જ બિંદુસાર સમ્રાટ વડતા સાચવી હતી. ૧૭ તેને સમય આપણે બન્યો એમ ગણી લેવું વ્યાજબી લેખાશે. તે ઈ. સ. પૂ. ૩૬૩=મ. સં. ૧૬૪ નો અંદાજ હિસાબે ઈ. સ. પૂ. ૩૫૮ થી ૩૩૦ સુધી તેને મૂકી શકીશું. ત્યાંથી પાછા વળી ઉજનીમાં સત્તાકાળ લેખાય. વસવાટ કરતાં એક દિવસ પોતે રાજમહેલમાં
જો કે ચંદ્રગુપ્ત દીક્ષા લીધી હતી પણ સૂતે હતો ત્યારે નિદ્રામાં તેને અનેક સ્વપ્નાં
પં. ચાણકય તો હજુ સંસારીપણે હોવાથી લાખ્યાં હતાં. તે તેણે ત્યાં બિરાજતા સ્વધર્મ તેની સલાહને લાભ રાજા બિંદુસારને મળતા જ શાસક અને ધુરંધર ધર્માચાર્ય એવા શ્રુતકેવળી હતે. ઈ. સ. પૂ. ૩૫૮ માં રાજ્યની લગામ શ્રી ભદ્રબાહસ્વામીને કેવી રીતે કહી સંભળાવ્યા બિંદુસારે સ્વહસ્તે લીધી ત્યારે તેની ઉમર ચૌદ તથા તેમના ઉપદેશથી પોતે વિરક્તભાવે દીક્ષા વર્ષની થઈ ગઈ હતી એટલે તે સમયની વયની લઈ૮ દક્ષિણ દેશમાં આવેલા પોતાની જ ઈચત્તાનુસાર તેને પુખ્ત ઉમરે પહોંચેલે ગણવેજ હકુમતવાળા શ્રાવણબેલગોલ તીર્થે ૧૯ જઈ, કેવી
રહે છે; પણ પુ. ૨, પૃ. ૨૧૬ માં જણાવ્યા રીતે પિતાના શેષ મનુષ્ય જીવનનું સાર્થક કર્યું પ્રમાણે તે નબળા બાંધાનો હોવાથી, ઉમરના તે સર્વ વૃત્તાંત પુસ્તક બીજામાં વર્ણવાઈ ગયું પ્રમાણમાં નાનો હોય એમ દેખાવ થતો હતો. છે, એટલે અહીં પિષ્ટપેષણ ન કરતાં માત્ર તેને છતાં તે ઊણપ પં. ચાણક્યજીની હાજરીથી ઈસારો કરીને જ છોડી દઈશું. અહીં આગળ ઢંકાઈ જતી હતી. સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તનું વર્ણન પૂરું થાય છે.
બિંદુસાર સમ્રાટ બન્યો ત્યારે તેનો અમલ (૨) બિંદુસાર
સારાયે ભારતવર્ષ ઉપર તપતો હતો. અને જ્યાંરાજા ચંદ્રગુપતે દીક્ષા લેવાથી બિંદુસાર ગાદીએ સુધી પં. ચાણક્યજીની હૈયાતી હતી ત્યાં સુધી આવ્યો હતો. ત્યારથી તેનું રાજ્ય શરૂ થઈ ગયું તેમાં કાંઈ પણ ક્ષતિ પહોંચે તેવો સંભવ ન ગણવામાં આવે છે. જો કે ચંદ્રગુપ્તનું મરણ તે હતો; પણ પંડિતજીનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૩૫ભાં તે બાદ બાર વર્ષે નીપજ્યું છે એટલે તે હિસાબે તેના રાજ્ય નવમે વર્ષે નીપજતાં, મહાઅમાત્યનું બિંદુસારનું ગાદીએ આવવું પણ ત્યારે જ ગણાય; પદ સુબંધુ નામે મહામંત્રીને શિરે નંખાયું. તે પણ જેને ધર્મની દીક્ષા લેનારથી (સાધુ અવસ્થામાં પોતાના પુરોગામીની કીર્તિ માટે અસયા ધરાવતો
(૧૮) પુ. ૨. ચંદ્રગુપ્તના વર્ણને પૃ. ૨૦૧ ઉપર ગાદીત્યાગનું કારણ” વાળી હકીકત જુઓ.
(૧૬) એ પુ. ૨, ૫. ૧૮૫ અને આગળ “ શાશ્વત કહેવાતાં છતાંય કાળના પાટામાં” ના શીપંકવાનું વર્ણન.
(૧૭) જુએ ૫. ૨, પૃ. ૧૮૦ અને આગળ ધમપ્રીતના અન્ય પુરાવા ” વાળું લખાણું.
(૧૯) આ હકીકત જ આપણને ખાત્રી આપે છે કે દક્ષિણ ભારત દેશ ચંદ્રગુપ્તની આણમાં હતા.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
મા સમ્રાટાના
હોવાથી,કાંઈક વિચિત્ર રીતે જ કાર્યભાર ચલાવતો હતા. છતાં પંડિતજીના મરણ બાદ ત્રણેક વર્ષ ઈ. સ. પૂ. ૩૪૬ માં ચંદ્રગુપ્ત મુનિનું અવસાન થયું ત્યાં સુધી રાજકારભારમાં કાંઇ જ નવીનતાનુ તત્ત્વ પ્રવેશવા દીધું. નહાતુ. પણ હવે તા સમ્રાટ તેમજ મહાઅમાત્ય, બન્નેને માથેથી શિરછત્રાને લાપ થયા એટલે તેઓ મનમાં કાવે તેમ વવા લાગ્યા. જેની અસર સામ્રાજ્ય ઉપર થાય તે સ્વાભાવિક જ છે. પણ એક તા સામ્રાજ્ય માટું રહ્યું તેમ તેના પાયા ખૂબ મજબૂત અને ઊંડા ન’ખાઇ ગયેલ, એટલે એકદમ તે, તે હચમચતા નજરે પડે તેમ નહતું, છતાં સ્વચ્છંદ રાજ્યઅમલમાંથી પરિણમતા કુળના પડછાયા-પડછંદા પથરાવાના પ્રારભ તા થઈ ચૂકયા જ હતા. સૌથી પ્રથમ તેના દેખાવ દક્ષિણ હિંદમાં નજરે પડયા. ત્યાંના અધપતિ ચેાથા જે ચંદ્રગુપ્તના ખડિયા હતા (પુ. ૨ માં જુએ સિક્કા નં. ૬૭-૬૮ ) અને અપ્રભ્રત્ય કહેવાતા તેણે તાખેદારીની ઝૂંસરી ફૂંકી દૃષ્ટ, પેાતાને સ્વતંત્ર જાહેર કરી દીધો. (જીએ પુ. ૨ માં સિક્કો નં. ૫૭) અને તે સ્વતંત્ર થતાં તેનાથી પણ દક્ષિણે આવેલા, એટલે કે મગધથી વિશેષ દૂર પડેલા એવા ચાલા, પાંડય વિગેરે આપોઆપ છૂટા પડી ગયા લેખાય. પછી તેને તદ્દન સ્વતંત્ર લેખવા કે આ અધ્રપતિના આશ્રયી ગણવા તે પ્રશ્ન જુદો ઠરે છે. પણ સમ જવાને કારણ મળે છે કે તે અપતિના તામે જ હતા; કેમકે હિંદના પશ્ચિમ કિનારેથી મળી આવતા કેટલાક સિક્કા ઉપરથી પૂરવાર થાય છે, કે હિંદના પશ્ચિમ કિનારા તા શું, પણ તે ઉપરાંત કલિંગ દેશ ઉપર પણુ, આંધ્રપતિ ચાથા પાંચમાની સત્તા ચાલી રહી હતી. મતલબ કે આખા દક્ષિણ હિંદ હવે મગધસામ્રાજ્યના ભાગ લેખાતા બંધ પડી ગયા હતા. તેને સમય
[ સપ્તમ
આપણે ઇ. સ. પૂ. ૩૪૬ થી ૩૪૮ સુધી મૂકીશુ. માત્ર તેની હકુમત હવે ઉત્તર હિંદના જેટલી જ આવી રહી હતી; બલ્કે કહીએ કે હવે તા ત્યાં પણ ધીમે ધીમે તેની અસર પહેાંચવા માંડી હતી; અને આય? આખા ઉત્તર હિંદ પણ તે ગુમાવી એસત; પણ તેના પૂર્વજે આરંભેલી રાજનીતિ કાંઈક તેની મદે આવી લાગી હતી. કેમકે રાજકાજમાં મદદરૂપ થઇ પડે માટે પેાતાના યુવરાજને પેાતાની પાસે જ પાટલિપુત્રમાં તેણે રાખ્યા હતા અને બીજા પુત્રામાંથી અશેાક જે હતા તે કાંઇક ચાલાક માલૂમ પડવાથી તેને અવતિમાં ખાપદે નિયુક્ત કર્યાં હતા. આણે પોતાની સત્તા તળેના ઉત્તર હિંદમાંના અતિ અને સૌરાષ્ટ્રને અરાબર જાળવી રાખ્યા હતા. જેથી તેટલે દરજ્જે તે નિર્ભય હતા ખરા, પણ રાજનગરથી દૂર આવેલ એવા પંજામાદિ પ્રદેશમાં, ફાવે તે કાઇ ખા ત્યાં નીમવામાં ન આવ્યા હાય તેથી કે ત્યાં જે સૂક્ષ્મ મૂકા હોય તે ત્યાંની પરિસ્થિતિને કાબૂમાં રાખી શકે તેવા ખબદાર ન ઢાય તેથી, ગમે તેમ પણ પંજાબ તરફના નાના નાના ક્ષત્રિય રાજાઓએ "ચાનીચા થવા માંડયું હતું. તે સર્વે એ જો એકત્ર થઈને સંગઠિતપણે સ્વતંત્રતા જાહેર કરી દીધી હોત તે બિંદુસારની મગદૂર નહાતી કે ત્યાંના મામલા તે કાબૂમાં રાખી શકત; પણ તેના સદ્ભાગ્યે પંજાબના રાજવીએએ, પેાતાના કાઈ સરદાર નીમી તેના ધ્વજ તળે એકત્રિત મળીને કામ ન લેતાં આપસઆપસમાં સ્પર્ધા કરવા માંડી હતી; એટલે કે આખા પંજાબમાં તે સમયે બળવા જેવુ રૂપ થઇ પડયું હતુ; (ઈ. સ. પૂ. ૩૩૫ આસપાસ ) તેથી બિંદુસારે પોતાના યુત્રરાજ સુધીમને ત્યાં શાંતિ પાથરવા માકલી દીધા અને સુષીમતે તે વખતે સુયશજ મળ્યા હતા એમ કહીએ તે પણ ચાલે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
પણ ત્યાં ઠીકઠાક કરીને સુધીમ પાછે! મગધમાં આવી ગયા કે ત્રણેક વર્ષમાં વળી પાછે ખળા ઉગ્ર સ્વરૂપે ફાટી નીકળ્યેા. ઈ. સ. પૂ. ૩૩૨-૧; એટલે આ વખતે પણ ત્યાં જઇને બળવા શાંત પાડવાનું કામ સમ્રાટ બિંદુસારે પોતાના યુવરાજને શિરે જ નાંખી દીધું. તે ત્યાં ગયા ખરા, પણ આ વખતે બળવાના વિસ્તાર પણ મોટા હતા તેમ સ્વરૂપ પણ કાંઈક ઉગ્ર હતું; એટલે કે પરિસ્થિતિ કાબૂમાં રહે તેવી નહાતી; છતાં તેણે બનતા પ્રયત્ન કરી ખંડ સમાવવા માંડયું. ત્યાં કોઈ ખડખારે દગા કરી યુવરાજનુ ખૂન કરી નાંખ્યું. તે સમાચાર પાટલિપુત્ર પહોંચતાં જ બિંદુસારે ત્યાંથી એટલે મગધ જેટલા દૂર પડેલ દેશથી કાઇને મેાકલવું તેમાં વિલંબ થાય માટે, વચ્ચે આવી રહેલ અવંતિના સૂબા અને પેાતાના પુત્ર અશાકને પંજાબમાં દોડી જવાની આજ્ઞા ક્રમાવી દીધી. અશાકે ત્યાં જઈ મજબૂતપણે કામ લઈ સર્વ શાંત કરી દીધું અને સર્વ અંડ ખારાને જેર કરી વાળ્યા. તે શુભ સમાચાર પાટલિપુત્ર કરી વળ્યા. પણુ બિંદુસારના કાને સમગ્ર સ્થિતિના હેવાલ પહોંચતાં તે એટલા બધા આવેશમાં આવી ગયા હતા કે તેના જોશમાં તે જોશમાં મગજમાંની લેાહીની નસ તૂટી ગઇ અને પરિણામે તેનું મૃત્યુ થયું. ઈ. સ. પૂ. ૩૩૦, (૩) અરોાકવન,
રાજ્યવિસ્તાર
૧
રાજા બિંદુસારના વૃત્તાંતે આપણે જોઈ ગયા છીએ કે તેના મરણ સમયે મગધપતિને તામે માત્ર હિંદને ઉત્તર ભાગ જ હતા; જ્યારે દક્ષિણ હિંદુ અન્ધ્રપતિની સત્તામાં હતા અને બિંદુસારના મૃત્યુ સમયે રાજ્ય વિસ્તારની જે સ્થિતિ હોય તે જ તેની ગાદીએ આવનાર અશાકવનને વારસામાં મળી હતી એમ ગણવું રહે. એટલે તાત્પ એ થયા કે અશાકવન જ્યારે ગાદીએ આન્ગેા ત્યારે તેના આધિપત્યમાં ધ્રુવળ ઉત્તર હિંદુના જ ભાગ હતા. તેમાં પણ પંજાબવાળા ભાગ તા અધકચરી શાંતિ ભાગવત પ્રદેશ હતા.
રાજા બિંદુસારના નબળા વહીવટની હકીકતા સાંભળીને ગ્રીક શહેનશાહ અલેકઝાંડરની મહત્ત્વાકાંક્ષાને હિંદુ ઉપર ધસી આવવાનુ પ્રેાત્સાહન મળ્યું હતું અને જોતજોતામાં વચ્ચે આવતી ઇરાની શહેનશાહતને જમીનદોસ્ત કરી, પોતે હિંદના કિનારા સુધી આવી પણ પહોંચ્યા હતા. તે સર્વ વૃત્તાંત પુ. ૨, પૃ. ૨૨૬ થી ૨૪૩ના પરિચ્છેદમાં જણાવી ગયા છીએ, તેમાં વળી જ્યારે તેણે સમ્રાટ બિંદુંસારના ભરણુના તથા પંજાબમાં મળવા જાગ્યાના સમાચાર જાણ્યા ત્યારે તા વિશેષ ત્વરિત ગતિથી કૂચ કરવા મંડી પડયા અને તેમ કરી હિંદના પશ્ચિમ કિનારે તે ઇ. સ. પૂ. ૩૨૮ માં આવી પહોંચ્યા હતા. પછી તેણે ભીતરમાં ઘુસવા પ્રયત્ન કર્યાં કે વસ્તુસ્થિતિ જેવી મનમાં કલ્પી રાખી હતી તેના કરતાં કાંઇક કઠિન અનુભવમાં દેખાવા લાગી; કેમકે બળવા તા ખરી રીતે શમી જ ગયા હતા અને ઊલટુ બિંદુસારના નબળા વહીવટને બદલે, તેના પુત્ર અશાકના પ્રભાવશાળી અને કડક અમલ શરૂ થઇ ગયા હતા. પણ તેથી કરીને સાહસિક યવન શહેનશાહ કાંઈ હિંમત હારી જાય તેવું નહોતું જ. તેણે કાંઈ કાંઈ પ્રલાભના આપી, રસ્તામાં પ્રથમ
અત્યાર સુધી ઇતિહાસના પાને એવી હકીકત નાંધાતી આવી છે, કે સધળા હિંદી સમ્રાટામાં અશાકવન મૌર્યના રાજ્યના વિસ્તાર સારા ભારતવષ ઉપર સૌથી વિશેષ પ્રમાણમાં પથરાયોા હતા. અને તેથી વિસ્તારની અપેક્ષાએ તેના નબર પહેલેા મૂકાયા છે. આ હકીકતવાળુ કથન ધા જ સુધારા માંગે છે જે આપણે નીચેની સાબિતીઓથી જોઇ શકીશું.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
મૈર્ય સમ્રાટનો
[ સતિમ
આવતા તક્ષિકાપતિ રાજા ભિને પોતાના પક્ષમાં લઈ લીધો અને પછી આગળ વધતાં રાજા પોરસનો સામને ઝીલવા માંડ્યો. અલબત્ત, રાજા પોરસની સાથે કામ લેવામાં તેને રાજા આંભિની પેઠે સરળતા પડી નહતી; પણ છેવટે તેણે તેને હાર ખવરાવી તેને મુલક યવન હકુમત નીચે મૂકી દીધો. આમ કરતાં આખરે તે સતલજ નદીના કિનારે ઈ. સ. પૂ. ૩૨૭માં આવી પહોંચ્યો. ત્યાં મગધપતિ અશક પણ સામેથી આવી પહોંચ્યો એટલે યવનપતિની કુચ ઉપર અંકુશ મૂકાયો. મતલબ કે અશોકે અત્યાર સુધીમાં (એટલે પિતાના રાજ્યના પ્રથમ ત્રણ વર્ષમાં ઈ. સ. પૂ.૩૩૦થી ૩૨૭ સુધીમાં) પોતાને મળેલ વારસાની ભૂમિમાંથી હિંદનો વાયવ્ય ખુણાનો અગત્યનો ભાગ ગુમાવી દીધો હતો.
હવે અહીં આગળ જ ખરો જંગ જામવાને હતિ અને યવનપતિ કે મગધપતિ બેમાંથી કોણ બળી કહેવાય તેની પરીક્ષા થવાનો સમય હતે; કેમકે અત્યાર સુધી યવનપતિએ જીતી લીધેલમાંના રાજા અભિ અને સજા પોરસ તે, તેની પાસે અત્યંત નાના જ કહેવાય, એટલે તેમને હાર ખવરાવવામાં કાંઈ બહુ મેટા પરાક્રમની વાત નહોતી. પણ ગ્રીક ઈતિહાસકારોએ જે ફકરો બાદશાહ અલેકઝાંડર અને મગધપતિ અશોકની વચ્ચેની મુલાકાતના પ્રસંગન લખી રાખ્યો છે અને જે આપણે અક્ષરશઃ પુ બીજામાં પૃ. ૨૨૮ ઉપર ઉતાર્યો છે, તે ઉપરથી માનવાને કારણું મળે છેકે યવનપતિ વિશેષપણે રાજકારણમાં દરદમામથી અને દાવપેચથી જ કામ લેનાર હશે. એટલે પ્રથમ મુલાકાતે જ દાણે ચાંપી જોતાં, જેવો અશોકને
બાહુબળી જે કે તુરત જ તેણે પીઠ ફેરવવાનું વ્યાજબી ધાર્યું લાગે છે. ગ્રીક ઈતિહાસકારોએ યવનપતિની પીછેહઠ કરવાના કારણરૂપે એમ જણાવ્યું છે કે, ગ્રીક સિન્ય લગભગ સાત-સાત વર્ષ જેટલા લાંબા સમયના યુદ્ધના થાકને લઈને કંટાળી ગયું હતું તથા નવા જીતેલા મુલકની હવા તેમને અનુકૂળ પડતી ન હોવાથી હેરાનપરેશાન થઈ ગયું હતું. આ હકીકત કેટલેક અંશે માન્ય રાખવા જેવી પણ છે, કેમકે પાછા વળતા સમયની મુસાફરીમાં તેના ઘણા સૈનિકે મરી ગયા લાગે છે તેમજ યવનપતિ પોતે પણ મૃત્યુવેશ થાય છે; છતાં પોતે જીતી લીધેલા અને હવે તે પોતાના જ વહીવટ તળે આવી ગયેલા મુલકમાંથી, સીધાસટ સ્વદેશ પહોંચી શકાય તેવું હોવા છતાં, લથપથ શરીર અને મરણતોલ તંદુરરતીમાં, તદ્દન નવા જ મુલકમાંથી પસાર થવાનો માર્ગ તેણે અખત્યાર કર્યાનું આપણે
જ્યારે વિચારીએ છીએ, ત્યારે તો તેમાં કાંઈક અન્ય હેતુ પણ રહ્યો હશે એવા અનુમાન ઉપર જવું પડે છે. કેમકે જે પંજાબ રસ્તે જ, જેમ આવ્યો હતો તેમ પાછો વળે તો તેણે હિંદની ભૂમિનો ૨૦ કેવળ ના ભાગ જ તાબે કર્યો કહેવાય. જ્યારે પોતાના દેશથી સૈનિકોને ઉપાડયા ત્યારે તે એવાં સ્વમાં સેવતાં ઉપાડ્યા હોવા જોઈએ, કે હિંદમાં સર્વત્ર પોપાબાઈનું રાજ્ય છે એટલે ચપટી વારમાં આપણે તે મુલક સર્વ જીતી લઈ ત્યાંના સ્વામી બની બેસીશું. તેમાં વળી જ્યારે નબળી ઈરાની શહેનશાહતને તેણે ઉખેડી નાંખી ત્યારે તે તેમની તે માન્યતા વધારે મજબૂત બનવા પામી હતી. પણ હવે જયારે નજરોનજર તેમણે હિંદને
(૨૦) ખરી વાત છે કે વચ્ચે ઇરાની શહેન- શાહતને છુંદી નાંખી તેમના મુલક ઉપર પિતાને વાવ ફરકતે કર્યો હતો, પણ તે તે માત્ર વચ્ચે આવતે લાભ
ઉઠાવવાને હતે. બાકી તેમની મુરાદ તે હિંદને જીતવા માટે હતી. માટે અહીં તે પ્રમાણે સ્થિતિ વિચારવી રહે છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉગતી યાન પ્રા
દેશી
ફ્રેમ
403
આકૃતિ નં. ૧૧ ]
કાશ્મિર
साम्रा क्य
ખાં
મો
साम्राज्य
સા
श्रा
नय
મોર્ય સામ્રાજ્ય ની પડતી ઇસ ૧૨૩૫. ૨૦૪
સ્વ તે ત્ર પ્રજા
[ વર્ણન પૃષ્ઠ ૩૬
આકૃતિ નં ૯ ]
સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાતે ૬
પ્રિયઈન l ઈસ-૨ - ૨૩૫ ૧ થી ૨૨ % તેના
Hit ( निार ૧૨.૩ ૪ ૫ )
Jsળામુ)
CITY
તડી -બ ફિટ
// S;
રા
,
પૂર્વ તુસ્તાન,
&, ૨
'EDરો
ખા
બ રસ્તા
સા માસ
I
કિ ફા
+ 0
.
આકૃતિ નં. ૧૦ ]
[વર્ણન પૃષ્ઠ ૩૫
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્યવિસ્તાર
સાથેની
જોયુ, અને તેમાં પણ્ અશોકવન મુલાકાતનું પરિણામ ધાર્યા કરતાં જુદું જ અનુભવ્યું, ત્યારે તેમને વિચાર કરવા પડયા હાય કે, જો આટલા નાના ભાગ જ મેળવીને સ્વદેશ તરફ પાછા વળીશું તે। સૈન્યમાં અસંતોષ પ્રકટશે?? અને કીતિ મેળવીને મેઢાં અણુમાં ફૂંકાવવાં શરૂ કર્યાં છે તે સ` ધૂળ મળી જશે. એટલે આવ્યા તે રસ્તે પાછા ન ફરતાં, નદી માર્ગે સિંધ દેશમાં ઉતરી, નાયિાતા મૂલકમાંથી પસાર થવામાં અને તે બહાને ત્યાંથી જે પ્રાપ્ત થાય તે હાથવગે કરી લેતા જવામાં શુ ખાટુ છે? આવી રાજરમત રમવામાં આવી હાય તેમ બનવાજોગ છે. નહીં તે શું તે એવે મુખ હતા કે સની લથડતી તબીયત હોવા છતાં, આરેાગ્ય-સુધારક માર્ગ ગ્રહણ કરવાને બદલે ઊલટુ તેને ધાતક નીવડે તેવાં પગલાં ભરે ખરા ? ગમે તેમ હોય, તે વસ્તુ સાથે આપણે બહુ નિસબત નથી. આપણે તે અશક વન પતે એટલુ જ જણાવવું રહે છે કે તેને પોતાને મળેલ વારસામાંથી, કેટલાય મુલક પોતાના રાજ્યની શરૂઆતમાં ગુમાવવા પડ્યા હતા.
અલેકઝાંડર પાસેથી છૂટી આવ્યા બાદ અશોકના રાજ્યાભિષેક પણ પાટલિપુત્રમાં થઈ ગયેા હતા તેમ તે બાદ થોડાક હિને લેકઝાંડરનું મરણ પણુ નીપજી ચૂકયુ હતુ, એટલે તેને થે!ડેણે અંશે કળ તે પળી હતી જ; પણ નશીબને તે આવા તે અળીયા હતા કે એક પછી એક ઉપાધિ. તેને શારે લાગી પડી જ હતી. અલેકઝાંડરના મરણ બાદ તેના યંત્રન સરદારે। જેને પામમાં શાસન ચલાવવા મૂકયા હતા,
( ૨૧ ) ગ્રીક ઇતિહાસકારોએ એટલુ' તા સ્વીકાયુ' જ છે કે, સૈનિકામાં અસાત્ર ન પ્રગટે માટે તેણે
૫
૩૩
તેને અને હિંદુ રાજાઓને અંદર-અંદર અવિશ્વાસ જામવાને લીધે, વારંવાર સંધર્ષણુ થયા કરતુ હતુ.; અને કાર્ય કોઈ વખત તેા ઉઘાડા મળવા જેવું સ્વરૂપ પણ થઇ જતું દેખાતું હતું. અંતે જ્યારે ઇ. સ. પૂ. ૩૧૭ માં રાજા પારસનું ખૂન યવન સરદારે કર્યું. અને પરિણામે ત્યાં સખ્ત બળવા ફાટી નીકળ્યા, ત્યારે તે તકના લાભ લઇ, અશે!કે ત્યાં ચડી જઇને યવનાની કત્લ કરી તેમના સરદાર યુડેમાસને ગાંસડા– પેટલા સહિત હિંદુ બહાર નસાડી મુકયેા ત્યારે જ પંજામાં શાંતિ વળવા પામી. અંતે એક વખત ગુમાવી બેસેલ તે મુલક પા કરીને મગધ સામ્રાજ્યમાં અશૅકે ભેળવી દીધા. ઈ. સ. પૂ. ૩૧. જે કે આ પ્રમાણે તે બાજુનુ તેનું કાર્ય સંપૂર્ણ થઇ ગયું હતું. છતાં આરામ લઇને તે બેસી શકે તેવુ તેના ભાગ્યમાં લખાયુ' જ નહાતુ: કેમકે વ્યવસ્તાની કત્લ થઇ જાણી અને તેમના પગડા ઉમેશને માટે નીકળી ગયેલ જાણી, મરહુમ એલેકઝાડરના જમણા હાથ સમાન લેખાતા અને તેની ગાદી પચાવી પાડનાર સરદાર સેલ્યુકસ નિકટાર રે હમણા સિરિયાના રાજા થઇ પડયા હતા, તેણે હિંદુ ઉપર આક્રમણ ઉપર આક્રમણ લાવવાં માંડયાં, કહે છે કે ઈ. સ. પૂ. ૩૧૬ થી ૩૪ વચ્ચેના બાર વર્ષના ગાળામાં તે અઢારેક વખત ધારો લાવી ચૂકયા હતા; પણ અંતે તે હાર્યા હતા અને તેને નામેાશીભરી તહુ અોકવર્ધન સાથે કરવી પડી હતી. આ સલાહને ગે સેલ્યુકસ તરફથી અશોકવનને અગાનિસ્તાન માહેલા ચાર પ્રાંતો તથા તેની એક પુત્રી લગ્નમાં મળ્યાં હતાં. હિંદી તિહાસમાં આ રસ્તા ગ્રહણ કર્યા હતા. એટલે પછી જે અનુમાન મે' દેવું છે તે વ્યાજબી ઠરે છે,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૈર્ય સમ્રાટને
[ સપ્તમ
આ પ્રથમ જ અને કદાચ છેલ્લે જ દૃષ્ટાંત કહેવાશે જેમાં એક હિંદી ભૂપતિને તહનામાની રૂઈએ હિંદ બહારની ભૂમિ હિસ્સામાં ઈનામ તરીકે આપવામાં આવી હોય; મતલબ કે અશેકને હિંદ બહારની ભૂમિ જે પ્રાપ્ત થઈ તે બનાવ ખચિત જ તેની યશ ગાથામાં એક કલગીરૂપે જ ગણવા જેવો છે.
જ્યારે એક બાજુ ઇ. સ. પૂ. ૩૨૬ થી ૩૦૪ સુધી ઉપર પ્રમાણે તેનું ચિત્ત હિંદના વાયવ્ય ખૂણા તરફ રોકાયેલું રહ્યું હતું ત્યારે બીજી બાજુ તેના પિતાના ગૃહવ્યવહારમાં પણ તે કાંઈ સુખી અને આનંદકારક જીવન ગાળતા પડ્યો રહે એમ વિધાતાએ લખ્યું જ નહોતું. એક બાજુ તેની પટરાણી ગણાતી તિષ્યરક્ષિતાએ રાજખટપટમાં ઉપાડો લીધું હતું તથા તેણી શિથિલાચારી બની બેઠી હતી, ત્યારે બીજી બાજુ તેના ધર્મોપદેશક બૌદ્ધાચાર્યોએ પણ કાંઈ ઓછી રહેવા દીધી નહોતી, એટલે ક્રોધમાં આવી જઈ તિબ્બરક્ષિતાને તેણે જીવતી બાળી મૂકી હતી. તેણીની પુત્રી સંઘમિત્રાને કોઈ અજ્ઞાત (અને કદાચ રોગિષ્ટ પણ હશે તેવા) ૨ મુરતિત્યારે પરણાવી દીધી હતી અને બૌદ્ધધર્મ પ્રત્યેની અરૂચિ બતાવવા નકલય જેવી સંસ્થાઓ ઉઘાડી મૂકી હતી. છેવટે પેલે (જુ એ પુ. ૨, પૃ. ૬૮) ઉકળતા તેલના કડાવાળા બૌદ્ધ ભિક્ષકને બનાવ બનવાથી તેને ક્રોધ ઉપશમી ગયે એટલે નકલ કાઢી નાખ્યું. બૌદ્ધધર્મનું ત્રીજું સાધુ સંમેલન અને તેમાં પુરા ઠાઠમાઠથી
સંતાનો-કુમાર મહેંદ્ર અને કુંવરી સંઘમિત્રા ( જે લગ્ન પછી બે વરસે જ વિધવા થઈ હતી)ને બૌદ્ધધર્મની દીક્ષા આપી. વળી વિશેપમાં તે રાધુએ જ્યારે સિંહલદ્વીપ જવાને પાછા વળ્યા
ત્યારે ત્યાં ધર્મપ્રચાર માટે બોધિવૃક્ષ મોકલ્યું અને તે સર્વને ફતેહપૂર્વક વિદાય આપવા પિતાના રાજ્યના સમુદ્રતટવાળા પ્રદેશે પોતે જ હાજર થયો હતો. આ વિદાયગિરિનું સ્થાન વર્તમાનકાળના મદ્રાસ ઇલાકામાં ઉત્તર સિરકારના જે પ્રાંતે છે અને જ્યાં મહાનદી બંગાળ ઉપસાગરને મળે છે ત્યાંની આસપાસની ભૂમિ સમજવી. મતલબ કે અશકવર્ધનના રાજ્યની દક્ષિણ હદ અહીંથી જ અટકતી હતી. તે પછી દક્ષિણ ભાગ તે અંધ્રપતિના તાબામાં હતા, નહીં તે મહાનદીના મુખવાળા સ્થળને બદલે તેની દક્ષિણે જ્યાંથી સિંહલદ્વીપ નજીકમાં નજીક પડે તેવા સ્થાનેથી જ તેમને વિદાય આપત.
એક વાતની અત્રે યાદ આપવાની કે, ઇતિહાસકાએ અશોક અને પ્રિયદર્શિનને એક માનીને પ્રિયદર્શિને કોતરાવેલ અને મૈસુર રાજ્યની મધ્યે આવેલા સિદ્ધાગિરિ, બહ્મગિરિ આદિના લેખોના આધારે એમ જણાવ્યું છે કે, અશોકના રાજયની હદ ઠેઠ મદ્રાસ ઇલાકાના દક્ષિણ ભાગ સુધી લંબાઈ હતી; પણ અહીં તે એમ સાબિત થાય છે કે અશકની હદ માત્ર મહાનદીના મુખ સુધી જ હતી. આ હકીકતથી એમ પૂરવાર થઈ શકે છે કે, અશોક અને પ્રિયદર્શિન બને વ્યક્તિ જ ભિન્ન છે; નહીં તે પ્રિયદર્શિન અને અશોકના રાજ્યની હદ જુદી કેમ પડી જાત? આ બધે લાંબે વૃત્તાંત અત્રે ઉતારવાનો તાત્પર્ય એટલો જ છે કે, તેનું જીવન ઈ. સ. પૂ. ૩૨૬ પછીના બે એક વર્ષથી આરંભીને ઈ. સ. પૂ. ૩૧૨ સુધીના ચૌદ વર્ષ સુધી તે ગૃહકલેશ અને તેના લફરાંમાં જ અટવાઈ પડયું હતું. આ પ્રમાણે એક બાજુ માનસિક ઉપાધિમાં અને બીજી બાજુ શારીરિક હેરાનગતિમાં ( સેલ્યુકસ સાથેની
(૨૨) નીચે જુઓ; કારણ કે નહી તે દેઢ બે
વર્ષમાં તે મરણ કેમ પામે ?
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ચડાઇ માટે દોડાદોડી કરવામાં) તેને સમય એટલેા તા રાકાઈ જતા હતા કે, તેના પૂર્વજોએ ગુમાવેલ પ્રાંતા મેળવવા તરફ તે ખીલકુલ લક્ષ આપી શકે તેવા અવકાશ જ મળતા નહાતા. તેના નસીબે એટલું હજુ ખુશી થવા જેવું હતું કે, તેણે વારસામાં મેળવેલ હિંદી પ્રાંતે એમ તે એમ સાચવી રાખ્યા હતા. આવી ઉપાધિઓમાંથી જો તેને કાંઇ પશુ નિરાંત વાળીને બેસવા જેવા વખત આવ્યા હાય, તે તે ઇ. સ. પૂ. ૩૦૪ માં સેલ્યુકસ સાથે સધી થઈ, ત્યારપછી જે આવ્યા છે. ત્યારપછી જ તે પોતાનું ચિત્ત દક્ષિણ હિંદુ તરફ્ દોડાવવાને શક્તિવંત થયા હતા; પણ તે જ સાલમાં તેને માટે અતિ અહ્લાદજનક એક પ્રસંગ એવા ઊભેા થવા પામ્યા, કે જેતે લીધે તેના માથેથી રાજકાજના અને સંસારના ઘણાખરા ભાર ઉતરી ગયા; અને પોતાના જીવ નની તે ઘડીને ધન્ય ધન્ય માનવા લાગ્યા. તે બનાવ પેાતાના જ્યેષ્ઠ પુત્ર અને યુવરાજ-અધ કુણાલ સાથેનું દી કાળ પછી થયેલુ' મિલન; અને સાથે સાથે પેાતાને પૌત્ર સાંપડ્યાની માંગ લિક વધામણી; આ પ્રમાણે એ પ્રસ`ગની પ્રાપ્તિ હતી. આ સમયથી તે પોતે મુકુટધારી રાજા તરીકેનું જીવન ગાળતા બંધ થયેા ગણાય; કેમકે તેણે પોતાની ગાદી ઉપર પેાતાના પેલા બાળ-પૌત્રને સ્થાપિત કરી દીધા હતા. એટલે પોતે તે માત્ર એક વાલી તરીકે જ રાજકારભાર ચલાવતા હતા. આ ઉપરથી જોઈ શકાશે કે તેની સત્તા માત્ર ઉત્તર હિંદના પ્રદેશ ઉપર જ હતી, છતાં એક આરગી એમ દલીલ ઉઠાવાય કે, વાલી તરીકેના તેર-ચૌદ વર્ષના કાળ પણ તેના રાજ્ય તરીકેના જ ગણવા જોઇએ. તેા કહેવું પડશે કે, તે આખા સમય દરમ્યાન તેણે તદ્દન શાંત જીવન જ ગાળ્યું હોય એમ જણાય છે. કાઇ પ્રદેશ
રાજ્યવિસ્તાર
પ
ઉપર સ્વારી લઈ જઈને જીતી લીધા હોય, એવા કાઈ જાતના કયાંયથી પુરાવા મળી આવતા નથી. ઊલટું બૌદ્ધ સાહિત્યના આધારે તો વળી એવી હકીકત નીકળે છે કે, તેણે ધાર્મિક પ્રવૃત્તિમાં જીવન ગુજારવા માંડયું હોવાથી, રાજ્યખજાના એકલા જ દાનમાં દઈ દીધા હતા એમ નહીં, પણ સાથે સાથે—ખજાનામાં રાકડ દ્રવ્ય ન રહેવાથી કેટલુક ભૂમિદાન પણું કરી વાળ્યું હતું. મતલબ કે સામ્રાજ્યના વિતારમાં કાણુ પ્રદેશતા ઉમેરા કરવાને બદલે, તેણે ઉણપ જ આવવા દીધી હતી. એટલે કે સ્વતંત્ર સમ્રાટ તરીકેના તેના ૨૮ વર્ષના રાજ્ય અમલમાં કે, પાછળના વાલી તરીકેના ૧૩ વર્ષી ગણીને કુલે ૪૧ વના રાજયઅમલમાં, દક્ષિણ હિંદની જીત માટે તેણે કાંઈ જ પ્રયાસ આદર્યોં જણાતા નથી.
આટલા વર્ણનથી વાચકની હવે ખાત્રી થઈ હશે કે, અશાકવનના રાજ્યના વિસ્તાર સધળા મૌય સમ્રાા તે શું, પશુ સધળા હિંદી ભૂપતિઆમાં પણ નમ્બર પહેલે ધરાવતા હેાવાનું, જે કથન ઉરમાં આરંભ કરતાં જ ટાંકયું છે, તે કેટલું સુધારવા યેાગ્ય છે. કદાચ પ્રિયદર્શિનને અશોક લેખીને જો તે પ્રમાણે કથન કરાયું હોય, તાપણ તેનું રાજ્ય તે હિંદની બહાર પણુ ઘણું વિસ્તરાયેલું હતું એટલે, તે દૃષ્ટિએ પણ તેને અન્યાય કર્યાં હવાનું કહી શકાશેઃ અને એકલા અશોકનું જ લેખીને તે કથન ઉચ્ચારાયું હૈય તે તેને માટે અતિશયાક્તિ વપરાઇ છે એમ જ કહેવું પડશે. કાઇપણ રીતે લેતાં, અત્યારસુધી અંધાયેલા ભત આપણે હવે સુધારવે જ રહે છે. (૪) પ્રિયદૈનિ
તેના જય-પરાજય અને રાજ્ય તાર વિષે અને શેષ લખવાપણું રહેતુ નથી, કેમકે પુ. ૨ માં તેનું જીવનચિરત્ર આલેખતી વખતે જ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૌર્ય સમ્રાટે
[ સપ્તમ
તેણે પ્રત્યેક દિશામાં કરેલ દિગ્વિજય યાત્રાનું વર્ણન કરતાં કરતાં (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૦૪ થી આગળ) આ હકીકત સવિસ્તર જણાવી દીધી છે; છતાં જ્યારે આ પરિછેદ ખાસ રાજ્ય વિરતારને અંગે જ રખાય છે ત્યારે તેનો ખ્યાલ આપણું મગજમાં તાજો રહે તે માટે તેનું ટૂંકમાં વર્ણન કરીશું અને જે મુદ્દા ત્યાં (પુ. ૨ જામાં) લખવા રહી ગયા હશે અથવા જે ઉપર ખાસ ધ્યાન ખેંચવા જેવું હશે તેટલા પૂરતું જ વિવેચન કરીશું.
ક્યા વરસે કો મુલક છત્યો વિગેરેનું અહીંનું વર્ણન અનુક્રમવાર સમજવાનું નથી, પણ મુદ્દા સમજવા પૂરતું જ લેખવાનું છે.
રાજગાદીએ આરૂઢ થયા પછી વારાફરતી અકેક દિશામાં પ્રયાણ કરીને, જે દેશ તાબે નહોતા તે જીતી લીધા અને જે તાબે હતા પણ ત્યાં કાંઈ અસંતેષ જેવું હતું ત્યાં તેને શાંત્વન આપી પિતાનું રાજ્ય એકદમ સુદઢ કરી નાંખ્યું. જે જે મુલક જીતી લીધા હતા તેના તેના રાજાને, અમુક પ્રકારની ખંડણી કે અન્ય સર વીકાવરાવીને તે તે સ્થાને પુનઃ સ્થાપિત કરી દીધા હતા ખાસ જણાવવાનું એટલું જ કે, પ્રાચીન સમયની ગણતંત્ર રાજ્યની પ્રથા જે ચાલી આવતી હતી તેમાંના કેટલાંક અનિષ્ટ તત દૂર કરી, ચંદ્રગુપ્ત રાજ્ય પં. ચાણકયએ કેંકિત ભાવનાની જે રાજનીતિ અમલમાં મૂકવા માંડી હતી અને જેમાં બરાબર રીતે સફળતા મળી નહોતી, તેમાંથી જે રીત રાજને તેમજ પ્રજાને હિતકારક લાગી તેટલી જ માત્ર તેણે ગ્રહણ કરી, બાકીની જતી કરી હતી અને કેટલાકમાં સુધારા પણ કર્યો હતા; છતાં કહેવું જ પડશે કે આ પ્રમાણે કરવામાં ૫. ચાણક્યની રાજનીતિ જ કાંઈક અપવાદ સિવાય મુખ્યત્વે અનુસરવામાં આવી હતી, તેના
રાજ્યની એક ખાસ ખૂબી એ થઈ પડી હતી કે, ફાવે તે હિંદમાં-–પછી તે પ્રદેશ કાં નજીકને ન હતાં દૂર દૂર હોય કે ફાવે તો હિંદ બહારને હોય, પણ દરેક ઠેકાણે જ્યાં જ્યાં તેણે જીત મેળવી હતી, ત્યાં ત્યાંના એક પણ દેશને ખાલસા કરી લીધે નહોતો; પણ જ્યાં બન્યું ત્યાં, તેના પૂર્વભૂત શાસકને જ તે પદ ઉપર સ્થાપિત કર્યે રાખ્યા હતા; અને જ્યાં તેવી સગવડ ન જ ઉતરી હતી, ત્યાં પિતા તરફથી ને હાકેમ ન હતું. આ પ્રમાણે રાજ્યના અનેક પ્રાંત પાડી, દરેક ઉપર અકેક સૂબે નીમી, રાજ્ય ચલાવવાની ગુંથણ કરી હતી. અને સાથે સાથે તે અંગિકાર કરેલ ધર્મનો પ્રચાર પણ કર્યો રાખ્યો હતો. વ્યવસ્થા માટે આ પ્રમાણે કરતાં તેના રાજ્યને વિસ્તાર, ઉત્તરમાં હિમાલયની પેલી પાર તિબેટ, બેટાન અને એશિયા ખંડના મધ્ય તુર્કસ્તાન સુધી, પશ્ચિમે સિરિયા અને એશિઆઈ તુર્કસ્તાન અને કદાચ મિસર સુધી, તથા દક્ષિણે કન્યાકુમારીકા સુધી પહોંચ્યા હતા; પણ દક્ષિણે સિંહલદ્વીપમાં અને અગ્નિખૂણે બ્રહ્મદેશ કે સુમાત્રા, જાવા તરફ તેણે પિતાનો વિજયવંત બહુ લંબાવ્યો હતો કે કેમ, અથવા પોતાના ધર્મપ્રચાર માટે અન્ય દેશની પેઠે ત્યાં પણ ધમ્મ મહામત્રા મોકલ્યા હતા કે કેમ, તેનો કોઈ પુરા હજુ સુધી મળતો નથી. પણ આ મુદ્દો લક્ષમાં રાખી, તે તરફ શોધખોળ કરવાની આવશ્યકતા છે ખરી. અને જે તે પ્રમાણે ત્યાં સ્થિતિ હોવાનું સિદ્ધ થયું તે, જેમ પેલી પ્રખ્યાત ચિનાઈ મોટી દીવાલ વિષે નવું જાણવા જેવું તત્વ આપણને મળી આવ્યું છે, તેમ આ પ્રદેશોમાંથી વળી કાંઈ ઓર જ વસ્તુ હાથ લાગશે.
અહીં આગળ સમ્રાટ પ્રિયદર્શનના રાજ્યવિસ્તારને લગતું વર્ણન પૂરું થાય છે, પણ પ્રત્યેક રાજવીને રાજ્યને ચિતાર આપતે જે
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ]
રાજ્યવિસ્તાર નકશે સામેલ રાખવાની પ્રથા આપણે દાખલ
આ પરિચછેદ રાજ્યવિસ્તારના અંગેનો છે, કરી છે, તે સર્વનું વિહંગદષ્ટિએ જે સમીકરણ અને ઉપરના પારિગ્રાફમાં વર્ણવેલી સ્થિતિ તે કરીશું, તે તુરતજ દેખાઈ આવે છે કે જેને વિષયને છે કે સીધી રીતે સ્પર્શતી નથી, પણ ભારતદેશનું વૃત્તાંત લખનારા ઈતિહાસકારોએ
તેની અસર અપરોક્ષ રીતે રાજ્યવિસ્તાર ઉપર ઐતિહાસિક યુગ તરીકે ઓળખાવ્યા છે, ત્યારથી
થતી હોવાથી તેનો ઉલ્લેખ કરવાની જરૂર પડી માંડીને અત્યાર સુધીમાં, ઈપણ હિંદી ભૂપ
છે. તેવી જ રીતે એક બીજો પ્રશ્ન પણ રાજ્યતિએ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના જેવડા વિશાળ રાજ્યના વિસ્તાર ઉપર અપરોક્ષ રીતે પોતાની અસર સ્વામી તરીકે નામના મેળવી નથી. એટલે કે
નીપજાવતું હોવાથી અને તેનો આવિર્ભાવ હવે તેનો નંબર પ્રથમ આવે છે. તેમજ સમય પરત્વે
પછી વારંવાર થતે રહેતો હોવાથી, તે વિશેની પણું ( એકાદ-બે અપવાદ સિવાય ) તેના જેટલું
સમજૂતી પણ અત્રે આપી દેવાની જરૂર છે. દીર્ઘકાલીન રાજવી કોઈ હિંદી નૃપતિએ ભેગ
આ પ્રશ્ન પરદેશી આક્રમણકારોને લગતે છે. વ્યું દેખાતું નથી; એટલું જ નહીં પણ ઉપરનાં નિયમ છે કે કારણ વિના કાર્ય સંભવતું બે તવોની સાથે સાથે, પ્રજાની આબાદી, સુખ
જ નથી. તે ન્યાયે આક્રમણ લઈ જવામાં પણ સંતોષ અને આત્મકલ્યાણના કાટલે તોળીને તેની અમુક હેતુઓ રહેલા હોય છે. સાધારણતઃ રાજનીતિને આંક માંડીશું, તો પણ તેનો નંબર તેનું નીચે પ્રમાણે વર્ગીકરણ કરી શકાય છે. એકદમ પ્રથમ જ આવ્યા વિના રહેતા નથી. (૧) કેવળ કુતુહળને લીધે જ કરવામાં આવે આ સર્વે સ્થિતિમાં કારણ ગમે તે હોય તેની છે. એટલે તેમાં તે ત્યાં જઈ તે દેશના હવાઊંડાણભરી ચર્ચામાં ઉતરવાનો આ પ્રસંગ નથી પાણી, પ્રજાની રીતભાત જોવાં અને સાથે સાથે તેમ સ્થાન પણ નથી; પણ દેખીતી રીતે એટલું
હાથમાં આવી જાય તેટલે દ્રવ્યસંચય કરતા ' તે સ્વીકાર્યા વિના ચાલતું જ નથી, કે તે સર્વેમાં
આવવું તેટલા પૂરતો જ હેતુ હોય છે. (૨) દેશ તેની રાજ્યનીતિએ અનુપમ અને અપૂર્વ પાઠ જીતવાનો ઈરાદો હોય છે. આમાં તો ત્યાંની ભજવ્યો છે. આ કથનની સત્યાસત્યતાની ખાત્રી, પ્રજાને (અથવા રાજ્ય કરતી વ્યક્તિને ) જીતીને તેના મરણ બાદ માત્ર પચીસ વર્ષ જેટલા ટૂંક ત્યાં પિતાનું વર્ચસ્વ જમાવવાનું હોય છે. પછી સમયમાં જ તેના આવડા મોટા જંગી અને ત્યાં ને ત્યાં જ વસાહત કરી, ઠરી ઠામ બેસવું કે અદ્વિતીય વિસ્તારવંત સામ્રાજ્યને અચબુચપણે પિતા તરફનો કઈ અધિકારી નીમી રાજતંત્ર જે વિનાશ થવા પામ્યો હતો, તેનાં કારણની ચલાવવું, તે જુદો જ પ્રશ્ન છે. પહેલા પ્રકારને સમીક્ષા કરવાથી પણ મળી શકે છે.
હેતુ જ્યારે રખાયેલ હોય છે, ત્યારે તો આક્રમિત
(૨૩) આ માટે અમારું પોતાનું જ મંતવ્ય જાહેર કરીએ તેના કરતાં ઈતિહાસના પ્રખ્યાત વિદેશી લેખક છે. એચ. જી. વેશે પિતાના વિચારો ૧૯૨૨ ના ફ્રેન્ડ મેગેઝીનના સપ્ટેમ્બરના અંકમાં, જે શબ્દોમાં ઢાંક્યા છે અને જે અક્ષરશ: આપણે પુ. ૨ માં પૃ. ૩૮૫ ઉપર ઉતાર્યો છે તે શબ્દ જ વાંચી જવા વાચકને વિનવીશું;
તેમજ પુ. ૨ માં પૃ. ૩૮૨ થી ૩૮૫ સુધીમાં કાંગડી ગુરૂકુળના સમર્થ આચાર્ય શ્રીયુત વિદ્યાભૂષણ અલંકારજીએ જે અનેક રાજકર્તા વિજ્ઞાનવેત્તાઓ, શેધક અને ધમ. પ્રચારકે સાથે તેની તુલના કરી બતાવી છે અને તેમના પિતાના જ શબ્દોમાં ઉતારી છે, તે પણ વાંચી જવા વિનંતિ છે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
માર્ય સમ્રાટને
[ સપ્તમ
અને આક્રમક પ્રજા, બન્ને ટૂંક સહવાસ, સંસર્ગ કે સંપર્કમાં આવતી હોવાથી, અરસ્પરસના સંસ્કારનું મિશ્રણ બનવા પામતું નથી; પણ જે બીજા પ્રકારનું લક્ષ્ય રખાયું હોય તે તે ઘાટા સંસર્ગને લીધે બન્ને પ્રજાની સંસ્કૃતિનું મિશ્રણ આપસ આપસમાં થવા માંડે છે, અને કાળગમે તે એટલું તે ઓતપ્રોત થઈ જાય છે, કે | એક બીજાથી છૂટું પાડવું અને કયું કેવું હશે એમ પારખવાનું કાર્ય પણું કઠિન થઈ પડે છે. પણ એટલું તે ખરું કે જેની શ્રેષ્ઠતા વધારે તે વધારે ગ્રહણીય બને છે; પ્રથમ પ્રકારનાં આક્રમણ પિતાની ક્ષણિક અસરો નીપજાવવાનાં કારણે, ટૂંક સમયમાં જ ભૂલાઈ જવાય છે અને તેથી કરીને ઇતિહાસમાં તેને બહુ સ્થાન મળતું નથી, બધે તે હકીકત કોઈ દિવસ અસ્તિત્વમાં આવી હોય એનું નામનિશાન પણ શેઠું જડતું નથી. જયારે બીજા પ્રકારનાં આક્રમણો, તેણે નીપજાવેલ પરિણામેના પ્રમાણમાં, ઐતિહાસિક પ્રસંગો તરીકે ઓળખીતાં થાય છે. આવી જાતનાં જે અનેક આક્રમણ–પછી તેનો ધસારો, સુવ્યવસ્થિત ગોઠવણ કરીને એકદમ દૃષ્ટિએ ચડી જાય તે રીતે કરવામાં આવ્યું હોય કે વ્યાપારિક લાભો મેળવવાની ગણત્રી રાખીને મંદગતિથી લઈ જતાં આયદે તેનું સ્વરૂપ ફેરવાઈ જાય તે રીતે લઈ જવામાં આવ્યો હોય; પણ હિંદ ઉપર થયેલા જે ધસારા આપણી જાણમાં આવ્યા છે તેમાં
સૌથી પહેલામાં પહેલે ઇ. સ. પૂ. ૩૨૭ માંને મૌર્યસમ્રાટ અશોકવનના રાજ્યારભે કરવામાં આવેલ ગ્રીક શહેનશાહ અલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટને મૂકી શકાય તેમ છે. તેની યોજના જ્યારે પ્રથમ ઘડવામાં આવી હશે, ત્યારે તે એક લેખકના મંતવ્ય પ્રમાણે (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૮૧) તેનું સ્વરૂપ તેના જ શબ્દોમાં લખ્યા પ્રમાણે કદાચ હશે 243:-Alexander's expedition was an organised one and had historians, geographers, scientists, merchants etc.-one object of Alexander's con. quest was to spread Greek civilization abroad-અલેકઝાંડરના હુમલા વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવી રાખ્યા હતા. તેમાં ઇતિહાસત્તાઓ, ભૂગોળશાસ્ત્રીઓ, વૈજ્ઞાનિક તેમજ વ્યાપારીઓ વિગેરે પણ હતા. તે હુમલાની મુખ્ય એક મુરાદ તે પરદેશમાં પ્રીક સંસ્કૃતિને પ્રચાર કરવાની હતી. પણ વચ્ચેથી જ તેનું સ્વરૂપ બદલાઈ જતાં ૨૪ તેમજ પાછળથી પણ તેની ધારણા પ્રમાણે સ્થિતિ જળવાઈ ન રહેતાં તેને હેતુ ફળીભૂત થવા નથી પામ્યા એમ સ્પષ્ટ સમજાય છે. તે માટે તે જ ગ્રંથકારે પોતાના વિચારો નીચેના શબ્દોમાં વ્યકત કર્યો છે (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૮૧) કે- “ The Indian probably regarded Alexander as a mighty robber and
(૨૪) શામાટે સ્વરૂપ બદલાઈ ગયું તેનું કારણ શોધવા જરૂર પણ છે. તે માટે આગળ ઉ૫૨ જુએ.
' (૨૫) જેમ અભિરાજાને લાલચ બતાવી કે બીજી રીતે હથેલીમાં ચાંદ બતાવી સ્વપક્ષે જીતી લીધે તે તેમજ સર્વત્ર પણ “પડપાસા પોબાર ” કરી લેવાશે તેવી ધારણ સેવી હશે, પણ તે ધારણા રાજ પોરસના કિસ્સામાં સફળ થઈ હતી, તેમજ અશોકવન સામે દરદમામથી કામ લેવા જતાં તે પા પડે હતે. આ
પ્રમાણે કામ લેવાની તેની જ નીતિ-રીતિ હેય કે, તે સમયની તે તરફની પ્રજાની જ ખાસીયત હેય, તે જુદી વાત છે; પણ વસ્તુની ખરીદીમાં જેમ સારો સિક્કો પણ ખપમાં આવે છે તેમ બનાવટી સિક્કાવડે પણ ખરીદી થઈ શકે છે, છતાં સાચા સિક્કાથી કરેલી ખરીદી પ્રશંસનીય લેખાય છે. તેવી જ ઉપમા અને લાગુ પાડી સરખામણી કરી શકાશે. . ૨૧) જુએ. ઉપરની ટીકા.
.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્યવિસ્તાર
his expedition and conquests as a political hurricane. India was not changed, India was not Hellinised= હિંદીઓએ અલેકઝાંડરને બહુધા એક મોટો ધાડપાડુ અને તેના હુમલાને તથા વિજયને માત્ર રાજદ્વારી તફાન તરીકે લેખ્યા છે. હિંદુસ્તાનનો પલટો થયો નથી તેમ તેણે ગ્રીક સંસ્કૃતિને અપનાવી પણ નથી, એટલે કે અલેકઝાંડરની મુરાદ બર આવી નથી. તેમજ તેના આક્રમણને નામે કોઈ હિંદી પ્રાંતનો વિજય થયું હોવાનું ચડાવી શકાતું નથી. બહુ ત્યારે એટલું જ કહી શકાય કે પચીસેક વર્ષો સુધી તેના સરદારોએ હિંદભૂમિ ઉપર પગ ટેકવી રાખ્યો હતો અને તેમાંયે આપસઆપસમાં મારામારી ને કાપકુપી જેવી જ સ્થિતિ પ્રવર્તી રહી હતી. તે બાદ લગભગ સવાસો ઉપરાંત વર્ષો પરદેશીઓના હુમલા સિવાયના વ્યતીત થઈ જવા પામ્યાં છે. અલબત્ત, આ વર્ષો દરમ્યાન પણ હિંદમાં પરદેશીએ તે હતા અને આવતા રહેતા જ. પણ તે વિજેતા થવાને કે શિક્ષક બની બેસવા માટે નહીં, પણ હિંદી પ્રજાના એક અંશ બનીને રહેવા માટે અથવા તે વિદ્યાથી બનવા માટે જ આવતા જતા. આ સવાસો વર્ષમાંના પ્રથમના ચાલીસેક સુધી તેમને પ્રવાહ હિંદ તરફ થયો હતો, પણ તેવામાં પ્રિયદર્શિનનો રાજ્ય અમલ પૂર જેરમાં તપત થયો. તેણે પિતાના ધમ્મ મહામાત્રાને ત્યાં મેકલી તેમને આર્ય સંસ્કૃતિના મૂળાક્ષરો શીખવી તેનું રસપાન કરાવ્યું, એટલે તે બાજુની પ્રજાના
સ્વભાવ તથા રહેણીકરણીમાં જબરદસ્ત પરિવર્તન થવા પામ્યું. આથી કરીને જ ઈતિહાસન ઉપરના લેખકને પણ ઉચ્ચારવું પડયું છે૨૭ કે “ one object of Alexander's conquest was to spread Greek civilisation abroad: but we regret to see that he himself and his men were orientalised in Persia=એલેકઝાંડરના હુમલાની એક મુરાદ તો પરદેશમાં ગ્રીક સંસ્કૃતિનો પ્રચાર કરવાની હતી, પણ નોંધતાં આપણને દિલગીરી ઉપજે છે કે તેનું તેમજ તેના માણસનું પરિવર્તન ઈરાનમાં થઈ ગયું હતું. ”(જેટલું ઈરાનને લાગુ પડે છે તેટલું હિંદને પણ લાગુ પડે છે તેમ સમજવું; કેમકે ઈરાનની સંસ્કૃતિ મૂળે હિંદની જ છે; તેથી તેને “પા શષી ” કહેવાઈ છે. અસલમાં હિંદના રઘુવંશી અને યદુવંશી રાજાઓની સત્તા તળે જ ઈરાન હતું. જુઓ આગળ ઉપર.) એટલે જ અલેકઝાંડરે પિતાની સંસ્કૃતિથી પૂર્વને આંજી નાંખવાના મનોરથ સેવીને જે આક્રમણ કર્યું હતું, તેને બદલે પોતે જ આર્ય સંસ્કૃતિની મહત્તા અને સરસાઈથી મુગ્ધ બનીને (પછી જોઈએ તે તેમાંના સારા અંશે ચૂંટી કાઢી, પિતાનામાં આમેજ કરી લેવાય અથવા તો સ્થિતિ અને સગાનુસાર ત્યાં જઈ તેમના વચ્ચે જ વસી કરીને તે અંશે અપનાવીને પિતે જ તેવા બની જવાય) તે તરફ ખેંચાઈ ગયો હતી. જ્યારે હવે પછીના આક્રમણ લાવનારાઓનો આ હેતુ હતો એમ આપણે તેમની
' (૨૭) અહીં વર્ણન કરાય છે અલેકઝાંડરના હુમલાનું અને પરિણામની સરખામણી કરાય છે તેની પછીના પચાસ સાઠ વર્ષે રિથતિ થઈ હતી તેની–એટલે બેની વચ્ચે કાર્ય-કારણને સંબંધ નથી એમ વાચકને લાગશે; પણ મારે જણાવવું પડે છે તે એટલું જ, કે અલેકઝાંડેરે
હમ ભલે ગમે તે વખતે કર્યો, પણ ઈરાનની અને હિંદની સંસ્કૃતિ તે બંને વખતે કયારનીયે એક સરખાપણે ચાલુ જ હતી; માટે સરખામણી કરવામાં વાંધો નથી.
(૨૮) આ બધાં કથનની સત્યતા માટે આ પુસ્તકમાં હવે પછી આલેખવાને “પરદેશી આક્રમણ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦.
મૈર્ય સમ્રાટને
[ સપ્તમ
હીલચાલ અને તેમણે બતાવેલ સભાવથી ચોખું જોઈ શકીએ છીએ; કેમકે તેઓએ જ્યાં જ્યાં આર્ય પ્રજા સાથે ભાઈચારો બાંધીને વસવાટ કરવાનું
ગ્ય ધાયું છે, ત્યાં ત્યાં મોટા ભાગે તેમની જ સંસ્કૃતિ પોતાનામાં અપનાવી લઈને, ધારણ કરી લીધી છે. તેની સાબિતીઓ તેમના જ રચેલા સિકકા ઉપરથી મળી આવે છે. કોઈ એમ પણ કહેશે કે, એ તે પરદેશી વિજેતાઓએ પ્રજાની સંખ્યાને બહુમાન આપવા૨૯ અને તેમને સંતોષવા ખાતર જ તેમની સંસ્કૃતિ પિતે વધાવી લીધી છે, તે આપણે તેમને બે વસ્તુ જણાવાવી પડશે કે (1) શું તેમણે વિજેતાઓની મનોદશાને અને તેમને ચડેલા મદનો પૂરેપૂરો અભ્યાસ કર્યો છે ? અને (૨) બે વસ્તુની હરિફાઈ જ્યાં ચાલતી હોય, ત્યાં કોણ શ્રેષ્ઠતાને વરવા પામે છે? સબળ કે નિબળ૩૦ ?
આ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ થઈ પડવાથી જ્યારે જ્યારે વિદેશી હમલા કરનારાઓએ ધસારા કર્યા છે, ત્યારે ત્યારે તેમણે જ્યાં જ્યાં જીત મેળવી, ત્યાં ત્યાં જે બીજે કઈ પ્રત્યવાય કે વિશ્વ આડે નથી આવ્યાં, તે વસવાટ જ કરવા માંડયો છે. અને જ્યારે વસવાટ કરે, ત્યારે જમીનનું રોકાણ કરવું પડે જ; જેથી તેટલા પ્રમાણમાં હિંદી રાજકર્તાઓના રાજયવિસ્તારની હદ પણ સંકોચાય જ. આ ન્યાયને આધીન રહીને,
હિંદમાં હવે તે બે પ્રજાનું રહેઠાણું થવાથીકેમકે હિંદી પ્રજા તે અસલથી હિંદમાં હતી : તેમાં વળી તેની સંસ્કૃતિની શ્રેષ્ઠતાથી આકર્ષાઈને ( અને કાંઈક સમૃદ્ધિનું આકર્ષણ પણ ખરૂં જ: સર્વથા તે નહીં જ; કેમકે જે સમૃદ્ધિ જ મુખ્ય કારણ હોત, તો તે મનુષ્ય સ્વભાવ પ્રમાણે સંસ્કૃતિની સુગને લીધે નાક મચકડી, સમૃદ્ધિને પિતાના દેશ તરફ ઘસડી લઈ જઈ, ત્યાં જ વસવાટ ચાલુ રાખત; એટલે ખાત્રી થાય છે કે અહીં હિંદમાં વસવાટ કરવાનું મુખ્ય કારણ સમૃદ્ધિ કરતાં, અહીંની સંસ્કૃતિની એકતાનું જ હતું.) વિદેશી પ્રજાઓએ પણ હવે તો રહેવા માંડ્યું. એટલે સ્વાભાવિક છે કે એકને બદલે બે ભાગ પડવાથી, જમીનની વહેંચણી પડી ગઈ અને તે તે પ્રમાણમાં હિંદી રાજાના રાજ્યનો વિસ્તાર કમી થવા માંડ્યું.
પરદેશી અને આર્ય સંસ્કૃતિનાં સરણા વચ્ચેને ઐતિહાસિક સંબંધ આ પ્રમાણે દોરી બતાવાય તેમ છે. અને તેની પૂર્ણ જમાવટ, અલેકઝાંડર પછી સવાસો વર્ષ એટલે ઈ. સ. પૂ. ૩૨૭-૧૨૫=૨૦૦ ની લગભગ થવા પામી છે, જેને લીધે જ પરદેશીઓનાં ધાડેધાડાં વારંવાર હિંદ ઉપર ઉતરી આવતાં નજરે પડે છે.
આટલા લાંબા ખુલાસાથી વાચક વર્ગને હવે નિઃસંદેહપણે સમજાઈ ગયું હોવું જોઈએ, કે
કાર” વાળા આખા ખંડના સર્વ પરિચ્છેદે તપાસી જુઓ. એટલે તેમનાં ચરિત્રેથી અને જ્યાં જ્યાં સિક્કાઓ પ્રાપ્ત થાય છે ત્યાં ત્યાં તે ઉપરથી, ખાત્રી થશે કે તેમણે પોતાની સંસ્કૃતિ હિંદી પ્રજા ઉપર ઠસાવવા કરતાં, તેમની જ સંરકૃતિ પોતે ધારણ કરી લીધી છે.
(૨૯) પ્રિયદર્શિનના ધમ્મમહામાત્રાઓને જે વિજય મળ્યો હતો તેમાં સંખ્યાની બહુમતિએ કામ કહ્યું કહેવાય કે સંસ્કૃતિની શ્રેષ્ટતાએ ? (જુઓ ઉ૫૨)
(32) જુએ ઉપરની ટીકા ન ર૯ તથા ૨૫.
(૩૧) પાંચ પરદેશી પ્રજાઓના રોજ અમલનું વર્ણન આ પુસ્તકમાં આપીશું. તે દરેકના દૃષ્ટાંતને અહીં બતાવેલ સૂત્રની કટીથી કસી જોશે અને ખાત્રી કરશે કે આ સૂત્ર કેટલે અંશે સત્યપૂર્ણ છે.
(૩૨) કોઈપણ વસ્તુની ઉત્તમતા, શ્રેષ્ઠતા કે સદગુણતેને પોતાને હિતકારક ગણવી કે અહિતકારક તે તે વખતના રિથતિ અને સંયોગ ઉપર આધાર રાખે છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્યવિસ્તાર
૪૧
ક્યા કારણથી પરદેશીઓ હિંદ ઉપર ચડી આવવાને ખડે પગે તૈયાર થઈ રહ્યા હતા. અને એ તે સિદ્ધાંત છે કે દારૂગોળો જ્યાં તૈયાર પડી રહ્યો હોય, ત્યાં માત્ર એક ચિણગારી લગાડવાની કે તે ઊડીને અડવાની જ રાહ જોઈ રહેવાતી હોય છે, એટલે હિંદની આંતરિક વ્યવસ્થા કે સ્થિતિની અનુકૂળતા સાંપડતા જ, તેઓએ પોતાનું કાર્ય આરંભી દીધું જણાય છે. આવી એક તક, સમ્રાટ પ્રિયદર્શનના મરણ બાદ તુરત જ તેના સંતાનોમાં પ્રવેશેલા ઠેષાગ્નિરૂપી કુસુપે પૂરી પાડી હતી; અને તેવી જ બીજી તક, શુંગવંશી અમલના અંતમાં તે રાજાઓના ભોગવિલાસ અને વ્યભિચારી આચરણને લીધે ઉત્પન્ન થએલ પ્રજાના અસંતોષે પૂરી પાડી હતી. આ રથળેઆ પરિચ્છેદમાં-મર્યવંશની જ હકીકત આલેખતા હોવાથી પ્રથમની તકનું વર્ણન કરવામાં આવશે; જ્યારે બીજી તકનું વર્ણન શું ગવંશના રાજ્યવિસ્તારનું વૃત્તાંત લખવાનો સમય આવી પહેચે ત્યાં સુધી મુલતવી રાખવું પડશે.
હવે માત્ર એક વસ્તુસ્થિતિ ઉપર લક્ષ દેરીને મૂળ બાબત ઉપર પાછા આવી જઈશું. અત્યાર સુધી હિંદી રાજાઓએ એક જ ધારણ અખત્યાર કર્યું રાખ્યું હતું. તદનુસાર વિજય મેળવેલ જમીન ઉપર તેના પૂર્વના રાજકર્તાને જ પુનઃ સ્થાપિત કર્યું જતા ! પણ જે તે રાજકર્તા કે તેનો કોઈ હકદાર નીકળી ન આવતો, તે તે પ્રદેશ ખાલસા કરી પોતાના રાજ્યમાં ભેળવી લેતા. તે ધોરણ હવે બદલાવા લાગ્યું હતું, કેમકે વિજય મેળવનાર જ્યારે પરદેશી હોય, ત્યારે તેને તે પિતાની વસાહત કરવા માટે જમીન જોઈએ જ; એટલે તે પોતે તો જીતેલા પ્રદેશના રાજવીને ઉઠાડી મૂકીને પોતાનો જ કરી લે, અને વિજય મેળવનાર હિંદી રાજા જે હેય તે, કોઈક પૂર્વના
સંસ્કારને લીધે ભૂમિ ખાલસા કરી લેવાની ઈચ્છા પ્રથમમાં ન રાખે; પણ સંગતિ દોષથી માણસ શું શું નથી કરતો ? એટલે તે પણ પિતાના પરદેશી ભાઈબંધ-પાડોશી રાજાની પેઠે જમીન ખાલસા કરી લઇ પિતાના રાજ્યમાં હોઈમાં કરી જવાનું પગલું ભરતે દેખાયો છે.
મૂળ વિષય તરફ આવતાં જણાવવાનું કે, સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના મરણ બાદ તેના વંશજોમાં આપ આપસમાં વૈરવૃત્તિ તથા એક બીજાની ચડતી સહન ન કરવાની મનોદશા, ઈત્યાદિ જે દુર્ગુણ ઉદ્દભવ્યાં હતાં તેને લીધે તેમાંના અનેક જણાએ પિતપોતાની સ્વતંત્રતા ધારણ કરી લીધી હતી. પરિણામે એક વખત જે મૌર્ય સામ્રા
જ્યની હદ, હિંદ બહાર વિસ્તરેલી હતી તેના બે ભાગલા પડી ગયા. હિંદ બહારની હદ હતી તેના ધણી તે તે પ્રદેશના પરદેશીઓ થઈ પડ્યા અને હિંદમાં જે જે પ્રાંતે ઉપર જે જે રાજ્યકર્તા કે સૂબાઓ નીમાયા હતા, તે તે તેઓએ પચાવી પાડયા. એટલે પ્રિયદર્શિનના સીધા વારસદારના હિસ્સામાં તે માત્ર નામનો જ પ્રદેશ રહેવા પા ; અને આ પ્રમાણે તે પોતે નબળો પડતાં, પાસેના જ પ્રતાપી અને પરાક્રમી રાજાના પંજાનો ભોગ થઈ પડવાનો તેનો વારો આવી લાગ્યા. આ પ્રમાણે આખુંયે મૌર્ય સામ્રાજ્ય ટૂંક સમયમાં જ છિન્નભિન્ન થઈને અદશ્ય થવા પામ્યું હતું, જેનું વર્ણન ઉપરના પરિચ્છેદે સવિસ્તર લખાઈ ગયું છે, એટલે અહીં તે પાછું ઉતારવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી.
ઉપરમાં જે બે તક પરદેશીઓને લાવ્યા બાબતનો ઇસારો કરી ગયા છીએ, તેમાંની પ્રથમ તક-મૌર્યવંશી રાજ્યકર્તાઓના સમયે–જે મળી હતી, તેનું વર્ણન સમાપ્ત થયું ગણાશે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
આ પરિશિષ્ટમાં વર્ણવેલી હકીકત, વાણકયા અને મેગેસ્થેનીઝને લગતી હોઈ પુ. ૨ માં જયાં તેમના અધિકાર લખાયા છે–એટલે કે સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત કે સમ્રાટ અશોકવર્ધનના રાજયવાળા પરિચ્છેદે–ત્યાં જોડવી યુક્ત ગણાય; પણ પુસ્તક બીજાને બહાર પડી ગયાને સાત આઠ માસ થઈ ગયા છે, તેમ તેનું મૂળ લખાણ તે લગભગ આઠ વર્ષ ઉપર લખાઈને તૈયાર થઈ ગયું હતું, જ્યારે અત્ર આમેજ કરેલી હકીકત વડોદરા શહેરમાંથી પ્રસિદ્ધ થતા “પડકાર ' નામે માસિકના સં. ૧૯૯૨ ના શ્રાવણ માસ-ઈ. સ. ૧૯૩૬ ના ઓગસ્ટના અંકમાં દેખા દે છે. એટલે ઉપરના પુસ્તકમાં તે તેને સ્થાન આપી શકાય તેમ છે જ નહીં. તેમ તેમાં જણાવેલી હકીકત, મારા કથનને-મેં પ્રતિપાદિત કરેલ ઐતિહાસિક ઘટનાને-સમર્થન કરનારી અને સત્ય તરીકે પૂર- વાર કરવારૂપ હોઈ વાંચકવર્ગના વિચાર માટે રજૂ કરવા વિના છૂટકે પણ નહીં. એટલે આ ત્રીજા પુસ્તકમાં જ્યાં તે તે રાજાઓના જય-પરાજય અને રાજ્યવિસ્તારના પરિચ્છેદનું વર્ણન અપાયું છે તેના અંતે તે હકીકત જોડવાનું યોગ્ય ધાર્યું
છે, જેથી કાંઈ અનિયમિતતા કે અસંબંધતા દેખાય તે માટે ક્ષમા માગી લઉં છું.
સેકેટસના રાજદરબારે મેગેરેથેનીઝ ગ્રીક એલચી તરીકે હતો તે જેમ સર્વસંમત બીના છે તેમ મારે પણ માન્ય છે, એટલે એ પેકેટસને અને મેગેરથનેઝને સમકાલીન લેખવામાં કિચિત પણ શંકા રહેતા નથી; પણ અદ્યાપિપર્યત સઘળા ઇતિહાસકારોએ એ સેકેટસને ચંદ્રગુપ્ત ઠરાવ્યો છે, તે માટે માન્ય નથી ત્યાં જુદા પડું છું. કેમકે જે સેકટસને ચંદ્રગુપ્ત દરાવાય તે ૫. ચાણક્ય મૌર્ય ચંદ્રગુપ્તનો રાજપુરોહિત અને મહામાય હોઈ તે બન્ને જણાને સમકાલીન ગણાવાશે: એટલે કે એક બાજૂ સે કેટસને મેગેસ્થેનીઝને સમકાલીન કહે અને બીજી બાજૂ તે જ સે. કેટસને પં. ચાણકયજીને સમકાલીન કહે, તે કથનને તાત્પર્ય-સૂત્ર સિદ્ધાંત પ્રમાણેએ થાય કે સેકેટસ, પં. ચાણક્ય અને મેગેરથેનીઝ-એ ત્રણેને સમસમી તરીકે કબૂલવા પડે. જ્યારે ખરી રીતે તે પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ જ નથી, કેમકે ઉપર જણાવ્યું તેમ મારું મંતવ્ય સેકેટસ એટલે ચંદ્રગુપ્ત નહીં પણ અશોકવર્ધન છે. આ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
૪૩
સર્વ હકીકત મેં પુ. ૨ માં પૃ. ૧૫૪ થી ૧૬ર ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય તથા તેના શાસનકાલનું વર્ણન સુધીમાં તથા તે જ પુસ્તકમાં પૃ. ૨૧૧ ટી. નં. કરતી વેળા આચાર્ય કૌટિલ્યનું નામ સરખું ૨૬ માં અનેક પુરાવા આપી સાબિત કરી છે. ઉપલબ્ધ ન થવું તે શું આશ્ચર્યકારક નથી ? - પં, ચાણક્ય અને મેગેસ્થેનીઝને સમકાલીન- કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્રનું સૂક્ષ્મ અધ્યયન કરતી પણે ગણી લેવામાં પુ. ૨ માં પૃ. ૨૧૦ ઉપર વેળાએ પ્રાચીન ભારતની સભ્યતા તથા સંસ્કૃતિના મા. સા. ઈ. ના લેખકને જે શંકા ઉઠી છે તેની ચિત્રનું જે રૂ૫ માનવ-મન-મંડલ પર અંકિત નોંધ લીધી છે. તે જ પ્રકારની ગૂંચ ઉપરમાં નિર્દિષ્ટ થાય છે તેનાથી સર્વથા વિરુદ્ધ રાજદૂત મેગેસ્થથયેલ “ પડકાર ” માસિકમાંના લેખકને પણ થઈ નીઝના ભારતવર્ણનને વાંચવાથી થાય છે. આમ છે, તેમ અનેક વિદ્વાનોને જરૂર થઈ પણ હશે?' પિતાનું અનુમાન દોરી તેનાં ઉદાહરણ ટાંકે છે. છતાં તેને ઉકેલ હજુ સુધી કરાયો હોય એમ ( ૧ ) કિલ્લાઓ તથા નગરની નિર્માણ શૈલીમાં મારા વાંચવામાં તે આવ્યું જ નહોતું. તેટલા મેગેસ્થેનીઝના કહ્યા પ્રમાણે ચંદ્રગુપ્તના (એટલે માટે તે સવાલ હાથ ધરીને, વિસ્તૃતપણે તે મેં કેટસના) શાસનકાલમાં કિલ્લાઓ, નગરે વાતને ઘટસ્ફોટ પુ. ૨ માં પૃ. ૧૫૪ થી ૧૬૨ અને તેના પર કટાઓ તથા ભવનો આદિ લાક. સુધીમાં જણવો પડ્યો છે, તે બનને મહાશયને ડાના બનાવવામાં આવતાં હતાં... આચાર્ય ચાણજે મુશ્કેલીઓ નડી હશે તે અનેકવિધ હશે, પણ કયતા કથાનુસાર તેમણે સ્પષ્ટ રૂપકી ઈટોમાં પડકારના લેખક મહાશયે જે દર્શાવી છે તેને બનાવવાનો નિર્દેશ કર્યો છે. (૨) મેગેસ્થેનીઝના ટૂંક સાર અત્રે રજૂ કરું છું –
સમયમાં બૌદ્ધધમ રાજ્યધર્મ બન્યો નહોતે, પં. ચાણક્યજીએ વિશ્વવિખ્યાત કૌટિલ્ય છતાંય તેણે મહાત્મા બુદ્ધનું નામ અત્યંત સનઅર્થશાસ્ત્ર રચેલ છે અને મેગેસ્થનીઝ મહાશયે માનપૂર્વક લીધું છે; (જુઓ ખંડ ૪૩ માં). ભારત વર્ણનનું ખંડ (Fragment of India) જ્યારે કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્રમાં બૌદ્ધધર્મ તથા નામનું પુસ્તક રચેલ છે. હવે જે આ બન્ને તેના અનુયાયીઓનું વર્ણન કયાંય ઉપલબ્ધ થતું લેખકે સમસમયી જ હોય તે તે બનેએ લખેલ નથી. કેવળ માત્ર ત્રણ જ શબ્દો એવા છે કે પુસ્તકમાં, તે તે સમયની એક જ હકીકતનું જેના આધારે કૌટિલ્યના સમયમાં તુછ–નજીવી અથવા પરિસ્થિતિનું વર્ણન મળતું જ આવવું બૌદ્ધસત્તા સ્વીકારી શકાય. તે, પાખંડ, શાકજોઈએ; પણ તેમ થતું નથી તેવા અનેક મદા જીવન અને શ્રમણ શબ્દો છે (કૌટિલ્ય અર્થતેમણે તારવી બતાવ્યા છે અને તે ઉપરથી, શાસ્ત્રમાં પાખંડ શબ્દ બૌદ્ધ ક્ષપણુકેના માટે પ્રયુક્ત પિતે શંકા ઉઠાવી છે કે ૫. ચાણક્યજી અને કરવામાં આવ્યો છે. વળી તેમાં બૌદ્ધ ક્ષપણુકેને મેગેસ્થનીઝ સમકાલીન કેમ ગણાય ? તેમનું કથન અત્યંત ધૃણાની દૃષ્ટિએ જોયા છે. તેના કથનાનુસાર એમ છે કે ( જી એ તેમના લેખનું પૃ. ૫ ). પાડ અને ચાંડાલે ને સ્મશાનની પાસે વસવું
(૧) આ નિબંધના લેખક શ્રીયુત રતિલાલ કળાધર ભદ્ર છે. તેમણે અર્થશાસ્ત્રનો બારિક અભ્યાસ કરી જે મુદ્દાઓ તારવી કાઢયા છે (જે અંકમાં આ પરિશિષ્ટમાં ઉતાર્યા છે, તે માટે તેમને અભિવંદુ છું.
તથા તે મુદ્દાઓ અત્રે વાચકવર્ગ માટે હું રજૂ કરી રાયે તે અનુકૂળતા મને પ્રાપ્ત થવા માટે તેમને ઉપકાર માનું છું.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ સક્ષમ
જોઈએ. શાકય શબ્દથી, અભિપ્રાય બૌોથી જ જણાય છે. અર્થશાસ્ત્રમાં દેવ-પિતૃકાર્યોમાં શાક આજીવિકેને ભેજન આપનાર વ્યક્તિને ૧૦૦ પંડનું (પણ નામનો સિક્કો છે ) દંડ કરે જોઈએ-શાય શબ્દની માફક શ્રમણ શબ્દમાં પણ તેવા પ્રકારના નિંદનીય ભાવ વ્યક્ત કરવામાં આવ્યા છે. (૩) આવાગમનના સાધનોમાં મેગેસ્થની ધૂરી-પ્રદર્શક પત્થર ( Mile- stones) નું વર્ણન ખૂબ કરેલું છે. જ્યારે અર્થ- શાસ્ત્રમાં ભિન્ન ભિન્ન માર્ગોની ચડાઈ તથા રચના આદિનું વર્ણન છે, પણ Milestones નું કયાંય વર્ણન કરાયેલું જોવામાં આવતું નથી. (૪) મેગેસ્થનીઝ કહે છે કે, હાથી અને ઘેડ રાખ- વાને અધિકાર કેવળ રાજાને જ હતે પણ તેવા પ્રતિબંધ માટે ચાણકયે કાંઈ લખ્યું નથી, જો કે તેના કરતાં તેમણે ઘોડાઓના સંબંધમાં બહુ જ વિસ્તારપૂર્વક લખ્યું છે. (૫) મેગેસ્થેનીઝના કહેવા પ્રમાણે પ્રજાજનથી રાજા બહુ મળતા રહેતા હતા, જયારે ચાણકય- જીએ, રાજાના શરીર રક્ષકેની નિયુક્તિનું તથા રાજાને ગુપ્ત રાખવાનું તેમજ એના પર બહુ જ
દબાણ કરતાં રાજાને પ્રજાજનોથી સાવચેત રહેવાનું લખ્યું છે. (૬) બનેએ કરેલ ભારત વર્ણનના શિકાર અને વનરક્ષકનાં વર્ણનેમાં ભારે અંતર છે. (૭) મંગે-કેઈ દાસ-ગુલામ નહોતે. ચાણકયજી-અનેક સ્થાને દાસવર્ગ સંબંધી વર્ણન છે. (૮) ચાણકયજીનું ગુપ્તચર વિભાગનું વર્ણન વાંચવાથી, મેગેસ્થનીઝ કથિત આવા પ્રકારની ધારણું કે ચોરી, પાપ સાહસ આદિ કામ કરવામાં બિલકુલ અસમર્થ હતી-નષ્ટ થઈ જાય છે (તે તે ચાણક્ય પછી મેગેલ્વેનીઝ થયું હતું એમ સાબિત થઈ જાય છે) (૯) બન્નેનાં ગ્રંથમાં સરકારની રચના, શાસન પ્રબંધ, આર્થિક પ્રબંધ, નગરસમિતિઓ, નગરનિરીક્ષક, સ્થાનીય સંસ્થાઓ (Local bodies) આદિના વર્ણ જેમાં પ્રષ્કળ ભેદ છેઃ જો કે બીજી ઘણી સમાનતાઓ પણ છે જ.
આ મુદ્દાઓની સરખામણી કરવાથી સહજ ખાત્રી થશે કે તે બને પુસ્તકના કર્તાઓ સહસમય નથી પણ આગળ પાછળ થયેલા સમજાય છે.
છે.
જ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
§
§
§
પંચમ ખંડ
S
'
S
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
--
-
-
-
--
Wો
પ્રથમ પરિચ્છેદ
શૃંગભૂય યાને શુંગવંશ.(૧) સંક્ષિપ્ત સાર –-હવે પછીના બે ત્રણ ખંડેના પરિચ્છેદની કરવી પડેલી વહેંચણી વિશેની કેટલીક વિચારણ
શુંગવંશી રાજાઓનાં, શુંગભત્ય અને ગુંગવંશી તરીકે જીવનના ભેદની આપેલી સમજુતી તથા તેમના સમયની વિચારણા–
પુષ્યમિત્ર, અગ્નિમિત્ર તથા વસુમિત્ર વિશે ઉદ્ભવેલ અનેક શંકાઓ તથા તેનાં કરેલાં સંતોષકારક સમાધાન તેમના દરેકના સત્તાકાળ વિષેના કરવા પડેલા ખુલાસા તથા નિર્ણયે બાકીના રાજાઓની નામાવલી તથા તેમના સમગ્ર રાજકાળ બાબત કર પડેલો ફડચે– - પુષ્યમિત્ર, અગ્નિમિત્ર અને વસુમિત્રના જીવનસમયની થયેલી વહેંચણી અને તે પ્રત્યેકની નક્કી કરી આપેલ સાલ-શેષ રાજાઓની અનેક પુરાણકારોએ અને ઈતિહાસ કારેએ આપેલી વંશાવળી અને તેમાંથી તારવી કાઢેલું શુદ્ધિકરણ–પ્રાંતે આખા શુંગવંશની બતાવી આપેલી શિદ્ધ નામાવળી તથા વંશાવળી
(૧) કે. હિ. ઈ. પૃષ્ઠ ૫૧૮, તેનું મૂળ અપ્રસિદ્ધ છે. પણ તે શબ્દને અર્ધ જે “ અંજીરનું વૃક્ષ” થાય છે. તે કદાચ તેમની જાતિસૂચક હશે. c. H. J. P. 514-Origin is obscure. Their name which means" fig-tree" may perhaps be tribal.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
ઇતિહાસકારોના
શુંગવશ
નામાવલી તથા શાવળી
મૌવંશની સમાપ્તિ થયા બાદ ઉજ્જૈનની અતિની ગાદી શુંગવશમાં ગઇ સમગ્ર રાજતકાળ ખરી રીતે ૯૦ વ` ચાલ્યા છે. તેના સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૧૪=મ, સ. ૩૨૩ થી મ. સ. ૪૧૩ સુધીના ૯૦ વર્ષના ગણવાના છે. અતિ ઉપયાગી હાવાથી આપણને માર્ગદર્શીક અને છે. તે એ કે જૈન ગ્રંથકારા હંમેશાં કાષ્ટ રાજાનું કે તેના પરાક્રમનુ વર્ણન કરે છે ત્યારે તે પોતે ગાદીપતિ થયા બાદ જ તેને સમય ગણવાનું ધારણ રાખે છે; જ્યારે વૈદિક ગ્રંથકાર તે વ્યક્તિ કાઇપણુ અંશે સત્તાધીશ અને છે-પછી તે સત્તાનું પદ, રાજાનું હાય, સૈન્યપતિનુ` હોય કે મહાઅમાત્યનું... હાય-ત્યારથી જ તેને સમય નોંધ ઉપર ચડાવતા હાય એમ જણાય છે. જેમકે એક વ્યક્તિની સત્તા ભલે એક્દમ રાજા જેટલી જ મહત્ત્વતા ધરાવનારી હેાય એટલે કે જેને ઈંગ્રેજીમાં King de Jura ( ન્યાયની દૃષ્ટિએ રાજા જેવા ) કહી શકાય છે, છતાં તેને ખરી રીતે King de Facta ( સિદ્ધાંતની દૃષ્ટિએ રાજા ) જેમ ગણી શકાતા નથી જ તેમ King de Jura તરીકેના તેના સત્તાકાળને પણ King de Facta તરીકે ગણી લેવાતા નથી જ; છતાં વૈદિક ગ્રંથકારાએ ઉપરના King de Jura ને King de Facta ના ધારણને અનુસરીને કામ લીધે રાખ્યું છે. અને તેમાં પણ જો વર્ણન કરાવાતી વ્યક્તિ, સુભાગ્યે તેમના જ ધર્માનુયાયી હોય તે! વિના સકેચે તેના યશે ગાન પણ ગાવા મંડી જાય છે. આ રીત્યા જ શુંગવંશની બાબતમાં પણ તેમણે કામ લીધું હાય
અત્રે આપણે કેટલાક ખુલાસા કરવાની જરૂર છે, કેમકે વૈદિક અને જૈન ગ્રંથકારાની
હકીકત એક બીજાથી જુદી પડે છે. જૈન ઇતિહાસવેત્તા શ્રીયુત્ પરિશિષ્ટકારે અવતિના ગાદીપતિઓના રાજ્યક્રમ વર્ષોંવતાં, શ્રી મહાવીરના નિર્વાહુથી માંડીને, પ્રખ્યાત શકારિ વિક્રમાદિત્ય સુધીના ૪૭૦ વર્ષના સમય સુધીના આંતરી પૂરી બતાવ્યા છે. તેમ કરતાં તેમણે જે ત્રણ લેાક લખ્યા છે અને તેના ભાવાર્થ એસારવામાં સ'શેાધકાએ અથવા તે મૂળ ઇતિહાસવેત્તાના સમય પછીના થયેલ વિવેચકેાએ. અની સ્ખલનાને લીધે મૌયવંશની વંશાવળી ગાઠવવામાં કેવી ભૂલો ઉપસ્થિત કરી છે તે સ આપણે પુ. ૧, પૃ. ૨૦૨ ઉપર દેખાડી ગયા છીએ અને મૂળ શ્લોકની હકીકત કેવી રીતે સત્ય ઠરી શકે છે તે પણ પુરવાર કર્યું... છે. તેવી જ રીતે આ શુંગવંશના રાજ્યકાળની ગણુનામાં પણ સ્ખલના થઇ છે.
આખાયે શુંગવંશને રાજ્યકાળ જૈન ગ્રંથકારની માન્યતા પ્રમાણે ૯૦ વર્ષના જ છે, જ્યારે વૈદિક ગ્રંથકારે તે સમય ૧૧૨ વ આંક છે. આ પ્રમાણે એ મતની વચ્ચે ખાવીશ વર્ષા ફેર રહે છે. પણ એક વાત
ઇતિહાસકારાના મનનુ
સમાધાન
[ પ્રથમ
(૨) જીએ પાર્શ્વટર સાહેબે રચેલું ડાઇનેસ્ટિક લીસ્ટ ઑફ ધી કલિયુગ એઈઇસ નામનું પુસ્તક.
( ૩ ) આ જ પ્રમાણે નાગવ'શી નદિવાન, માર્યાં
છે. આ શુંગવંશના ૨૦૪ થી ઇ. સ. પૂ.
વ’શી ચદ્રગુપ્ત અને અરોકની ખાખતમાં ગણત્રી કરાઇ છે. તે દરેકના રાજ્યકાળને ખરા સમય કેટલા ગણવે જોઈએ તેની ચર્ચા કરતી વખતે આ સ્થિતિ જોઈ ગયા છોએ,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ].
મનનું સમાધાન
૪૯
એમ દેખાય છે; કેમકે જૈન ગ્રંથકારોએ જે શંગવંશનો સત્તાકાળ ૯૦ વર્ષનો કહ્યો છે અને વૈદિક ગ્રંથકારોએ ૧૧ર વર્ષને કહ્યો છે તેને ભેદ જ એ છે કે શુંગવંશના આદિ પુરુષ પુષ્ય- મિત્રે કેટલાંક વર્ષો મૌર્યવંશની સેવામાં (ભય =સેવક તરીકે ) કેટલાંક વર્ષો આંધ્રુવંશની સેવામાં ( ભૂત્ય તરીકે ) તથા કેટલાંક વર્ષો વાનપ્રસ્થ અવસ્થામાં રહી, પોતાના પુત્ર અગ્નિમિત્રના રાયકાળે ગાળ્યાં છે.
આ પુસ્તકમાં પ્રથમના વિષમ પરિછેદે આપણે જણાવી ગયા છીએ કે મૌર્યવંશના છેલ્લા રાજાઓ માત્ર નામધારી જ અને ખંડિયા જેવા હતા, અને રાજ્યની કુલ લગામ તે રાજાઓ ઉપર સાર્વભૌમ જેવી સત્તા ભોગવનાર આંદ્રવંશી શાતવહન રાજાઓ તરફથી નિમાયલ સૈન્યપતિ પુષ્યમિત્રના હાથમાં જ હતી, એટલે પુષ્યમિત્ર ભલે અવંતિના રાજયમાં સરમુખત્યાર જેવો હતો પણ આખરીયે તો તે નોકરજ (ભૃત્યુ સેવક) ગણાય. પછી તે ભૂય મૌર્યવંશનો ગણો કે આંધ્રુવંશને ગણો તે જુદી વાત છે. એટલે આ ભૂત્ય-સેવકપણાના મુદ્દાથી તે સમયને શુંગભૂત્યવંશી રાજઅમલ તરીકને કહી શકાય; અને આ બાવીશ વર્ષના શુંગભૂત્ય તરીકેના કાળ ઉપરાંત, બાકીના ૯૦ વર્ષ પર્યત તે પુષ્યમિત્રના અનુજોએ સ્વતંત્ર
રીતે ગાદીપતિ તરીકે સુખ માણ્યું ગણાય.
સાર એ થયો કે, વૈદિક ગ્રંથનું કથન જે ૧૧૨ વર્ષનું છે તેના બે વિભાગ થયા : પ્રથમના ૨૨ વર્ષ શુંગભૂત્ય તરીકેના અને પાછળના ૯૦ વર્ષ શૃંગવંશી રાજઅમલના; જયારે જૈન ગ્રંથ. કારોએ તે “ભય” શબ્દનો ઉપયોગ જ કર્યો નથી એટલે તેમના સંબંધમાં આ ભેદભરી કાળગણત્રીને પ્રશ્ન ઉદ્દભવતો જ નથી. અને આ પ્રમાણે બને ઇતિહાસકારોનું કથન તે સત્ય જ છે; પણ વસ્તુ આલેખનની દષ્ટિમાં ભિન્નતા હોવાને લીધે તે બંનેનું લેખન આપણને નિરનિરાળું દેખાય છે.
ઉપરને જૈન ગ્રંથકાર- શ્રીયુત પરિશિષ્ટ કાર અવંતિપતિઓની નામાવળી ગણાવતાં પુષ્યમિત્ર
અગ્નિમિત્રનો રાજકાળ ૩૦ તેવા જ એક વર્ષને કહે છે અને અન્ય કથનનું તે બાદ બળમિત્રભાનુમિત્રના સમાધાન ૬૦ વર્ષ ગણે છે. અને
એમ કરીને તે ચાર નામમાં જ A૦+૬૦=૯૦ વર્ષને સમય પૂરો કરી બતાવે છે;
જ્યારે વૈદિક પુરાણોમાં શૃંગભૂત્ય-શંગવંશી રાજા ઓની સંખ્યાનો આંક ૮ થી ૧૦ ને આપે છે અને તેમાં પુષ્યમિત્રના ૩૮, અગ્નિમિત્રના ૭, વસુમિત્રના ૭, એમ કુલ પર વર્ષને સમય નથી,
(૪) નીચેની ટીકા નં. ૫ જુઓ.
( ૫ ) શંગભૃત્ય = શૃંગ+બ્રુત્ય: એટલે વિદ્વાનેએ ગાય મૃચઃ શૃંગવંશને નેકર એ અર્થ કર્યો છે તે ભૂલ ખવરાવનાર છે; પણ તેને અર્થ શું: gય મય: =શંગવંશની જે વ્યકિત તેને પોતાની સત્તાકાળ તો ખરો પણ તે સત્તાકાળ રાજ તરીકે નહીજ: માત્ર ભૂ સેવક તરીકે જ. એટલે શુંગવંશી વ્યકિત પોતે જ એક સેવક તરીકે છે એમ ગણવું ( આ જ
પ્રમાણે પુ. ૪ માં અગ્રભૂત્ય: ને અર્થ સમજવાને છે? સરખા પુ. ૧, પૃ.૧૫૪, તેમજ ૩૯૦ નાં ટીપ્પણે તથા આ પવિંદે આગળ ઉપરનાં વિવેચન અને હકીકત.
(૬) આ ત્રીસ વર્ષના કાળ સંબંધી ખુલાસે આગળ ઉપર આ પરિચછેદે કરેલ છે તે જુઓ.
(૭) આ સંખ્યા માટેની નામાવળી આગળ ઉપર ઉતારી છે તે જુઓ.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
તે બાદ સુજ્યેષ્ઠાદિથી માંડીને દેવભૂતિ સુધીના રાજાનાં નામો તેમજ તે પ્રત્યેકના રાજ્યકાળ ગણાવી, એક સે બારમાંથી છૂટતાં (૧૧૨-પર= ૬૦) બાકીના ૬૦ વર્ષ તેમના ખાતે સમર્પી, કાળગણના પૂરી કરી બતાવે છે.
અહી' આ એ મતનુ સમાધાન કેવી રીતે કરી શકાય છે તે હવે તપાસીએ.
તેવા જ એક અન્ય
[ પ્રથમ
છે. સારાંશ એ કે પુષ્યમિત્ર-અગ્નિમિત્ર અને વામિત્ર તે ત્રણેને સમગ્રકાળ રાજપદ તરીકેને ૩૦ વર્ષના જ ગણવા અને તેમાં પણ ‘‘શુ’ગમૃત્ય’ તરીકે પ્રથમના ૨૨ વર્ષે ઉમેરતાં કુલ ૨૨૧૩ * પર વર્ષના ગણ્વા; તેમજ કેટલાક પૌરાણિક તિહાસકારા જે એકલા પુમિત્રના ૩૮ અને અગ્નિમિત્ર-વસુમિત્રના દરેકના ૭-૭ મળી ૧૪ બતાવે છે તે પુમિત્રના ૩૮ સાથે ભેળવતાં પશુ પર ના આંક મળી રહે છે. એટલે પણ સાબિત થાય છે કે, ૩૮, ૭ અને ૭ ની સંખ્યામાં કાંઇક સત્યાંશ સમાયલુ જ છે. પછી કાના રિસે કેટલાં વર્ષ ગણવાં તે જ જરા જટિલ પ્રશ્ન છે, છતાં વાચકવગને સરલતાથી સમજાય અને વશેષ ખુલાસાની અપેક્ષા ન રહે તે માટે સ્પષ્ટપણે ચર્ચા કર્યા સિવાય આપણે છૂટકા પણ નથી જ; તે વિષય ઘેાડીવાર પછી હાથ ધરીશુ. આટલી બધી લાંબી ચર્ચાના ફિલતાથ એ થયેા -જૈન તેમજ વૈદિક બન્ને મત સાચાં જ છે એમ ગિકાર કરીને કામ લેવા જતાં—(૧) પુષ્યમિત્ર—અગ્નિમિત્ર ને વસુમિત્ર એમ ત્રણેને સ્વતંત્ર શુન્શી અમલ તરીકેના સમગ્ર રાજ્યકાળ માત્ર ૩૦ વર્ષ જ છે. ( ૨ ) બાકીના સર્વ રાજાના સમૂહકાળ ૬૦ વર્ષના અને (૩) એકલા પુષ્પમિત્રનેા શુંગભ્રષ તરીકેને કાળ ૨૨ વર્ષના—આ પ્રમાણે આખા શુંગવંશી રાજ અમલના ત્રણ ભાંગા-વિભાગ પડી ગયા.
જૈન મત પ્રમાણે પુષ્યમિત્ર—અગ્નિમિત્રના ૩૦ વર્ષ છે, પણ તેઓ વસુમિત્રનુ નામ સુદ્ધાં પણ દર્શાવતા નથી, એટલે અનુમાન થાય છે કે, તેમના મતવ્ય પ્રમાણે માત્ર પુષ્યમિત્ર અને અગ્નિમિત્ર જ ગાદીપતિ બન્યા હશે; પણ વસુમિત્ર ગાદીપતિ છો તો હાય અથવા બહુબહુ તે પોતાના દાદા પુમિત્ર અને પિતા અગ્નિમિત્રના રાજ્યઅમલ દરમ્યાન તે બહુજ અહેાળી સત્તા ધરાવનાર એક રાજકચારી બનવા પામ્યા હશે.
',
વળી આ અનુમાનને વૈદિક ગ્રંથાનુસાર આડકતરી રીતે ટેકા પણ મળે છે; કેમકે વસુમિત્ર પછી જે અન્ય રાજાઓની હારમાળા તેમણે બતાવી છે તેમાં “ સુમિત્ર બીજો ” એવા શબ્દ નીકળે છે, એટલે કે આ બીજા વસુમિત્ર પહેલાં કા એક વસુમિત્ર નામે જ પહેલા રાજા તે જ વંશમાં થઇ ગયા છે. વળી માલવિકાગ્નિમિત્ર નામે જે નાટકના ગ્રંથ બહાર પડેલ છે તેમાં પણ વસુ મિત્રનુ ચારિત્ર્ય કેટલેક અંશે વર્ણવ્યું છે, તેનું સ્વરૂપ જોતાં તે તે વસુમિત્ર કેમ જાણે એક સ્વતંત્ર મુખ્ય પાત્ર હોય એવા અનુમાન ઉપર જવાય છે, એટલે રાજ્યકાળ ગણવા માટેની જે આદત વૈદિક ગ્રંથકારોએ અખત્યાર કર્યાંનું આપણે ઉપરમાં જણાવી ગયા છીએ તે ધારણાનુસાર તેમણે વસુમિત્રનું કે વાસુમિત્રનુ' નામ રાખએની નામાવળીમાં દાખલ કરી દીધુ હોય એ અનવાયેાગ્ય
( ૮ ) ઉપરની ટી, ન, ૭ જીઆ
હવે બાકીના રાજાઓના સમયના વિચાર કરીએ. કેટલાક પુરાણમાં માકીના રાજાઆ- તેની નામાવલી અને ના સમૂહુકાળના સમાવી આ પ્રમાણે
૬૦ વ આપી છે. સુજ્યેષ્ઠના ૭, પુલિ'દિકના ૩, ઘેરાવના ૩,
(૯) જીએ ઊપરની ટીકા ન, ૭,
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
કથનનું સમાધાન
પી.
વસુમત્ર બીજાના ૭, એકને ૭ અને દેવ- ભૂતના ૧૦ એમ મળી છ રાજાના ફાળે ૩૭ વર્ષ ગણાવ્યા છે, જ્યારે બીજાઓમાં, ઉપરના વિર્ષના આંકમાં તેમજ તે નામે ગોઠવવાના ક્રમમાં પણ ફેરફાર છે. જ્યારે કોઈમાં વળી ભાગ અથવા ભાગવત નામે એક રાજાનું નામ વિશેષ ગણાવી તેના ખાતે ૩૨ વર્ષ જેટલો લાંબો કાળ સેંધાવ્યું છે. ગમે તેમ છે પણ એટલું તો સ્પષ્ટ સમજાય જ છે કે, આ બધા રાજાઓની સંખ્યા પછી તે પાંચની, છની કે સાતની છે પણ તે બધાનો રાજ્યમાં કઈ મહત્વને પ્રસંગ ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ અને વૈદિક ગ્રંથકર્તાઓના મંતવ્ય પ્રમાણે વિચારવા યોગ્ય બનહીં હોય; અથવા જો બનવા પામ્યો હોય તે તેમને નામોશી ઉપજાવનારો જ હોવો જોઈએ; કે જેથી પિતાના ધર્માનુયાયી રાજાઓનું નબળું પાસું બહાર પડતું દેખાડાતું દાબી રાખવાનું આવકારદાયક લાગ્યું હોય; કેમકે જે ગૌરવવતે કોઈ પ્રસંગ તેમના યશસ્વી રાજકાળે ઉપસ્થિત થવા પામ્યો હોત, તે પારાણિક ગ્રંથકારે તેને બુલંદ અવાજે જાહેર કરવાને બવાર પાયા વિના રહેતા નહી. અરે! છેવટે માનપણું નસેવતાં કાંઈ ભાંગ્યાતૂટયા શબ્દોમાં પણ ઉલ્લેખ તે કરત જ.
બીજી બાજુ કેન ગ્રંથમાં માત્ર બળમિત્ર અને ભાનુમિત્ર બેનાં જ નામ આપી, તેમના ફાળે ૬૦ વર્ષ ગણાવ્યાં છે. આ બન્ને સાંપ્રદાયિક ગ્રંથ આલેખનને વિચાર કરતાં એમ સમજવાનું કારણ મળે છે કે પૌરાણિક ગ્રંથકારોએ જે નામે આપ્યાં છે તેમનું રૂપ જોતાં તે નામો વ્યક્તિગતરૂપે કદાચ હશે, એટલે કે તેમણે રાજમુકત ધારણ કર્યા પહેલાંના હશે, જ્યારે જૈન ગ્રંથકારોએ સૂચવેલાં નામો રાજ્યપદ પ્રાપ્ત કર્યા પછીનાં હશે; તેમ વળી પુરાણકારો તરફથી નામાવળી રજૂ કરાઈ છે તે સમાં-એટલે કે પાંચ સાત
નામોમાં માત્ર ઉપરનાં બેનાં નામ જ બળમિત્ર તથા ભાનુમિત્ર હશે. ( વળી આ સર્વે નામોમાં અંત્યાક્ષર મિત્ર હોવાથી તે પુષ્યમિત્ર–અગ્નિમિત્ર વસુમિત્રના વંશજોનાં નામે હેવાની સૌમ્યતા પણ બતાવે છે ) અને બાકીનાને ઉલ્લેખ કરવાનું તેમણે છોડી દીધું હશે. તેના કારણમાં કદાચ તેમને તે છ સાત રાજાનો રાજ્યઅમલ દમ વિનાને પણ લાગે છે. જ્યારે પરિશિષ્ટગ્રંથમાં જ્યાં આ બધે રાજકાળ ગણાવ્યું છે
ત્યાં તે માત્ર અવંતિપતિ તરીકે મુખ્ય મુખ્ય રાજાઓનાં નામ અને રાજવંશને જ ઉલ્લેખ કરાયો છે. એટલે કે તે કથન માત્ર કાળગણનાનું અંતર દર્શાવવા પૂરતું જ આપેલું છે, નહીં કે તે કથન તેમના સમગ્ર જીવનની, આલેચના કરી બતાવવા અર્થે કરાયું હોય. એટલે વાસ્તવિક પણ ગણશે કે, તેમનો હેતુ “બળમિત્ર-ભાનુમિત્રા આદિ ” રાજાઓ ગણાવવાનો અને તે સર્વેને એકંદર રાજ્યકાળ ૬૦ વર્ષ જેટલું હતું એટલું બતાવવા પૂરતો જ હશે. અને તેથી કરીને તે બધામાંનાં પ્રથમનાં બે જ નામ આપ્યાં, અને તેમને સમૂહકાળ ૬૦ વર્ષનો કહ્યો.
હવે આખા વંશની-સમય પરની-વંશાવળીની સમજણું તથા વિચારણું સમાપ્ત થઈ તથા બને સાંપ્રદાયિક ગ્રંથકર્તાઓ પોતપોતાને ઇતિહાસ આલેખવામાં સત્યથી વેગળા ગયા નથી તે બાબત પણ સાબિત થઈ ગઈ.
આ પ્રમાણે સામાન્ય વિચારણા થઈ રહ્યા બાદ જે ત્રણ ભાંગા-વિભાગ આપણે ઉપરમાં પાડી બતાવ્યા છે અને જેને જટિલ પ્રશ્નો ઉપમા આપી છે તેનો ઉકેલ કરવા માટે હવે આપણે ઉદ્યમવંત થઈશું.
ઉપરનાં પૃષ્ઠોમાં વર્ણન કરતાં આપણે કેટલીક રિથતિ કલ્પી લઈને અનુમાનાર્થે ગયા
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
વિશેષપણે
[ પ્રથમ
છીએ. તેમાં કોઈક સ્થળે તેમના જટિલ આપણે ગોથું પણ ખાઈ ગયા પ્રશ્નનો ઉકેલ હોઈશું પણ તેને કસી જોઈ,
ખરા અંદાજ ઉપર છીએ કે કેમ તે તપાસવાનું સાધન જયાં સુધી ન મળે ત્યાંસુધી નિશ્ચિત સ્વરૂપે આપણે કહી શકીએ નહીં. એટલે બીજો કોઈ સંગીન અને ભરોસાદાર માર્ગ મેળવી શકાય તે વિશેષ મજબૂતપણે આગળ વધવાનું હિતકર લેખાશે. અહીં પિલા સમર્થ ઈતિહાસકાર મિ. વિલેંટ સ્મિથે જે સૂત્ર ઈતિહાસના નવસર્જનમાં ઉપયોગી થઈ પડવાનું જણાવ્યું છે અને જેનું અવલંબન આપણને પુ. ૧ લામાં અનેક પ્રાચીન વંશની નામાવળી તથા વંશાવળી ગોઠવવામાં તથા પુ. ૨ જામાં મૌર્યવંશની વંશાવળી ઊભી કરવામાં મદદરૂપ થઈ પડયું હતું, તે સ્મરણપટ ઉપર તરી આવે છે અને તેને જે આશ્રય મેળવી શકાય તે લે એમ આપણને મન થયા કરે છે. તે સૂત્ર Chronology સમયાવળીને લગતું છે. એટલે કે ગણિતશાસ્ત્રની મદદ લઈને જે અમુક અમુક આંકડા ઉપજાવી શકાતા હોય, તે એક બાજુ જેમ તેને કોઈ કાલે કોઈ પણ વ્યક્તિ બેટા પાડી શકતું પણ નથી, તેમ બીજી બાજૂ ઇતિહાસ આલેખનારને તે આધારે અમુક વ્યક્તિના જીવનબનાવોની ગુંથણી કરવામાં, તેમજ અન્ય મુદ્દાઓની તારવણી કરવામાં દીવાદાંડીરૂપ બની અતિ ઉપકારક થઈ પડે છે. એટલે આપણી પાસે પડેલ સામગ્રીમાંથી જો તેવા આંકડા ઊભા કરી શકાતા હોય તે પ્રથમમાં આપણે તેવો પ્રયત્ન કરી લઈએ. એટલે તે આધારે, પછી તેમને રાજયકાળ નક્કી કરવામાં કાંઈ જ અડચણ નડે નહિ. આટલું બની શકે
ત્યાંસુધી, તેમનાં પ્રત્યેકના જીવનવૃતાંતે આલેખવાનું કાર્ય મુલતવી રખાય તે ગેરવ્યાજબી નહીં ગણાય.
પુષ્યમિત્ર પૌરાણિક તથા જૈન, એમ બને સંપ્રદાયના પ્રથોમાં જણાવાયું છે કે વિક્રમ સંવત પહેલાં
૧૨૪ વર્ષે કટકી નામે રાજા વિશેષ થશે; જે ૮૬ વર્ષનું આયુષ્ય
સ્પષ્ટપણે ભોગવી મરણ પામશે. આ સમાધાન પ્રમાણે જ્યારે અને કેટિના
ગ્રંથકારો સહમત-એકમત થાય છે ત્યારે તે કથનની સત્યતા વિશે ઊંડાણમાં ઉતરી તપાસ કરવાનું આપણને રહેતું નથી. તે ગણુત્રી પ્રમાણે, ઈ. સ. પૂ. ૧૭મ, સં. ૪૭૦ જે વિક્રમ સંવતસરને પ્રારંભકાળ ગણાય છે તેમાંથી ૧૨૪ વર્ષ બાદ કરતાં ઈ. સ. પૂ. ૫૭+૧૨૮=ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧ એટલે મ. સં. ૪૭૦-૧ =મ, સં. ૩૪૬ આવશે, કે જે સમયે રાજા કકી થશે એમ કહેવાને ભાવાર્થ છે; પણ તે સમયે તે રાજા કિલ્કીને જન્મ ગણ, કે કચ્છી તરીકે નામ નિષ્પન્ન થયેલ રાજાના રાજયને આરંભકાળ ગણો, કે તે કક્કી નામ જ તેને તે સમયે પ્રાપ્ત કર્યું હતું એમ ગણવું, તે મુદ્દા તપાસવા રહે છે.
રાજા કહિકનું વૃત્તાંત જે આપણે આગળ ઉપર વર્ણવીશું તે ઉપરથી જોઈ શકાશે કે તે તે ગ્રંથકારોએ આ ઉપનામ ૨જા પુષ્યમિત્રને જ લાગુ પાડયું છે, અને તેમના મંતવ્યમાં તેઓ કેટલેક અંશે વ્યાજબી પણ છે; કારણ કે અન્ય દેશી વિદ્વાનોએ ઈતિહાસ શેધીને જે પ્રમાણે મત દર્શાવ્યો છે તે પ્રમાણે પુષ્યમિત્રને મહાશક્તિશાળી
આગળ ઉપર અગ્નિમિત્રના જીવનવૃત્તાંતે જુઓ.
(૧૦) જીઓ રૂ. ૧ લું: પ્રશસ્તિ પૃ. ૧૪ (૧૧) આ કથનના વિશેષ અધિકાર માટે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
પુરુષ માની લીધા છે. પણ આપણે હવે પછીના પૃષ્ઠોનાં વાંચનથી જોઇ શકીશુ કે તે સધળા પ્રભાવ કે શક્તિ, રાજા પુષ્યમિત્રના કરતાં તેના પુત્ર અગ્નિમિત્રમાં જ છે એમ પૂરવાર થઇ શકે છે. અલબત્ત, રાજા પુષ્પમિત્રની પ્રવૃત્તિની શરૂઆત ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ વિચારતાં સેનાધિપતિ તરીકેના હાદ્દાથી થઇ છે; અને તે હાદ્દો જો કે મહાનૂ જોખમદારી ધરાવતા ગણાય છે, છતાં રાજાના પદ કરતાં સૈન્યપતિપદની જવાબદારી તેા કેટલેય દરજ્જે—અરે ! કહા કે અનેક ગણી—ઓછી જ ગણાય છે. તેમ વળી રાજ્યની ખરી લગામ શુંગવશી તરીકે રાજા પુષ્યમિત્રના હાથમાં આવી, ત્યારે તે તે લગભગ ખખડધજ જેવા અને નિષ્ક્રિય જિંદગી ગાળવા જેટલી વૃદ્ધ ઉમરને બની ગયા હતા. એટલે કે તે પાતે જેને વૈદિક ધર્મમાં વાનપ્રસ્થ અવસ્થા કહેવાય છે તેવી અવસ્થા ગાળતા હતેા; ( જે પ્રમાણે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના રાજ્યાભિષેક થયા બાદ, સમ્રાટ અશોકે પશુ લગભગ ૧૯ વર્ષ ગાળ્યાં હતાં) પણ તેની વિદ્યમાનતા હેાવાથી, સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર પોતે ગાદીપતિ હોવા છતાં તેમનું માન જાળવી રાખતા હતા; જેથી કરીને વૈદિક ગ્રંથકારોએ રાજા પુષ્યમિત્રની તે વાનપ્રસ્થ અવસ્થાના સમયકાળને પણ રાજવકાળમાં ગણ્યા છે; એટલે પુષ્યમિત્રનો સત્તાના બે વિભાગ પાડી શકાશે:
(૧) મૌર્યવંશી રાજઅમલ દરમ્યાન સેનાધિ પતિના પદ ઉપરના... ૨૨ વ. (૨) અને પુરાણુકારા તેના અમલના જે ૩૭-૩૮ વ ગણાવે છે તેમાંથી ઉપરના ૨૨ વર્ષ જતાં આકી વાનપ્રસ્થ અવસ્થાના રહ્યા તે...
૧૬ વ. ૩૮ ૧.
...
કરેલું સમાધાન
૫૩
એમ કુલ મળીને ૩૮ વર્ષ સુધી તેનેા સત્તાકાળ ગણીશું.
હવે જૈન ગ્રંથકારેાનાં અભિપ્રાય પ્રમાણે તેના નામ સાથે ૩૦ વર્ષ ગણાવાયાં છે, અને આ ૩૦ વર્ષ પણ ખુદ રાજાપદના કાળ તરીકે તેા નથી જ લેખાવ્યા; પણ જુદા જુદા અમલ દરમ્યાન તેણે જે સંયુક્ત અધિકાર ભાગળ્યે હતા તેના સરવાળાની નાંધ તરીકેનાં દ્વાય એમ સમજાય છે; કેમકે જો તેમ ન હેાત અને એક સ્વતંત્ર સત્તાધીશ તરીકે તેના એકલાના ખાતે જ તે સમય નાંધવા હાત, તા જેમ હુ'મેશાં તે લખતા આવ્યા છે તેમ, તેનુ' એકલાનુ જ નામ લખીને તેની સાથે ૩૦ વર્ષના આંક મૂકત; પ તેમ જ્યારે તેઓએ દર્શાવ્યું નથી ત્યારે સ્પષ્ટ થાય છેકે તે પોતે તેમના મત પ્રમાણે સ્વતંત્ર રાજા તરીકે કદી નહીંજ આવ્યા હૈાય; અને તેથીજ પુષ્ય મિત્ર-અગ્નિમિત્ર એમ બન્નેનું નામ ભેગું લખીને તેમના ખાતે ત્રીસ વર્ષાં મૂકવા દુરસ્ત ધાર્યું લાગે છે. આમ કરીને તેઓએ પુષ્યમિત્રનું નામ તે સુચવ્યું છે પણ તેની ગણુના ગૌણપણે રાખી, અગ્નિમિત્રનુ મુખ્યતાએ ગણવું જોઇએ તેવી ગૂઢ સંજ્ઞા પણુ સૂચવી છે. હવે જો ત્રીસ વર્ષ, જે પુષ્યમિત્ર-અગ્નિમિત્ર ના સંયુક્ત અમલના છે, તેમાંથી પ્રથમના સાળ વર્ષના કાળ જે સમયે પુષ્યમિત્ર, પ્રતે વાનપ્રસ્થ અવસ્થામાં હતા, એમ આપણે ઉપર સાબિત કરી ગયા છીએ તે બાદ કરવામાં આવે તે, બાકીના ચૌદ વર્ષના કાળ અગ્નિમિત્રના સ્વતંત્રપણે રાજકારાબાર ચલાવ્યાના રહેશે. એટલે તાત્ક એ થા કે, અગ્નિમિત્રના ત્રીશ વર્ષના રાજ્યઅમલ દરમ્યાનમાંના, પ્રથમના સેાળવ સુધી પુષ્યમિત્ર વાનપ્રસ્થાવસ્થામાં હૈયાત રહ્યો હતા. હવે વાચકને સમજાશે કે પુષ્યમિત્રને ખાતે જે ૩૮ વર્ષ સુધીના સત્તાધિકાર ગણાવ્યા છે ( જુએ પૃ.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષપણે
[ પ્રથમ
૪૯. ) તે પણ વ્યાજબી છે. તેમ તેનું નામ ખરા શુંગવંશના રાજાની નામાવલિમાં ન મૂકતાં? ( જુઓ આગળ ઉપર તેની નામાવલી) માત્ર શું ગભૂય તરીકે ગણાવાયું છે તે પણ વ્યાજબી છે. એટલે હાલ તે આપણે તેને રાજ. નીતિને એક અઠંગ ખેલાડી તરીકે અથવા તે એક રાજરત્ન તરીકે ગણી લઈશું; પણ એક સ્વતંત્ર
સમ્રાટ તરીકે તો નહીં જ.
તેનું મરણ ૮૦ વર્ષની ઉમરે (કે ૮૮ વર્ષની ઉમરે ) થયાનું પુરાણકારે જણાવ્યું છે. એટલે હવે આપણે તેના જીવનના જુદા જુદા અધિકારની તારીખે ચેકકસપણે નીચે પ્રમાણે ગોઠવી શકીએ.
તેની
ભગવેલ પદના વર્ષ
ઉમર
મ. સં. ઈ. સ. પૂ. જન્મ ૨૫૧ ૨૭૬ સેનાધિપતિ ૩૦૧થી ૩૨૩ ૨૨૬ થી ૨૦૪ વાનપ્રસ્થ અવસ્થા ૩૨૩ થી ૩૩૯ ૨૦૪ થી ૧૮૮
૫૦ થી ૭૨ ૭૨ થી ૮૮
૨૨ ૧૬
કુલ વ
૩૮
મરણ ૩૭૯ ૧૮૮
અગ્નિમિત્ર રાજા અગ્નિમિત્રને અમરકેની ટીકામાં ચક્રવર્તી જેવો જે ગમે છે તે વાસ્તવિક દેખાય છે, કેમકે તે હકીકત તેના રાજ્યવૃત્તાંત ઉપરથી પણ સાબિત થઈ જાય છે. વળી તે એક પ્રબળ પ્રતાપી, સત્તાશીલ અને મહાપરાક્રમી રાજા હતા; કેમકે તેણે પિતાની જવલંત અને વિજયી કારકીર્દિની નિશાની તરીકે બે મોટા અશ્વ
મેધ યજ્ઞો પોતાના રાજપુરોહિત પતંજલી મહાશયના આધિપત્ય નીચે કરાવ્યા હતા; તેમ જ કટિક રાજાનું જે વર્ણન (આગળ ઉપર જણાવવામાં આવશે) પુરાણિક ગ્રંથમાં લખાયેલું છે તે પણ આબાદ રીતે તેને જ લાગુ પડતું હોય એમ દેખાય છે. આ સઘળી હકીકતથી તેની શક્તિ અને પ્રભાવનું માપ આપણે સહજ કાઢી શકીએ તેમ છે.
અત્રે હવે એક પ્રશ્ન વિચારો રહે છે.
(૧૨) ઇ. હિ. ક. પુ. ૫, આંક ૩ (૧૯૨૯) પૃ. ૩૯૭–પુષ્યમિત્રને દિવ્યાવદાનના ૨૯ મા અવદાનમાં મૈયવંશના અંતિમ રાજા તરીકે જણાવ્યું છે; નહીં કે શુંગવંશના પ્રથમ રાજવી તરીકે (એટલે કે બદ્ધગ્રંથોમાં, પુષ્યમિત્રને મૈર્યવંશી રાખ તરીકે ઓળખાવ્યો છે) Ind. His. Quart v. No 3 ( Sept 1929) P. 3971-In Divyavadana XXIX Pusyami- tra is relpresented as the last king of the Maurya Dynasty and not the first king of the Sunga Dynasty.
(૧૩) જો ૮૦ વર્ષનું આયુષ્ય લઈએ તે તેને જન્મ મ. સં ૨૫૯-ઈ. સ. પૂ. ૨૬૮ આજે જ્યારે તેના પુત્રને જન્મ મ. સં. ૨૬૭માં છે ( જુઓ આગળ ઉ૫૨ ) તો શું તેની ૮ વર્ષની ઉમરે પુત્ર સાંપડયો હશે ? તેમ ગણી લેવું અયુક્ત છે, પણ તેને સેળ વર્ષની ઉમરે પુત્ર થયેલ હજુ ગણી શકાય એટલે ૮૦ને બદલે ૮૮ ની ઉમર જ ગણવી જોઇએ (સંભવિત છે કે મૂળગ્રંથમાં એક ૮ હશે અને બીજો ૮ ઊડી ગ હશે. એટલે નકલ કરનાર લહીઆએ પિતાની - બુદ્ધિ અનુસાર બીજ ૮ ને બદલે ૦ લખીને ૮૮ ને બદલે ૮૦ લખી નાંખ્યા હેય)
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
કરેલું સમાધાન
૫૫
આપણે આગળ ઉપર જે ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧=મ સં. પણ તે કાળને આઠ વર્ષ તરીકે ગણાવી દીધે ૩૪૬ની સાલ રાજા કલ્કિની જણાવી ગયા છીએ, હોય ) એટલે કે, આ બીજો અશ્વમેધ કર્યાની જે તે તેના મરણની લેખવી કે તેના રાજયના પ્રારં: સાલ છે તે, તેનું મરણ થયું તે પહેલાં આઠમા ભની કે અમુક કાર્યો કરીને તેણે કલિકનું બિરુદ વર્ષની જ દેખાઈ આવે છે. અને ઉપરમાં નોંધ પ્રાપ્ત કર્યું છે તેની ગણવી; અને આ પ્રશ્નના ઉકેલ લેવાઈ ગયા પ્રમાણે પણ, તેના મરણ અને કટિક ઉપર જ શુંગવંશી રાજયકર્તાઓની વંશાવળી થયાના સમય વચ્ચેનું અંતર ૭-૮ વર્ષનું જ ગોઠવવી રહે છે; તેટલા માટે તેનો નિચોડ પ્રથમ છે; તેમજ જૈન ગ્રંથમાં પશુ એમજ કહેલ છે હાથ ધર રહે છે.
કે, ૩૪૬ માં રાજા કલ્કિનું ઉત્પન્ન થવું થશે. ઉપર જણાવી ગયા છીએ કે શું ગવંશની આ ઉપરથી સમજાશે કે અંહી ઉત્પત્તિનો અર્થ શરૂઆત—અથવા તેના રાજાનો પ્રારંભ–મ. જન્મ (અથવા માતાના પેટે જન્મવું) એમ સં. ૩૨ =ઈ. સ. પૂ. ૨૦૪ માં થઈ છે અને નહીં, પણ રાજા કટિકના બિરુદ તરીકેની પ્રાપ્તિનો તેણે ૩૦ વર્ષ સુધી રાજ્યઅમલ ભોગવ્યો છે. સમય લેખ રહે છે. સઘળી વાતને સાર એ તે પ્રમાણે ડિસાબ લગાવીએ તે તેનું થયો કે, રાજા અગ્નિમિત્રે બીજો અશ્વમેધ મરણ તે મ, સં. ૩૨૩+ ૦=૦૫8 માં આવશે. યજ્ઞ સંપૂર્ણ કરી મ. સં. ૩૪ ૬=ઈ સ. પૂ.
જ્યારે ઉપર તો આપણે ૩, ૬ ની સાલને મેળ ૧૮૧ માં સાર્વભૌમત્વનું પદ ધારણ કર્યું છે; ઘટાવવો રહે છે, કેમકે તે વખતે રાજા કલિક થયો અને ત્યારથી જ જૈન ગ્રંથકારોએ તેને રાજા કટિક હોવાનું જણાવાયું છે. એટલે આ ૩૫૩ અને તરીકે ઓળખવો શરૂ કર્યો છે. ૩ ની વચ્ચે છ વર્ષને જે ફેર રહે છે તેને
તેનું મરણ મ. સ. ૩૫૩=. સ. પૂ. ૧૭૪ ખુલાસા આપણે શોધી કાઢવો રહે છે. બીજી માં જ્યારે તે ૮૬ વર્ષની ઉમરે પહોંચ્યો હતો બીજી એક વાત એમ નેંધાયેલી છે કે, પુરાણ- ત્યારે પર્યું છે. એટલે તે હિસાબે તેને કારના જણાવ્યા પ્રમાણે તેણે બીજો અશ્વમેધ જન્મ ૧૫ ૩૫૩-૮૬=૩૬૭ મ. સં. ઈ. સ. પૂ. યજ્ઞ કર્યા બાદ, માત્ર આઠ વર્ષ જેટલું જ આયુષ્ય ૨૬૦ માં થયો હતો એમ ગણવું રહે છે. ભોગવ્યું છે ૪ (આ આઠ વર્ષ પૂરાં પણ હોય એટલે તેની સાલવારી ચક્કસપણે નીચે કે સાત વર્ષ ઉપર થોડાક માસ વીત્યા હોય તે પ્રમાણે આપણે ટાંકી શકીશું.
મ.સં. ઇ. સ. પૂ. ઉમર ભોગવેલ પદવીને સમય જન્મ ૨૬૭ ૨૬ ૦
૦ [ પણ પિતાની
૨૦૪ ૩૨૩ થી
થી ૫ થી. છે પિતાની હૈયાતી રાજપદે { દરમ્યાન.
૩૩૯ ૧૮૮ ૭૨ ! સ્વત ત્ર સમ્રાટ ૩૩૯ થી ૧૮૮ થી ૭ થી ' તરીકે ૩૫૩
૧૭૬
૮૬ કલ્કિ બિરુદની પ્રાપ્તિ ૩૪૬ ૧૮૧ મરણ
૩૫૩ ૧૭૪
(૧૪) જુઓ નીચેનું ટી. ન, ૧૬ તથા તેને લગતું અસલ વહન.
(૧૫) સરખા ઉપરની ટીકા ન. ૧૨,
(૧૬) ભા, , ઈ. પૃ. ૨૨૫ પુષ્પમિત્ર કે પુત્ર અવિનમિત્રને કેવળ આઠ હી વર્ષ રાજ્ય કિયા. સરખા નીચેનું ટી. નં. ૨૬.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
વિશેષપણે
- [ પ્રથમ
વસુમિત્ર
આટલી હકીકતને મૂળ પાયા તરીકે તેના વિશે એમ જણાવાયું છે કે, જ્યારે સ્વીકારી લઈ તેમાંથી જે કોઈ રસ્તો જડે તો તેને દાદે પુષ્પમિત્ર રાજયના મુખ્ય અંગ તરીકે શોધી લઈએ. હવે આ મુખ્ય અંગ તરીકે ગણાતા સત્તાવાન થયું ત્યારે તેની ઉમર વીસ વર્ષની પ્રસંગ તે ક હેઈ શકે તે જોવું રહે છે. તેવા હતી.૧૭ તથા કેટલાક પુરાણકારોના મત પ્રમાણે ત્રણ પ્રસંગે સંભવી શકે છે, અને તે દરેક તે ૭ વર્ષ સુધી સત્તાધીશ રહ્યો છે. ૧૮ જ્યારે પ્રસંગના આધારે તેના જન્મ તથા મરણને કેટલાકના મતે તેની સત્તા દસ વર્ષ સુધી જ સમય નીચેના કેડામાં બતાવ્યા પ્રમાણે કાઢી શકાશે. રહી હતી. ૧૯
તે આધારે પ્રસંગનું નામ
તેને જન્મ તેનું મરણ
ઈ. સ. પૂ. ઈ. સ. પૂ. (૧) પુષ્યમિત્રનું સેનાધિપતિના પદે સ્થાપન થયાનું ગણીએ ૨૪૬ ૨૧૯ વા ૨૧૬
તે (તે ઈ. સ. પુ. ૨૨૬ માં હોઈને. જુઓ પૃ. ૪૫૮) (મ.સં.૨૮૧) (મ.સં.૩૦૦-૩૧૧) (૨) પુષ્યમિત્રનું વાનપ્રસ્થ થવું અને અગ્નિમિત્રનું રાજપદે ૨૨૪ ૧૯૭-૧૯૪
આવવું ગણીએ (ઇ.સ.પૂ. ૨૦૪માં તે છે. જુઓ પૃ.૪૫૯) (મ.સં.૩૦૩) (મ.સ. ૩૩૦૩૩૩) (૩) પુષ્યમિત્રનું મરણ અને અગ્નિમિત્રનું સ્વતંત્ર સમ્રાટ 143 14 સત્રટ
૨૦૮ ૧૮૧-૧૭૮ બનવું ગણીએ તો (ઈ. સ. પૂ.૧૮૮ માંડે છે. જુઓ પૃ.૪૫૯) (મ.સં ૩૧૯) (મ.સં.૩૪૬-૩૪૯)
ઉપર પ્રમાણે ત્રણ પ્રસંગ વખતે તેને જન્મ- તેનું મરણ મોડામાં મોડું ઇ. સ. પુ. ૨૧૬ માં મરણને સમય બતાવી શકાય છે. તેમાંથી કયો આવી શકે છે; જ્યારે ઇતિહાસમાં તો તેને પિતા સત્ય હોવા સંભવ છે તે તપાસીએ. પ્રથમને અગ્નિમિત્ર જ્યારે ગાદીએ બેસીને (ઇ. સ.પૂ.ર૦૪) પ્રસંગ લેતાં તેનો જન્મ, જ્યારે ઈ. સ. પૂ. ૨૪૬ સમ્રાટ થયો છે ત્યાં સુધી તેને જીવંત માન્ય છે, ત્યારે તેના પિતા અગ્નિામત્રની ઉમર જે છે. એટલે પહેલા પ્રસંગની કલ્પના છોડી દેવી ઇ. સ. પૂ. ૨૬૦ છે ( જુઓ પૃ. ૪૫૯ ) તે રહે છે. બીજો પ્રસંગ લેતાં તેના જન્મની કલ્પના હિસાબે માત્ર ૧૪ વર્ષની હોઈ શકે. જો કે તેમ તે હજુ બંધબેસતી થઈ જાય છે ખરી, પણ બનવું સંભવિત તે છે જ; પણ એકદમ માન્ય તેના મરણને સમય વિચારતાં તે પ્રસંગ છોડી રાખી શકાય તેમ નથી; કેમકે તેમ ક૯પી લેવાથી દેવો જ પડે છે; કેમકે તે હિસાબે તેનું મરણમડામાં ખૂદ અગ્નિમિત્રનું લગ્ન જ્યારે તેને બારમું વર્ષ ડું ઈ. સ. પૂ. ૧૯૪ માં ગણી શકાશે; ચાલતું હોય ત્યારે થયાનું માની લેવું રહેશે, જે પણ ઇતિહાસમાં તે તેની હૈયાતી જ્યારથી બહુ માન્ય રખાય તેમ નથી, તે હિસાબે વળી
ઈ. સ. પુ. ૧૮૮ માં પુષ્યમિત્રનું મરણ થયું
(૧૭) જ. બી. એ. ડી. એ. પુ. ૧૩ પૃ. ૨૪૦ થી ૨૫૦ જુએ.
(૧૮) જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૪૯. (૧૯) જુએ આગળ ઉપર,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
મનનું સમાધાન
અને અગ્નિમિત્ર સ્વતંત્ર સમ્રાટ બન્યો (એટલે કે ૧૯૪ માં મરણ થયું તેના પછી પાંચ છ વર્ષ સુધી) ત્યાં સુધી જાણીતી છે. એટલે તે પ્રસંગ પણ અશક્ય માનવો પડે છે. હવે વિચારવાનો રહ્યો ત્રીજો પ્રસંગ; અને તે હિસાબે તેનો જન્મ ઇ.સ.પૂ. ૨૦૮ માં છે. જ્યારે મરણ મોડામાં મોડું ઈ.સ.પૂ. ૧૭૮ માં છે. હવે તપાસીએ કે તે બને સાલથી આપણે સર્વે ઐતિહાસિક મુદ્દાઓ સંતોષી શકાય છે કે કેમ ? આ મુદ્દાઓ ક્યા ક્યા હોઈ શકે તેનું આપણે વર્ણન જો કે હજુ કર્યું નથી (પણ આગળ અગ્નિમિત્રના રાજ્યનું વર્ણન કરતાં તેના સમય સહિત આલેખીશું) એટલે અહીં તેની વિચારણું ઊંડાણથી કરી શકાય તેમ નથી. પણ તેને માત્ર નામનિર્દેશ કરીને આગળ ચલાવીશું; અને વાચકવર્ગને મારા તરફથી ખાત્રી આપું છું કે તે સર્વેનું વર્ણન તથા સમય, સંતોષી શકાય છે. (તેમ પિતે પણ ત્યાં આપેલી હકીકત મેળવી સ્વયં” ખાત્રી કરી લેશે) તે પ્રસંગે (૧) યવન પ્રજાના સરદારો સાથે વસુમિત્રનું બે વિગ્રહમાં સામને કરવાં ઉતરવું, એકમાં છત અને બીજામાં મરણ, (૨) યવનકુંવરીના સાંદર્યમાં મુગ્ધ થવું (૩) અશ્વમેધ યજ્ઞમાંનો તેની ઉપસ્થિતિના પ્રસંગે, વિગેરે વિગેરે. અને હવે જ્યારે આપણને એમ જાણ થાય છે કે, પ્રાચીન ગ્રંથકારેએ વસુમિત્રને જે સમય બતાવવા માટે પુષ્યમત્રનો મુખ્ય પ્રસંગ, જોડી બતાવ્યો છે, તે આપણી કલ્પનામાંને આ ત્રીજો પ્રસંગ જ છે; એટલે કે પુષ્યમિત્રના પિતાના મરણને અને રાજા અગ્નિમિત્રને સ્વતંત્રપણે રાજપદે આવવાનો જ તે પ્રસંગ હતો; તે આપણે હવે વસુમિત્રનો જન્મ ઈ. સ. પૂ ૨૦૮ માં નક્કી પણે ઠરાવો પડે છે, પણ તેનું મરણ ઈ. સ. પૂ ૧૮૧ માં થયું કે ૧૭૮ માં તે ચોક્કસપણે નથી
કહી શકાતું, છતાં તે નક્કી કરવા માટે પણ આપણું પાસે કાંઈક ઐતિહાસિક બનાવની વિચારણું પડી છે ખરી. તે આ પ્રમાણે છે : રાજા અગ્નિમિત્રે દ્વિતીય અશ્વમેધ યજ્ઞ સંપૂર્ણ કરીને જ્યારે ઈ.સ. પૃ. ૧૮૧ માં સમ્રાટ પદવી ધારણ કરી છે અને કલિકનું બિરુદ પ્રાપ્ત કર્યું છે ત્યારે, જ્યાં સુધી મારી માહિતી મને મદદ આપી રહી છે ત્યાં સુધી એમ કહી શકું છું કે, વસુમિત્રની ઉપસ્થિતિ તેના દ્વિતીય યજ્ઞની પૂર્ણાહુતિના સમયે નહતી. એટલે તેનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧ માં કે તે પૂર્વે (પછી તે ય સંપૂર્ણ થયો તે સમય પૂર્વે લાંબા વખતે, કે તે પૂર્વે માત્ર થોડા માસ પૂર્વે જ) થયું હતું, એટલે જ પ્રશ્ન તપાસવો રહે છે; પણ આપણને એમ તે જરૂર કહેવામાં આવે છે જ કે, તે યજ્ઞનો આરંભ થયા પૂર્વે લગભગ એક વર્ષ સુધી અશ્વને છૂટે મૂકવામાં આવે છે અને તેની દેરવણી માટે–તેની પાછળ પાછળ યજમાન( જે વ્યક્તિ યજ્ઞને સમારંભ કરનાર હોય તે )ને યુવરાજ હોય તે તે, અને તેના અભાવે નજીકનો કઈ કૌટુંબીક જન, ચાલ્ય જાય છે. આ પ્રથાને અનુસરીને યુવરાજ વસુમિત્રે અમુક પ્રદેશમાં તો તે અશ્વની દોરવણી કરી છે જ; પણ સતલજ નદીના પ્રદેશમાં આવતાં, યવન સરદારોએ તે અશ્વને અટકાવ્યો છે અને પરિણામે યુદ્ધ જામ્યું છે (ઉપર જુઓ : યવન સરદાર સાથે બે વિગ્રહમાંથી બીજા પ્રસંગે તેનું મરણ થયું છે તે ) તેમાં તેનું મરણ નીપજ્યું હોવું જોઈએ. જે ઉપરથી પછી રાજા અગ્નિમિત્રને પિતાને યુદ્ધમાં ઊતરવાનો પ્રસંગ ઊભો થયે છે; અને તેમાં જીત મેળવી પોતે, બીજે અશ્વમેધ યજ્ઞ સંપૂર્ણ કર્યો છે. આ સર્વે બાબતેનો વિચાર કસ્તાં એ જ સાર ઉપર આવવું
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇતિહાસકારોના
[ પ્રથમ
રહે છે કે તે ઈ. સ. પુ. ૧૭૮ સુધી (યજ્ઞ થયા બાદ ત્રણ વર્ષ સુધી ) જીવંત રહેવા પામ્યો નથી પણ તેનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧ માં જ અને તે પણ રાજા અગ્નિમિત્રે યવન પ્રજા ઉપર છત મેળવી તે પૂર્વે ચેડા માસમાં જ, થયું લાગે છે. એટલે આ ત્રણે બનાવો એક જ સાલમાં તેમજ નીચેના અનુક્રમે બન્યાનું જ આપણે ગોઠવી શકીશું. પ્રથમમાં ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧ની આદિમાં– યવન પ્રજાની સાથેના યુદ્ધમાં વસુમિત્રનું મરણ, તે બાદ તુરત જ અને કદાચ વિના વિલંબે પણ હાયયવન પ્રજા સાથેનું રાજા અગ્નિમિત્રનું યુદ્ધ અને પછી તુરત જ બીજા અશ્વમેધ યજ્ઞની પૂર્ણાહૂતિ અને કટિકનું ઉપનામ ધારણ કરવું. આ પ્રમાણે સ્થિતિ હોવાથી રાજા અગ્નિમિત્રે યવન પ્રજા સાથે યુદ્ધ કરીને કેવા ટૂંક સમયમાં જ તેમની હાજરી લઈ લીધી હતી, તે જેમ સમજી શકાય છે, તેમ તેનું પરાક્રમ કેવું હશે તથા સામનો કરી ટકી રહેવામાં યવન પ્રજાનું જોર કેવું હશે તેનું માપ પણ કાઢી શકાય છે,
અત્રે એક મુદા તરફ વાચકવર્ગનું જરા ધ્યાન ખેંચી લેવા ધારું છું. જો કે તેની અતિ અગત્યતા નથી જ, પણ પ્રસંગ આવ્યો છે તો
શા માટે જવા દે ? પૃ. ૪૬ ઉપરના કઠામાં વસુમિત્રના મરણના સમય માટે બબે આંકડા ધારી લેવા પડયા છે; કેમકે પુરાણકારોની કથનમાં બે ભેદ પડી ગયા હતા : એક પક્ષવાળાએ વસુમિત્રની સત્તા ૭ વર્ષની આંકી હતી અને બીજએ તેની મર્યાદા ૧૦ વર્ષની આંકી હતી; પણ હવે આપણને ખાત્રી થઈ છે કે તેનું મરણ ઇ. સ. પૂ. ૧૮૧ માં જ થયું છે એટલે બીજી સાલને-ઈ. સ. પૂ. ૧૭૮ નો-નિદેશ જે કરાયો છે તે નિરર્થક છે; અને તેમ થતાં કેટલાક પુરાણકારોનું જે મંતવ્ય વસુમિત્રની સત્તા દશ વર્ષ રહી હતી એમ થયું છે, તે આપોઆપ ખેટું ઠરી જાય છે. - હવે આપણે વસુમિત્રને જન્મ જ્યારે ઈ. સ. પૂ. ૨૦૮ માં અને મરણ ઇ. સ. પૂ. ૧૮૧ માં સાબિત કરી શક્યા છીએ, ત્યારે કહેવું જ પડશે, કે તેનું મરણ તેના પિતાના રાજકાળ દરમ્યાન માત્ર ૨૭ વર્ષની ઉમરે ભર યુવાનીમાં નીપજ્યું હતું. તેથી કરીને જ જે ગ્રંથકારોએ તેનું નામ શુંગવંશી રાજા તરીકે નામાવલીમાં દાખલ કરેલ નથી. હવે તેની તારીખે આપણે નીચે પ્રમાણે ગોઠવી શકીશું.
તેની ભોગવેલ ઈ. સ. પૂ. ઉમર પદનાં વર્ષ ૨૦૮ ૦ ૧૮૮ ૨૦
મ. સ.
૦
૩૩૯
૯
જન્મ.
૩૧૯ યુવરાજ પદે ( પુષ્યમિત્રનું મરણ અને અગ્નિમિત્રનું
સ્વતંત્રપણે રાજપદે આવવું) મરણ
ઉપર પ્રમાણે પુષ્યમિત્ર-અગ્નિમિત્ર અને વસુમિત્ર તે ત્રણે જણાને સમય નિર્ણય થઈ જવાથી, ભારતીય ઇતિહાસકારોને મૂંઝવતા અને
૩૪૬
૧૮૧ ૨૭ ૦ જટિલમાં જટિલ ગણાતા એક પ્રશ્નને નિકાલ થય ગણાશે. હવે એક બીજા મુદ્દા ઉપર આપણે જઈએ.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ્ર ]
આ ત્રણે વ્યક્તિએએ જુદા જુદા પદે રહી જે અધિકાર ભાગન્યા છે, તે સના સમય વિષે તપાસ કરીશું તેા માલૂમ પડશે, કે ત્રણે જણાએ અમુક અમુક વખત તા એક બીજાની પડખે ઊભા રહીને રાજ્ય વહીવટ ચલાવવામાં મદદ કરી છે જ. અને તે માટે તેટલા પ્રમાણમાં તેમને ડૉ. ભાંડારકરે જે તેમને Contemporary rulers-સહયેાગી રાજકર્તાઓ–કહ્યા છે તેમ પણ કહી શકાય. ને કે વાસ્તવિક રીતે તો એક સમયે એક જ રાજકર્તા ગણી શકાય, કેમકે જેના રાજ્યાભિષેક થયે હાય, તેને એકલાને જ તે સમયને માટે રાજા– ભૂપતિ કે ભૂપાળ કહી શકાય; ખીજાને નહીં જ. એટલે તે દૃષ્ટિએ વિચારતાં તે, પુષ્યમિત્રને પણ ભૂપાળ કહી ન શકાય તેમ વસુમિત્રને પણ ભૂપતિ ન કહી શકાય. માત્ર અગ્નિમિત્રને એકલાને જ સમ્રાટ કહેા, રાજા કહા, જે કહેવુ હાય તે કહા, તે તેને એકલાને જ કહી શકાય. અને તેને જ શુંગવ'શના સ્થાપક તરીકે લેખી, તેનું એકલાનું રાજ્યજ ૭૦ વષઁ પંત ચાલ્યું હતું એમ ગણવું પડશે. તે પછી તુરત એદ્રક ઉર્ફે બળમિત્ર આવ્યે
મનનુ' સમાધાન
(૨૦) Jo. B. R. S. Vol. XX No. 3 & 4 P. 301: “ Senapatisa titayo' means “ the third from its Senapati like the expre3sion "Senapateh Pushyamitrasya shashthena ' of the Ayodhya inscription= જ. એ. ખી, રી. સા. પુ. ૨૦ અંક ૩-૪ પૃ. ૩૦૧:જેમ અવેધ્યાના લેખમાં માપતે પુષ્પમિત્રણ છેન (એટલે કે સેનાપતિ પુષ્યમિત્રથી છઠ્ઠા પુરૂષ ) એમ શબ્દ વાપર્યો છે તે જ પ્રમાણે સેનાપતિસ સિતો ( એટલે સેનાપતિથી ત્રીને ) એવા ભાવામાં વાપયુ" સમજાય છે.
મારી ટીપ્પુ:ને કે ઉપરનુ' લખાણ વિદ્વાન મહાશયે ( ૫'ડિત જયસ્વાલજી સાહેબે ) સુમિત્રના સિક્કા સંબધી બતાવ્યુ છે અને તેમાં સુમિત્ર ‘સેનાપતિથી
પહે
છે, તેને શુંગવંશના બીજો રાજા કહેવા પડશે અને તે પછી અન્ય પાંચ રાજા થયા છે. એટલ કુલ રાજાની સંખ્યા સાત જ થયાનું ગણી શકાશે, અને અગ્નિમિત્રને શુંગવંશના સ્થાપક તરીકે ગણાવતાં, તે વંશના આદિ પણ, તેના જ રાજ્યના પ્રારંભકાળથી એટલે ઇ. સ. પૂ. ૨૦૪ થી જ ગણવા પારો; જ્યારે પુષ્યમિત્રને—અને તે એકલાને જ-શુગનૃત્ય કહેવા પડશે.
હવે આપણે ખાકી રહેતા રાજાના સમયની વિચારણા કરીએ. ઉપરમાં જણાવાયું
ખાકીના
રાજાઓ
છે કે પુષ્યમિત્ર-અગ્નિમિત્ર પછી જે રાજાએ થયા છે
તેમની કુલ સંખ્યા છની છે. અને તે સર્વેના સમગ્ર રાજ્ય
કાળ ૬૦ વર્ષના છે. તેમાંના કાઇના રાજ્યે બહુ મહત્ત્વતા ધરાવનારી ઐતિહાસિક પ્રસંગ બન્યો હાવાનું નાંધાયું નથી.
જેવુ'
છતાં કાઇ ક્રાઇ ઠેકાણેથી જે શિલાલેખા મળી આવ્યુ છે તે અન્વયે જણુાય છે કે, મા બધા અપસમયી રાજાએમાં એક ત્રીજો ' પેાતાને ઓળખાવ્યા છે. પણ તેનુ તાત્પર્યાં એ છે કે, સેનાપતિ પુષ્યમિત્રથી તેના વશમાં પાતે ત્રીજે પુરૂષ હોવાનુ જણાવે છે. આ ઉપરથી એ પણ સાબિત થાય છે કે પુષ્યમિત્રને તે વંશના એક અગ્રણી પુરૂષ તા ગણ્યો જ છે. પણ તે હંમેશાં સેનાપતિ તરીકે જ ઓળખાયા છે. તેણે કાઈ દિવસ સમ્રાટ તરીકે, રાજની લગામ હાથ ધરી નહેાતી, એમ તેના વંશજ સુમિત્રનું' કહેવું થાય છે.
[ આ સુમિત્રને આપણે પણ શુ'ગવ’શની વંશાવળીમાં કચાંક ગાઠવવા પડરો જ.સુજયેષ્ઠનું નામ—અત્યા ક્ષર મિત્ર જોડવાથીસુમિત્ર ઠરાવવું વ્યાજબી ગણાશે. ] જીએ આગળ ઉપર.
(૨૧) જીએ કાશાંબી-પ્રભાસના શિલાલેખા તથા નીચેની ટીકા નં. ૨૨ જુએ.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
બાકીના રાજાઓ
[ પ્રથમ
કોઈ અદ્રક નામે રાજા થયો છે કે જેણે પિતાના તેથી કરીને જો સર્વ કથનને પૂરેપૂરે મેળ ઘટા રાજ્યના ૧૦ મા વર્ષની અને ૧૪ મા વર્ષની હોય છે, અને સર્વે વર્ણનને એકધારા બંધસાલમાં તે શિલાલેખો કે તરાવ્યાનું લખાણ
બેસતા કરવા હોય તે, અગ્નિમિત્ર પછી તુરતના કરેલ છે. એટલે સ્પષ્ટ થાય છે કે તે અદ્રક
રાજાનું નામ બળમિત્ર ઠરાવી,તેને સતરેક વર્ષ આપવા રાજાનું રાજ્ય પંદર વર્ષથી વધારે ચાલ્યું જ અને તે બાદ ભાનુમિત્ર નામને રાજા ઠરાવી તેના હોવું જોઈએ, જ્યારે મિ. વિન્સેન્ટ સ્મિથ હિસે વિન્સેટ સ્મિથ સાહેબના કહેવા પ્રમાણે પિતાની અ.હિ.ઈ. ની ત્રીજી આવૃત્તિમાં કોઈ એકલા ભાગને ૭૨ વર્ષ ન આપતાં, તે ૩૨માંથી ભાગવત નામના રાજાના ભાગે ૩૨ વર્ષ પણ બળમિત્ર અથવા અદ્રકના ઉપર પ્રમાણે કલ્પલ સમર્પે છે. ૨૩ અને ન ગ્રંથકારે પુષ્યમિત્ર-અગ્નિ- સતર વર્ષ બાદ કરી, બાકી રહેતાં પંદર વર્ષ મિત્રની પછી તુરત જ બળમિત્ર ભાનુમિત્રના તેને ભાનુમિત્ર ઉ ભાગ ઠરાવીને તેના ખાતે નામ આપી, તે બન્નેના સંયુક્ત નામ સાથે ૬૦
ચડાવવા. આમ કરવાથી તે ભાગ અથવા ભાનુવર્ષને આંક મૂકે છે. એટલે કદાચ શિલાલેખ મિત્રને મિનેન્ડરને સહયોગી-સમકાલીનપણે માંહેલો અદ્રક તથા પુરાણકારને ભાગ અને વર્તતે પણ પૂરવાર કરી શકાય છે. ( જુઓ સ્મિથ સાહેબનો ભાગવત, તેમ જ જૈન ગ્રંથકારોનો
તેનું વર્ણન.) તે બાદ બાકી રહેતા ચાર રાજાઓ ભાનુમિત્ર, તે સર્વે એક જ વ્યક્તિ પણ હોય. માટે સાઠ વર્ષમાંથી બાકી ખૂટતા ૨૮ વર્ષ ત્યારે ત્રીજી બાજૂ ગ્રીક ઇતિહાસ ઉપરથી ૨૪ (૬૦-૩૨=૨૮) ઠરાવવાં. એટલે શુંગવંશને કાળ માલૂમ પડે છે કે તેમના સરદાર મિનેન્ડરને-મિરે- જે ૯૦ વર્ષ છે અને શુંગભૂત્ય સાથે ૧૧૨ ન્ડરને કેઈક ઈંગવંશી રાજા સાથે ઈ. સ. પૂ. વર્ષને છે તે સંપૂર્ણ થઈ ગયો કહેવાશે. ૧૫૦–૧૫૪ની આસપાસમાં લડાઈમાં ઊતરવું પડયું
હવે આખા શુંગવંશની ૨૫–શુંગભૂત્ય હતું. વળી આપણે એક કરતાં વધારે વાર સાબિત અને શુંગવંશ સમેતનામાવલી તથા સમયાવળી કરી ગયા છીએ, કે કોઈ ગ્રંથકારોએ ખોટું કમવાર આપણે નીચે પ્રમાણે સુખેથી ગોઠવી નિવેદન કર્યું જ નથી, પણ માત્ર તેમની આલેખન શકીશું અને તે બાદ તેમના પ્રત્યેકનાં જીવનદષ્ટિ ભિન્નભિન્ન ગણત્રીએ બંધાયેલી હોવાથી, ચરિત્ર જેટલે દરજજે લભ્ય છે તેટલે દરજજે તેમનું વર્ણન જુદું જુદું પડી જતું દેખાય છે; આલેખવા પ્રયત્ન કરીશું. આ નામ | મ. સં. ઈ. સ. પુ. વર્ષ
ટીપણું શુ ભ્રત્ય- ૦૦૧ થી ૩૨૩ ૨૨૬ થી ર૦૪- ૨૨
| | ૩૦૧-૩૨૩
મૌર્યવંશી રાજાઓના ૩૦૧-૩૨૩
૨૨૬ થી ૨૦૪ રર ) ૨૨ થી ૨૦૪
L. 1 સેનાપતિ તરીકે
>૩૮ ૨૦૪ થી ૧૮૮
‘ઇ ૨૩-૩૩૯
શુંગભૂત્ય. વાનપ્રસ્થ અવસ્થામાં
પુષ્યમિત્ર
(૨૨) જુએ કે હિ. ઈ. પૃ. ૫૨૨. (૨૩) જુઓ આગળ ઉપર વંશાવળીનાં ટીપણે. (૨૪) જુએ આગળ ઉપર મિરેન્ડરનું જીવનવૃત્તાંત.
( ૨૫ ) આ નામાવળીઓ નીચે પ્રમાણે છે. અને તેમની સામે લખેલ ટેકાણે માલુમ પડે છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
શુંગવંશ, ( મ. સ.
૩૨૩=ઇ.સ.
( મ, સ,
૪૧૪mel, સ.
(૧) અગ્નિમિત્ર-શૃગવંશના સ્થાપક—
સમ્રાટ-પુષ્પમિત્રની હૈયાતીમાં
૨૬સ્વતંત્ર ( સાદા સમ્રાટ કિરૂપે )
'તગ ત યુવરાજ વસુમિત્ર
પ્રક૨
ાષ 3
ભાગવત કર
(૧) અનેક પુરાણાના આધારે પાઈટર સાહેબે જે ગાઢવી છે તે (જીએ પા. ક. લિસ્ટ નામે પુસ્તકમાં પૃ. ૭૦) પુષ્યમિત્ર ૩૬
અગ્નિમિત્ર ૮
સુયશ
સુનિત્ર ૧૦ આ ઉપર
ટીન
૧૯
૩૨૩ થી ૩૩૯ ૩૩૯ થી ૩૪૬ ૩૪૬ થી ૩૫૩
પુષ્યમિત્ર ૩૬
સુમિત્ર ૧૦
પુલિ’દિક ૩
વજ્રમિત્ર હ
દેવભૂતિ ૧૦
૩૩૯૯ થી ૩૪
વસુમિત્ર છ દેવભૂતિ ૧૦
પુલિ દિક ૩ વજ્રમિત્ર ૯
દેવભૂતિ
૧૨૦
(૨) મિ. જિન્સેટ સ્મિથના મતે (તુએ હિં છે. ત્રી” ત્તિ પૃ. ૨૦૪ ટી. ન. ૧ )
અગ્નિમિત્ર ૮ અ’પ્રક ર
ધ્રાષ
3
ભાગવત ૩૨
૧૧૩
(૩) કે. દ્વિ, ઇ. પૃ. ૧૧૮ ૩૫૨ લિસ્ટ આપ્યું છે તે ઉપરમાં ન’ (૧)ના પાઈટર સાહેબના લિસ્ટ પ્રમાણે જ છે, (૪) બુદ્ધિપ્રકાશ પુ. ૭૬, પૃ. ૮૮ માં દિવાન બહાદુર કાવલાલ હજહાએ વે વાયુપુરાણના ધન બાદ પાતે તારવી કાઢયા પ્રમાણે પુષ્પમિત્ર ૩૦
રીત
સુવેશ ७
પુલિ’દિક ૩
અનમિત્ર ૩૦ વસુમિત્ર ७
ાષ
3
•
»
૧૧૧
ના સમય
પૂ.
પૂ.
૨૦૪ ) થી
૧૧૪) સુધી
૨૦૪ થી ૧૮૮ ૧૮૮ થી ૧૮૧= ૧૮૧ થી ૧૭૪=
૧૮૭થી ૧૯૮
૧૬
७
७
}*
૧ પુષ્યમિત્ર
૨ બાષ
૯૦ વૃ
૩૦
(૫) જ. એ. સેા. એ. પુ. ૪૯ (૧૮૯૦)ભા. ૧ ૩. ૨૧ થી ૨૪ ઉપર, હિંદના આકીલ ક્લસ વાળા ત્રિ. એ. સી. કાર્રાઈલ જે મિશ્રા પૈાતાને મળી આવ્ય હતા તે ઉપર્યો “ મિત્રવશ ’ ના રાજ તરીકે આપ્યા છે. તેમણે તેમાં નામ કે તારીખને અનુક્રમ સાચ નથી એમ સમજવું. માત્ર સિક્કા નયા છે તેટલું ચોક્ક્સ . વળી તે મિત્રવા કર્યો કહેવાય ? શુંગવશ સાથે શ સબધ છે? તે મને એક કે ભિન્ન છે, તેવુ પણ કાંઈ સૂચન કર્યુ" નો. ( એમ તાઈવાનના શબ્દો રે પેાતાને રધુવંશી દિલ્લિપના ભાઈએ કહેવરાવે છે તેઓના છેક પણ “ મિત્ર કે શબ્દ નેડામલો લાગે છે. )
૧
૮ ભૂમિમિત્ર
* મિત્ર
૧૦ વિજયમિત્ર
૩ સૂ મિત્ર
* અનુમિત્ર
ા સામિત્ર
૫ ભાનુમિત્ર
૧૨ સમિત્ર
૬ અગ્નિમિત્ર
૧૩ આયુમિત્ર
છ કા નિમિત્ર
દર યમિત્ર
( આ ધ્રુવમિત્રના સિક્કો મિ, કાર્લોઈલે પોતે જે નથી, પણ સર કનિ’ગહામે જોયા છે એમ નોંધ ઉમેરી છે. ) ( ૨૬ ) એ ૫રમાં રી, ન, ૧૬ અને તેની સાથે સરખાવે, તેમાં પ્રથમના સાત વર્ષ સાદા સમ્રાટ તરીકેના અને બીન સાત યિ સમ્રાટ તરીકેના લેખયા, એક દર ૧૪ વર્ષ સ્વતંત્ર સમ્રાટના,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
( ૨ ) આદ્રક ઉર્ફે
બળમિત્ર
૩૫૩ થી ૩૭૦
૩૩૦ થી ૩૮૫
( ૪ ) જ્યેષ્ઠ-સુમિત્ર૨૭ ૩૮૫ થી ૩૯૨
( ૫ ) ધાત્ર૨૭
૩૯૨ થી ૩૪.
( ૬ ) વસુમિત્ર૨૭
૩૯૪ થી ૪૦૩
( ૭ ) દેવભૂતિય૭
૪૦૩ થી ૪૧૩
( ૩ ) ભાગ ઉફે ભાગવત ઉ ભાનુમિત્ર ઉર્ફે
વાવણી
( ૨૭ ) આ ચાર રાજઓના ક્રિસ્મ એકદર ૨૮ વર્ષ ગણવાના છે; પણ પ્રત્યેકની સાથે જે આંક સંખ્યા ઠરાવી છે, તે ભલે ચાક્કસપણે તેા નથી જ; પણ અંદાજે તેમના લાગે અનુક્રમે ૬, ૪, ૭ અને ૧૦ ફારી સહાય
કરથી પક
૧૫૭ થી ૧૪૨
૧૪૨ થી ૧૩૫
૧૩૫ થી ૧૧
૧૩૧ થી ૧૨૪
૧૨૪ થી ૧૧૪
૧૭
૧૫.
४
૧}
૩૨
F
વધ
( પ્રથમ
તેમ છે. કદાચ તેમના અનુક્રમ પણ ફેરફાર હાય. બાકી લાનું નામ દેષભૂત અને તેનુ અન્ય ૧૦ વર્ષ તેલુ. નિશ્ચિતપણે માનવુ રહે છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
બkE:
દ્વિતીય પરિચ્છેદ
સંક્ષિપ્ત સાર–પુષ્યમિત્રની ઉત્પત્તિ અને ઓળખતેણે બતાવેલી સ્વધર્મ પ્રત્યેની લાગણી અને કરેલ ધર્મપ્રચારનું વર્ણન –
(૧) કલિંગાધિપતિ ચક્રવર્તી ખારવેલ(૨) ચંદ્રવંશના સ્થાપક રાજા શ્રીમુખ ( ૩ ) યવન સરદાર મિનેન્ડર-મિરેન્ડર અને (૪) મગધસમ્રાટ બૃહસ્પતિમિત્ર આ ચાર વ્યક્તિઓને ઈતિહાસવેત્તાઓએ પુષ્યમિત્રના સમકાલીન ગણાવેલ છે. તેમાં રહેલ સત્યાત્યની લંબાણથી લીધેલ બારીક તપાસ તથા પુ. ૧. પૃ. ૧૫૨ થી ૧૫૬ ઉપર લખેલ વર્ણનની સરખામણી કરી, બાંધી આપેલ છેવટનો નિર્ણય–
પં. પતંજલી મહાશય અને પુષ્યમિત્રના જીવન ઉપર પ્રકાશ તથા તેમના ધર્મ પ્રચાર વિશેની કાંઈક ઝાંખી-મહાશય પતંજલીની ઉત્પત્તિ ઉમર તથા સમય વિશેની વિચારણું -તે બન્નેના ચારિત્રની લંબાણ તપાસ અને તેમના જીવન બનાવ ઉપરથી કરવી પડેલી કેટલીક સરખામણી –
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુષ્યમિત્રની
[ દ્વિતીય
શું ત્ય-પુષ્યમિત્ર
પાડે તેવું નેંધાયું છે, તે અત્રે જણાવવું જરૂરી ખરી રીતે તે રાજવંશી પુરૂષોને જ ઈતિ
છે. એક લેખક જણાવે છે કે હાસ આપણે લખવાનો છે, એટલે તે હિસાબે તેની ઓળખ “ ભારદ્વાજ નામે બ્રાહ્મણની પુષ્યમિત્રનું મથાળું જુદું પાડીને કાંઈ પણ લખી
એક શૃંગ નામે પેટા શાખામાંથી શકીએ નહીં જ; કેમકે તે માત્ર મહાપુરૂષ હતો. પુષ્યમિત્ર ઉતરી આવ્યો છે-Pushyamitra પણ સ્વતંત્ર રાજા તે નહોતા જ. એટલે સામ્રા- belonged to Sunga dynasty, a branch
જ્યના ભૂત્ય-સેવક તરીકે ઇતિહાસકારોએ તેની of the Bbardhwaja clan of Brabamins નોંધ લીધી છે ! તે સર્વ ઈલેખાબ આપણે વાચક જ્યારે એક બીજા લેખકે તે તેની ઉત્પત્તિ પાસે યથાર્થ રીતે સમજાવી ચૂક્યા છીએ; છતાં વિશે પુરાણને આધાર લઈને એમ લખ્યું છે કે અત્રે આપણે તેની સ્વતંત્ર નોંધ જ કરવી રહે. " जब कलियुग पूरा होने लगेगा तब धर्म रक्षण છે, તે એટલા માટે કે ઈતિહાસમાં તેના વંશજોએ के लिय शंभल गाम के मुखिया विष्णुयशा ब्राह्मण અતિ અગત્યને પાઠ ભજવ્યો છે, અને તેથી તે के वहां, भगवान विष्णु कल्किकरुप में अवतार વંશની ઉત્પત્તિ–આદિની આપણને તેના જીવન- તે ?” ( જુએ શ્રીમદ્ ભાગવત સ્કંધ ૧૨, દ્વારા કાંઈક ઓળખ થાય
અધ્ય. ૨, પૃ. ૧૦૩૦-૩૪) ત્યારે વળી બૌદ્ધગ્રંથ બાકી રાજકારણના અંગે તેની જે કાર- નામે દિવ્યાવદાનના ૨૯ મા અવદાનમાં આ કીર્દી જાણવાની જરૂર છે, તે તે તેના જેવા અન્ય પુષ્યમિત્રને પુષ્પધર્માને પુત્ર જણવ્યો ૪ છે. રાજદ્વારી પુરૂષોની બાબતમાં જેમ હંમેશાં બનતું આ પ્રમાણે સર્વે લેખકોની માન્યતા પુષ્યમિત્રના આવ્યું છે, તેમ તે તે સમયના રાજાનું વર્ણન પિતાના નામ માટે ભલે જુદી જુદી પ્રવર્તી લખતાં લખતાં પ્રાસંગિક વિવેચન લખાઈ જવાયું રહી છે, પણ એટલે સુધી કે તેઓ સર્વે એકમત છે. તે માટે આ પુરતકમાં મૌર્યવંશની પડતી છે કે, પુષ્યમિત્ર જન્મે બ્રાહ્મણ હતો જ. એટલે અને વિનાશ નામના જ પ્રથમ પરિચ્છેદે ઈસારા આપણે તેના વંશજોને શુંગવંશી રાજાઓનેકરી દેવાયા છે, તે વાંચી જેવાથી પણ સમજી બ્રાહ્મણધર્માનુયાયી લેખીશું. શકાશે. તેમ હવે પછી તેના પુત્ર અગ્નિમિત્રનું
અગ્નિમિત્ર સિવાય તેને કોઈ અન્ય પુત્રો રાજ્યવૃત્તાંત તથા પતંજલી મહાશયના જીવનની હતા કે કેમ અથવા તેને કેટલી સ્ત્રીઓ હતી તે આછી રેખા આલેખવાની છે તેમાં પણ અવાર- વિષે પણ કંઈ જણાયું નથી જ; પરંતુ એક નવાર ઈસારાઓ આવશે જ.
લેખક જણાવે છે કે“તેને આઠ પુત્રો હતા. તેના મૂળ વતન વિશે બહુ જણાયું નથી, તેમાં એકનું નામ બૃહસ્પતિ મિત્ર હતું. છઠ્ઠો પુરૂષ પણું જે બે ત્રણ ઠેકાણે કાંઇક તે ઉપર પ્રકાશ ધનદેવ તે કોશલરાજા કુષ્ણુદેવની પુત્રી કૌશિકી
(૧) જુએ છે. હી. કૉ, પુ. ૧, પૃ. ૩૯૪.
(૨) જુએ નાગરી પ્રચારિણી સભાની પત્રિકા નામે ત્રિમાસિક પુ. ૧૦, ખંડ ૪, પૃ. ૬૨૦, ટી, ૩૧.
(૩) આ પુષ્યમિત્ર તે જ રાજ કલિક છે એમ આ નિબંધના લેખક મહાશયનું મંતવ્ય બંધાયું છે. વિશેષ
માટે આગળ કલિક રાજાના વૃત્તાંત જુએ.
(૪) જુએ ઉપરની ના, પ્ર. ૫. પુ. ૧૦, ખં, ૪, પૃ. ૬૮ નું ટીપ,
(૫) જુએ જ. બી. એ. રી. સે. પુ. ૧૩, પૂ. ૨૪૦ થી ૨૫૦
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ઓળખ જે પુષ્યમિત્રની રાણી હતી તેને પેટે જમે અને અન્ય રીતે ગુંથાયેલાં છે, તે ઉપરથી હતો. ” આ હકીકતમાં કેટલું સત્ય છે, તે તપા- અનુમાન દોરી શકાય છે કે તે ત્રણે એક જ સવા જેટલું આપણી પાસે સાધન નથી, તેમ
પ્રદેશના-ગોદાવરી અને કૃષ્ણા નદીના મુખવાળો કાંઈ અગત્યતા પણ નથી. (જુઓ ટી. ૫ માં પ્રદેશ જેને તે સમયે ગોવર્ધન સમય તરીકે તે ઉપરનું વિવેચન ) આટલી વાત તેની જાત ઘણું કરીને ઓળખાવાતો હતો (જુઓ આગળ વિશે થઈ. પણ કોઈએ તેના વતન વિશે લેશ માત્ર ઉપર પાંજલી મહાશયને લગતી હકીકત) તેના જણાવ્યું નથી. ખરું છે કે ઉપરમાં એક લેખકે
-વતની હતા અને એક જ ધર્મનુયાયી હતા. હવે તેને શુભલ ગામને રહીશ કહ્યો છે, પણ તેનું સમજાશે કે તે ખરી રીતે હતો તે અંદ્રવંશને સ્થાન અથવા પ્રદેશ અજાણ્યાં હોવાથી તે માણસ-ભૂત્ય:-પણ તેની નોકરીની નિમણુક ઉપર કાંઈ વિવેચન કરવા જેવી સ્થિતિમાં મૌર્યવંશના રાજવીના હાથ તળે થઈ હોવાથી આપણે નથી જ; છતાં આપણી પાસે જે કાંઈ આછી- તે મૌર્યવંશને પણ ભૂલ્ય=સેવક કહી શકાય: પાછલી થોડી હકીકતની સામગ્રી પડી છે તે આ મૌર્યવંશી રાજઅમલમાં તેણે ૨૨ વર્ષ આધારે જણાવી ગયા છીએ કે, અંધવંશી સુધી નોકરી કરી છે. એટલે થોડે વખત અંધ શાતકરણે બીજાએ (અંદ્રવંશના રાજા સાતમો) વંશી ભૃત્યઃ અને થોડો વખત મૌર્યવંશી ભય: અવતિ ઉપર ચડાઈ કરીને મૌર્યવંશી સમ્રાટ એમ જુદે જુદે પ્રસંગ બતાવવા કરતાં પોતાના વૃષભસેનને હરાવીને મારી નાંખ્યો તથા તેના નામ પાછળ જ “ભ્રત્ય’ શબ્દ લગાડીને ગાદી ઉપર તેના પુત્રને અધિછિત કર્યો ત્યારે પોતાને “ શુંગભૂત્ય '' તરીકે ઓળખાવ્યો હોય તેના સંન્યાધિપતિ તરીકે તેણે આ પુષ્યમિત્રને તે વાસ્તવિક દેખાય છે; અથવા કહે કે તે વેષ્ટિત કર્યો હતો. પછી તે પુષ્યમિત્રને પિતાની સમયના ઇતિહાસકારોએ તેને તે પ્રમાણે સાથે જ ચડાઈ કરતી વખતે સાથે લાવ્યો હતો સંબોધ્યો છે. કે પાછળથી બોલાવી ત્યાં સ્થાપિત કર્યો હતો તે તેણે પિતાના હાથ તળે-સન્યના ખાસ જવાજુદી વાત છે. મતલબ કે શાતકરણી રાજાને બદાર અધિકારી તરીકે પોતાના પુત્ર અગ્નિમિત્રને તે વિશ્વાસુ માણસ હતો અને સંભવિત છે કે
પણ જોડ્યો હતો એમ હકીકત નીકળે છે. અને તે તેના વતનનો જ માણસ હશે. વળી પતંજલી
જ્યારે ઈ. સ. પૂ. ૨૦૪ માં રાજયની સ્થિતિ મહાશય, આ અંદ્રવંશી રાજા શાતકરણી તથા કાંઈક કટોકટીભરી થઈ પડી હતી ત્યારે બન્ને શંગવંશી પુષ્યમિત્ર, તે ત્રણેનાં જીવનચરિત્રે જે પિતાપુત્ર-એકત્ર થઈને પિતાના સ્વામી મૌર્યવંશી
પુષ્યમિત્ર (હના આઠ પુત્રો)
૭) અને (૮) દેવની પુત્રી)
આ છમાંથી કોઈનું તેણીના પેટે
નામ જણુવ્યું નથી (૬) ધનદેવ આમાં જે અગ્નિમિત્ર ગાદીપતિ થયું છે તેને કે પુત્ર ગણ તે ખુલતું નથી, પણ સંભવ છે કે નં. ૬ વાળ ધનદેવ હશે.
૧ બૃહસ્પતિ
મિત્ર
બીજી રાણી ઓના પેટે (૨)(૩)()(૫)
રાણી કૌશિકી 1 કોશલ દેશના રાજા ફળ્યુ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન
૬૬
છેલ્લા સમ્રાટ બૃહદ્રથને મારી નાંખી, અવતિની ગાદી પોતાના હસ્તમાં લીધી હતી (મ.સ.૬૨૩) તેણે પોતાના સમયે તથા આખા શુંગવંશી રાજકર્તાઓએ–પ્રથમના ભાગે પતંજલી મહાશયની દોરવણીથી અને પાછળથી--વધમ પ્રત્યેના પ્રેમને લીધે અથવા ધર્મપ્રચાર અર્થે બ્રાહ્મણધર્માં પ્રધાનોની (જેના વંશને--એલાદને ઇતિહાસકારોએ કણ્વવશ તરીકે ઓળખાવ્યા છે) સલાડથી, જે જૈનધમ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના રાજ્યઅમલે વિશ્વવ્યાપક બનાં ગયા હતા તેની અનુયાયી ગણાતી સમસ્ત જૈન પ્રજા તરફ-મુખ્યપણે ધર્મોપદેશક શ્રમણ વર્ગ તરફ—એટલે તા રાજદડનો કારડો વીંઝવા માંડયા હતા કે તે જૈન ધર્મ આ શુંગવંશી અમલ દરમ્યાન નહીંવત્ જેકેલ થઈ પડયા હતા
( વિશેષ આધકાર આગળ ઉપર ). આ પ્રમાણે તે વંશની કળી ખાનૂ હાવા છતાં, જરૂર તેમના માટે ઉચ્ચારી શકીશું કે મૌર્યવંશી વૃત્રભસેનના અમલ દરમ્યાન, ભારત ઉપર વાયવ્ય હદના નાકેથી પરદેશી આક્રમણકારાનાં જે ટાળાં વારંવાર ઉતરી આવવાં લાગ્યાં હતાં તેમની હીલચાલ ઉપર તેમણે ઘટતા અંકુશ મૂક્યા હતા. જો કે કાશ્મિર તથા પાળવાળા ભાગ અને ઉત્તર હિંદમાં મથુરાનો પ્રદેશ અવંતિની સત્તામાંથી ખસી જવા પામ્યા હતા. પણ તે તે વૃષભસેનના સમયના બનાવ તરીકે ખરી રીતે લેખી શકાય તેવા છે.
રાજકીય તત્ત્વ સાથે સબંધ ધરાવતા તેના
( ૬ ) માલવિકાગ્નિમિત્ર નામના નાટકમાં પણ તેના કર્તાએ, રાજા અગ્નિમિત્રની ગાદી વિદિશામાં જ હાવાનું જણાવ્યું છે. ( જુએ બુદ્ધિપ્રકારા પુ. ૭૬, પૃ. ૬, પંક્તિ ૧૬–૧૮ )
(૭) શ્રી મહાવીરની પાટપરંપરાએ આવેલ
[ દ્વિતીય
સમકાલીન પુરૂષા તરીકે (૧) કલિંગાપતિ ખારવેલ ચક્રવર્તી (૨) આંત્રય શ સમકાલીન ને સ્થાપક રાષ્ન શ્રીમુખ (૩) વ્યક્તિ યવન પ્રાના સરદાર મિનેન્ડર તથા (૪) મગધાધિપતિ કાંઇક વંશ સમ્રાટ બૃહસ્પતિમિત્રઃ આમ ચાર વ્યક્તિઆને જુદા જુદા વિદ્વાના લેખે છે. જ્યારે રાજકીય સંબંધ વિનાના સમકાલીન પુરૂષ તરીકે પ્રખ્યાત વૈયાકરણી પતંજલી મહાશયને ગણાવ્ છે. આ પાંચ પુષામાં કયા કયા પુષ્યમિત્રના સમકાલીનપણે ખરેખરી રીતે વર્તી શકે, તે બહુ વાની ખાસ જરૂર છે. કારણ કે જો તે બીના અતિહાસિક લક્ષ્યબિંદુથી સાબિત કરી શકાય તા, ઇતહાસવેત્તાએ જે ઇતિહાસ આલેખનમાં કેટલીક ભૂલેા ખાધી છે, તેના આપોઆપ નિકાલ થઇ જાશે અને આપણે ખરા રાહ ઉપર આવી જઇશું.
પ્રથમ આપણે ખારવેલ અને મગધસમ્રાટ બૃહસ્પતિમિત્રનુ પુષ્યમિત્ર સાથેનું સમકાલીનપણું વિચારી જોઇએ. પહેલાં તા કાઈ વિદ્વાન એમ પાકી ખાત્રીથી ાહેર જ નથી કરતા કે, આ મગધસમ્રાટ બૃહસ્પતિમિત્ર તે કયા વંશના હતા, અને તેના સમય કયા હતા; પણ દંતકથા ના કે પુસ્તકીય પુરાવા કરતાં શિલાલેખા પુરાધા હમેશાં વિશેષપણે માન્ય અને બળવત્તર તથા વજનદાર ગણુાય છે; તેથી ચક્રવર્તી ખારવેલના સ્વહસ્તે જ કાતરાયેલા હાર્યાંગુફાના શિલા
જેનાચાર્યોને જે ઇતિહાસ લખાયા છે તેમાં આય સુહસ્તિછના મરણ બાદ દોઢસો વર્ષ સુધીના ઇતિ હાસનું એક માઢુ ગાબડું પડયું છે. તેનું કારણ આ શુંગવશી રાજઅમલનું' ધર્મ ઝનૂન જ હતું.
(૮) સરખાવા નીચેની ટીકા ન, ૨૪
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
લેખના આધાર, શંકા રહિત માન્ય રાખવા જ પડશે. તેમાં લખ્યું છે કે “Kharvela in. vaded Magadha and laid siege to Rajgriha and that four years later, he captured the royal palace (at Pataliputra) and made the Raja of the Magadhas fall at his feet.= ખારવેલે મગધ ઉપર ચડાઈ કરી રાજગૃહીતે ઘેરી હતી. તે બાદ ચાર વર્ષે ( પાટલિપુત્રને ) રાજમહેલ કબજે કરીને, મગધપતિને પેાતાના પગ પાસે નમાવ્યેા હતેા.” ત્યારે બીજી બાજૂ એમ જણાવવામાં આવે છે કે,૧૦ પુષ્ય નક્ષત્રને સ્વામિ બૃહસ્પતિ છે, એટલે પુષ્ય અને બૃહસ્પતિ તે બન્ને શબ્દો. એક જ ગણુાય અને પરસ્પરસૂચક તરીકે વાપરવામાં આવે છે; જેથી પુષ્પમિત્ર ’શબ્દ તે બૃહસ્પતિમિત્રને બદલે વપરાયેલું બીજું નામ ગણાય અને તે ઉપરથી જે મગધપતિ ગૃડસ્પતિમિત્રને ઉપર પ્રમાણે ફેજ ચક્રવર્તી ખારવેલે આણ્યા હતા, તે અન્ય કોઈ નહી પળુ પુષ્યમિત્ર શુંગવંશી ઉર્ફે બૃહસ્પતિમિત્ર સમજવા. વળી એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે ( જે આપણે આગળ ઉપર બેંઈશુ ૩) વતિપતિ॰ રાજા પુષ્પમિત્રે મગધની રાજધાની પાટિલપુત્ર ઉપર ચડાઇ કરીને ત્યાંના રાજાને હરાવ્યા તથા પાટિલપુત્ર લૂંટી લઈને
16
વ્યક્તિ
(૯) તુ ઇ. હિં. વે!. પુ. ૫, પૃ. ૫૭, (૧૦) તુએ જ. બી. એ. રી. એ. પુ. ૧૬, પૃ.
૨૪૪-૫૦.
(૧૧) કે. હિં, ઇ. પૃ. ૫૧૮-વિટિયાના રાજ્યની સાથે, અને તેમાં પણ મુખ્યપણે તેનાં સાહિત્ય અને શિલાલેખા સાથે જ શુ‘ગ(વ)નું હામ નેડાતું દેખાય છે.
C. H. I. P. 513. It i3 with the kingdom of Vidisa that the Sungas are especially associated with the literature
૬૭
ખેદાનમેદાન કરી નાંખ્યું. એટલે એમ સાબિત થયું કે પુષ્પમિત્ર અને મગધપતિ અને જુદી જ વ્યક્તિ છે. મતલબ કે, એક વખતે એમ કહેવું કે ચક્રવર્તી ખારવેલે મગધપતિ બૃહસ્પતિમિત્ર ઉર્ફે પુષ્યમિત્રને હરાવ્યેા ( એટલે કે હારનાર ક્રિત પુષ્યમિત્ર થઈ અને બીજી વખતે પાછું એમ કહેવું કે પુષ્યમિત્રે જ મગધપતિ બૃહસ્પતિમિત્રને હરાવ્યા ( એટલે કે હરાવનાર વ્યક્તિ પુષ્પમિત્ર થઈ છે.
આ બધું પરસ્પર વિરેશધિત અને પ્રાસ'ગિક દેખાય છે. આ ઉપરથી એ જ સાબિત થાય છે કે (૧) ખારવેલથી પરાજીત થયેલ અવર તિમિત્ર તે પુષ્યમિત્ર પણ નથી (૨) તેમ ખારવેલ અને પુષ્યમિત્ર સમકાલીન પશુ નથી ૩) બાકી ખારવેલ અને બૃહસ્પતિમિત્ર તે તેા સમકાલિન છે જ, એટલું નિવિવાદિતપણે સ્વીકારવું જ જોઇએ, કારણ કે શિલાલેખ ઉપરથી જ તે હકીકત તા સિદ્ધ થાય છે.૧૨ ( જુગ્મા પુ. ૧, પૃ. ૩૮૮, ઉપર તથા પુ. ૪ માં ખારવેલના વૃત્તાંતે ).
જેમ ખારવેલ અને પુષ્યમિત્ર એ સમકા લોન નથી તેમ ઊલટુ ખારવેલ તો પુષ્યમિત્રની પૂર્વે કેટલાંય વર્ષે થઈ ગયેલ છે. તેના પુરાવા પણ મળી આવે છે. જ. એ. બી. રી. સા. પુ. ૧૩ પૃ. ૨૪૦-૫૦ માં (નીચે ટીપ્પણ ૧૬
and inscriptions. ( મતલખ ૐ શુંગવીઓની રાજ્યગાદી અવ`તિમાં જ હતી ).
(૧૨) કારણ કે આપણે ખારવેલના સમય ઇ. સ. પૃ. ૪૨૯ થી ૩૯૩=મ, સ. ૯૮ થી ૧૩૪ લેખીએ છીએ અને બૃહસ્પતિમિત્ર ઉર્ફે આઠમા નંદના સમય ઈ. સ. પૂ. ૪૧૭ થી ૪૧૪ સુધીને ગણીએ છીએ; જ્યારે પુષ્યમિત્રને સમય તે ઈ. સ. પૂ. ૨૦૪ છે ( લગભગ ૧૭૫ વર્ષનુ અંતર છે ).
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન
[[ દ્વિતીય
જુઓ) અમરકેજના આધારે લખાયું છે કે, “પુષ્યમિત્ર પછી તેનો પુત્ર અગ્નિમિત્ર ભારતનો સમ્રાટ થયો. તેને અમરકોષની ટીકામાં ચક્રવર્તી તરીકે નિર્દેશ્ય છે. અગ્નિમિત્રના સિક્કાની પેઠે બરાબર તે જ કોટિ અને રૂપનો સિક્કો બહસ્પતિ મિત્ર છે. બહસ્પતિમિત્રના સિકકા અગ્નિમિત્રના સિક્કાથી પહેલાંના ૧૩ મનાય છે. બૃહસ્પતિમિત્રને સગપણ સંબંધ અહિચ્છત્રના રાજાઓ સાથે હતા કે જેઓ બ્રાહ્મણ હતા, એ કોસમ-પોસાના શિલાલેખથી નક્કી છે.૧૪” આ વાકયથી નીચે પ્રમાણે ફલિતાર્થ નીકળે છે (૧). અગ્નિમિત્રની રાજકીતિ ચક્રવર્તીના જેવી જવવંત હતી (૨) અગ્નિમિત્રના સિક્કા ઉપલક દષ્ટિએ જોતાં તો બહસ્પતિમિત્રના સિક્કા જેવા જ દેખાવમાં છે, પણ બારીકાઈથી તપાસતાં બૃહસ્પતિના સિક્કા, અગ્નિમિત્રના કરતાં પૂર્વ સમયના દેખાય છે. એક કોટિના અને એક રૂપના હોય તેથી બહુબહુ તે એટલું જ સિદ્ધ થાય, કે બંનેને અમલ એક જ પ્રદેશ ઉપર ચાલ્યો હશે, પણ તેના ઘડતર કે બાહ્ય
સ્વરૂપમાં લાક્ષણિક રીતે જે તફાવત માલૂમ પડે તે, તે બંનેની વચ્ચેના સમયનો આંતરો જ બતાવનારૂં લેખાય. હવે જે બહસ્પતિમિત્ર તે જ પુષ્યમિત્ર હોય અને પુષ્યમિત્રની પછી તુરત જ તેને પુત્ર અગ્નિમિત્ર ગાદીએ આવ્યો હોય, તે તો બેની વચ્ચેનું અંતર બિલકુલ ન જ ગણું શકાય. એટલે સાબિત થયું કે, પુષ્યમિત્રના અને અગ્નિમિત્રના સિક્કાને જે સમય હેય, તેના કરતાં બહસ્પતિમિલન સમય બહુ પૂને ૬ છે અને તેથી જ બહસ્પતિમિત્રના સિક્કા, અગ્નિમિત્રના સિક્કાની પૂર્વે પાડવામાં આવ્યા હોય તેવી રીતે જુદા પડી જતા દેખાય છે.
આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે જેમ પુષ્યમિત્ર અને અગ્નિમિત્ર સમકાલીન છે, તેમ ખારવેલ અને બૃહસ્પતિમિત્ર પણ સમકાલીન છે. પણ પુષ્યમિત્ર અને ખારવેલના સમયની વચ્ચે તે અંતર જ છે; છતાં કોઈના મનમાં એમ પણ ઊગી આવે કે, હાથીગુફાના શિલાલેખમાં નોંધાયા પ્રમાણે, પ્રથમ ખારવેલે મગધપતિ બહસ્પતિમિત્રને હરાવ્યો હોય, એટલે ખારવેલ મગધપતિ
(૧૩) “જૈન સાહિત્ય સંશોધક” ખંડ ત્રીજો પૃ. ૩૭૮: જુઓ ટી. નં. ૧૬; આપણે પણ તેમજ બતાવી ગયા છીએ, કારણ કે બૃહસ્પતિમિત્ર (જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૩૨૪.) ને સમય ઈ. સ. પૂ. ૪૧૭ છે જ્યારે પુષ્ય. મિત્રને સમય ઈ. સ. પૂ. ૨૦૪ છે.
(૧૪) આ હકીક્તને યુરેપના પ્રસિદ્ધ ઐતિહા- સિકોએ પણ સ્વીકારી લીધી છે. (પં. જયસ્વાલજી જેન સાહિત્ય સંશોધક, ખંડ બીજે પૃ. ૩૭૩).
(૧૫) સર કનિંગહામ પિતાના કે. ઈ. એ. નામે પસ્તકમાં પૃ. ૭૭ ઉપર લખે છે કે I incline rather to assign the coins (bearing nurse of Agnimitra) to a local dynasty of princes as they are very rarely found beyond the limits of North Panchala
અનિમિત્રના નામવાળા સિક્કાને સ્થાનિક રાજવંશી માનવી તરફ મારું વલણ વધારે ને વધારે થતું જય છે કેમકે ઉત્તર પાંચાલની હદની બહાર તે (સિક્કા) કવચિત જ જડી આવે છે.
(૧૬) સર કનિંગહામ પિતાના કે. ઈ. એ. પૃ. ૮૧ ઉપર લખે છે કે The coin ( Pi. vii fig. 1 & 2 of Brihaspatimitra ) is earlier than any of the Mitras-(ચિત્રપટ, ૭. માં આકૃ. ૧, ૨ વાગે બુહસ્પતિમિત્રને સિક્કો) મિત્રવંશી રાજાઓના કોઈ પણ સિક્કા કરતાં પ્રાચીન છે (એટલે કે મિત્ર અક્ષરના અંતવાળા શુંગવંશી રાજાના કરતાં તે પ્રાચીન છે.) સરખા ઉપરનું ટી. નં. ૧૩.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
..
*
પરિચ્છેદ]
વ્યક્તિઓ બજો ગણાય. અને પછી શું શેડાંક વર્ષે, ખારવેલ અને પુષ્યમિત્રને સમકાલીનપણે હેવાનું અવંતિપતિ પુષ્યમિત્ર, મગધપતિ ખારવેલના માની લેવાને આપણને અચૂકપણે ના પાડે છે. રાજપાટ પાટલિપુત્ર નગર ઉપર હલો ન લઈ | પૃ. ૬૬ ઉપર ગણાવેલ સમકાલીન જઈ શકે? અને જો લઈ શકે તે શું પુષ્ય- ચાર ૦૧ક્તિઓમાંના, પહેલા નંબરના ખારવેલ મિત્ર અને ખારવેલ બને સમકાલીન ન થઈ અને ચોથા નંબરના બૃહસ્પતિને સમય વિચારી શકે?— દલીલ તે ઠીક છે. પણ જે ઇતિહાસનો ગયા. હવે આપણે બીજા નંબરના શ્રીમુખ સંબંધી કોઈ અભ્યાસી જરા પણ ખ્યાલ કરશે, તે આ વિચાર કરીએ. હાથીગુંફાના લેખથી આપણને દલીલ કેવી પિકળે છે તે તુરત સમજી શકાય જ્ઞાન થાય છે કે, શ્રીમુખ અને ખારવેલ બને તેમ છે. કયાં પુષ્યમિ ની શક્તિ અને તેને રાજ્ય સમસમયે વિદ્યમાન હતા; તેમ વળી ઉપરમાં વિરતાર? અને ક્યાં ચક્રવતી ખારવેલની શક્તિ આપણે જોઈ ગયા છીએ કે તે ખારવેલ અને અને રાજ્ય વિસ્તાર? પ્રથમ તે ખારવેલ પતે
બહરપમિત્ર એમ બન્ને, રાજા પુષ્યમિત્ર કરતાં ઘણાં જે સમયે મગધપતિ ઉપર ચડાઈ લઈ ગયો વર્ષો પૂર્વે વિદ્યમાન હતા; એટલે ભૂમિતિના નિયમ હતો, તે પહેલા તેના રાજ્યનો વિસ્તાર એટલે પ્રમાણે રાજા શ્રીમુખ પણ રાજા પુષ્પમિત્રની મેટો હતો કે તેને ચક્રવત્તી લેખવામાં આવતા પહેલાં ઘણાં વર્ષો ઉપર થઇ ગયાનું આપોઆપ હતો; અને મગધપતિને પરાસ્ત કર્યા બાદ સિદ્ધ થઈ જાય છે; છતાં એક અતિ હસવા તે તેની શક્તિમાં તેમજ વિસ્તારમાં ઓર જેવી હકીકત તે વિદ્વાનો તરફથી એ મનાતી વધારો જ થઈ ગયે૧૭ કહેવાય. ત્યારે શું આવે છે, કે રાજા શ્રીમુખને એક વેળા પુષ્યમિત્રને આવા મહાન, પરાક્રમી અને શકિતમાન ખારવેલ સમકાલીન ગણે છે અને બીજી જ વેળા પાછું ચક્રવર્તીની સામે, પુષ્યમિત્ર જેવો નાનો અવં- એમ મનાવે છે કે, આ પુષ્યમિત્રના છેલ્લા વંશજ તિપતિ ચડાઈ લઈ જાય ખરો ? વળી બીજું, દેવભૂતિને મારી, તેના પ્રધાને કન્યવંશ સ્થાપ્યો ચક્રવર્તીના મુલકના કઈ દૂર પડેલ ભાગ ઉપર હતો; અને તે જ કન્વવંશના છેલ્લા પુરુષ સુશમનને ચડી જઈ તેને ખેદાનમેદાન કરવાનું પણ બની આ જ શ્રીમુખે મારીને, આંધ્રુવંશ સ્થાપ્યો હતો; શકવું જ્યાં અસંભવિત લેખાય, ત્યાં તેની અને જ્યારે શ્રીમુખ પોતે અવંતિપતિ બન્યા હતા ૧૮ રાજધાની જેવું નગર-પાટલિપુત્ર, તેને પુખ- ત્યારે તે ફલિતાર્થ એ થયો કે શ્રીમુખ તે રાજા મિત્ર ખેદાનમેદાન કરી નાંખે તે હકીકત જરા પુષ્યમિત્રનો પણ સમકાલીન થયો, તેમજ કન્વપણ માની શકાય તેવી છે ? આ હકીકત જ વંશી છેલ્લા પુરુષ સુશર્માનનો પણ સમકાલીન થયો
(૧૭) જુએ ખારવેલના વૃત્તાંતે, તેને રાજ્યને વિસ્તાર બતાવનાર નકશે અને તેને પુષ્યમિત્રના રાજયવિસ્તારના નકશા સાથે સરખા : તથા બીજી પણ
અનેક દલીલે (પુષ્યમિત્ર તથા ખારવેલ સમકાલીન હેઈ ન શકે તે મુદ્દો સ્પષ્ટ કરનારા) ખારવેલના જીવનચરિત્રે લખી છે તે વાંચી જુએ.
(૧૮) C.A.R. Pre, 1xiv 58:–The four
I'urauas, which have been thus independently examined for the purpose of this introduction (એટલે કે અંધશ શી રીતે શરૂ થયે ani i44 12) agree in stating that first of the Andhra kings rose to power by slaying Susharinan, the last of the Kanvas.,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલીન
[ દ્વિતીય
ઉપરાંત, પુષ્યમિત્રતા સમકાલીન પણે થવા માટે પણ તે કાંઈક ઉમરે પહેઓ જ ગણાય; તેમ વળી સુશર્મનને મારીને ગાદીએ બેઠે તે વખતે પણ પુખ્ત ઉમરે જ પહોંચ્યો હોવે જ મનાય. તેમ વળી શ્રીમુખે ૩૬ વર્ષ રાજ્ય પણ કર્યાનું ઈતિહાસ કહે છે. એટલે શ્રીમુખનું આયુષ્ય, જો ઉપરની તવારીખ સાચી જ કરે તે, પુષ્યમિત્રની ઉમર સાથે બેસતા થવા માટે, તે સમયે શ્રીમુખની ઉમર કમમાં કામ ૨૫ વર્ષની (પુખ્ત વય ગણવા માટે આ આંક લીધો છે) + શુંગવંશ ચાલ્યાને કાળ ૯૦ વર્ષ + કન્વેશ ચાલ્યાનો કાળ ૪૫ વર્ષ + ૩૬ વર્ષ શ્રીમુખનો પિતાને રાજ્યકાળ = એમ મળી કુલ શ્રીમુખનું આયુષ્ય ૨૫ + ૯૦ + ૪ ૫ + ૬ = ૧૯૬ વર્ષનું થયું કહેવાય. શું આ કઈ રીતે બનવા ગ્ય છે? એટલે તેમની જ દલીલથી અને તેમને જ શબ્દોથી પૂરવાર થાય છે કે રાજા પુષ્યમિત્ર કઈ રીતે રાજા શ્રીમુખને સમસમયવર્તી હોઈ જ ન શકે; પણ કાં તે આગળ અથવા કાં તે પાછળ જ હોઈ શકે. પરંતુ આપણે પૃ. ૬૮ ઉપરની પંક્તિઓમાં તેમજ અગાઉ પણ સિદ્ધ કરી ગયા છીએ કે, ખારવેલ ચક્રવર્તી તે રાજા પુષ્યમિત્રની પૂર્વે કેટલાંય વર્ષો થઈ ગયો છે. એટલે ચક્રવર્તી ખારવેલના સમકાલીન પ્રમુખને પણ, રાજા પુષ્યમિત્રની પૂર્વે જ અને તે પણું બહુ લાંબા સમયે થઈ ગયો ગણવો રહે છે. આ પ્રમાણે પ્રથમની ચાર વ્યકિતઓના, એટલે કે ખારવેલ,
શ્રીમુખ, પુષ્યમિત્ર અને બૃહસ્પતિમિત્રના, માત્ર સમય પરત્વેની વિચારણા કરી લીધી. (બીજા બનાવો માટેની સરખામણીની દલીલો ચક્રવર્તી ખારવેલના વૃતાંતે કરવી ઠીક ગણશે; તથા કેટલીક ચર્ચા પુ. ૧ માં પૃ. ૧૫૪ થી ૧૬૧ સુધીમાં કરવામાં આવી છે. તે બન્ને સ્થળોએ જોઈ લેવા વિનંતિ છે.)
હવે વિચારવાનો રહ્યો માત્ર યવન સરદાર મિરેન્ડર-મિનેન્ટરનો સમકાલીન પણે હોવાનો મુદ્દો. યવન (ગ્રીક) ઇતિહાસ પ્રમાણે આ મિરેન્ડરમિનેન્ડર તે શ્રીકરાજા યુક્રેટાઈઝના કુટુંબમાં કોઈ ખેથી જન હતા; અને તે ગ્રીક રાજા યુક્રેટાઈડઝ (જેને સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૬ 2 છે) ના પુત્ર હેલીએંકલ્સ(જેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૩૦ છે) ના સમયે હિંદમાં રાજ્ય કરતો હતો. આ બે ગ્રીક પાદશાહના સમય ૨૦ ( આપણે તેમનો ઇતિહાસ લખતાં સાબિત કરીશું ) ને જે પુષ્યમિત્ર શુંગવંશના સમયની ( જુઓ પૃ. ૬૧ ઉપર : તેનો સમય ઈ. સ. પૂ. ૨૨૬ થી ૧૮૮ સુધીને છે) સાથે સરખાવીશું, તે તુરત સમજી શકાશે કે મિનેન્ડરને સમકાલીન હેલીકલ્સ તે શું, પણ હેલી એકદસને પિતા યુક્રેટાઈડઝ પણ કદાચ પુષ્યમિત્રના સમયે હૈયાત નહીં હોય; પણ યુકેટાઈઝના પૂર્વ ના બાદશાહ અને સ્વામી ડિમેટ્રિઅસનું રાજ-સ્વામિત્વ પ્રવર્તી રહ્યું હતું. મતલબ કે પુષ્યમિત્રના મર બાદ લગભગ ચાળીસ વર્ષે મિનેન્ડરનું હિંદમાં રાજ્ય ચલાવવાનું
(૯) જ. એ. બી. પી. સે. પુ. ૧૩૭; પૃ. ૨૪૫ તથા આ પુસ્તકે આગળ ઉપર લખેલા કોઠે જુએ.
(૨૦) જુઓ આગળ ઉપર પરદેશી પ્રજાના પરિ દે તેમની નામાવલી અને સમયાવળી આપવામાં આવી છે.
(૨૩) ઇ. હિ. ક. પુ, પ. પૂ. ૪૦૪-...કેમકે ઈ. સ.
૧. ૧૭૫ પછી તુરતમાં જ ડિમેટ્રીઆસની જીવનદીલાને વાસ્તવિક રીતે અંત આવી ગયો હતે.
( Ind. His. Quart. V. P. 404 ) As the career of Demetrius practically came to an end soon after B. C. 175.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
વ્યક્તિઓ. થયું હતું. તે પછી બન્નેને સમકાલીન પણ થયાનું Repson, Jayaswal, and Steukonow, કેવી રીતે સ્વીકારી શકાય ?
who recognize Kharvela as a contem આ બધા વર્ણનથી વાચકને ખાત્રી થઈ
porary to Pushyamitra demand a હશે કે, વિદ્વાનોની જે અત્યારસુધીની માન્યતા careful scrutiny, ” બીજું કોઈ એમ પણ ચાલી આવી છે કે, રાજ પુષ્યમિત્રના સમકાલીન દલીલ ઉઠાવે કે તમે ઉપરની સર્વે વ્યક્તિઓની તરીકે ખારવેલ ચક્રવત્તાં, આંધ્રપતિ શ્રીમુખ, જે તારીખો બતાવે છે તે સાચી જ છે તેની મગધપતિ બહપતિમિત્ર અને યવન સરદાર મિરે- ખાત્રી શી? તે તેઓને જણાવવાનું કે, (૧) ડરાદિ૨ હતા. તે માન્યતા હવે તદ્દન ખોટી ઠરે છે. એક તો ગણિતશાસ્ત્ર પ્રમાણે જે આંકડા આવે ઈ. હિ કથૈ. પુ. ૫, પૃ. ૩૯૪ માં પણ આ પ્રમાણેના તે હંમેશા શિલાલેખો અને સિક્કાના પુરાવાની જ ઉદ્ગાર આપણે વાંચીએ છીએ. 8 શું ગવંશના માફક, ખરા જ હોય છે. કોઈ એમ ન જ કહી લગભગ સર્વ લેખકે (માત્ર એક જ અપવાદરૂપ શકે કે એક વ્યક્તિ જે ૧૦૦ ની સાલમાં વિદ્યા છે. જુઓ એચ. રાય ચૌધરીનું પોલી. હિસ્ટરી માન હોય, તે બીજી જે વ્યક્તિ ૧૦૦ ની સાલ માં પૃ. ૧૯૯-૨૦૧ ) એવા જ મતના છે કે ખારવેલ વિદ્યમાન હોય તેના સમકાલીન પણે હાઈ ને જ અને પુષ્યમિત્ર સહરામયી હતા. મેસર્સ રેસન, શકે. માત્ર એટલું જ તપાસવાનું રહે, કે બંને જયસ્વાલ અને સ્ટેન કેન જેવા વિદ્વાન, જેમણે વ્યક્તિઓની સાલ ૧૦૦ જે કહેવામાં આવે છે ખારવેલા અને પુષ્યમિત્રને સમકાલીન તરીકે લેખ વ્યા તે સત્ય છે કે નહીં ? ( ૨ ) અને બીજુ જ્યારે છે, તેમની દલીલે બહુ બારીકાઈથી તપાસવા આ સર્વે વ્યક્તિઓની તારીખે આપણે કટકે ચોગ્ય છે. (એટલે મિ. ચોધરી જુદા પડે છે ખરા, કટકે ને છૂટી છવાઈ રીતે ન બતાવતાં સમયના પણ પિતાને હજુ સોવસા ખાત્રી થઈ નથી.) અનુક્રમમાં જ અને શંખલાબદ્ધ તેમજ આગલા
Most of the writers (A notable 4141 vilasilas y2141 2477 4HQL 24419 xceptiou is H, Roy. Chaudhari Pcl. પૂરવાર કરી બતાવીએ છીએ, ત્યારે તે તવારીખો His. p. 199–201 ) on the Sunga ન સ્વીકારવાનું કાંઈ પ્રયોજન રહે છે ખરૂં ? period are of opinion that Kharvela અથવા અસ્વીકાર્ય હોય તો તેની વિરૂદ્ધ મત was a contemporary to Pushyamitra; દર્શાવનારા તમારા મુદ્દાઓ રજૂ કરે. આખી the arguments of scholars like messrs વાતનો સારાંશ એ છે કે, આપણે જે તારીખે
(૨૨) અ. હિ. ઈ. (ત્રીજી આવૃત્તિ) પૃ. ૨૧૪-- પુષ્યમિત્રના અશ્વમેઘનું વર્ણન કરતાં પતંજલીએ જે રાબ્દો વાપર્યો છે, તેની સાથે સાથે (તેણે જ લખેલાં) બીજો સત્ય હકીકત દરાવતાં વાક્ય જે વાંચીએ તે નિસંદેહ માલુમ પડે છે કે, જેને યવન આક્રમણકાર અને રાજ મિનેન્ડર માની લીધે છે, તે અને આ કિરણી (એટલે પાંજરા પિત) અને સમકાલિન જ હતા. (એટલે કે પતંજલી અને મિનેન્ડર બંને સમકાલીન હતા.)
| P. H. . 3rd Edi, P. 214 (the
words of Patanajali in which he abides to the horse-sacrifice of Pushymitra when read with other relevant passages, Permit of 110 doubt, that the grammarian was the contemporary of that king, as well as of the Greek invader prestined to be Menander.
(૨૩) આ નિબંધના લેખક શ્રી.રામપ્રસાદ ચંદાજી છે,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
પતંજલી અને
[ દ્વિતીય
આ ચાર વ્યક્તિઓના સમયને માટે કરાવી છે, તે અટળ અને અચૂક તેમજ અડગ છે; અને તેથી બેધડક રીતે કહી પણ શકીએ છીએ કે (૧) ખારવેલ ચક્રવર્તી (૨) બહસ્પતિમિત્ર અને ( ૩ ) શ્રીમુખે તે ત્રણ સમસમયી હતા, તેમ આ ત્રણે નામો ઉલ્લેખ રસ્પષ્ટપણે હાથીગુફાના લેખમાં કરેલો છે જ, પણ પુષ્યમિત્ર અને મિનેન્ડરને સમય તદ્દન નિરાળે હેઈ, તેઓ નથી એક બીજાના પણ સમકાલીન, કે નથી ઉપરના ત્રણમાંના કોઈને પણ સમકાલીન ૨૫
મહાભાષ્યના કતાં પતંજલીને કેટલાક પૂર્વ હિંદના-બગાળ તરફન ( ગ્રેનાડ દેશના )
વતની માને છે. જ્યારે પતંજલી કેટલીક ઉત્તર હિંદના-ઔધ મહાશય અને પ્રાંત તરફના વતની માને છે; પુષ્યમિત્ર પણ જે આ ગાના દેશને
હાલના કાશિમર રાજ્ય માનવામાં આવે ૧૮ તો તેને કાશિમરના વતની પણ માની શકાય. જેમ ઇતિહાસમાં પૂર્વે વર્ણવેલી એક વિદ્વાન ત્રિપુટી-પાણિનિ, ચાણકય અને વરચિની ત્રિપુટી-ગાંધારદેશની વતની હોવાનું ગણાય છે તેમ; આ પ્રમાણે ભલે ગમે તે દેશ પતંજલીનું વતન હોય, પણ એટલું તો
ચોક્કસ થાય છે જો કે તેનું મૂળ વતન અવંતિમાં તે નહોતું જ, કે જ્યાંથી તે વિખ્યાતીને પામતા થયા છે. ( ઉપરની ત્રિપુટીના કેસમાં પણ તેમનું વિખ્યાતિનું સ્થાન, તેમના જન્મના વતનને બદલ મગધરાજ્ય બન્યું હતું), પણ એક વાત અત્રે નોંધવા જેવી છે કે પ્રખ્યાત સાહિત્યકાર વાકપતિરાજ જે ૩૦ ઈ. સ.ની આઠમી સદીમાં વાલીયરપતિ યશોધર્મનને સમકાલીન તથા આશ્રિત હતા, તે પોતાના ગૌડવા (રહેશના રાજાના વર્ષનું વર્ણન કરતું પુસ્તક ) નામક પુસ્તકમાં પોતાને લક્ષણાવતિ નગરીને વતની દર્શાવે છે. તે લક્ષણાવતિ નગરી ગૌડદેશનું પાયતતું હતું અને તેને પ્રદેશ દક્ષિણાપથમાં ગદાવરી નદીના મૂળની આસપાસને મુલક હેય એમ તેના વર્ણન ઉપરથી જણાય છે. જ્યારે આગળ જતાં જે વર્ણન આવે છે તેમાં કેમ જાણે મજકુર યશોધર્મનને અને બંગાળના પૂર્વ ભાગના ગૌડરાજા ધર્મ પાળને યુદ્ધમાં ઉતરવું પડયું હોય એમ પણ માલૂમ પડે છે. મતલબ એ નીકળે છે કે, તે સમયે ગૌડનામે બે પ્રદેશ-રાજ્યહતા; એક પૂર્વ બંગાળમાં અને બીજુ દક્ષિણપથમાં ગોદાવરી નદીના મૂળ પાસે. અને પતંજલી મહાશયને ગૌડના વતની તરીકે પણ ઓળ
(૨૪-૨૫) પુષ્યમિત્રનું તે નામ જ કયાંયે હાથીગુફામાં લીધું નથી. પણ વિદ્વાનને કાઈ બૃહસ્પતિમિત્ર નામની વ્યક્તિ ઈતિહાસમાં થઈ ગયાનું જડયું નથી એટલે કેટલીક અટકળો અને અર્થો બેસારીને બૃહસ્પતિમિત્રનું બીજું નામ પુષ્યમિત્ર હતું એમ ઠરાવી દીધું છે.
આ બધાં તર્ક અને દલિો કેવી રીતે અર્થ વિનાનાં છે તે આપણે પુ. ૧ માં પૃ. ૧૫૪ થી ૧૬૧ સુધીમાં બતાવી આપ્યું છે તે જુએ.
(૨૬) Patanjali, a contemporary of Menander ( એ હકીક્ત અસંભવિત છે એમ આપણે ઉપર જોઈ ગયા છીએ) and Pushyamitra,
He was a native of Gouarda in Eastern India (Chronology of India by Duffe P. 17).
(20) Patanjali a native of Oudh (R. A. S. 1877, P. 211)
(૨૮) જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૩૫૬: પુ. ૨, પૃ. ૧૭૭.
(૨૯) જે કે આ કથનમાં કેટલીક અન્ય વિગતે પાછળથી મળી આવવાથી મેં જ સુધારે કરી વાળે છે. ( જુઓ પુ. ૨. પૃ. ૧૭૭).
(૩૦) જેની કાંઈક હકીકત પુ. ૪ ના અંતે આપેલી છે તે જુઓ,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ].
પુષ્યમિત્રનાં જીવન
૭૩
ખાવાય છે. જો આ બધી હકીકતમાં કાંઈ પણ સત્યાંશ હોય, તે તેમના વતન માટે ઉપર બતાવી ગયા પ્રમાણે, પૂર્વ અને ઉત્તર હિંદની માફક, દક્ષિણ હિંદ પણ દાવો કરી શકે છે, અને મારું અનુમાન દક્ષિણ હિંદ માટે વધારે ઢળતું જાય છે; કારણ કે તે વખતના દક્ષિણાપથના સ્વામી, શાતકરણી બીજાએ જે અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યો છે, તેના ઉપદેશક-પ્રણેતા પણ આ પતંજલી મહાશય જ હોય એમ સંભવે છે. તે માટે જુએ પુ. ૪ માં આંધ્રદેશનું વર્ણન). અને જ્યારે તે શાતકરણીનું મરણ થતાં તેના વંશજોમાં તેમને કુળધર્મ પાછા ગ્રહણ કરાય, ત્યારે તે અવંતિમાં આવી પુષ્યમિત્રના રાજ્યાશ્રય નીચે રહી, અશ્વમેઘના આરંભનો ઉપદેશ કરવા મંડ્યા હતા. તેના પરિણામે રાજા પુષ્યમિત્રે પણ દિ સમય અશ્વમેધ કર્યા હતા.
તેમનો સમય પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ ઇ. સ. પૂ. ૧૫૦-૧૪૦ લગભગ ઠરાવ્યું છે. ૩૧ તેમ એક જન ગ્રંથમાં તેનો સમય ઈ.સ. પૂ. ૧૭૫ નો બતાવાયો છે. પણ ખરી રીતે તેનો સમય તે આંધ્રપતિ શાતકરણ બીજાના ૩૩ (જેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૨૮૧ થી ૨૨૫-૬=૫૬ વર્ષ છે ) તેમ જ શુંગવંશી પુષ્યમિત્ર(જેનો સમય ઇ. સ. પૂ. ૨૦૪ થી ૧૮૮-૧૬ વર્ષના છે )ના સમકાલીન૫ણે વિદ્યમાન હાઈ સહીસલામતીથી અને
કાંઈ પણ સંકોચ વિના આપણે ઈ. સ. પૂ. ૨૭૦થી ઈ.સ. પૂ.૧૮૦-૯૦ વર્ષ ઠરાવી શકીએ,
તેનું વતન મારી ગણત્રીથી ઉપર જણાવી ગયા પ્રમાણે, દક્ષિણાપથમાં ગોદાવરી નદીના મૂળ પાસેના પ્રદેશ, કે જેને તે વેળાએ ગોવરધનસમય૩૪ અથવા જેનો અર્થ વર્તમાનકાળે પ્રાંત કહી શકાય છે-કહેતા ત્યાં થયો હતો. જન્મ પણ બ્રાહ્મણકુળ હશે; અને તેમાં વળી ગોવરધનસમય જેવો પ્રદેશ અને નાશિક-યંબક જેવા પાવતીય મુલકનું વાતાવરણ, એટલે વૈદિક અભ્યાસમાં સારી રીતે પ્રવીણ થઈ જવાની તક મળી હતી. તેવામાં પૈઠણવાસી આંધ્રપતિ શાતકરણે બીજે કે જે આખા દક્ષિણ હિંદમાં સાર્વભૌમ જેવો થઈ પડ્યો હતો, તેના તરફથી રાજકીય-ધર્મપ્રચારની પ્રેરણું મળવાથી, તે એકદમ બહાર આવી ઝળકી ઊઠયા હતા અને વૈદિક ધર્માનુસાર એકાદ અશ્વમેધ યજ્ઞ પણ તેમના જ નેતૃત્વ પણુમાં દક્ષિણ દેશે આંધ્રપતિ પાસે કરાવાયો હતે.
આ સમય પૂર્વે–દશેક વર્ષ પૂર્વે-સકલ હિંદના સાર્વભૌમ જૈનધર્મી સમ્રાટ મહારાજા પ્રિયદર્શિનનું સ્વર્ગગમન થઈ ગયું હતું અને તેની ગાદી ઉપર જે તેને યુવરાજ વૃષભસેન બિરાજવાને ભાગ્યશાળી થયો હતો તે સ્વભાવે કાંઈક તામસી હતો જ; તેમાં અફગાનિસ્તાન,
(૩૧) અ. હિ. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૧૪ “પતંજલીને સમય મેધમ રીતે ઈ. સ. ૫. ૧૫૦-૪૦ નક્કી થયેલ છે 'The date of Patangali is fixed to B.C. 150-140 in round numbers.
ર. એ. સે. (૧૮૭૭) પૃ. ૨૦૮ ઉપર તેને સમય નીચે પ્રમાણે જણાવ્યું છે. પ્ર. વેબર ઈ.સ.પૂ. ૧૬૦; પ્રો. ગેલ્ડહુકાર ઈ. સપૂ. ૧૪૦-૨૦; અને
છે. ભાંડારકર ઈ. સ. પૂ. ૧૪૪–૧૪૨.
(૩૨) જુઓ, જૈન સાહિત્ય સંશોધક પુ. ૩, ખંડ ચેશે, પૃ. ૩૭૩.
(૩૩) જુઓ આગળ ઉપર આંબવંશના વને.
(૩૪) જુએ રાજા નહપાણને લગતા નાશિકના શિલાલેખે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતંજલી અને
[ દ્વિતીય
શિસ્તાન અને તેના સમીપના પ્રદેશમાં જ જીવ- નની યુવાનીનો કાળ વિતાડેલું હોવાથી, ઠંડાં પ્રદેશવાળામાં લોહીનો જે ઉકળાટ–ગરમી સ્વભાવિક રીતે રહ્યા કરે છે, તેનું વહન ઉમેરાયું હતું. એટલે વિશેષ જલદ પ્રકૃતિવાળો બન્યા હતે. તેવા પુરૂષને સાર્વભૌમત્વ જેવી સત્તા ભળવાથી એકદમ ધર્મઝનૂન આવી ગયું હતું. જેના કારણે પ્રજા ઉપર રાજદંડ ફેરવી, સર્વને સ્વધર્મી બનાવવા મંડી પડો હતે. જે કાર્ય શાતકરણી બીજો કે જે તેના જેવો જ પ્રભાવશાલી પણ અન્ય ધર્મ-પ્રચાર અભિલાષી, તેમજ સત્તા સમાન હતો, તેને કાંટા સમાન કઠતું હતું. એટલે એક બાજુ ઉત્તર હિંદમાં મૌર્યવંશીનો ધર્મઝનૂની કારડે ફરવા માંડયો, તેમ બીજી | બાજૂ દક્ષિણમાં આંધ્રુવંશને ધર્મઝનૂની કરડે ફરવા માંડ્યો. બે દિશાના આ પ્રમાણેના ધમપ્રચારના યુદ્ધમાં, દક્ષિણવાળા નેતાને વિજય થશે. કારણ કે તેની સત્તામાં પ્રદેશ બહુ જ વિસ્તારવંત હતો; પરિણામે જ્યારે આંધ્રપતિ શાતકરણી બીજો અવંતિ ઉપર ચડી આવ્યો, ત્યારે વૃષભસેનની હાર થઈ અને લડાઈમાં ભરાયે; અને છેવટે અવંતિ ઉપર આંધ્રપતિની રાજ્યસત્તા સ્થપાઈ (મ. સં. ૩૦૧ ઈ. સ. પૂ. ૨૨૬) એટલે આંધ્રપતિ શાતકરણીએ વિજેતા
તરીકે વિજયપ્રાપ્તિના ઉલાસમાં અને મહેત્સવ નિમિતે અવંતિની રાજનગરી વિદિશામાં પિતાના રાજપુરોહિત પત જલીના ઉપદેશથી તેમજ તેની ઈચ્છાને માન આપી, મોટો અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યો હતો. તેનું ખર્ચ તે રાજનગરની સારી વસ્તી પાસેથી મેળવ્યું હતું અને તે બનાવ યાદગાર બની રહે તે માટે તેનો સ્મરણસ્તંભ પણ કોતરાવ્યા હતા.૩૭ પછી પુષ્યમિત્રને સેન્યપતિના અને મહાઅમાત્યના પદે નીમ્યો હતો. તથા સ્વર્ગસ્થ મૌર્યવંશી સમ્રાટના વંશજને ગાદી ઉપર બેસારી, પોતાના આશ્રિત બનાવ્યો કબૂલરાવ્યો હતો ૩૮; કેમ જાણે પિતાને થએલ અપમાનનો બદલે-વેર વાળવાનો પ્રયત્ન સેવી રહ્યો હોય (શું અપમાન થયું હતું તે માટે આંધ્રુવંશના વૃત્તાંતમાં શાતકરણ બીજાનું વર્ણન વાંચે છે તેમ નામના રાજા તરીકે ચાલુ રખાવી પોતાના પ્રદેશ તરફ પાછા વળ્યા હતા. જ્યાં બહુ ટુંક મુદ્દતમાં જ, શાતકરણી બીજો પાકી વૃદ્ધ વયે ઈ. સ. પૂ. ૨૨૬ માં મરણ પામ્યો હતો. એટલે નબળા મૌર્યવંશી રાજાઓ ઉપર પુષ્યમિત્ર વિશેષ સત્તાવાન બન્યા હતા અને આંધ્રત્યક તરીકે રાજ શાસન ચલાવવા લાગ્યો હતો (ઈ. સ. પૂ. ૨૨૬); તથા પિતાને મદદરૂપ થઇ પડે માટે તેણે પિતાના પુત્ર અગ્નિમિત્રને પણ સૈન્યની
(૩૫) જુએ ઉ૫રમાં પૃ. ૧૦ થી આગળ. (૩૬) ઉપરમાં પ્રથમ પરિચ્છેદે જુઓ.
(૩૭) જુઓ સાંચી સ્તુપ નામે જાણીતે થયેલ શિલાલેખ.
(૩૮) મુલક છે કે પિતાના રાજ્યમાં ભેળવી લે, તે સિદ્ધાંત તે સમયે પ્રચલિત નહોતે. (સર- ખા પુ. ૧, પૃ. ૩૭૪ રાજ શ્રેણિકની રાજનીતિ ).
(૩૯) પાછળથી સંશોધન દ્વારા જણાયું છે કે તેને નહી પણ તેના બાપને મહારાજ પ્રિયદર્શિને
હરાવ્યા હતા તે વેર હતું; નહીં કે પિતાને તેણે હરા. બે હતે.
જુએ સુદર્શન તળાવની પ્રશસ્તિવાળો ભાગ જેને રૂદ્રદામનના લેખ તરીકે ગણી કઢાયે છે; પણ ખરી રીતે તે પ્રિયદર્શિનને છે (જેની ચર્ચા પુ. ૨, પૃ. ૩૯૩-૭ માં કરી બતાવી છે).
(૪૦) દેખીતી રીતે મર્યવંશને ભય હતા; જ્યારે અંદરખાનેથી આંધ્રપતિની સત્તાને ભ્રય હતે. ગમે તેમ પણ તે કઈ સત્તાને ભૂત્ય હતે જ અને
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ].
પુષ્યમિત્રનાં જીવન ને કરીમાં જોડી દીધો હતો એમ સમજાય છે. તે પ્રથા ચાલી રહી હતી, કેમકે ત્યાં તે નબળા
બીજી બાજુ, શાતકરણ આંધ્રપતિનું મૌર્યવંશી રાજાઓને અમલ હતો અને ખરી મૃત્યુ થતાં તેની ગાદીએ જે રાજાઓ આવવા સત્તા તે વૈદિક ધર્મના રગેરગ અંધભક્તિ ધરામાંડ્યા, તે પણ પિતાના પૂર્વજના પગલે ચાલી વતા પુમિત્રની જ હતી. તેમાં ઉપર પ્રમાણે ધર્મના પ્રચાર માટે પોતાની સત્તાને દંડ–બાહુ પતંજલી મહાશયની હાજરીથી અને પ્રેરણાથી પ્રજા ઉપર ફેરવવાનું ચાલુ રાખે ગયા હતા. વારિસિંચન મળવા માંડયું. એટલે મધ હિંદમાં એટલે કે, અવંતિમાં વેદધમ પુષ્યમિત્રને હવે પ્રજાનો ખળભળાટ દેખી પશ્ચિમ હિંદમાંથી છડેક રાજ્યઅમલ ચાલુ હતો, તેમ દક્ષિ- પરદેશી લોકોના ટોળેટોળાં ઊતરવા મંડી પડવાં ણમાં પણ શાતવાહન-શતવહન વંશનો ધમદોર- લાગ્યાં (જેનો ઇતિહાસ આપણે જુદા જ પ્રકઅમલ ચાલુ થયો હતો. અને બંને રાજ્યમાં રણમાં લખવાનું છે.) સમય આવતાં–રાજાની ફેરબદલી થતાં, અશ્વમેઘ
આ ધર્મ-પરિવર્તનની કહો કે ધર્મન્ઝનૂનયજ્ઞના દેખાવ થયા જ કરતા હતા. પણ રાજ- ના બહાના તળે અત્યાચાર ચલાવવાની કહે, સત્તાને જુલ્મ-દમનનીતિ જ્યારે વધી જ પડે કે તેની છાયામાં રહી સત્તા જમાવવાની કહે, છે, ત્યારે કુદરત કઈ રીતે પણ તેના ઉપર જ ગમે તે નામથી સંબંધો પણ તેવી સ્થિતિ લગઅંકુશ મૂકે જ છે. તેમાંયે આંધની ગાદી ઉપર ભગ વીસેક વર્ષ સુધી ચાલુ રહી હતી. દરમ્યાન જે રાજાઓ આવવા લાગ્યા, તેમણે પ્રજાને પરદેશીઓનાં આક્રમણનું બળ પશ્ચિમમાંથી પૂર રોષ જોયો કે તુરત જ કેટલાકે પિતાની રાજનીતિ જોસથી જે દોડી આવતું હતું કે, અમાત્ય પુષ્યબદલી નાંખી. અને શાતકરણી બીજાના સમય મિત્ર અને સૈન્યપતિ અગ્નિમિત્રથી અસહ્ય થઈ પહેલાનો જે ધર્મ ચાલ્યો આવતું હતું તે પુનઃ પડવા માંડયું. મૌર્ય સામ્રાજ્યનો જે મહાન ગ્રહણ કર્યો. એટલે પતંજલી મહાશયને દક્ષિણ વિરતાર સામ્રાટ પ્રિયદર્શિન પોતાના મરણ સમયે દેશ છેડી અવંતિમાં થાણું જમાવવાની ઇચ્છા મૂકી ગયા હતા તેમાં હિંદની બહારને સર્વ મુલક થઈ આવી-કહો કે ત્યાં આવવાનું આમંત્રણ તો કયારને ગુમાવી નંખાયો હતો જ, પણ મળ્યું. વળી કેટલાક આંધ્રપતિએ પ્રજાને ઈચ્છા- ઉત્તર હિંદમાં પણ બળવા જેવી જ સ્થિતિ પૂર્વક ધર્મ પાળવાની છૂટ આપી જેથી પ્રજાના પ્રવર્તી રહી હતી. અને એક પછી એક પ્રાંતે મન કાંઈક શાંત થયા અને પરિણામે રાજસત્તા તેની સત્તામાંથી ખસી જતા પડતા દેખાતા હતા. પણ સ્થિર થવા પામી. પણ ઉત્તરમાં તે, તે ને તે એટલે સુધી કે અવંતિપતિની હદ માત્ર
તેથી તેને ઇતિહાસકારોએ “ શુંગભૂત્મ” તરીકે ઓળખાવે છે. મૈ ત્ય કહે કે અપ્રભૃત્ય કહે તે કઠિન કાર્ય લાગવાથી, શુંગભુત્ય શબ્દ જ વેજી કાઢ લાગે છે. (તુઓ પૃ. ૪૯. ટી. નં. ૫.) જેવી રીતે
પ્રવંશી રાજાએ ચેદિપતિ ચક્રવતી ખારવેલના પ્રથમ ભૃત્ય જેવા હતા. પછીથી મગધપતિ નાગ-નંદવંશનાં
ત્ય થયા અને પછી યંવંશી ચંગુપ્ત અને
બિંદુસારના ભય થયા હતા; પણ આ બધા વંશોનાં નામ અને ભત્સ શબ્દ તેમની સાથે જોડવાનું કઠિન લાગવાથી તે સંબંધમાં ઈતિહાસકારોએ “આંધભય” શબ્દ જ હતો અને પૂર્વના ઈતિહાસકારેના તે પગલાનું અનુકરણ કરી, પુષ્ય મિત્રના સમયના ઇતિહાસકારેએ તેને “ગભત્ય” નામ આપ્યું લાગે છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતંજલી અને
[ દ્વિતીય
નામની જ૪૧ રહી હતી. એટલે લશ્કરની સજાવટ અને નિરીક્ષણ કરવાના નિમિત્તે મોટી લશકરી કવાયતનો પ્રસંગ ગોઠવ્યો અને પોતે તથા તત્રભવાને માય સમ્રાફ્ટ બહથ અશ્વારૂઢ બની બને જ લશ્કરી કવાયત નિહાળવા નીકળ્યા. આ સમયનો લાભ લઈ ઈતિહાસકરના કહેવા પ્રમાણે પુષ્યમિત્રે ૪૨ પોતાના સ્વામિનું ખૂન કરી પોતે રાજા ૪૩ બ; ત્યારથી એટલે ઈ. સ. પૂ ૨૦૪ (મ. સં.૩૨૩) થી રાજા પુષ્યમિત્રને વંશ શુંગભૂત્ય કળાને શુગવંશ કહેવાવા લાગ્યા.
જ્યાં સુધી શાતકરણી બીજે વિદ્યમાન હતે ( મ. સં. ૧૦૧-ઇ. સ. પૂ ૨૨૬ ) ત્યાં સુધી તે ૫. પતંજલીને અવંતિમાં (ઈસ. પૂ. ૨૨૮ થી ૨૨૫ સુધી) તેમજ પૈઠણમાં ( ઇ. સ. પુ. ૨૩૬ થી ૨૨૫ સુધી ) બને ઠેકાણે પિતાને પ્રભાવ જમાવવાનું ક્ષેત્ર ખુલ્લું પડયું હતું જ; પણ એક બાજૂ દક્ષિણમાં શાંતકરણના મૃત્યુથી અને તેના વંશજોની
ધર્મ રૂચિ અસ્થિર દેખવાથી તથા ધર્મપ્રચાર માટેની રાજનીતિમાં ફેરફાર નજરે પડવાથી, તેમજ બીજી બાજુ અવંતિમાં પુષ્યમિત્ર અને અગ્નિમિત્રનું જોર ફાટફાટા દેખાતું જવાથી, પિતાનો બધે સમય અવંતિમાં રહીને જ ગાળવાનું પં, પતંજલીને મન થયા કરતું હતું. તેમાં હવે તે પુષ્યમિત્ર અને અગ્નિમિત્ર રાજપદે આવ્યા હતા. એટલે તેમને પિતાને પાસે ફેંકવાને વિશેષ પ્રસંગ હાથ લાગ્યો હતો. તેમાં આમંત્રણ મળ્યું એટલે તેમણે અવંતિમાં અડ્ડો નાંખે; અને રાજા અગ્નિમિત્ર રાજગાદી ઉપર કાંઈક સ્વસ્થ થયો કે તેના રાજ્યની ચિરસ્થિરતા માટે પ્રથમ અશ્વમેધ યજ્ઞ આરંભાવી દેવરાવ્યો. આ માટેની ખાત્રી એ ઉપરથી થાય છે કે, પતંજલી મહાશયે જે બે અશ્વમેધ ય શુંગવંશી રાજાના આશ્રય તળે કરાવ્યા છે, તેમાંના પ્રથમ યજ્ઞ સમયે જ પુષ્યમિત્રને ઉદ્દેશીને તેમણે મંત્રોચ્ચાર કરેલ દેખાય છે. પણ સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર અન્ય સ્થાનકે હોવાથી તેના સમાચાર તેને ત્યાં આગળ
(૪૧) c. H. I. P. 56. It seems howover certain that the Singas succeeded to a realm already greatly diminished ( We have no trustworthy guide for the period of its decline )-}. R. 8. 4. ૫૧૬ “ છતાં એટલું સ છે જ કે, જે રાજ્યની હદ કારની મોટર સામે ઓછી થઈ ગઈ હતી તેવા રાજની ગવંશીને પ્રાપ્તિ થઈ હતી ( તે રાજ્યની પડતી કેમ થઈ હતી તેની વિશ્વાસનીમ કઇ માહિતી આપણને નથી. )
(૪૨) મારી ગણત્રી એમ છે કે ખૂન કરનાર પુષ્ય મિત્ર નહી પણ અગ્નિમિત્ર હતું, અને તે માટે અમુક સંકેત ગોઠવી રાખ્યો હશે ( જુએ આગળ કટિકરાજનું વૃત્તાંત, ).
(૪૩) અ. હિ. ઇં. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૯૮.
ટી. ન. ૧-બાણ કવિના કથનના આધાર પુરાણની હકીકતને સમર્થન મળે છે એમ જણાવી મિ. સ્મિથ લખે છે કે, and reviewing the whole army under the pretext of, showing him his forces, the base born anarya general Pushyamitra crushed his master Brihadrath, the Maurya = અને તેને પોતાનું લકર દેખાડવાનું નિમિત્ત કરાવી અનાય ( તેના અર્થ માટે નીચે જુએ) પુષ્યમિત્રે પોતાના વામી મૈ ર્યવંશી બ્રહદરથ રાજાને મારી નાંખે ( જ. બાં છે. . એ. સે. ૧૯૨૮ પૃ. ૪૫ જણાયું છે કે તેણે પિતાના રાજાને મારી નાંખ્યો હતો, તેથી જ નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં ૧૯૮૬ માં છપાયેલી હર્ષ ચરિત્રમાં અનાથે કહ્યો છે ) વળી નીચેની ટીક નં. ૪૪ થી ૪૬ જુઓ.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
પુષ્યમિત્રનાં જીવન
પણ મોકલાવ્યા છે. કારણ કે, ખરી રીતે અગ્નિમિત્રનું જ રાજ્ય હતું, એટલે તેને સમ્રાટુ તરીકે તે ખબર આપવા જ જોઈએ. તેમ પુષ્યમિત્ર હૈયાત હતો જ; ભલે વાનપ્રસ્થ દશામાં હો-એટલે તેનું ગૌરવ પણ સાચવવું જોઈએ. તે હેતુથી તેને જ ઉદેશીને મંત્રોચ્ચાર કરાયો છે. ) જારે બીજે યજ્ઞ જે કરાય છે, તે અને પહેલાની વચ્ચે કેટલાંક વર્ષનો ગાળો નંખાવે છે; કે જે સમયે પુષ્યમિત્રની હૈયાતિ ન હોવાથી અને સમ્રાટ અગ્નિમિત્રને પિતાનું સાર્વભૌમત્વ જાહેર કરવાની આવશ્યકતા લાગવાથી, તેણે પોતે જ બીજો યજ્ઞ આરંભાવ્યા હતા. અને તેને ટેકે એ વાતથી મળે છે કે આ દિતીય યજ્ઞસમયે પતંજલી મહાશયે ઘણું કરીને પુષ્યમિત્રનું નામ પણ નથી લીધું. તેમ ચાલતા આવેલા રિવાજને અનુસરીને, (યજ્ઞ કરાવનાર રાજાને યુવરાજ જ્યાંસુધી હોય, ત્યાંસુધી તે યુવરાજ જ યજ્ઞના અશ્વના રક્ષક તરીકે દેશાટન કરે છે, અને તેના અભાવે અન્ય કૌટુંબિક કે વિશ્વાસુ વ્યક્તિ હોય તે કામ ઉપાડી ચે છે) યુવરાજ વસુમિત્રને જ અશ્વરક્ષક તરીકે એકથાનું જણાયું છે. એટલે આ ઉપરથી ચોક્કસ થાય છે કે પહેલો યજ્ઞ પુષ્યમિત્રની હૈયાતીમાં પણ અગ્નિમિત્રના રાજ્ય થયો હતો ( આશરે ઇ. સ. પૂ. ૧૮૯ કહી શકાય ); જ્યારે બીજો પુષ્યમિત્રની મરછુ બાદ અને અગ્નિમિત્રના સ્વતંત્ર સમ્રાટ થયા બાદ સાતેક વર્ષે એટલે પિતાના રાજયાભિષેક પછી ત્રેવીસમા વર્ષે (ઇ. સ. પૂ. ૧૮૧માં ) કરાયો હતો.
જયારે કુમારયુવરાજ વસુમિત્ર તે પિતાના પિતાના સમ્રાટુ બન્યા પછી બાવીસમા વર્ષે મરણ પામ્યો છે. એટલે તેણે આ દિતીય યજ્ઞમાં નેતા તરીકેનો પાઠ ભજવે ન જ કહી શકાય; પણ તે પૂર્વે છ મહિને કે એક વર્ષે ભરણ પામેલો કહેવાય.
આ દ્વિતીય અશ્વમેધ યજ્ઞની પૂર્ણાહુતિ થયા બાદ, કેટલાં વર્ષ સુધી પતંજલીનું જીવન ટકી રહ્યું હશે તેને પુરાવા મળતું નથી, પણ તે બાદ તુરતમાં જ મરણ થયું હોય એમ અનુમાન કરીને તેની સાલ ઈ. સ. પૂ. ૧૮૦ ઠરાવી છે; જેથી પતંજલી મહાશયની ઉમર આશરે ૯૫ વર્ષની ગણાવી છે.
પુષ્યમિત્રને જન્મ તો ઉચ્ચ કોટિના બ્રાહ્મણ માબાપના પેટે જ થયો દેખાય છે.
એટલે, મિ. વિન્સેટ સ્મિથ બનાં ચારિ. સાહેબ કે અન્ય ગ્રંથકાર જે ત્ય તથા અન્યો તેને હલકા કુળમાં જન્મેલસાથે કેટલેક baseborn- કરીને સંબોધે અશે તેમની છે તે યોગ્ય નથી. બાકી તુલના તેને પોતાના સ્વામિ-રાજા
“હરથના ખૂકી તરીકે ઓળખાવી કદાચ ઉપરનું સંબોધન લાગુ પાડતા હેય તે તે બીજી વાત કહેવાય. જે કે ખરી રીતે ખૂન કરનાર પણ તે પિતે તે નથી જ, પણ જેમ અનેક પ્રસંગોએ બનતું આવ્યું છે કે, દરેકે દરેક કાર્ય સ્વહસ્તે જ ન કરતાં પિતાના કેઈ સાગરીતઠારા સાધી શકાય છે,
(૪૪) આ બીજા યજ્ઞને આરંભ ૧૮૨ માં થશે હોવાથી, વસુમિત્રે અશ્વનાયક તરીકે ભાગ ભજવ્યો હતું, પણ તેના નાયાપણામાં જ અશ્વની અટકાયત થઈ ને પરિણામે યુદ્ધ જામ્યું. એટલે અશ્વમેધની પૂર્ણા
હુતિ તે લંબાઈ છે (લગભગ ઇ. સ. પૂ. ૧૮૧ ) અને તે સમયે રાજા અગ્નિમિત્રે એકલાએ જ બધી વિધિઓ કરેલી હોય એમ સમજાય છે–વસુમિત્રના અભાવે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે બેનાં ચારિત્ર
[ દ્વિતીય
તેમ કદાચ આમાં દોરીસંચાર તરીકે અથવા તે મુખ્ય સંચાલક તરીકે તેનો હાથ હોય અને તેથી તે કાર્યના કર્તા તરીકે તેનું નામ લેવાયું હેય એમ દેખાઈ આવે છે. એટલે દરજે તે છળકપટ- કુશળ તે જરૂર કહી શકાય જ. વળી પિતે જીવનની શરૂઆત સિન્યાધિકારી તરીકે કરી હતી એટલે જેને આપણે militant nature-લશ્કરી તુમાખી-કહીએ તેવા સ્વભાવને તે હશે જ અને તેટલા પ્રમાણમાં તામસી પ્રકૃતિને, અભિમાની, ગર્વિષ્ટ તથા લેખંડી પંજાની રાજનીતિ ચલાવવાનો ઉપાસક પણ હે જોઈએ. કે જે વૃત્તિને પતંજલી મહાશયની હિંસાપૂરક અશ્વમેધ યજ્ઞ કરવાના ઉપદેશથી વારિસિંચન થયું હતું. પણ પાછળથી જ્યારે પિત, રાજ્યના મુખ્ય સંચાલક તરીકે નિમાયો હતા ત્યારે તે વિશેષ ઠરેલ સ્વભાવને, વ્યવહારિક રીતિએ કામ કઢાવી લેવાની વૃત્તિવાળે તેમજ પ્રજારંજન કેમ થઈ શકે તેની નાડ તપાસીને કાર્ય કરનાર તરીકે થયો છે જોઈએ. તેમ અગ્નિમિત્રે પણ પિતાના પિતાનું જ પાસુ તેના સર્વ રાજ્યકર્મચારી તરીકેના વ્યવસાયમાં સેવેલું હોવાથી તે પણ તે ગુણ યુક્ત થઈ ગયો હતો. જેના અભ્યાસથી તેવી– કારકિર્દી-સમ્રાટ અને કાર્યકુશળ રાજકતી તરીકેની તે સંપાદિત કરી શકો હતો. એટલે કે પુષ્યમિત્રને આપણે જરૂર એક રાજ્યરત્ન, રાજવીર અને કુશળ રાજકર્મચારી કહી શકીશું; પણ સમ્રાટ્ર તરીકે તો નહીં જ,
તેમ પતંજલી મહાશય પણ જન્મે ઉચ્ચ બ્રાહ્મણ હતા, તેમ મહાન વિદ્યાસંગી પણ
ખરા જ. તેમજ પિતાના ધર્મનું ગૌરવ વધારવાને અનેક પ્રયત્નો તેમણે સેવ્યા હતા એમ પણ જરૂર કહી શકાય. વળી તે માટે પિતાની પૂર્વાવસ્થામાં શતકરણી બીજા જેવા મહાપ્રભાવશાળી રાજાની મદદ મળી ગઈ હતી, અને દક્ષિણ દેશમાં એક યજ્ઞ કરાવ્યું હતું. તેમ બીજે યજ્ઞ તે જ શાતકરણ રાજા પાસે વિદિશાનગરી જીતીને કરાવ્યો હતો. ત્રીજે પુષ્યમિત્રની હયાતિમાં અને અગિમિત્રના ચક્રવર્તી પણ તરીકેની દાંડી પીટાવવા કરાવ્યું હતો. આવી રીતે તેમણે વૈદિક ધર્મના પ્રચાર અને પ્રસાર માટે પિતાનું આખું જીવન ગાળ્યું હતું. જેમ સમ્રાટ્ર પ્રિયદર્શિનને જૈન ધર્મના પ્રસાર પાછળ ગાંડું લાગ્યું હતું તેવું આ પતંજલી મહાશયને પોતાના વૈદિકધર્મ પ્રસારની પાછળ લાગ્યું હતું. અલબત્ત, બંનેની શક્તિની સરખામણી અહીં કરવા માટે આ વાક્ય નથી લેવાનું-તે એટલે સુધી કે, પુષ્યમિત્ર અને સમ્રાટ અગ્નિમિત્રને ઉપદેશીને શ્રમણ સાધુઓને વીણું વીણીને તેમણે મરાવી નાંખ્યા હતા. જો કે પાશ્ચાત્ય વિદ્વાને આ શ્રમણને બૌદ્ધધર્મી હોવાનું જણાવે છે. કદાચ જૈન શ્રમની સાથે બૌદ્ધ શમણે થોડા ઘણું હશે. બાકી ખરી રીતે તો તે સમયે બૌદ્ધ ધર્મ જ હિંદમાંથી લગભગ અદ્રશ્ય થઈ ગયો હતો એટલે તે ધર્મના શ્રમણો હેવા સંભવ નથી. પણ જૈન ધર્મના જ૫ સાધુ-શ્રમણે તે હોવા જોઈએ એમ સમજવું રહે છે. વળી તેમણે ઢંઢેરો પીટાવીને જાહેરાત પણ કરાવી હતી કે જે કોઈ વ્યક્તિ માત્ર એક જ શ્રમણનું માથું કાપી લાવશે તેને
(૪૫) જે કે જૈન ગ્રંથેમાં કયાંય સાધુના શિદકરી નાખ્યાનું જણાવાયું નથી; બાકી કકિરાએ અનેક રીતે
જૈન સાધુને હેરાન કર્યા તથા તેમની પાસેથી પણ દંડ તેમ જ આહારમાંથી ભાગ પડાવ્યાનું તે નીકળે છે ખરૂં.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
ની તુલના
ઇનામ તરીકે દીનારના સેનિંગ આપવામાં આવશે.૪૭ તેમ પ્રિયદર્શિન સમ્રાટે પિતાની પ્રજાને અહિંસામય બનાવવા તથા તેને અધ્યાત્મના કલ્યાણના માર્ગે વાળવાને જે જે ઉપાય ,
જ્યા હતા તે સર્વેના હરિફ બનવાનું જ કેમ Mણે તેમણે બીડું ઝડપ્યું ન હોય, તેમ મંદિર, મૂર્તિઓ વિગેરેનો નાશ પણ તેમણે કરાવી નાંખ્યો હતો. જે મૂતિઓ સૂવર્ણમયી હતી તે સર્વેને તેમણે ગળાવી નાંખીને તેનું સેનું, તેમજ જે મૂતિઓ રત્ન કે ભાણિકય અથવા હીરાજડિત હતી તેને ભાંગી-તડી તેમાંથી ઉપજેલું સઘળું દ્રવ્ય, તેમણે રાજ્યકોષમાં સંચિત કરાવ્યું હતું. વર્તમાનકાળે અવંતિના પ્રદેશમાં કયાંય પણ સમ્રાટ્ર પ્રિયદર્શિનકૃત જૈન મંદિરે બિલકુલ જે નજરે પડતાં જ નથી, તેનું કારણ પણ કદાચ આ ઉપરથી વાચકને પષ્ટ સમજાશે. તેમ કોઈ ધાતુ પ્રતિમા પણ માળવામાંથી જડી આવતી નથી તેનું પણ આ જ કારણ હશે. હજુ પાષાણુ પ્રતિમા મળી આવે છે, તેનું કારણ એ સંભવે છે કે તેમાંથી કાંઈ દ્રવ્યપ્રાપ્તિકર્ટ થાય તેવું તેમને નહીં લાગ્યું હોય. તેમજ તે સમ
યના શ્રાવકેએ આવો દેખીતો હૃદયવિદારક ધર્મ ઉપર ભીષણ અત્યાચાર થતો નજરોનજર નિહાળવાનો પ્રસંગ ખાળી નાંખવાને, ભૂમિમાં તેવી અનેક પ્રતિમાઓ ભંડારી દીધી હોય; પણ દ્રવ્ય લાવી આપે તેવું બિંબ–પ્રતિમા પછી તે નાની હોય કે મોટી, તેમાંથી કોઈને પણ રાજ્યની કુડી-ધર્મષી અને
વ્યપિપાસાભરેલી દષ્ટિથી અદશ્ય કરી શકાય તેવું નહીં લાગ્યું હોય; અથવા તેવો પ્રયત્ન કોઈ સેવતો માલુમ પડે તે તેને શીરે ભારે રાજ્યદંડ પણ કદાચ લટકત કરી દેવાયો હશે. આવા અનેકવિધ ભયને લીધે તેનું રક્ષણ કરવાનું છોડી દીધું જ હશે. આ પ્રકારના અત્યાચારો પોતાના ધર્મ ઉપર થતા જોઈને જૈન સાધુઓ અવંતિ રાજ્યની હદ છોડીને તેની પાસેના પ્રદેશમાં વિહાર કરી ગયા હતા. વળી મહાસમર્થ જૈનાચાર્યો જે અદ્યાપિ પર્યત યુથ ને યુથમાં અવંતિમાં પડ્યા રહેતા હતા તેમાંના કેટલાય કપાઈ મૂઆ હતા; પણ જે નીકળી છૂટયા હતા તે આ અગ્નિમિત્રની રાજ્યનીતિથી ત્રાહી ત્રાહી પિકારી વર્તમાનકાળે જાણીતા થયેલ
|
(૪૬) લગભગ દર રૂપિયાને એક દિનાર થાય છે,
(૭) જુએ કે, હિ. ઇં, પૃ. ૫૮ અને આગળIu Buddhist literature Pushyamitra figures as a great prosecutor of their religion and offers a reward of 100 dinars for the head of every monk.
અ. હિ, ઇ, ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૦૧૨. ઉપર જ મળતું લખાયું છે. વળી વિશેષમાં જણાવે છે કે, Pushyanitra indulged in a savage per secution of Buddhism, burning monas- tories and staying alonks from Magadha to Jalaudhar in the Punjab. Many monks who escaped his sword are said to have
fled into the territories of other rulers.
ભા. પ્ર. રીવંશ ભાગ ૨, પૃ. ૧૪૫.
. હી. ક. પુ. ૫. આંક ૩ (૧૯૨૯ સપ્ટેમ્બર) પૃ. ૩૯૯,
(૪૮) સાંચીના અને વિદિશાનગરી પાસેના સ્તૂપોને જે સમુહ જૈન ધમી એને છે તે આવા હડહડતા ધર્મવિરોધી રાની રાજધાનીની સામે ઘુરકીયાં કરતો ઊભે રહેવા છતાં, આબાદ છટકી જાય અને અદ્યાપિ પર્યત અભિમાનપણે તે ઊભો રહે તે બને જ કેમ ? તે બતાવે છે કે આવાં ધર્મચિહ્નો નષ્ટ કરવામાં તેને પ્રધાન હેતુ તે દ્રવ્યપ્રાપ્તિને જ હતો. રસ્તામાંથી તે કાંઈ દેકડે પણ મળે તેવું નતું જ, તે દેખીતું છે, તેથી જ તે વિનાશ પામતા બચી ગયા લાગે છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારિત્રની તુલના
[ દ્વિતીય
પાસેના રાજપૂતાનાવાળા પ્રદેશમાં તેમ જ સૌરાષ્ટ્રમાં પોતાનું ધામ બનાવવા-પિતાની સ્થિતિ કરવા લાગ્યા હતા. તથા સર્વત્ર ધર્મશાંતિ માટે મંત્રો જપવા મંડી પડયા હતા. મહાવીરની પાટે બિરાજતા આ સમયના આચાર્યશ્રી સુપ્રતિબદ્ધજી અને આચાર્યશ્રી સુસ્થિતજીએ આ કારણને લીધે જ કેડિવાર મંત્રનો જપ જ હતો; તેથી તેમના ગણને “ કૌડિન્ય ગણુ” નું ૪૯ ઉપનામ મળ્યું છે. આ પ્રસંગની કદાચ તે સાક્ષી રૂપ હશે. વળી જે કેટલાક વિશેષ જુલ્મો સમ્રાટુ અગ્નિમિત્ર જેનધમ ઉપર વિતાડ્યા હતા તેને ખ્યાલ રાજા કલિકનું વૃતાંત વાંચવાથી વાચક વર્ગને તાદસ્ય સમજાશે. એટલે અત્રે તે એટલું જ કહીને આપણે વિરમીશું કે, એક પેલી જે ગ્રામ્ય ઉકત વૈદિક ધર્મવાળા તરફથી પ્રચલિત થઈ ગઈ છે કે, રસ્તામાં ચાલ્યા જતાં આપણને કદાચ સામેથી ગાંડોતુર હાથી આવતે દેખાતે હોય અને રસ્તાની સંકડાશ હોવાથી નાશી છૂટવાનું બને તેમ પણ ન હોય, એટલે કે મરણુભય પણ તદ્દન નજીક આવી પડેલ દેખાતે હોય, છતાં તે સમયે જે નજીકમાં કઈ જૈન મંદિર હોય અને તેમાં પ્રવેશ કરવાથી જીવની રક્ષા થઈ શકે તેમ હોય તો પણ આ જ ઘર નિર્માવિરે ”
જૈન મંદિરમાં જવું નહીં. આવી મહા વિષમ આજ્ઞાનું ફરમાન જે થયું લાગે છે તે કદાચ સમ્રાટ્ર અગ્નિમિત્ર જેવા સત્તાધારી અને જુલમી કલ્કી રાજાની રાજનીતિનું તેમ જ પતંજલી મહાશય જેવા કેવળ ધર્મઝનૂનના પિષક રાજ્યપુરોહિત જેવાના ધર્મોપદેશનું જ પરિણામ હેઈ શકે એવા અનુમાન ઉપર જવું પડે છે.
આ ઉપરથી કહી શકાશે કે પતંજલી મહાશય ભલે મહાવિદ્વાન હશે, મેટા વૈયાકરણ હશે છતાં પૂર્વે વિખ્યાત થયેલ વૈયાકરણી પાણિનિ જેવા-લોકકલ્યાણકારી ભાવનાવાળા તે તેમને ન જ કહી શકાય તેમ ભલે તેમને આપણે રાજ્યપુરોહિત તરીકે ઓળખી શકીએ, પણ મહાસમર્થ રાજ્યપુરોહિત ચાણકયની તુલનામાં તેમને એક રાજનીતિજ્ઞ તે નહીં જ કહી શકીએ. પણ જે કેવળ ધર્મભાવનાના કાટલાંથી પરીક્ષાનું પ્રમાણુ કે માપ કાઢવાનું ઠરાવવામાં આવે તે જરૂર કહેવું પડશે કે સમ્રાટ્ર પ્રિયદર્શિનની રાજનીતિના રંગ આપણને મોગલ સમ્રાટુ અકબરની ધર્મસહિષ્ણુતાની યાદ દેવડાવે છે; જ્યારે પતંજલી મહાશયના નેતૃત્વ નીચે સમ્રાટ અગ્નિમિત્રની નીતિ તે ધર્મઝનૂની મોગલ સમ્રાટ ઔરંગઝેબનું જ ભાન કરાવે છે.
(૪૯) “કોડિન ” “કેટિન ” શબ્દ હશે પણ અપભ્રંશ થતાં “કોડિન્ય” વપરાશમાં આવ્યું દેખાય છે. બીજું “કૅટીન-શેત્રના આ આચાર્યો હોવાનું જણાવે તેમ ન હોવું જોઈએ. કારણ કે ત્ર’ તે હમેશાં
જન્મથી જ અમુક હોય છે અને તેમ ગણાય છે; જ્યારે ગણું તે, જિંદગીના જીવનમાંના કેઈ બનાવ પાછો લાગુ પડે છે. એટલે કે ડિન કે કેટિન તે ગણુસૂચક શબ્દ હવે જોઈએ પણ ગેત્રસૂચક નહી જ.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પરિચ્છેદ
ટૂંક સારઃ-રાજા કલ્કિ સંબંધમાં અન્ય પુસ્તકામાં કરાયલાં ઉલ્લેખાનાં અવતરણાતે ઉપર ચલાવેલેા વાદવિવાદ અને સમ્રાટ અગ્નિમિત્રને જ તે ઠરાવવાના અતે માંધી આપેલ નિણૅય–અગ્નિમિત્ર સમ્રાટ બન્યો તે પહેલાંનુ તેનુ જીવન-હિંદુ રાજાઓની થતી અવનતિ ઉપરથી એક સૈન્યપતિ તરીકે ઉકળી આવેલું તેનું લેાહી-તે સ્થિતિ અટકાવવા સ્વામીહત્યાનુ` કલંક વહેારી લઇ તેણે હાથ કરેલી રાજની લગામ-રાજપદે આવી મારમાર કરતા ધસી આવતા યવન હુમલાઓ ઉપર મૂકેલ અંકુશ-તેમાં મળેલી ફત્તેહને લીધે તેણે કરેલ પ્રથમ અશ્વમેધ યજ્ઞ-અવતિની આસપાસ સુદૃઢ બનાવેલુ વાતાવરણ તથા ખીજા અશ્વમેધની કરેલી તૈયારી-ખીજા યજ્ઞના અશ્વની યવન સરદાર ડિમેટ્રીઅસે કરેલી અટકાયત અને તે ઉપરથી તેની સાથે કરવું પડેલ યુદ્ધ-યુદ્ધમાં યુવરાજ વસુમિત્રનુ' નીપજેલ મરણુ, જેથી ખૂદ પાતે જ યુદ્ધ તરફ કરેલ પ્રયાણુ-અ ંતે ડિમેટ્રીઅસનું મરાવું અને બીજા અશ્વમેધની પૂર્ણાહૂતિ-અશ્વમેધ યજ્ઞની પ્રથા ઉપરથી સામાજિક શીલતાને પહોંચેલી અસર અને તેનાં નીપજેલાં કડવાં પિરણામ-શીરોભાગે શુગસામ્રાજ્ય પહેાંચ્યાના આપેલ ચિતાર-પુષ્યમિત્ર તથા અગ્નિમિત્ર વિશે પુરાણકારોએ પાતાની શૈલીમાં કરેલું વર્ણન, ઉપલક દૃષ્ટિએ અસત્ય લાગતાં છતાં વસ્તુતઃ તે સાચું જ છે, તેની સમજૂતિ સાથે રજૂ કરેલાં અનેક દૃષ્ટાંતા-પાટલિપુત્રનુ` આયુષ્ય, એટલે સ્થાપનાથી માંડીને તેને નાશ થયા ત્યાં સુધીની સક્ષિપ્ત હકીકત-અગ્નિમિત્રના સુજ્યેષ્ઠ અથવા સુમિત્રને પૂરવાર કરી આપેલ સગપણ સ`ખ———
૧૧
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
(૧) અગ્નિમિત્ર-( અંતર્ગત વસુમિત્ર) પુષ્યમિત્રના મરણુભા ગપતિ તરીકે, અવતિની ગાદી ઉપર, તેના પુત્ર અગ્નિમિત્ર
તેના સમય
ખેડે છે. તેનું રાજ્ય કેટલા વરસ ચાલ્યુ' અને કઇ સાલથી કઇ સાલ સુધી તથા તેના રાજ્યસમયે તેને તેના પિતા પુષ્યમિત્ર તરફથી
જન્મ.
રાજદે ( પણ પેાતાના પિતાની હૈયાાત દરમ્યાન )
રાજા કિ
સ્વતંત્ર સમ્રાટ્કરીકે ( તેમાં રાજા કલ્કિ તરીકે પાછલાં ૭ વર્ષ)
[ તૃતીય
તથા તેના પુત્ર વસુમિત્ર તરફથી કેટલા સમય સુધી મદદ મળતી રહી હતી તે બધું દલીલ સાથે ઉપર ચર્ચી ગયા છીએ. એટલે અત્રે તે માત્ર તે તારીખના ઉતારા જ આપીએ છીએ; કે જેથી તેટલે આધે સુધી આપણે, તેમના રાજ્યકાળ માટે પાનાં ઉથલાવતાં જવાની જરૂરીઆત રહે નહી.
મ. સ.
२६७
૩૨૩-૩૩૨
૩૨૯-૩૫૩
રાજા કિ
પુરાણામાં તેમજ જૈન ગ્રંથામાં કાએક રાજા કલ્કિનું વૃત્તાંત દષ્ટિએ પડે છે. પ્રથમ નજરે, અથવા જેને આપણે ઉપલક દષ્ટિએ કહીએ તે દૃષ્ટિએ તે રાજા કાણુ હાઇ શકે તે કલ્પી શકાતુ નહેાતુ; પણ એક જૈન મુનિ નામે કલ્યાણુવિજયજી, કે જે હાલ વિદ્યમાનપણે વિચરે છે અને જેમને કાંઇક ઇતિહાસના વિષયને શાખ પણ છે, તેમ વળી જૈન સાધુપણાની દીક્ષા લીધેલ હાવાથી જૈનમતનાં-દર્શનનાં પુસ્તકા વાંચીને પરિચિત થવાના વિશેષ પ્રકારે અવકાશ પણ રહે છે, તેમણે દાખલા-દલીલ સાથે બતાવવા એમ પ્રયત્ન સેવ્યા છે કે, તે રાજા કલ્કિ તેતર કાઇ જ નહીં પણ પુરાણામાં વર્ણવાયોા રાજા પુષ્યમિત્ર જ હાઇ શકે છે: તેમણે જો કે પુષ્યમિત્રને રાજા કકિ ઠરાવ્યા છે ખરા, પશુ તારીખાના આશ્રય કે જે વિશેષપણે
( ૧ ) જીએ નાગરી પ્રચારણી સભાની પત્રિકા
ઇ. સ. પૂ.
૨૬૦
૨૦૪–૧૮૮
૧૮૮-૧૭૪
કેટલા
વ
.
૧૬
કેટલી
ઉમર
.
૫ થી ૭૨
૭૨ થી ૨૬
૧૪
૩૦ વર્ષ
અચૂક અને સજજડ પુરાવારૂપ થઇ પડે છે તેવા સ્માશ્રય, બહુ લીધેા નથી ( શું કારણ હશે તે તેઓશ્રી જાણે ); પણ સમજાય છે કે, તેવુ સાધન તેમની પાસે તે સમયે નહી' હાય, એટલે માત્ર આનુસંગિક પ્રસ્તાવે અને વૃત્તાંતેા જે અદ્યપર્યંત પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, તેના આધારથી જ તેમને સતાષ પકડવા રહ્યો હશે; જ્યારે આપણે હવે, આ ગ્રંથમાં આલેખાયેલ અનેક ઐતિહાસિક પ્રસંગા અને હકીકતાની તેમજ તે સર્વેની તારીખવાર શ્રૃંખલાબદ્ધ સ્થિતિથી પરિચિત થઈ ગયા છીએ, ત્યારે સહેલાઇથી જોઇ શકીશું કે, કદ્ધિ નામે જે વ્યક્તિ વણુ વાયલી છે, તે રાજા પુષ્પમિત્ર નહીં પણ સમ્રાટ્ અગ્નિમિત્ર હોવાના વિશેષ સ'ભવ છે. એટલે હાલ તુરત તે આપણે મજકુર મુનિજીએ, પુરાણુંાના તથા જૈન દર્શનનાં ગ્રંથાના પોતાના અભ્યાસથી જે શબ્દોમાં વર્ષોંન કર્યું" છે, તે શબ્દો અસલરૂપે અત્રે ઉતારીશું' અને
પુ. ૧૦, અંક ૪, પૃષ્ઠો ૬૧૦ થી ૬૩૧ તથા રૃ. ૭૩૩,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
--
-
-
---
-
-
-
-
પરિછેદ ]
નું વૃત્તાંત પછી તેમના વિચારથી આપણે જુદા કેમ પડીએ રાજવેશમેં રહેતે હુએ સબ લુટેરા નાશ કરેગા; છીએ તે દલીલ પૂર્વક સમજાવવા પ્રયત્ન કરીશું. જો મ્યુછ હૈ: જે અધાર્મિક ઔર પાખંડી હ૫ તેમના શબ્દોના ઉતારાઓ-અવતરણે તે સબ કટિકસે નષ્ટ કીએ જાયેંગે (શ્રીમદ્ ભાગ
પૃ. ૬૨૪-કહિકકે સંબંધમૅ, પુરાણકાર ઇસ વત ૧૨ સ્કંધ, અ૦ ૨, પૃ. ૧૦૩૦-૧૦૩૪) પ્રકાર લિખતે “જબ કલિયુગ પૂરા હોને લગેગા, તે બાદ લેખક મહાશયે, જુદા જુદા જૈન તબ ધર્મ રક્ષણકે લિયે શંબલ ગામ કે મુખિયા ગ્રંથ, જેવાં કે તિલ્યગાલી, કાલસપ્તતિકા, દીપવિષ્ણુયશા બ્રાહ્મણકે યહાં, ભગવાન વિષ્ણુ માલા, (જિનસુંદરસૂરિકૃત), દિગંબર નેમચંદ્રકલ્કિ કે રૂપમેં અવતાર લેંગે. કલિક દેવદત્ત નામક સૂરિનું તિલોયસાર આદિ પુસ્તકોમાં રાજા કલિક વિષે તેજ ઘડે પર સવાર હેકે, ખગસે દુષ્ટ ઔર ભિન્નભિન્ન સમય દર્શાવ્યાનું જાહેર કર્યું છે. ઉપરાંત
(૨) ધર્મ એટલે અહીં વૈદિક ધર્મ કહેવાને ભાવાર્થ છે એમ સમજવું કે જે ધમને રાજ કલિક, પુરાણેના મતથી સંરક્ષક ગણુ છે.
(૩) જે કલિક તે અગ્નિમિત્ર ઠરે તે તે વિષ્ણુ યશા તે પુષ્યમિત્રનું જ નામ કહેવાય, અને સનાધિપતિના પદ ઉપર વેઠિત થયે તે પૂર્વનું છે તેનું નામ હતું એમ થયું, તથા તેનું મૂળ વતન ચંબલ નામે ગામ હતું. (સરખાવો તેના જીવનવૃત્તાંતે આને લગતું મુખ્ય લખાણું).
ઈતર પૈરાણિક ગ્રંથમાં મર્યવંશી રાજઓની નામાવળીમાં ઘણું કરીને આવા જ નામના રાજને ઉલ્લેખ કરાયાનું મને યાદ આવે છે, તો તપાસ કરવી. જે તે નામ હોય તે પુષ્યમિત્રનું નામ જ વિષશુયશા ઠરશે; અને તેના પુત્ર તરીકે કલિક રાજ એટલે અગ્નિમિત્રનું તે બિરૂદ હતું એમ સાબિત થશે.
(૪) ગ્રીક-વન, શક, બક તેમજ પાર્થિયન વિગેરે જે પરદેશી પ્રજા તે સમયે હિંદ ઉપર ચડી આવતી હતી તે સર્વે માટે એક જ શબ્દ વાપર્યો લાગે છે.
(૫) વૈદિક મતથી પર, એટલે વૈદિક મતમાં નહીં માનનાર, તે સર્વે પાખંડી-મુખ્યતાએ કરીને જેના અને બદ્ધ. (જો હોય તે.)
(૬) જૈન ધર્મમાં આ સમયે-શાખા પ્રશાખા બહુ થઈ પડી છે તેનું કારણ કે આ રાજ કલિકને જુલમ મુખ્યત્વે છે, જેને લીધે સર્વે સાધુએ, મનમાં આવ્યું તેમ છુટાછવાયા પડી જઈને વિચરતા હતા તથા જે જૈનાચાર્યોનાં વૃત્તાંત નથી મળતાં તેનું કારણ પણ
આ કલિક રાજને ઉપદ્રવ જ દેખાય છે.
આ સમયે જૈન સંપ્રદાયમાં શાખા પ્રશાખા વધી પડવાનાં કારણ તરીકે એક કાણે મેં તાંબર-દિગંબર વચ્ચે પડતી ફાટને આડે ધરી છે, પણ તે હકીકત હવે યથાર્થ લાગતી નથી. વિશેષ વિચારણા કરતાં મને તેને સમય વિકમની બીજી સદીમાં જણાય છે તેથી તે બાબતને ઈસાર ૫. ૨ માં ચંદ્ર: ગુપ્તનું વર્ણન કરતાં (જુઓ પૃ. ૧૪ નં.૪૮) મેં કર્યો છે. તે બાદ વિશેષ ચિંતવનથી તે સમયે પણ ફેરવો પડે તેમ લાગે છે. કદાચ હજુ આગળ લઈ જ પડે એમ સંભવે છે. ગમે તે હે, પણ જૈન સંપ્રદાયમાં શાખાપ્રશાખા પડવાની સાથે દિગંબર ઉત્પત્તિને સંબંધ નથી જ.
આર્યસુહસ્તિ પછી જૈનાચાર્યોને લગભગ બે સદી સુધીને ઇતિહાસ જે તદન અંધકારમાં છે, તે આ શુંગવંશી રાજઅમલનું કારણ છે; તેમ જ વૈદિક અને તાપસ મતની મહત્તા બતાવતી કેટલીક કથાઓ જૈન સાહિત્યમાં મળી આવે છે તે પણ આ સમયને લગતી જ હેવા સંભવે છે..
રાજા કલ્કિના ધર્મ પરત્વેના જુલ્મથી જીવ બચાવવા જનાચાર્યો આમ ને તેમ નાસતા ફરતા હતા. કેટલાક તો હેરાન ગતિમાંથી બચવા માટે, તેના રાજ્યની હદ વટાવીને પાડોશી રાજયે જઈ વસ્યા હતા. આવા પ્રદેશ તરીકે રાજપૂતાના અને ક્ષહરાટ ભૂમકને મધ્યદેશ ગણી શકાય. જે મધ્યદેશની રાજધાની મધ્યમિકા નગરી ગણાતી; જેનું સ્થાન વર્તમાન અજમેરની પાસે ગણવામાં આવી શકાય તેમ છે. (સરખા ગત પરિછેદે ટી. નં. ૪૭. )
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
કહિક રાજા
તૃતીય
યશસે સમૃદ્ધ નંદરાના બહુત સમય
તક રાજ
ઉપાધ્યાયજી ક્ષમા કલ્યાણકૃત દીપમાલા પુસ્તકમાંનું ટાંચણ લખ્યું છે જે નીચે ઉતારીએ છીએ – (જુએ તે પુસ્તકમાં પૃ. ૨૧નું ટીપણ) મુઝસે (વીર નિવણસે )૭ ચારસૌ પચહતર (૪૭૫) વર્ષ બીતને પર વિક્રમાદિત્ય નામક રાજા હોગા. ઉસકે બાદ૯ [બાદને સ્થાને અવલ જોઈએ) કરીબ ૧૨૪ વર્ષ કે ભીતર પાટલીપુર” નામક નગરમેં x x x ચતુર્મુખકા (કકિ–તેનાં ત્રણ નામ કાલસપ્તતિકામાં અપાયાં છે -કલ્કિ, ક, અને ચતુર્મુખ ) જન્મ હોગા.”
તિગાલીપયન્ના (પન્ના નામક ગ્રંથ, જૈન વેતાંબરી ગ્રંથેનાં આગમસૂત્રમાંનાં ગ્રંથ હોઈ તે પ્રમાણભૂત મનાય છે તેના આધારે પૃ. ૬૨૨ માં ટી. ૩૧ માં લખેલ છે કે) “પાટલિપુત્રમં 11 ચતુર્મુખ નામકા રાજા હેગા x x x પાંચ સ્તૂપકુ દેખેંગા x x x યહાં પર બલ, રૂપ, ધન, ઔર
આ ઉપરથી સાબિત થયું કે (૧) પુષ્યમિત્રના શાસનતળે પાટલિપુત્ર આવ્યું હતું (૨) મહાનંદ ઉ નવમો નંદ-મગધપતિ–તે, બળમાં રૂપમાં, ધનમાં અને યશમાં સમૃદ્ધ હતા (૩) તે મહાનંદનું રાજ્ય “બહુત સમય ”=લાંબા કાળ સુધી ચાલ્યું હતું (૪) રાજા પુષ્યમિત્રે તે સેનાના તૂપે અખંડ સ્થિતિમાં ઊભેલા જોયેલ છે (૫) તેમ તે સ્તૂપ–ટેકરીઓ, નંદરાજાએઊભો કરાવેલ હતી-આપણે નવ કહી ગયા છીએ (જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૩૬૦; પણ આમાં પાંચ હોવાનું જણાવાય છે). આગળ જતાં લખે છે કે “તે સૂપ ખોદીને તેમાંનું બધું સુવર્ણ લઈ જશે.”
(આગળ ઉપર પૃ. ૬૨૩ માં લખે છે કે) “યહાં પર (પાટલીપુત્રમાં) નિરંતર ઘેર વૃષ્ટિએ
(૭) આ ટાંચણમાં, કસમાં જે શબ્દ લખ્યા છે તે મેં મૂક્યા છે, જેથી વાચક આગળપાછળને સંબંધ સમજી શકે.
(૮) વિક્રમ સંવત અને મહાવીર સંવતની વચ્ચેનું અંતર-૪૭૦ વર્ષનું છે તે સાબિત થયેલી બીના છે, એટલે આ ટાંચણમાં જે પાંચ વર્ષને ફેર છે તેને આ ૧૨૪ ના આંકમાં ઉમેરવા: એટલે ૧૨૯ ગણવા પડશે જેથી તેને ૪૭૦-૧૨૪=૩૪૬ અથવા ૪૭૫-૧૨૯=૩૪૬ ગણવા રહે છે.
(૯) જે “ બાદ” શબ્દ રાખીએ તે, પુષ્યમિત્રને સમય વિક્રમની પછીની બીજી શતાબ્દિમાં થાય. જ્યારે ખરી રીતે પુષ્પમિત્ર તે વિક્રમની પૂર્વે બીજી શતાબ્દિમાં થયું છે, એટલે “બાદ" ને બદલે “ અવલ=પૂર્વે ” શબ્દ ગણુ. જૂના ગ્રંથમાં આવી ભૂલે તો લફીઆએએ સામાન્ય રીતે ઘણી વખત કરી નાંખ્યાનું આપણે જાણીએ છીએ.
(૧૦) જન્મસ્થાન તે ગમે તે હશે, પણ બધું વૃત્તાંત પાટલિપુત્ર નગરને લગતું છે એટલે મૂળલેખકે,
બહુ બારીક ખ્યાલ કર્યા વિના કે શોધ્યા વિના જ “ પાટલીપુત્ર” લખી નાંખ્યું દેખાય છે.
(૧૧) ઉપરમાં “ કાલસપ્તતિકા પુસ્તકમાં રાજ કલ્કિના ત્રણ નામનો ઉલ્લેખ છે તે સાથે સરખાવે-કલ્કિ, રૂદ્ર અને ચતુર્મુખ.
(૧૨) આ નંદરાજનું બધું વર્ણન મહાનંદ ઉફે નવમા નંદના વર્ણન સાથે સરખાવે. એટલે તે સત્ય હેવાની ખાત્રી થશે. (જુઓ પુ. ૧ લું. પૃ. ૩૫૨ અને આગળ )
(૧૩) જ લખાણ મજકુર પત્રિકામાં પૃ. ૬૧૦ ટી. ર૪ માં લખ્યું છે “ કલિકએ પાંચ સ્તુપ જયા “જૈન ધર્મનાં પ્રમાં કલ્કિને જૈનમતથી ચિતર્યો છે.
તેણે દ્રવ્યપ્રાપ્તિના લોભથી પાટલિપુત્રને ખેદાવી નાંખ્યાનું આ ઉપરથી દેખાય છે. એટલે તે નગરને નાશ જેમ વિદ્વાનોએ માની લીધું છે તેમ આગ જેવા અકસ્માતથી નથી થ, પણ જાણી જોઈને જ નાશ કરવામાં આવ્યો ખાય છે,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ] નું વૃત્તાંત
૮૫ જળપ્રલય હોનેવાળા હૈ x x x સાંવત્સરિક ત્યાંથી જોઈ લેવું.). પારણકે દિન૧૪ ભયંકર ઉપદ્રવ હેનેવાલા હૈ ( પૃ. ૨૪) “પાડિવત ૧૭ આચાય x x ૪ તબ સત્રહ૫ રાતદિન (૭૦ રાત્રિ- ઈદ્રકા ધ્યાન ધરસે x x x ઉગ્રકર્મો કલ્કિ ઉઝદિવસ) તક નિરંતર વૃષ્ટિ હોગા, છાસે ગંગા નીતિ સે રાજ કરકે, ૮૬ વર્ષની ઉમરમેં
ઔર શૌણસેં બાઢ આયેંગી. '' (પૃ.૬૨૨, નિર્વાણસે ૨૦૦૦૧૯ વતનપર દ્રિક હાથસે૨૦ ક૨૩ ઉપર આ પાટલિપુત્ર શહેરને નાશ કેમ મૃત્યુ પાયેગા.” * * * ભાદ્રપદ શદ ૫ ૨૧ થયો તે વિશેષ સ્પષ્ટપણે વર્ણવેલ છે. ઈચ્છકવર્ગે દિન ઇદ્રકે ૨૨૨૫ટે પ્રહારસે ૮૬ વર્ષાકી ઉમર
(૧૪) એટલે ભાદ્રપદ શુકલપક્ષની પંચમી. જેમાં પર્યુષણ પર્વ શ્રાવણ વદ ૧૨ થી માંડીને ભાદ્રપદ શુદ ૪ સુધી ગણાય છે અને ભાદ્રપદ શુદ૪ તે સંવતસરીને દિવસ ગણાય છે. તેનું પારણું એટલે ભાદ્રપદ શુદ ૫ સમજવી. આગળનું ટી, નં. ૨૧ જુએ.
(૧૫) મૂળ ગ્રંથકારને ઉદ્દેશ કદાચ સપ્ત સાત, રાત્રિદિવસ સુધી વૃષ્ટિ થવાનું કહેવાને પણ હેય.
(૧૬) શાણશેણુ નામની નદી છેઃ જયાં શેણ નદી ગંગા નદીને મળે છે, તે સંગમસ્થાન ઉપર, બને નદીની વચ્ચેના સ્થળ ઉપર આ પાટલિપુત્ર વસેલું હતું; એટલે પાણીનું પુર ચડી આવતાં, શહેરને નાશ થયે એમ કહેવાનો આશય છે. ઉપરની ટીક નં. ૧૩ ની સાથે જે વાંચીએ તો એમ સાર ઉપર આવવું પડે છે કે શહેરને કેટલોક ભાગ કલ્કિએ દ્રવ્યલોભના અથે ધન મળવાની ઉમેદે ખોદાવી નાંખ્યો હતો અને પછી દેવોગે. જળપ્રલય થતાં શહેરને વિનાશ થયે હેવો જોઈએ.
(૧૭) “પાડિવત્ ” લીઆની ભૂલ લાગે છે. તે વખતના જૈનાચાર્ય આર્યસુસ્થિત અને આર્ય પ્રતિબદ્ધ-બંને જણાયે કટિવાર મંત્ર ગાયે હતો તેથી કોડિન્ય કહેવાતા. કદાચ તે કડિન્ય શબ્દને આ પાડિવત શબ્દ અપભ્રંશ હેવા સંભવ છે.
(૧૮) ઉપરમાં જુઓ પૃ. ૫૫ તથા ૮૨ : તથા જુઓ નીચેની ટી. નં. ૨૦ માં કલ્પસૂત્રની હકીકત.
(૧૯) ઉ૫ર ૫. ૮૩ માં આપણે જણાવ્યું છે. કે “ આદિ પુસ્તકમાં રાજ કઠિક વિષે ભિન્ન ભિન્ન સમય દર્શાવ્યાનું જાહેર કર્યું છે. ” તેવી જ રીતે આ પણ એક તેવું જ કથન છે, પણ પચનાકારે જે ૧૨૪ વર્ષ લખ્યા છે તે વધારે પ્રમાણભૂત ગણાય.
( ૨૦ ) (ક. સૂ. સુ. ટીકા પૃ. ૧૮૩) નામક જૈન ગ્રંથમાં લખ્યું છે કે “ પણ ૮૬ વર્ષના આયુષ્યવાળા કલ્કિન નામે દુષ્ટ રાજને તું (ઇ) મારીશ અને તે વખતે, બે હજાર વર્ષો વીત્યાબાદ મારા જન્મનક્ષત્રથી ભસ્મગ્રહ ઉતરી જશે. ( આમાં “ તે વખત” ને બદલે “તે બાદ ” શબ્દ કહેવાને તાત્પર્ય હોય એમ લાગે છે) એટલે કે કલિકનના મરણ પછી બે હજાર વર્ષે, મહાવીરના જન્મનક્ષત્રમાં જે ભસ્મગ્રહ પડે છે તેની સત્તા ઉતરી જશે. મતલબ કે તે સમય પછી જૈન ધર્મ ઉપરથી કરડી નજર એાછી થવા માંડશે. જે તે સત્ય જ હેચ તે મ. સ. ૩૪૧+૨૦૦૦= ૨૩૪૬ વીર સંવત એટલે ૨૩૪૬-૫૨૭=ઈ. સ. ૧૮૧૯ આવે અને તે સાલમાં રાણી વિકટેરીયાને જન્મ થયો છે. તેણીએ હિંદની પ્રજાને એમ સંદેશ બહાર પાડયો હતો કે “કેઈને પણ પિતાને ધર્મ પાળવામાં રાજ્ય તરફથી કે કોઈની અટકાયત કરવામાં આવશે નહીં. ” જે તે પ્રમાણે સાચું ઠરે તો તે સમયથી ભસ્મગૃહ ઉતરી ગમે એમ કહેવાય.
દિવ્યાવદાન અ. ૨૯ ને આધાર આપીને ઇં. હિ. કથૈ. પુ. ૫ ના પૃ. ૩૯૮ માં જણાવે છે કે “But ultimately Pushyamitra (જેમ બધાએ અગ્નિમિત્રને બદલે પુષ્યમિત્ર લખે છે તેમ આ કથન પણ સમજવું-જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૩) was killed by a yaksha named Krimisena, who vowed to protect the religion of Buddha (મતલબ કે રાન કલિક પિતાના નૈસર્ગિક મોતે મર્યો નથી એમ બૈદ્ધનું પણ માનવું થયું છે.)
(૨૧) ઉપરની ટી. ૧૪ સરખા. (૨૨) સરખા ઉપરની ટી. ૨૦.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
કલ્કિ રાજા
[ તૃતીય
મેં મરકર કટિક નરકમેં જાગયા.”
(પૃ. ૬૩૧, પર લખે છે કે , “યહી કહના પડતા હૈ કિ, પૌરાણિક “કકિઅવતાર” જેનાંકા “કલ્કિરાજ' ઔર બૌદ્ધક “પુષ્ય- મિત્ર” યે તીનો એક હિ વ્યક્તિને ભિન્ન ભિન્ન નામ હૈ—” આટલું લખી, લેખક મહાશયે કલ્કિ શબ્દની ઉત્પત્તિ વિશે પોતાનું મંતવ્ય જણાવ્યું છે કે, રાજા કલ્કિનું વાહન (કદાચ અશ્વમેધ યજ્ઞને ઘોડો કહેવાનો આશય પણ હેય ) ઘેડ જે હિતે તે શ્વેત રંગનો ૨૩ “ ” સંભવે છે, અને ૪ ઉપર સ્વારી કરનાર તે ઊં; તેના ઉપરથી સંસ્કૃત “જિ” અપભ્રંશ થઈ ગયો
એટલે પુષ્યમિત્રનું બીજું નામ છે “ કહિક " થયું સમજવું–x x x “ કલ્કિ સમયમેં મથુરામેં બળદેવ ઔર કૃષ્ણકે મંદિર* ફૂટકા “ તિથૈોગાલી” મેં ઉલ્લેખ મિલતા હૈ.”
આ પ્રમાણે લેખક મહાશયે જે લખાણના ફકરાઓ ટાંકી બતાવ્યા છે તે સર્વે શ્રી ભાગવત પુરાણના વર્ણન તથા જૈન ગ્રંથોના વર્ણન સાથે સંમત પૂરવાર થયેલ છે. એટલે તે ફકરાઓ અને તેને લગતી ટીપણની નોટ સર્વેને જે સમગ્ર રીતે ગ્રહણ કરી તેનું દહન કરવામાં આવે, તે નીચે પ્રમાણેનો નિષ્કર્ષ આપણે મેળવી શકીએ છીએ કે (૧) રાજા કટિક વૈદિક ધર્મનો
(૨૩) પુરાણકાર આ વિષે કાંઈ બોલે છે કે કેમ ? તે તપાસવું જોઈએ.
(૨૪) મથુરા તે જૈન ધર્મનું પ્રાચીન સમયે એક મહાતીર્થ હતું; કંકાલીતિલા નગરીની ટેકરી ખેદતાં જે પ્રાચીન મૂર્તિઓ નીકળી આવી છે તે ઉપરથી પુરા- તવિશારદેએ આ મતને ટેકો આપ્યો છે. મથુરા
સ્વપના દરવાજને પણ જૈન હોવાનું તેઓએ જણાવ્યું છે; તેમ જૈન ગ્રંથમાં પણ, પાર્શ્વનાથના સમયે મથુરામાં સુવણને બનાવેલ દેવસ્તુપ ઊભું કરવામાં આવ્યાનું વર્ણન છે. જે સ્તૂપ કાળે કરીને પછી ઇંટને બનાવાય હતો. આ બધું જોતાં મજકુર રતૂપને ઉદ્દેશીને જ અત્ર વર્ણન કરાયેલું છે:
અહીં કૃષ્ણમંદિર જે લખ્યું છે કે, જેમ હાલની દષ્ટિએ કૃષ્ણને વૈષ્ણવધની હોવાનું માનવામાં આવે છે. તે નજરે ન લખતાં અસલ પ્રમાણે ગણવાનું છે. જૈન ધમ કૃષ્ણને તેમના પિત્રાઈ (સગા કાકાના દીકરા) ભાઈ નેમિનાથ જૈનના બાવીસમા તીર્થકરોની પેઠે જૈનધર્મી હોવાનું માને છે; તે તે ગણનાએ આ કણમંદિર તે જન મંદિર જ કહેવાય, વિશેષ અધિકાર આગળ ઉપર મથુરા નગરીના પરિશિષ્ટ જુઓ. બીજું કલિક રાજા, પિતે જ વૈદિક હોઈને (ને કૃષ્ણમંદિર વૈષ્ણવ સંપ્રદાયનું હોય તે ) કલ્કિના હાથે તૂટવાને સંભવ જ નથી અને એ વાત તે સિદ્ધ થઈ
છે કે (ઉપર જુઓ ટી. નં. ૨) રાજ કલિક તે વેદિક ધમને મહાન સંરક્ષક હતા એટલે સાબિત થાય છે કે તિલ્યગાલી ગ્રંથનું લખાણ સત્ય છે અને કૃષ્ણમંદિર તે એક જૈન મંદિર જ છે:
કૃષ્ણ તે વૈશ્નવ સંપ્રદાયના નથી લાગતા પણ ન મતના હેવા સંભવ છે. હા, એટલું ખરું કે કૃષ્ણનું બીજું નામ વિષ્ણુ હતું (એકલે વિષ્ણુના એક અવતાર તરીકે ગણાય છે) અને તેના મતને જે અનુયાયી તે વૈષ્ણવ કહેવાય. એટલે કૃષ્ણના ભક્તને વૈષ્ણવ જરૂર કહેવાય જ: પણ તેથી એમ નથી ઠરતું કે તેને વૈશ્નવ કહીને સંબેધાય: વૈશ્નવ સંપ્રદાય તે ઈ. સ.ના પંદરમા સૈકામાં ઉત્પન્ન થયે ગણાય છે. એટલે વૈષ્ણવ કૃષ્ણને ભત અને વૈશ્નવ શ્રીવલ્લભાચાર્યજીના મતને અનુયાયી. વળી આ બે શબ્દ એક જ છે એમ ઠરાવી શકાશે નહીં. ને કે વ્યાકરણના નિયમે “ન” ને “ણું” કેટલાક સંજોગેમાં થઈ શકે છે પણ તે નિયમે “ના” ની પૂર્વે “ર” આવો જોઇએ જ. તેમ “ર” અને “ન”ની વચ્ચે છે, ઉ * તે કઈ સ્વર આવ એઈએ. જ્યારે વૈશ્નવ શબ્દમાં તે આ નિયમનું કઈ રીતે પાલન જ થતું નથી એટલે વૈશ્નવ શબ્દને વૈષ્ણવના સમાનાર્થી તરીકે સ્વીકારી શકાય નહીં. ( આ ઉપર આપણે તે સંપ્રદાયના અનુયાયીને મત જાણ જરૂર ઉપયોગી થઈ પડશે)
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ્ર ]
કહેા કે
એક મહાન ઉપાસક અને સંરક્ષક હતા. (૨) પાખડી ધના તે સંહારક હતા . ( ૩ ) ઉગ્ર• કર્મી હાવાથી તેણે ધણા મનુષ્ય સહાર વાળ્યા છે. ( ૪ ) પાટલિપુત્રને નાશ વિનાશ કહે। પણ તેના મુખ્ય પ્રણેતાઉત્પાદક-કર્તા તે હતે. (૫) તેનું મરણુ ૮૬ વની ઉમરે થયુ છે, તેમજ તેનું મૃત્યુ નૈસગિ કપણે થયું નથી પણ દેવતા કે યક્ષને હાથે થયુ છે. ( ૬ ) રાજા - કલ્કિ મહા દ્રવ્યલાભી તથા જુલ્મી હતા. (૭) તે જન્મે બ્રાહ્મણ હતા તેમ તેણે સ્લેશને હરાવીને કચ્ચરધાણુ વાળ્યા છે.
આ સાતે નિયામાંની ધણીખરી બાબતે આગળના પરિચ્છેદે પુષ્યમિત્રના સંબંધમાં જે વન કરી ગયા છીએ તેની સાથે અથવા તે તેના અને પતંજલી મહાશયના ચારિત્રની સરખામણીવાળા પારિત્રામાં જે હકીકત આવી છે તેની સાથે તુલ્નાત્મક દૃષ્ટિથી ધટાવીશું, તે એકદમ ખાત્રી થઇ જશે કે જે વ્યક્તિને ૫. પતંજલીએ ઉપદેશીને વાત કરી છે—પછી તેને ભક્ત કહો કે માત્ર શિષ્ય કહે-તે જ વ્યક્તિ રાજા કલ્કિ છે. પછી તે વ્યક્તિને રાજા પુષ્યમિત્ર ગણવા કે સમ્રાટ્ અગ્નિમિત્ર ગણવા તે આપણે પૂરવાર કરવું રહે છે; તેમજ મ્લેચ્છાને કોણે હરાવ્યા છે. તે ખીના પણ તેના રાજ્યવિસ્તારવાળા પારિત્રાના વર્ણનમાં આપેલ હકીકત ઉપરથી આપણે તારવી કાઢવુ રહે છે.
રાજા કલ્કિના જીવનનું જે કાંઈક ઝાંખુ
તું વૃત્તાંત
( ૨૫ ) આ પ્રમાણે એક સ્થિતિ હેાવાનું માલૂમ પડયુ છે, જ્યારે બીજી સ્થિતિ એમ જણાય છે કે દાચ તે મ, સ, ૩૦૧ પહેલાં મા વશની નોકરીમાં દાખલ થઈ ગયા હોય ( અેમકે Satakarni snatched Avanti from Pushyamitra નીકળે છે; અને આ સ્થિતિ ત્યારે જ મને કે
૮૭
રેખાચિત્ર ઉપરમાં આપણે જોઈ ગયા છીએ તેથી જણાયુ છે કે, તે શુંગવંશી પુષ્યમિત્ર કે તેના પુત્ર અગ્નિમિત્રને લાગુ પડી શકે તેમ છે; પણુ અહીં આગળ મત ભેદ ઊભા થયા છે માટે આપણે તપાસવુ રહે છે કે તે ઉપનામ વધારે કાને અધએસતુ થાય તેમ છે.
રાજા કલ્કિ તે પુષ્યમિત્ર કે અગ્નિમિત્ર !
મ. સ'. ૩૦૧–ઈ. સ. પૂ. ૨૨૬ માં જ્યારે શાતકરણી ખીજાએ અતિ ઉપર ચડી જઈ, મૌર્ય વંશના શૃષભસેનને મારી નાંખી તેના ભાઇને તેની ગાદીએ બેસાર્યા ત્યારે પુષ્યમિત્રને સેનાધિપતિ નીમ્યા હતેાપ તે પૃ. ૧૨. જણાવી ગયા છીએ. અને પુષ્યમિત્રનેા જન્મ મ. સ. ૨૫૧માં હાવાથી ( જુએ પૃ. ૫૪. ) તે વખતે તેની ઉમર ૫૦ વર્ષની કહેવાય. હવે જો તે જ રાજા કલ્કિ ઠરાવાય અને રાજા કલ્કિનું મરણ, જૈન ગ્રંથાની તથા પુરાણુ ગ્રંથાની એકમતિ પ્રમાણે મ. સ. ૩૫૩ નું ગણાય છે, તે તે હિંસાખે પુષ્યમિત્રનું મરણુ ૧૦૨ વર્ષની ઉમરે થયુ કહેવાશે. તે પ્રમાણે વસ્તુ હાવાનેા સ્વીકાર માનવામાં એ વાંધા આવે છે ( ૧ ) એક તેા આટલી માટી ઉમરનું આયુષ્ય હાવાનું એક રાજદ્વારી જીવન ગાળનાર મનુષ્યને માટે અસંભવિત છે ( હજી તદ્દન નિશ્ચિત જિંદગી ગાળનારનુ` હોવા સંભવ ગણાય) અને ( ૨ ) ખીજો વાંધા એ કે પુષ્યમિત્રનું મરણુ ભ. સ. ૩૩૯ માં નીપજ્યું
શાતકરણી ચડાઈ લઈ આવ્યા તે વખતે તે સૈન્યપતિના પદે હાય તાજ, તેમજ જ્યારે ૩૦૧ માં શાતકરણીએ જીત મેળવી ત્યારે તેને મહાઅમાત્ય પદે મૂકયા હોય અને તેના પુત્ર અગ્નિમિત્રને તેના હાથ તળે સૈન્યપતિ નિમ્યા હાય, તા જ. ( સરખાવે નીચેની ટીકા ન. ૨૬ )
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્કિ રાજા
[ તૃતીય હેવાનું ઉપર પૃ. ૫૪ માં સાબિત કરી ગયા નેધા છે. તેમાંયે ૨૨ વર્ષ સિન્યપતિ શુંગછીએ તે પછી તે બાદ ચૌદ વર્ષ જીવંત રહ્યો ભૂત્ય તરીકેનાં હતાં જ; એટલે તેણે સ્વતંત્ર રીતે જે હતે એમ જણાવવું કેટલું બેહુદું ગણાય ? (૩) સત્તા ભોગવી હોય તે બાકીના સોળ વર્ષ ત્રીજું અમરકોષ જેવા પ્રમાણભૂત ગ્રંથમાં અગ્નિ
સુધી જ ગણાય; અને તે પછી તુરતજ મરણ મિત્રને જ સમ્રાટું ગણુવ્યો છે, નહીં કે પુષ્ય- પામ્યો હતો એમ કહેવું પડશે. તે હિસાબે ૧૦૨ મિત્રને (૪) કાલિદાસ જેવા મહાકવિએ પણ ની ઉમરમાંથી ૧૬ વર્ષ બાદ કરતાં, તે ૮૬ વર્ષની અગ્નિમિત્રની (નહીં કે પુષ્યમિત્રની) યશ- ઉમરે ગાદીએ બેઠો હતો એમ ગણાવું રહે છે. હવે ગાથા ગાતું માલવિકાગ્નિમિત્ર નામક નાટક વિચારો કે આટલી ઉમરે ગાદીએ બેસીને રાજા કલિક રહ્યું છે. આ ચારે અનુમાનો અને પુરાવાઓ. તરીકે તે યવનોની સાથે લડવા જાય અને જીત મેળવે ખુદ વૈદિક સંપ્રદાયના મનાતા એવા જ ગ્રંથ- અને અશ્વમેધ યજ્ઞ પોતે કરે તે કોઈ રીતે કારોના આધારે આપણે રજૂ કરી રહ્યા છીએ (૫) બુદ્ધિમાં સમજાય તેમ છે? (૯) પણ દલીલની ઉપરાંત જે રાજ્યવિસ્તાર અગ્નિમિત્રના રાજ્યનો ખાતર પુષ્યમિત્રને શુંગભૂત્યને બદલે સ્વતંત્ર હતો તેને નકશે જોઈશું તે સહજ ખ્યાલ રાજા માની લે અને અશ્વમેધ કરનાર તથા યવન આવી શકશે કે તેને જ કાંઈક પ્રભાવિક અને ઉપર જીત મેળવનાર તરીકે તેને-પુષ્યમિત્રનેપરાક્રમી રાજકર્તા હજુ ગણી શકાય તેમ છે; બદલે તેના પુત્ર અગ્નિમિત્રને લેખો, તો તે સાબિત તેમજ સ્વતંત્ર સમ્રાટ તરીકે પણ તેની જ રાજ- થઈ ગયું કે, અગ્નિમિત્રના રાજ્યનો વિસ્તાર કીર્તિના પુરાવા મળી શકે છે (૬) વળી તેને (કેમકે યવન સરદારને જીતવાથી વિશેષ નહીં તે (અનિમિત્રને) તો પિતાની હૈયાતિમાં જ રાજપદવી થોડાક મુલકની પણ પ્રાપ્તિ તે થઈ હશેજ ને ? ભોગવતો નીહાળીએ છીએ; જ્યારે પુષ્યમિત્રને તે એટલે તેટલો વધારો થતાં) પુષ્યમિત્રના કરતાં
જ્યાં સુધી અગ્નિમિત્ર ગાદીપતિ બને છે ત્યાં સુધી વિશેષ ગણવો જ પડે અને તેમ થયું એટલે ઉપર માત્ર શંગભુત્ય તરીકે જ દેખી રહ્યા છીએ (૭) જણાવેલું પાંચમું કારણ અગ્નિમિત્રના પક્ષમાં વળી યવન રાજાનો ઈતિહાસ ( જુઓ આગળ અને પુષ્યમિત્રની વિરૂદ્ધમાં આવીને ઊભું રહ્યું ઉપર તેમના જીવનચરિત્રે ) તથા તેમાંની સાલ ગણાય,૧૦ જે પ્રમાણે નથી બન્યું જ. છતાં તે પણ અગ્નિમિત્રના કાળની જ સાક્ષી પૂરે છે; દલીલની ખાતર બીજી રીતે વિચારીએ. ધારો કે નહીં કે પુષ્યમિત્રના કાળની ( ૮ ) જે કે પુષ્ય- પુષ્યમિત્ર તે જ કલિક છે, અને તે કલિકનું મરણું મિત્ર કદી ગાદીએ જે બેઠે નથી (જુઓ ઉપ- ભ. સં. ૩૫૩ માં ૮૮ વર્ષની ઉમરે થયું છે, રમાં પૃ. ૬૪ થી આગળ) એમ સાબિત થઈ ગયું (કારણ કે પુષ્યમિત્રનું આયુષ્ય ૮૮ વર્ષનું પુરછે. છતાં દલીલની ખાતર માનો કે તે ગાદીપતિ વાર થયું છે, તો તેનો જન્મ મ. સં. ૨૬૫ બન્યો હતો અને તે જ રાજા કિક છે અને માં લેખવો પડશે ( ભલે આપણે મ, સં. ૨૫૧ તેનું મરણ ૩૫૩ માં નીપજતાં ૧૦૨ વર્ષનું માં પૂરવાર થયાનું જણાવ્યું છે છતાં) અને આયુષ્ય પણ તેણે જ ભોગવ્યું હતું, તે પણ એટલું તો ઈતિહાસ જ કહે છે કે મ. સં. પાછા વાંધા આવી જાય છે; કેમકે તેના ખાતે ૩૦૧ માં શાતકરણી બીજાએ અવંતિ ઉપર વધારેમાં વધારે ૩૮ વર્ષને સત્તા અમલ ચડી જઈને જીત મેળવ્યા બાદ પિતા તરફથી
તા
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ત્યાંની દેખરેખ રાખવા તેની નીમણુક મૌર્યરાજાના વડા સૈન્યાધિપતિ તરીકે કરી હતી. તે હિસાબે તે જ્યારે સૈન્યપતિ નીમાયા હતા ત્યારે ૩૦૧–૨૬૫ ( જન્મ )=૭૬ વર્ષની તેની ઉમર હતી એમ ગણવું પડે. હવે વિચારે કે જ્યારે તે આટલી નાની ઉમરે, રાજાપદથી તુરત બીજો નબર ગણાય એવા સૈન્યપતિના હાદ્દા ઉપર ( અને તે પણ સ્વદેશમાં હજુ નિમાય તે વાત જુદી ગણાય, પણ અહીં તેા પરદેશી ફ્રીજ છે અને તેમાં ય વળી સાધારણ સંજોગા નથી, પણ જ્યાં દુશ્મનાવટ અને વેરવૃત્તિના ડુંગરે ડુંગરા ખડકાઈ રહ્યા છે, તેવા પ્રસંગે એક અતિ કાળેલ પુરૂષ તરીકે નીમવાની વાત છે) નિમાય ત્યારે તેને સૈન્યની નાકરીમાં જોડાયે ગણવા કયારે ? અને જોડાયા બાદ પણ ક્રમે ક્રમે તે વડા સૈન્યપતિના હોદ્દે આવ્યા હશે ? કેબલને ( જેમ રાજાના રાજ્યાભિષેક કરવામાં ઉમરનેા ખાદ હોતા જ નથી. કેમકે રાજ્ય ચલાવવાની જવાબદારી તે। રાખના કરતાં તેના પ્રધાનને શીરે મૂકાયલી હાય છે) તે પદે નિયુક્ત થઈ ગયા હશે ?
આવા આવા અનેક અને ભિન્ન ભિન્ન મુદ્દા ઉપસ્થિત કરીને, જુદી જુદી રીતે વિચારા, તે ચે એક જ નિણૅય ઉપર આવવું પડે છે કે પુષ્યમિત્ર અને રાજા કલ્કિ, તે બન્ને ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિ જ છે; અને જ્યારે બન્ને ભિન્ન જ છે, ત્યારે તે પુષ્યમિત્રને બાદ કરતાં, અગ્નિમિત્ર તે જ રાજા કલ્કિ એમ આપે આપ સાબિત થઈ જાય છે.
કાને કહેવા?
તેને જન્મ મ. સ.૨૬૭–ઈ. સ. પૂ. ૨૬૦ માં હતા; એટલે તેના પિતા પુષ્યમિત્ર
(૨૬) ઉપરની ટીકા ન, ૨૫ ની હકીકત સાથે
૧૨
૮૯
જ્યારે મૌય સમ્રાટના લશ્કરમાં મ. સ. ૨૯૮ આશરે સ. પૂ. ૨૨૯ માં જોડાયા હતા. ત્યારે તે લગભગ ત્રીસ વર્ષના હતા; અને ત્યારથી જ તેનું રાજદ્વારી૧ જીવન શરૂ થયું ગણાય. કેમકે ત્યારથી જ તેને પેાતાના પિતાના હાથ તળે રહી તાલીમ લેવાના સંજોગા મળવા પામ્યા હતા. બાકી વાસ્તવિક રીતે જ્યારે ઇ. સ. પૂ. ૨૨૬ માં પુષ્યમિત્રને સૈન્યપતિના પદ ઉપરથી તે વખતના વિજેતા અષ્રપતિ શાતકરણીએ મુખ્ય અમાત્યના ૫૬ ઉપર નિર્માણ કર્યાં; ત્યારે અથવા ત્યારથી જ તેણે પેાતાના પિતાના પદને શેાભાવવા માંડયું ગણી રાકાશે, મૂળે જ પિતાના હાથ તળે જીવનની શરૂઆત કરી અને તેમાં વળી સેનાધિપતિના હોદ્દે સંભાળવા પક્યો-એટલે તેના સ્વભાવ, રહેણી, કરણી, વિચારા આદિ સર્વે સંસ્કૃતિના અગા તે પ્રકારની ઢલણુ તરફ વળવા માંડ્યા. અને તે ધાટિમાં જ તેનું શેષ જીવન ઘડાયુ તથા સંપૂણૅ થયુ' એમ કહીએ તે પણ ચાલે. આ પદ ઉપર પોતે મ. સ’. ૩૧૬ ઇ. સ. પૂ. ૨૧૧ સુધી, એટલે કે ૧૫ વર્ષ સુધી ચાલુ રહ્યો; તેટલામાં મૌસમ્રાટ આ સમયે ( ધણું કરીને સતધન્વા અથવા શાતધન) મરણ પામતાં તેને પુત્ર બૃહદ્રથ મૌય સમ્રાટ બન્યો, આ સમયે પુષ્પમિત્ર અતિવૃદ્ધ થઈ ગયા હતા એટલે રાજકારણથી તે લગભગ નિઃસ્પૃહ થઇ ગયા હતા, જેથી અગ્નિમિત્રે સર્વ કામ સરંભાળવા માંડયું હતું. બૃહદ્રથનું રાજ્યશાસન મ. સ. ૩૧૬ થી ૩૨૩
સમ્રાટ
અન્યા
પહેલાનું
જીવન
સરખાવે,
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્નિમિત્રનું
[ તૃતીય
ઇ. સ. પૂ. ૨૧૧ થી ૨૦૪ સુધી ૭ વર્ષ ચાલ્યું હતું.
અત્યાર સુધીમાં મૌર્ય સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર અતિ સંકુચિત થઈ ગયો હતે કેમકે (૧) અવનિની રાજનીતિને લીધે પ્રજામાં જે અસતિષ ઘણે વધી પડ્યો હતો તેને લીધે હોય કે પછી પોતાનામાં રાજ્યભની વૃત્તિનું જોર જમવા માંડયું હતું તેને લીધે હેય; પણ બેમાંથી એક કારણને લીધે ખચિત જ તેમ બન્યું રહેવું જોઈએ. કે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનને એક પુત્ર જાલૌક જે કાશ્મિરપતિ બની બેઠે હતો અને જેણે ૨૭ આક્રમણ કરી અવંતિપ તિની આણુમાંથી–મૌર્ય સામ્રાજ્યના અધિકારમાંથી-હિંદનો આ નિત્ય પ્રદેશ, ૨૮ તથા ઉત્તરનો મેટ ભાગ જેને હાલમાં સંયુક્ત પ્રાંતે અને ઔધ કહે છે તે, કબજે કરી લીધો હતો (૨) મૌર્યવંશેં શાલિશકની બંગાળવાળી રાજશાખાએ બિહારવાળે પ્રાંત તથા પૂર્વબંગાળનો મોટો ભાગ પડાવી લીધો હતો. (૩) અવંતિની લગોલગને પૂર્વ ભાગ, જેને તે સમયે વિદર્ભ કહેતા હતા અને હાલ મધ્ય પ્રાંત તથા મધ્ય હિંદી એજંસીનાં સંસ્થાને કહે છે તે સઘળો પ્રદેશ, કદાચ ઉપર નં. ૨ માં વર્ણવેલ બંગાળી રાજસત્તા તળે કે પછી દક્ષિણના અંપ્રપતિની સત્તામાં જઈ પડ્યું હતું (૪) જયારે આયે દક્ષિણ હિંદ તે, લગભગ થોડાક સ્વતંત્ર અપવાદ સિવાય, શતવહનવંશી અંધ્રપતિને તાબે કયારનેયે હતો.
(૫) તેમજ સૌરાષ્ટ્ર અને રાજપુતાના ૨૯ (કદાચ સિંધ સહિત પણ હોય) જે અવંતિની પશ્ચિમે આવેલ છે તેમાં કોની સત્તા હતી તે ચોકસ નથી; પણ સમજાય છે કે ત્યાં પણ સિધ તરફથી ઉતરી આવેલ શક પ્રજાએ પિતાનું સ્થાન વસાવ્યું હતું અને ધીમે ધીમે પગભર થવા માંડયું હતું. આવી રીતે મૌર્ય સામ્રાજ્યની હદ અતિ મોટા પ્રમાણમાં સંકુચિત થઈ ગઈ હતી. અધૂરામાં પૂરું ઉપર નં. ૧ માં વર્ણવેલા કાશ્મિરપતિ રાજા જાલૌકનું મરણ તે અરસામાં (એટલે આશરે મ. સં. ૩૨૨ ઈ. સ. પૂ. ૨ઃ૫) નીપજ્યું એટલે તેની ગાદીએ તેનો પુત્ર દામોદર આવ્યો. તે એક તો નવો જ ગાદીએ બેઠો હતો અને પોતાના બાપ જેવો પરાક્રમી ન હોત; એટલે બેકટ્રીઅને જેઓ અત્યાર સુધી આવીને પંજાબમાં જ અટકી પડ્યા હતા તેમણે એકદમ ધસારો કર્યો અને પુક્ત પ્રાંતમાંને મથુરા સુધીને જે પ્રદેશ જાલૌકને તાબે ગયે હતે તે આ દામોદર પાસેથી જીતી લઈ, અવંતિ ઉપર ચડાઈ લઈ આવવાની તૈયારી કરતા દેખાયા.
આ પ્રમાણેની જ્યાં સઘળી પરિસ્થિતિ બની રહી હોય ત્યાં જે વ્યક્તિ મેટા સામ્રા
જ્યના મનોરથ સેવી રહ્યો હોય તેને મનમાં બહુ લાગી આવે તેમાં કાંઈ વિસ્મય પામવા જેવું નથી જ. તેમાં પણ સિન્યાધિપતિ જેવા સ્વતંત્ર સ્વભાવના અને લશ્કરી તેખમના અને
(૨૭) પુ. ૨ ના અંતે જેલાં ચાર પરિશિખો માંનું છેલ્લે ૬ નામનું, રાજા નલકને લગતું પરિશિષ્ટ જુઓ.
(૨૮) અ. હિ. . સ. પૃ. ૧૯:-પંજાબમાં Jવંશી છેલ્લા રાજાઓની કે શુગેનીબેમાંથી કોઈની -ત્તા હતી કે કેમ તે કહેવું જરા અસંભવિત દેખાય
છે. E. H. I. 3rd Edi. P. 199. It is Unlikely that either the later Mauryas or the Sungas exercised any jurisdiction in the Punjab.
(રહ.) જુઓ આગળ ઉપર એદ્રકના રાજ્યની હકીકત,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
પૂર્વજીવન
ખમીર ધરાવતા અગ્નિમિત્ર જેવાનું લેહી તે તુરત જ ઉકળી આવે તે દેખીતું છે જ. એટલે લશ્કરી તાલીમનું નિરીક્ષણ કરવાના ઓઠા તો તેણે મોટી લશ્કરી કવાયતને પ્રસંગ ગોઠવ્યું અને પોતે તથા સમ્રાટ બૃહદ્રથ અશ્વારૂઢ બની સારું યે લશ્કર તપાસવા નીકળ્યા. તે સમયે લાગ સાધી તેણે સમ્રાટનો ઘાત કરી નાંખે.૩૦ આ બનાવ મ. સ. ૩૨૩=ઈ. સ. પૂ. ૨૦૪ માં બન્યો હતો.
આ સમયે પુષ્યમિત્ર હૈયાત તે હતો જ પણ તે અતિવૃદ્ધ (ર વર્ષને તે સમયે તે હતો) હોવાથી તેણે ગાદી લીધી નહીં. પણ તેની સંમતિથી અગ્નિમિત્રે પોતે જ અવંતિપતિ બની, રાજ્યની લગામ પોતાના હાથમાં લીધી અને પોતાના પુત્ર વસુમિત્રને યુવરાજ પદવી આપી. અહીંથી શુંગવંશની સ્થાપના થઈ કહેવાય.
તેણે રાજપદે આવી બધું ઠીકઠાક કરી, સૌથી પહેલું કાર્ય એ કર્યું કે, રાજ્યનો વિસ્તાર
વધારવા તરફ પોતાનું સર્વ રાજપદે ચિત્ત દોરવ્યું. એક બાજુ અનિમિત્ર પિતે કામે લાગ્યા અને બીજી
બાજ પોતાના યુવરાજને સરદારી સૅપી લશ્કર સાથે વિદાય કર્યો. પિતે ગાદીએ બેઠા હતા ત્યારે યુવરાજની ઉમર માત્ર ૨૦ વર્ષની જ હતી અને હવે જો કે પાંચ છ વર્ષ વીતી ગયાં હતાં, છતાં હજુ તે ભરયુવાન જ
કહી શકાય, તેમ લશ્કર સાથે જઈ યુદ્ધકળામાં પ્રવીણના બતાવવાને કોઈ પ્રસંગે તેને હજુ મળ્યો નહોતો. એટલે ચડાઈ લઈ જતાં, કદાચ
વ્યુહરચના કરવામાં કે સંગ્રામની અનેક ચાલે ચાલતાં હરીફ પક્ષ તરફથી પથરાતી જાળમાંલાલચમાં ફસી ન પડે, માટે એક ભેમિયા તરીકે-દોરનાર તરીકે અથવા કહે કે સંરક્ષક તરીકે પોતાના પિત પુષ્યમિત્રને યુવરાજની સાથે મોકલ્યા હતા,
જ્યારે, પિતાનું કાર્ય પ્રથમ દરજજે રાજનગરી ઉજૈનીથી બહુ દૂરના પ્રદેશ સુધી ન જતાં, પૂર્વ દિશાએ આવેલ વિદર્ભપતિને નમાવવાનું હતું ત્યારે યુવરાજને (અને પોતાના પિતા પુષ્યમિત્રને) ઉત્તર-પશ્ચિમ તરફ મોકલી, કામિરપતિ દામોદરના હાથમાંથી તુરત તાજેતરમાં જ મુલાક ઝુંટવી લઈ, ત્યાં ઠરીઠામ પડેલા યવન સરદારને હરાવી, તેમના હાથમાંથી સરસેન, પાંચાલ તથા સતલજ નદીના પૂર્વ કિનારાથી માંડીને બધા પ્રદેશો ખાલી કરાવી તે પ્રદેશમાં શુંગપતિઓનું આધિપત્ય સ્થાપવાનું હતું. આ પ્રમાણે કાર્યની વહેચણી કરવામાં આવી હતી. તેમાંથી પોતાનું કાર્ય કેવી રીતે પાર પાડયું અને વિદર્ભપતિને હરાવી તેની પાસેથી તેના મુલકને અમુક ભાગ મેળવી, કેવી રીતે અવંતિની સાથે જોડી દેવાયો તથા વિદર્ભ પતિની અતિ સ્વરૂપવંતી કંવરી માલવિકાને (જેને વિદર્ભો તરીકે પણ
(૩) ઉપરમાં પુમિત્રના વૃત્તાંતે લખેલ હકી. કત અને અત્રે અગ્નિમિત્રના વૃત્તાંતે લખેલ હકીકત (જેમકે બૃહસ્થ, સતધન્વા વિગેરેમાં કોણ પહેલે ને કેણ પછી તથા તેની તારીખે ઈ. ઈ.) માં કાંઈક ફેરફાર પડી જાય છે ખરે, પણ તેથી કરીને ઇતિહાસનું સ્વરૂપ બદલાતું નથી જ મુખ્ય સ્થિતિ કાયમ જળવાઈ જ રહે છે. જે કાંઈ ફેરફાર માલુમ પડે છે તે વિશેષ સંશોધન
થતાં અદશ્ય થઈ જવા વકી છે. (કાંઈક ખુલાસા કરવામાં આવ્યા છે તે માટે આગળ જાઓ.)
(૩૧) વિદર્ભ દેશની પુત્રી તે વેદશી (સંરત વ્યાકરણના નિયમે આ શબ્દ બન્યો છે. વિશેષ દાખલા માટે જુઓ ૫.૧ ૬. ૫. ૧૨૨, ૫. ૨. ૫.૧૭૪.) નળરાજાની રાણી દમયંતી પણ આ પ્રદેશના રાજાની પુત્રી હોવાથી તેણીને પણ વેદ તરીકે ઓળખાવાય છે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્નિમિત્ર
[ તૃતીય
ઓળખાવાય છે) પિતાની રાણી તરીકે, તહકુબ નામાની સરતમાં કેવી રીતે મેળવી, તે સર્વ હકીક્ત અતિ વિસ્તારથી કવિવર્ય કાલિદાસ સ્વરચિત ભાલવિકાગ્નિમિત્ર નામક નાટ્ય ગ્રંથમાં આલેખેલ છે કર આ બીના આપણા વાચકમાંના ઘણાના ધ્યાનમાં હશે જ,તેથી અત્રે લખવા જરૂર રહેતી નથી. પણ કહેવાય છે કે પેલી બાજૂયે યુવરાજ વસુમિત્રને, દાદા પુષ્પમિત્રના નેતૃત્વ નીચે, ઉત્તર હિંદમાં યવન સરદારો સાથે એટલું તે જબરદસ્ત યુદ્ધ કરવું પડયું હતું કે તેમાં અગણિત મનુષ્ય સંખ્યાને સંહાર ૩૩ વળી ગયો હતો. અને જે કઈ યવન સરદારો (કહે છે કે યવન લશ્કરની દેરવણી સાત સરદાર ૨૪ કરતા હતા) હાર
પામ્યા અથવા યુદ્ધમાંથી જીવતા રહ્યા તે સર્વે નાશી છૂટી, સુરતમાં જ ગાદીએ બેઠેલા પોતાના રાજા ડિમેટ્રી અને સર્વ વીતક કથા કાનેકાન સંભળાવવા ઠેઠ બેકટ્રીઆમાં પહોંચી ગયા. (ઈ. સ. પૂ. આશરે ૧૯૯ થી ૧૯૭=મ. સં. ૩૨૮ થી ૩૩૦). આથી ૩૫ કરીને, યવન સરદારોએ ખાલી કરેલ ઉત્તર-પશ્ચિમ હિંદનો સર્વ પ્રદેશ એક વાર ફરીને અવંતિપતિની–અત્યારે શુંગવંશી રાજાઓની -હકુમતમાં આવી પડ્યો. પાશ્ચાત્ય વિદ્વાન ગ્રંથકાર મિ. સ્મિથે ૩૬ આ બન્ને છતને નીચેના એક વાક્યમાં જ વર્ણવી દીધેલ માલૂમ પડે છે. Agnimitra's youthful son Vasumitra was employed on
(૩૨) કે હિ. ઈ. પૃ. ૫૧૯-During the first war between Vidisa and Vidarbha the former was successful: as a result, Vidarbha was divided into two provinces by the Wardha river between Berar and C. P. at present ) Calella faecf 27/01 પ્રથમ યુદ્ધમાં વિદિશાની જીત થઈ હતી જેના પરિણામે વિદર્ભ દેશના બે ભાગ પડી ગયા હતા. તે બે ભાગની વચ્ચે વર્ધા નદી આવેલી છે. (તેને વર્તમાનકાળના વરાડ અને મધ્ય પ્રાંતે સમજવા)
કે. દિ. ઇ. પૃ. ૨૨-Conquered Vidarbha, a province under Andhra=544 Car 2011 Hi આવેલ વિદર્ભ પ્રાંત તેણે જીતી લીધે ( ત્યારે એમ થયું કે વિદર્ભપ્રાંત તે અંદ્રવંશી રાજાને તાબે હતો અને માલવિકા તે અંધ્રપતિ રોજની કે તેને તે પ્રાંતના સરદારની પુત્રી થઈ. )
(૩૩) ગ્રીક ઈતિહાસમાં આ યુદ્ધને અતિ દારૂણ તરીકે વર્ણવ્યું છે. વાયુપુરાણમાં પણ બે મેટાં યુદ્ધ યવને સાથે આJવતીઓને લડવા પડયનું કહેવું છે. તે બેમાંનું આ પ્રથમ છે. (જુઓ બુદ્ધિપ્રકાશ પુ. | ૭૬, પૃ. ૭૮ અને આગળ )
[ મારી ઢીકા–બે મોટાં સિવાય બીજાં નાનાં
તો ઘણુયે થયાં છે. બે મોટામાંનું પ્રથમ ઈ. સ. 1. ૧૯૭ માં. બીજું ઈ. સ. પૂ. ૧૫૭ માં. ]
c. H. I. P. 512:-Who (Pushyamitra) as is indicated in the drama called the Malvikagnimitra, succeeded to the struggle with the Greeks-માલવિકાગ્નિમિત્ર નામે નાટકમાં જણાવ્યા પ્રમાણે જેણે (પુષ્યમિત્રે) ગ્રીક સાથેના યુદ્ધમાં વિજય મેળવ્યો હતો (આ વાકયના પાછલા ભાગથી સમજાય છે કે ગ્રો સાથે પુષ્યમિત્રને યુદ્ધ કરવું પડયું હતું અને તેમાં તેને વિજથ થયે હતે. આપણે અહીં પુષ્યમિત્રને વસુમિત્રની સરદારી નીચે શુંગવંશીની ફતેહ લખી બતાવી છે.)
(૩૪) બુદ્ધિપ્રકાશ પુ. ૭૬. પૃ. ૨૪:-“ શાકલ નામે ઓળખાતા પંજાબથી સાત રાજાએ ચડી આવશે. તેમના શુરા દ્ધાઓ યુદ્ધમાં ઉતરનારને કાપી નાંખીને તેમનું લોહી રેલી પૃથ્વી બિહામણું બનાવશે. પછી ગંગા પાસેના આખા મગજમાં ખૂનખાર અને ભયંકર સંગ્રામ જગશે. તેમાં યવન રાજાઓ અને તેમના સૈનિકો પુષ્યમિત્રને હાથે માર્યા જશે.”
(૩૫) નીચેની ટી. ન. ૩૭ જુએ.
(૩૬) જુએ. અલ હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડિયાની ત્રીજી આવૃત્તિ. પૃ. ૨૦૦
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેઢ ]
active service under the orders of the King, his grandfather Pushyamitra; who at this time must have been advanced in years, resolved to crown his military success by substantiating and proclaiming a formal claim to the rank of Lord Paramount of Northern India. His pretensions received confirmation by the success of Agnimitra, in a local war with his southern neighbour the raja of Vidarbha (Berar) which resulted in the complete defeat of the Raja, who was obliged to cede half of his dominions to a rival cousin; the river Wardha being constituted the boundary between the two principalities.= અગ્નિમિત્રના યુવાનપુત્ર વસુમિત્રને તેના દાદા પુષ્યમિત્ર રાજાની આજ્ઞાનુસાર યુદ્ધપ્રવૃત્તિમાં રોકવામાં આવ્યા હતા. પુષ્યમિત્ર કે જે આ સમયે વયાવૃદ્ધ હવા જોઇએ તેણે ઉત્તર હિંદના સમ્રાટની પદવી ઉપરના પોતાના વારતવિક હક્કને સુદૃઢ રીતે સ્થાપન કરી જાહેર કરવા, તેના લશ્કરી
ાજપદે
૯૩
વિજયના કી િકળશ ચઢાવવા નિશ્ચય કર્યો. વળી અગ્નિમિત્રે તેના દક્ષિણના પાડેાશી વિદ રાજાના સ્થાનિક લડાઈમાં સોંપૂર્ણ પરાજય કર્યાં; જેથી પરાજીત રાજાને વર્ષી નદીની હદ સુધીને પોતાને અર્ધી રાજ્યપ્રદેશ આપી દેવા પડ્યો. અગ્નિમિત્રના આ વિજયથી પુષ્યમિત્રની સમ્રાટ તરીકે ઢંઢેરો બહાર પાડવાની તિવ્ર ઉમેદને વધારે પુષ્ટિ મળી હતી
આ બન્ને જીતના સમય૭ મ. સ', ૩૩૦ થી ૩૩૨=૪. સ. પૂ. ૧૯૭ થી ૧૯૫ સુધીમાં ગણુવા રહે છે. તેમાં ચે યવન સાથેના યુદ્ધમાં કેવી રીતે જીત મેળવી હતી તેના શુભ સમાચાર આપતા હેવાલ પુષ્પમિત્રે પેાતાના પુત્ર અગ્નિમિત્રને રાજનગર વિદિશામાં માકલી આપ્યા હતા. તેમ માલવિકા સાથે તેનુ લગ્ન મ સ. ૩૩૧=ઈ. સ. પૂ. ૧૯૬ આસપાસ થયાનુ લેખી શકાશે
( ૩૭) આ બન્નેને સમય ઉપરમાં આપણે મ. સ’. ૩૨૮ થી ૩૬૦=ઈ. સ. પૂ. ૧૯૯ થી ૧૯૭ ગણાવ્યા છે અને અહીં અમે વર્ષના ફૅર બતાવ્યા છે. ખરૂ શું હાઈ શકે તે તપાસવાની જરૂર છે. ગમે તેમ પણ મ. સ. ૩૨૬ થી ૩૩૧ સુધીના પાંચ વર્ષના ગાળામાં જ આ બનાવો અન્યા છે એટલું ચોક્કસ લાગે છે,
(૩૮ ) એ કે, હિં. . પૃ. ૨૦૧ કે, એ. ઈ, પૂ. ૫૪:-- Agnimitra, the ruler of Vidisa= વિદિશાના રાજકર્તા અગ્નિમિત્ર =હવે વાચકાની ખાત્રી
ઉપર પ્રમાણે બનાવા બની ગયા પછી હ તેણે ઉત્તેજીત બનીને એક અશ્વમેધ યજ્ઞ કરવાની યેાજના કરી, જે મહાભાષ્યકાર પતંજલી મહાશયના નેતૃત્વ નીચે મ. સ. ૩૭૨=૪. સ. પૂ. ૧૯૫ માં સંપૂણુ કરવામાં આન્યા હતા. અને તેની પૂર્ણાહુતિ બાદ છ સાત વરસે પુષ્યમિત્ર ૮૮ વર્ષની ઉમરે મ. સ. ૩૩૯=ઇ. સ. પૂ.
થરો કે શુ’ગવ’શની ગાદી અવ'તિમાં જ હતી; કાઈં દિવસ પાટલિપુત્રમાં હતી જ નહીં, બલ્કે એમ કહેવું વ્યાજખી થઈ પડરો કે, મા સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના રાજ્ય અમલથી જ હિન્દી સમ્રાટાની રાજનગરી તરીકે પાટલિપુત્રને તજી દેવામાં આવ્યું હતું. વિશેષ માટે આગળ ઉપર “ પાટલિપુત્રનુ′ આયુષ્ય ” વાળા પારિગ્રાફ જુઓ,
( ૩૯ ) વાયુપુરાણના આધારે લખેલ લેખ જે બુદ્ધિપ્રકાશ ત્રિમાસિકના પુ. ૭૬, પૃ. ૯૬, ૫′ક્તિ ૧૭ થી ૨૦ ઉપર છે તે જુઓ,
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્નિમિત્ર
[ તૃતીય
૧૮૮ માં મરણ પામ્યો હતો.
બીજી બાજૂ યવન સરદારો જે નાસી ગયા હતા તેમણે સ્વદેશ જઈને પિતાના રાજા ડિમેટ્રીઅસને ખબર દીધી. એક તો તે યુવાન–તેજસ્વી રાજકર્તા હતા અને સુરતમાં જ ગાદીએ બેઠો હતે એટલે તેને પિત્તો છળી ઉર્યો, અને વેર વાળવાના ઇરાદાથી-મનસુબાથી હિંદ ઉપર ચડાઈ લાવવાની ઈસ. પૂ. ૧૯૪ ના અરસામાં તૈયારીઓ આદરી. વચ્ચે આવતા પંજાબ તેના પિતા યુથોડીમસે આશરે મ. સં. ૩૧૭=ઈ. સ. પૂ. ૨૧૦ માં લીધે હતો ખરો. પણ કાશ્મિરપતિ જાલૌકે તેમજ અવંતિપતિ અગ્નિમિત્રે તે પ્રાંત પાછળથી પિતાની આણમાં થડે છેડે અંશે મેળવી લીધું હતું. તેમાં જાલૌકના સ્થાને અત્યારે તે તેના પુત્ર દાદરનો વહીવટ શરૂ થઈ ગયો હત; એટલે બહાદુર ડિમેટ્રીઆસને તેને ભાગે આવેલું પંજાબ પાછું મેળવી લેવાને જરાયે મુશ્કેલ જેવું લાગ્યું નહોતું. આ પ્રમાણે તેણે અંદાજે ઈ. સ. પૂ. ૧૮૮ માં પંજાબનો ઉત્તર ભાગ જીતી લઈ ત્યાં પોતાની સ્થિતિ મજબૂત કરી લીધી અને પછી આગળ વધવાને કાંઈક બહાનું મળે માટે યુક્તિઓ રચવા
માંડી. તેમાં એક યુક્તિ આ પ્રમાણે ગોઠવી હતી, ચીનાબ અને રાવી નદી વચ્ચેના ભદ્ર નામે ઓળખાતા પ્રદેશમાં કેઇ એક સૌંદર્યવતી યવન પુત્રીને૪૦ ફરવા મોકલી૪૧. એવી ગણત્રીએ કે યુવરાજ વસુમિત્રની નજરે પડે અને તેણીને મોહમાં લપટાય. બન્યું પણ તેમજ. યુવરાજ તેણીના રૂપમાં લોભાયો અને તે કન્યા માટે માગું મોકલ્યું. સ્વભાવિક રીતે જ તે માંગણી સ્વીકારવામાં ન આવી. એટલે પરિણામે બન્ને પક્ષ વચ્ચે યુદ્ધની નોબત ગડગડી, આ યુદ્ધમાં ડિમેટ્ટી અને પિતાનું પરાક્રમ બતાવવાનો ઠીક મેક્કો મળી આવ્યો હતો એમ સમજાય છેઃ કેમકે યુવરાજ હારી જવાથી સતલજ નદીના તીર પ્રાંત સુધીનો દક્ષિણ પંજાબવાળા મુલક કદાચ એક વાર ફરીને ડિમેટીઅસના હાથમાં જઈ પડ્યો હોય તે ના કહેવાય નહીં. પણ ખરી વસ્તુસ્થિતિનું માપ કાઢી લેવાની રાજા અગ્નિમિત્રને આ વખતે બુદ્ધિ સૂઝી. તેણે બીજો અશ્વમેધ કરવાની જાહેરાત કરી અને યુવરાજને તે અશ્વની રક્ષા માટે પાછળ જવા હુકમ ફરમાવ્યો. અશ્વ જ્યાં સતલજ નદીના પ્રદેશમાં પહોંચે કે યવનેએ તેને અટકાવ્યું. પરિણામે
,
છે
(૪૦) ગ્રીક ઈતિહાસમાં રૂપવતી કન્યાને લીધે યુદ્ધ જગ્યાની હકીકત મળતી નથી, માત્ર યુગપુરાણમાં જ છે એમ બુદ્ધિપ્રકાશ. પુ. ૧. પૃ. ૯૬ માં જણાવાયું છે. તેનું કારણ મારી સમજમાં એમ આવે છે કે, આ યુદ્ધ તે ડિમેડીએસની હિંદમાંની રાજકારકીર્દીને અંગે છે; નહીં કે ગ્રીક કે બેકટ્રીઅન રાજપતિ તરીકે; એટલે તે બીનાને ગ્રીક ઇતિહાસમાં કદાચ સ્થાન મળ્યું ન હોય તે બનવા યોગ્ય છે.
(૪૧) કન્યા અકસ્માત યુવરાજની નજરે પડી ગઈ હતી કે ભણી જોઈને યુતિ ગોઠવી તેની નજરે તેણીને પાડી હતી, તે બે સ્થિતિમાંથી એક હોઈ શકે,
બીજી સ્થિતિ વધારે સંભવનીય કલ્પીને મેં તે પ્રમાણે વર્ણન કર્યું છે.
(૪૨) અશ્વમેધ યજ્ઞ કરનાર સામાન્યત: મેટા પ્રદેશને રાજક્ત હોય તે જ કરી શકે છે. તેમાં યજ્ઞમાં થતા ખર્ચને પ્રશ્ન નથી પણ તે રાનની સત્તા તળેના પ્રદેશવિસ્તારને પ્રશ્ન છે. સહજ સમજી શકાય છે કે,
જ્યારે અગ્નિમિત્રે અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યો છે ત્યારે તેને રાજ્યવિસ્તાર તેના પૂર્વના સજઓ કરાં અતિ. માટે થઈ ગયું હોય જ; એટલે નીચેના ટી. નં. ૪૪ માં સ્મૃાવાયેલી પ્રાચીન ગ્રંથેની સિંધુ નદીવાળી માન્યમ કેટલે દરજે સત્ય ગણું શકાય તે વાચકે આપમેળે વિચારી શકો.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશ્ચંદ્ર ]
શુ ગતિ અને યવનપતિના સૈન્ય વચ્ચે પાટ્ટુ યુદ્ધ જામ્યુ અને માલૂમ પડે છે કે આ યુદ્ધમાં ( મ. સ. ૩૪૫=ઈ. સ. પૂ. ૧૮૨ ) યુવરાજ વસુમિત્રનું મરણુ નીપજ્યું, આ ખેદજનક સમાચાર ૪૩ કે સાંભળી રાજા અગ્નિમિત્રને ઘણા જ આધાત થયેા. એટલે તે યવન રાજાનું ગુમાન તેડવા તથા અશ્વમેધ યજ્ઞના નિયમનું પાલન કરવા તેણે પોતે જ તે તરફ પ્રયાણ કર્યું. આ યુદ્ધ સિંધુ નદી ( સતલજ )ના કિનાર થયું. તેમાં ચયનોને સખ્ત હાર ખાવી પડી અને રાજા કિંમટ્રીઅસનું ભરણુ નીપજ્યું (મ. સ. ૩૪૬=ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧ ) હોય તે પણ બનવાયોગ્ય છે,
આ જીત તેને સૌથી મહાન લાગી હતી.
રાજપદ
(૪૩) કે, રો. . પૃ. ૫૫ માં જણાવાયું' છે કે વસુમિત્રનું મરણ ( કવિ ખાણના કહેવા મુજખ ) કાઈ મિત્રદેવ નામની વ્યક્તિના હાથે નાટકના ખેલ કરતાં થયુ છે (According to Bana, he-Vasumitra Iwas killed while engaged in amateur theatricals by one Mitradeva ); પણ આ કથન મને બરાબર નથી લાગતું, કારણ કે ઉપરના નાશપ્રયાગ તે માલવિકાગ્નિમિત્રના લગ્નપ્રેમનો છે. જે તેમાંજ સુમિત્ર માયો હોય, તો તે બાદ જ્યારે પુષ્યમિત્રના પ્રથમ અશ્વમેધ થયા તેમાં વસુમિત્રની હાજરો શી રીતે સબહી રા? અને એમ તે સ્પષ્ટ થાય છે કે, તે અમેધના સમયે પત ંજલી, પુષ્યમિત્ર ને વસુમિત્ર એમ ત્રણે જણા હાજર હતા. એટલે બાણુ કવિનું' પર પ્રમાણેનું કથન મને વાસ્તવિક લાગતું નથી,
(૪૪) પ્રાચીન ગ્રંથામાં સિંધુ નદીને કાંઠે યુદ્ધ થયાનું જ માત્ર લખ્યુ′ છે. સિંધુ નદીનું વિશેષ સ્પષ્ટકરણ કરાયું” નથી, પબુ ઇતિહાસવેત્તાઓએ, શુગયશીએની સત્તા માત્ર વિદિશાના પ્રદેશની આસપાસ જ કૂવાપરી હશે તથા ચયના તરફના આ હક્કો મધુશ તરફની દિશાએથી જ થયો હશે; જેવી બે સ્થિતિની કલ્પના કરી લઇ, સિંધુ નદીને બદલે અવતિ પ્રદેશમાં આવેલી 'ખલ નદીની શાખા જે કાલીસિધુ તરીકે
૯૫
કારણ કે યવન સરદ્દારા આજે કેટલાંય વર્ષોથી ઉત્તર હિંદમાં અડ્ડો જમાવીને બેઠા હતા. તેમના લશ્કરને ભલે યુવરાજ વમિત્રે થોડાં વર્ષ ઉપર હરાવીને કચ્ચરધાણુ વાળ્યેા હતા પણ આ વખતે તો તેમના શહેનશાહ ખૂદ પાતે જ લડવા ઉતર્યાં હતા અને તેને હરાવવામાં પાતે ફ્રાગૈા હતા, એટલે આ છતથી તે ધણા હ પણ પામ્યો હતો. તેમ વસુમિત્રના પાત કરનારને પ ( અને અશ્વમેધના ઘેાડાને અટકાયતમાં રાખનારને ) ઠીક શિક્ષા કરી તેવા આત્મસત્તાપ થવાયી અંતરના ઊંડાણમાં આદ્લાદ અનુભવવા લાગ્યા હતા. એટલે અજેય સમ્રાટ તરીકે બીજો અશ્વમેધ સપૂર્ણ કર્યાં. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થયું' કે તેણે બે મઝા કરાવ્યા હતા,૪૬
ઓળખાય છે તેને ગણાવી દીધી છે; પણ ખરી હકીકત શું હતી, તે આ ઉપરથી સહજ સમજી શકાશે. વળી રૂપરની ટીકા ન'. ૪૨ જુ.
(૪૫ ) કેટલાક ગ્રંથકારોએ અશ્વમેધના ધાડાને અટકાયતમાં રાખવા માટેના બનાવને આ યુદ્ધનું કારણ બ્લ્યુ છે, તેથી મારે પણ તે પ્રસંગની ચાદ દેવડાવી કોંસમાં લખવુ પડ્યુ છે.
( ૪૬ ) . હિં. કર્યું. પૂ. ૫. અંક ૩, પૂ. ૪૦૪In a Brahami inscription at Ayodhya it is said that Senapati Pushyamitra performed not one but two horse-sacrifices. His was an exceptionally successful career: અધ્યાના પ્રાક્ષી ભાષાના લેખમાં જણાવેલ છે કે, સેનાપતિ પુષ્યમિત્ર (પુષ્યમિત્ર અને અગ્નિમિત્ર બન્નેના ભેગા મળીને ગયા, માઁ તે સ્થિતિ તેમનાં જીવનચરિત્ર ઉપરથી આપણે અમૃતા થયા છીએ. ) : એક નહીં પણ બે અશ્વમેધ ચ કર્યા છે, તેનુ છાન અનુપમરીતે ફતેહમદ નીવડયું છે. (ને એકલા પુમિત્રને આશ્રચીને જ બે અશ્વમેધ ચના ટાવ તા exceptionally successful શબ્દ શખામાં ન ન આવત; તેથી સાબિત થાય છે કે અનિમિંત્રને પણ સાથે ગણાવી છે. )
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિષ્પન્ન થતી
[ તૃતીય
આ બીજા યજ્ઞ બાદ પોતે માત્ર આઠ વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવી શકયો છે.
અશ્વમેધ યજ્ઞ કરવામાં જે શાસ્ત્રવિધિ કરવામાં આવતી હશે તેની સાથે આપણે કાંઈ
નિસબત નથી એટલે તેની નિષ્પન્ન થતી ભાંજગડમાં ઊતરવાનું કારણ એક સ્થિતિ નથી. પણ તેમાંનું જે એક
તત્ત્વ સામાજિક વ્યવસ્થા ઉપર અસર કરી તેને ખોરંભે ચડાવે છે, તેની ઊડતી નેંધ લેવી તે તે અત્ર આવશ્યક છે જ. તે આ પ્રમાણે ગણાય છે.
અશ્વમેધ યજ્ઞ કરાવનાર (વિધિ કરાવનાર પુરોહિતને નહીં, પણ જેના હુકમથી તે યજ્ઞ કરાવાય છે તેને) વ્યક્તિને યજમાન કહીને સંબોધવામાં આવે છે. બનતા સુધી આવો યજમાન હમેશાં કઈ મેટા રાજ્યનો ભૂપતિ જ હોય છે. અને આવા રાઓને અનેક રાણીઓ હોવાથી તેમાં જે મુખ્ય એટલે પટરાણું હોય છે તેને એક અધિકાર આ સમયે એવો ગણવામાં આવે છે કે, અશ્વમેઘ યજ્ઞમાં હોમાયેલા અથવા હોમવા માટે નિર્ણિત થયેલ–અશ્વના શબની પડખે તેણીને સૂવું પડે છે. અને તે સ્થળે તે પ્રસંગનું સ્મરણ કરાવતું બિભત્સ ચિત્ર ૪૮ પત્થરની
શિલા ઉપર તરી રાખવામાં આવે છે, જે ચિત્ર તેને તે સ્થિતિમાં કેટલાયે જમાના સુધી જાળવી રાખવામાં આવે છે. આ વિશે એક પ્રખ્યાત ઈતિહાસત્તા લખે ૪૯ છે કે“There is independent evidence to show that the obscure elements of the Vedic rites grew unpopular in course of time and fell into desuetude. =વૈદિક મતની ક્રિયાકાંડના આવાં અસભ્ય અંશે કાળના વહેણ સાથે પ્રજામાં અપ્રિય થઈને તદ્દન ભૂંસાઈ જવા પામ્યાં હતાં.” આવાં ચિત્રના દશ્યથી બીજી કયા પ્રકારની અસર ભાવી પ્રજા ઉપર થતી હશે તે કહી શકાય નહીં પણ એટલું તે અવશ્ય બને છે કે, તે ચિત્ર જેની જેની દૃષ્ટિએ પડે છે તેના મન ઉપર વિકાર ઉત્પન્ન થાય છે. અને માનવાને કારણ પણું મળે છે કે આને યજ્ઞો થયા બાદ લોકોની ભાવનામાં અજબ પ્રકારનો ફેરફાર થઈ જઈ તેઓ સ્ત્રીલંપટ બની જતા હતા. આવી સ્પષ્ટ હકીકતના દૃષ્ટાંતે, ઇતિહાસના દફતરે આલેખા
લાં ક્યાંય હશે કે નહીં, તે મારી જાણમાં નથી, પણ આ સમયના સંબંધમાં વાયુપુરાણના લેખકે તે તેની ખાસ નોંધ પણ કરેલ છે. જુઓ
૧
ગર્ગ સંહિતામાં લખ્યું છે કે, ભારતવર્ષમાં તે બાદ સાત રાજા રાજ્ય કરશે. હવે આપણે ગણીએ તે શુગવંશી રાજની સંખ્યા અગ્નિમિત્ર પછી સાતની જ થઈ છે; પણ મૈર્ય સા. ઇતિ. પૃ. ૬૫૮ ઉપર, તે ગ્રંથના લેખકે એમ લખ્યું છે કે “ઈસકે બાદ ભારતમેં સાત રાજ રાજ્ય કરને લગે, યા ભારત સાત રાજ મેં વિભક્ત હો ગયા–ગાંધાર, કાશ્મિર, મગધ, કલિંગ, આંધ્ર ( જ્યારે પાંચનાં જ નામ લખી બતાવ્યાં છે.) એટલે દેખાય છે કે, મનકલ્પિત અર્થ તેમણે કરી દીધું છે. વિશેષ ખુલાસા માટે, આ પરિચ્છેદને અંતે શુંગવંશી
રાજાઓની શુદ્ધ કરેલી વંશાવળી જુઓ.
(૪૭) શુંગ અગ્નિમિત્રને રાજ્યકાળ પુરાણોમાં ૮, અને યુગપુરાણમાં ૩૦ વર્ષને આપે છે. (જુઓ બુદ્ધિપ્રકાશ પુ. ૭૬, પૃ. ૯૬, પંક્તિ ૧૪ મી)
(૪૮) , હિ. ક. પુ. ૫. અંક ૩, પૃ. ૪૮૫: રાજ જન્મેજયની પટરાણી વપુષમાને ઘેડાના શબની પાસે જ્યારે સૂવાડવામાં આવી ત્યારે છે તે ઘોડાના શબમાં પ્રવેશ કરી તેણીના સાથે સંભોગ કર્યો હતે. (સરખા આગળ ઉપર શક પ્રજાની ચડાઇનું વર્ણન).
(૪૯) છે. હિ. ક. મજકુર પુસ્તક પૂ. ૪૦૫.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
એક સ્થિતિ
બુદ્ધિપ્રકાશમાં પુ. ૭૬-પૃ. ૮૯ થી ૧૦૦ સુધી ને દિવાન બહાદુર કેશવલાલ હર્ષદભાઈ ધવનો લેખ. તેમાં જણાવ્યું છે કે “પછી રાજા વસુમિત્ર પુઠે એદ્રક રાજય પામશે, તેને ભયંકર શકાનાં ધાડાં સાથે વિગ્રહ થશે. પછી મહાબળવાન શો સાથેના દારૂ સંગ્રામમાં તે રાજા મર્મસ્થાનમાં બાણ વાગ્યાથી પ્રાણું છોડશે. પછી ભયંકર શકે અકર્મને માર્ગે ચડી ભ્રષ્ટ બનેલી અને શીલસદાચાર ઈ બેઠેલી તે બહોળી પ્રજાને હરી જશે એવી પારાણિક કૃતિ છે.” દિવાનબહાદુર જેવા વયોવૃદ્ધ અને પૂર્ણ અભ્યાસી તેમજ વૈદિકધર્મના અનુયાયી પુરૂષ તરફથી લખાયેલ આ શબ્દોથી નિર્વિવાદિત સાબિત થાય છે કે, આ સમયની પ્રજા શીલાચારમાં બહુ જ શિથિલ થઈ ગઈ હતી. તે આવા બિભત્સ દેખાવને પરિણામરૂપ જ હોવું જોઈએ. વળી આનું પરિણામ તેવા સમય બાદ કેટલાંય વર્ષો સુધી પ્રજાની સંસ્કૃતિમાં અતિ કાતિલ ઝેરરૂપે ભેળવાયલું જ પડી રહેવા પામ્યું હતું તે આપણે તે પછીના ઉત્તરોત્તર જે રાજાઓ. ગાદીએ બેસતા આવ્યા છે તેમનાં ચરિત્રો ઉપરથી પણ જોઈ શકીએ છીએ.
શુંગવંશી છેલ્લા રાજા દેવભૂતિનું મૃત્યુ પણ સ્ત્રીલંપટપણને લીધે જ થયું હતું; તેમજ પ્રખ્યાત વિક્રમાદિત્યના પિતા અવંતિપતિ રાજા ગદંભીલ-જેનું વૃત્તાંત આપણે થોડા જ વખતમાં લખવું પડશે તેના રાજ્યનું વિપરિત પરિણામ પણ તે જ દશાને લીધે થવા પામ્યું હતું. વળી તે જ વિક્રમાદિત્યના લઘુ બંધુ-જેને રાજા ભર્ત હરી તરીકે લે કથાઓમાં વર્ણવાયેલ છે, તેની રાણી પિંગળા જેનો ઇતિહાસ પણ પ્રજાના લોકસાહિત્યમાં અતિ મશહુર છે, તે સર્વ બનાવો
આ સમયના શિથિલાચાર–ીલંપટપણનાં દૃષ્ટાંત તરીકે-ઇતિહાસના કાંકચિ તરીકે-અદ્યાપિ પર્યત જળવાઈ રહેલાં છે. આવી સ્થિતિ કમમાં કમ દોઢ સદી સુધી ચાલુ રહેલી નજરે પડે છે. પ્રજાજીવનમાંથી તે સડો નાબૂદ કરવાનું મહત પુણ્ય કદાચ અવંતિપતિ વિક્રમાદિત્યના લલાટે જ વિધિએ લખી રાખ્યું હોય એમ સમજાય છે. તેને લગતું વિવેચન આપણે તેનું જીવનવૃત્તાંત આલેખતી વખતે કરીશું.
શુંગવંશના શિથિલાચારની જેમ આ એક કાળી બાજુ છે તેમ બીજી એક ઉજજવલ બાજૂ પણ છે. તે એ કે, તેમણે હિંદના વાયવ્ય ખૂણુમાંથી ધસી આવતા સત્તાલોભી પરદેશીઓનાં આક્રમણ અને હુમલાઓની સામે સખ્તાઈથી જે સામનો કર્યો હતો તેને લગતી છે. જે તેમણે આ પ્રમાણે શુરવીરતા દાખવી ન હેત ત, તેમનો ધસારો ક્યાં જઈને અટકત અને આર્યાવર્તાની હાલ દેખાતી રાજકીય પરિસ્થિતિને બદલે શું સ્થિતિ હેત તે કલ્પી શકાતું નથી આ બીજો યજ્ઞ કર્યા બાદ તે કાંઈક અંશે
સ્વસ્થતા કરી, રાજ્ય જીતા શિરેભાગે કે વધારવાની ઉપાધી છોડી શુંગ સામ્રાજ્ય દઈ, રાજ્યની આબાદી વધારવા
પ્રેરાયો. એક તે સ્વભાવે લેભી હતો જ અને તેમાં વળી યુદ્ધોમાં અનર્ગળ દ્રવ્યની હાની થઈ તેમજ બબે અશ્વમેધ યજ્ઞના ખર્ચો કરવા પડ્યા, એટલે લોભને ભ નહીં તેવી સ્થિતિમાં મૂકાયો. મહારાજા પ્રિયદર્શિને જે જે સુવર્ણમય જિન બિંબ–પ્રતિમા ભરાવી હતી તેમાંની જેટલી જેટલી હાથ લાગી તે સર્વેને એક ધમષથી અને બીજું દ્રવ્યના લાભથી, ભાંગીતડી નાંખી ગળાવી કરીને,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિરોભાગે
[ તુતીય
તેનું ધન કોષાગારમાં ભયું; તથા અનેક રીતે ધર્મઠેષથી પ્રજ્વલિત થઈને, પાખંડી (વૈદિક ધર્મને ન માનનાર તેવા સર્વે ) ધર્મના ઉપદેશકેને રંજાડવા માંડ્યા. તેમના ધર્મસ્થાન બાળી નાંખ્યાં. અને અધૂરામાં પૂરી તેમની કતલ પણ ચલાવી. છેવટે જ્યારે તેને એમ ખાત્રી થઈ કે હવે કઈ બાકી રહ્યું નથી એટલે, પિતાના આંતરિક તિરસ્કારનો કેમ જાણે સાક્ષાત પડ આપવાને બહાર પડ્યો ન હોય તેમ ઢેલ પીટાવી ઉદ્દઘોષણા કરાવી કે, જે કોઈ ભિક્ષુકન-શ્રમણનું- એક માથું પણ લાવી આપશે, તેને સો દિનારનું પારિતોષિક રાજ્ય તરફથી મળશે.
જેમ અન્ય સ્થાનેથી જૈન મૂર્તિઓનું ખંડન તથા ગળો કરી નાંખ્યું છે તેમ-મથુરામાં સૂવર્ણમય વેડવા સ્વપ-Vodva Tope પણ આ સમયે
લૂંટી કરીને તેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ દ્રવ્ય અગ્નિમિત્ર પોતાના કેશાગારમાં લઈ ગયો હતો જોઈએ એમ પાક અનુમાન બંધાય છે. વળી તેના અતિલભે પણ જ્યારે મર્યાદા મૂકી અને કર્મના પ્રાબલ્યથી ધનસંચય કરતાં છતાં પણ સંતોષ ન થયો ત્યારે પૃછા ચલાવી; અને સમાચાર મળ્યા કે, મગધદેશના પાટનગર પાટલિ. પુત્રમાં,૫૧ મહારાજા નંદના સમયનું, તેમણે સંચિત કરેલું દ્રવ્ય પાંચ મોટા સ્તૂપરૂપે ઊભું કરી રાખેલું મેજુદ પડેલું છે. એટલે એક કાંકરે બે પક્ષી મારવાનો લાભ મળશે એવું વિચારી (એક તો મનભાવતા પ્રમાણમાં ધનપ્રાપ્તિ થાય૫૨ અને બીજું તે પ્રદેશ જીતી લઈ પિતાની સમ્રાટ તરીકેની કીર્તિમાં વૃદ્ધિ પણ કરાય છે. મગધ તરફ તેણે પ્રયાણ આદર્યું. ત્યાં જઈ
(૫૦) વિશેષ માટે જુઓ ખંડ છઠ્ઠામાં મથુરા નગરીવાળા પરિશિષ્ટ
(૫૧ ) કે. ડો. હિ, પૃ. ૫૫:-- જે એમ લખ્યું છે કે) “ The wicked and valiant Greeks occupied Saketa, Panchal and Mathura and advanced as far as Kusumdhvaj (Patliputra ) but Pushyamitra (Agnimitra ) ultimately drove them out of Magadha”=દુખ અને બહાદુર ગ્રીક સાકેત, પાંચાલ અને મથુરાને કબજે લીધે; અને તે બાદ કુસુમબ્રજ (પાટલિપુત્ર) સુધી જઈ પહોંચ્યા, પણ પુષ્યમિત્રે (અગ્નિમિત્રે) તેમને મગધ દેશમાંથી આખરે હાંકી કાઢયા હતા ” આ વાકયમાં પાછલ ભાગ ખોટો કરે છે એમ હવે વાચકને સમજો..
- ગ્રીકોએ પાંચાલ અને મથુરાને જે કાંઈ પણ કબજો મેળવે છે (અને તેની પૂર્વે મગધ તરફ વધા
ય તો જો કે તેમ બન્યું લાગતું નથી, તે તો અગ્નિમિત્રના મરણ બાદ જ છે. ( જુઓ મિનેન્ડરના તા રાજુલુલના વૃતાંતમાં)
(૫૨) “જર, જમીન અને જેરૂ એ ત્રણે કજીયાનાં
છોરૂં” આ કહેવત આપણે પ્રથમ વાર ઉપરમાં પૃ. ૭ ઉપર ઢાંકી ગયા છીએ. તે વખતે એમ પણ બતાવ્યું છે કે આ કળિયુગમાં પ્રથમ યુદ્ધ “ જર, જમીન અને જેરૂ” નામના ત્રણ તત્વમાંથી પ્રથમ કહે કે છેલ્લે કહો, પણ જેરૂ-સ્ત્રી-મેળવવાના લાભથી જે યુદ્ધ આદરવામાં આવ્યું હોય તે કલિયુગ બેસતાં જ કૌર આદર્યું હતું. આ સ્થિતિ એમ ને એમ ચાલી આવતી હતી જ. પછી રાજ અાતશત્રુના સમયમાં (એટલે જેન ગ્રંથાનુસારે, પાંચમે આરે બે કે તુરત જ ) કેવળ જમીન-ઉપરના ત્રણ તાવમાંનું બીજું તવ-મેળવવાને આશયથી જ યુદ્ધ કહો-અથવા મનુષ્યસંહાર કહે ગમે તે નામ આપે, પણ તેવી-સ્થિતિ આદરવામાં આવી હતી. અને હવે જે તત્વ બાકી રહ્યું હતું તે જરપૈસો-દ્રવ્ય તે નિમિત્તે યુદ્ધ અથવા મનુષ્યસંહાર આદરવાનો પ્રસંગ આ કદિક રાજના સમયથી આરંભાયે છે.
અલબત્ત, ઉપરના ત્રણ યુદ્ધના બનાવોના આરંભે તે જે હેત બતાવાય છે તે મુખ્યપણે હેઈને જ ગણુંવ્યું છે. બીજા અનેક યુદ્ધો તે દરમ્યાન પણ થયાં જ હશે પણ આ ગણનામાં જે હેતુ પ્રબળપણે વતી
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ]
શુગ સામ્રાજ્ય ત્યાંના રાજકર્તાને જીતી લીધેપ૩ અને પછી સંપ્ર- તે જેમ સૈનિકોના શીરે ન પડતાં તેને હીત ધન એકઠું કરવા અહેરાત્રિ મહેનત કરી, દેરવનાર સૈન્યપતિને લલાટે જ ધરવામાં આવે આખા નગરને ખેદાવી ખોદાવી, જેટલું જેટલું છે, તેમ અહીં પણ ભલે પુષ્યમિત્ર રાજપદે હતા અને જ્યાં જ્યાંથી દ્રવ્ય મળ્યું, તેટલું તેટલું વા ન હતા, તે પણ તે સમયના રાજકારણમાં સ્વાધીન કરી લીધું અને નગરને પણ નાશ કરવા તે મુખ્ય નેતા હોવાને લીધે, જે જે સઘળા માંડે. અંતે દેવની અવકૃપા થવાથી તેના જીવન નોંધાવા ગ્ય બનાવો બનવા પામ્યા છે-મ. સં. કેવી રીતે નાશ થયો તે આપણે ક&િ રાજાની ૨૯૮ થી માંડીને મ. સ. ૩૨૩ સુધીમાં, એટલે આખ્યાયિકા લખતી વેળાએ પુસ્તકના ફકરા
કે મૌર્યવંશની પડતીથી માંડીને અંત સુધીના ઉતારી ટાંકી બતાવ્યું છે. આ પ્રમાણે એકંદરે ૨૫ વર્ષના ગાળામાં–તે સર્વેમાં પુરાણકારોએ ત્રીસ વર્ષનું રાજ્ય ભોગવી (૧૬ વર્ષ પિતાની તે તેનું જ નામ આગળ ધર્યું છે. બાકી ખરી હૈયાતીમાં સંયુક્ત અમલથી, અને ૧૪ વર્ષ સ્વ- રીતે તે ઉપરનાં વર્ણને જોઈ ગયા છીએ તેમ તંત્રપણે; પણ તેમાં સ્વતંત્ર સમ્રાટ એટલે તે પ્રત્યેક બનાવના ઉત્તરદાતા-મુખ્ય કર્તા-પુરૂષ કલિક તરીકે તો તેના રાજ્યઅમલના છેલ ૭-૮ તરીકે તે નિરનિરાળી જ વ્યક્તિઓ ઠરે છે; જેમકેવર્ષ જ) છયાસી વર્ષની (૮૬) ઉમરે તે મ. સં. (૧) સાકેતન:૫ (ઈસ. પૂ. ૨૧૦ ૩૫૦=ઈ. સ. પૂ. ૧૭૪ માં મરણ પામ્યો. પહેલાં ) અને મધ્યમિકાનો (ઈ. સ. પૂ. ૨૦૪
જેમ કેઈ પણ વિગ્રહમાં વર્તમાન સમયે પહેલાં ) ઘેરો. આ બન્ને ઘેરા જે યવન સરદાર હમેશાં બનતું આવે છે તેમ તે સમયે પણ યુથી ડીસે ઘાલ્યા હતા તેને સમય મ. સં.
| મોખરે રહેનાર સૈનિકોને જ ૩૧૭ થી ૩૨૩ સુધીના છ સાત વર્ષના ગાળાને પુરાણકારો તેને માર સહન કરવો પડતો કહેવાય; અને તે સમયે કે મોર્યાવંશનો રાજપણ સાચું જ હતો. પછી તે મારો ફાવે તો અમલ જ હતો, છતાં રાજ્યની લગામ અમાત્ય કહે છે. તેનો ૫૪ હોય, બંદૂકને તરીકે તે પુષ્યમિત્રના હાથમાં જ હતી એટલે
હોય કે અન્ય પ્રકારનો હોય. તેનું જ નામ આગળ ધરીને પુરાણકારોએ છતાંયે વિગ્રહના પરિણામનો યશ બે અપયશ લખી વાળ્યું છે કે તે બન્ને બનાવો પુણ્યમિત્રના રહ્યો હતો તેવી પ્રબળતા અન્ય સમયે નહીં હોય એમ ખરે શબ્દ શાકલ જોઈએ. શાલ તે વર્તમાન કાળના સહજ અનુમાન કરવાનું કારણ રહે છે.
શિયાળકેટનું તે સમયે નામ હતું, જ્યારે સાકેત તે તો (૫૩) આ સમયે મગધ ઉપર, જે મેયવંશી અયોધ્યાનું બીજું નામ છે. સાકેત અને સાકલ બને શાખાનું રાજ્ય ચાલતું હતું તેને નમાવીને અવંતિ. જુદાં જ નગર છે. (જુઓ નીચેનું ટી. નં. ૫૬ ) પતિના ખંડિયા તરીકે બનાવી દીધું હશે એમ સમ
(૫૬ ) આ ઉપરથી સમજશે ઇ. હિ. મહેં. ના જય છે.
લેખકનું કથન કેટલું સત્ય છે. તેમણે પુ. ૫, ૫. ૩૪૬ માં (૫૪) તે વખતે તે૫, બંદૂક વિગેરે સર્વ હતું જણાવ્યું છે કે-૩૦ the siege of Saket and કે કેમ તે મુદો જણાવવાને અહીં આશય નથી જ; Madhyamika by Vavanas coulds not have માત્ર જુદા જુદા પ્રકારનાં યુદ્ધ બતાવવા પૂરતા જ been contemporaneous with Pushya. આ શબ્દો લખાયા છે.
mitra's horse-sacrifice but must have (૫૫) સાકેત બધા વિદ્વાને લખે ગયા છે, પણ taken place before-492124 weet
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાટલિપુત્ર
૧૦૦
સમયે બનવા પામ્યા હતા. (જી) પુષ્પમિત્રના વૃત્તાંતે.)
(૨) મૌયવંશી શ્રૃદ્રશ્યને મારી નાંખી અગ્નિમિત્ર જે ગાદી પોતાના હાથમાં લીધી છે તેમાં પણ, તે નિશ્વ ક્રાય કરવામાં ભલે અગ્નિમિત્રના હાથ હતા, છતાં તે સમયે પુષ્યમિત્રનું જ અમાત્યપદ ઢાવાથી તે કામના પ્રણેતા તરીકે પણ તેનું જ નામ લેવાયુ છે. આ બનાવ મ. સ. ૩૨૩-૪. સ. પૂ. ૨૦૪ માં બન્યા છે.
( ૩ ) યવન સરદારા સાથે ખૂનખાર યુદ્ધ કરીને પાંચાલ તથા સુરસેન પ્રાંતેામાંથી તેમને જે ઢાંકી કઢાયા છે તે યુવરાજ વસુમિત્રના હાથથી જ; તેમ તે બનાવ બન્યો છે પણ રાજા અગ્નિમિત્રના રોજઅમલ દરમ્યાન જ; છતાંચે પુષ્પમિત્ર ભલે તે સમયે રાજદારી જીવનમાંથી તદ્દન નિવૃત્ત થ ગયા હતા અને લડાઈ વી રીતે રાવાય છે તેનું નિરીક્ષણુ કરવા અથવા ખજુ તે જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે કેવળ સલાહ આપવા જેટલા જ ઉપયાગી થઇ શકે તેવી સ્થિતિમાં જ હતા તથા તે હેતુથી જ તેને લડાઇમાં સાથે મેકલવામાં આવ્યા હતા; છતાં તે સમયે તેનું કેવળ સાનિધ્ય
( ઉપરની ટીકા નં. ૫૫ જુઓ ) અને મધ્યમિકાના રા તે પુષ્પમિત્તે કરેલ અશ્વમેધના સમયના ટ્રાઈ રા નહીં, પણ તેની પહેલાં થઇ ગયા ઢોલા બે (એય કુ, પશ ઇ. સ. ૧ ૧ માં છે. જ્યારે અમેધ ઈ, સ, પૂ. ૧૪૭ માં . આ માટે નીર્ષનો પારિમ નં. ૪ જી, મતલબ કે બન્ને બનાવની વચ્ચે ૧૨-૧૫ વતું અંતર છે. તેમાં અશ્વમેધ પ્રથમ છે અને ઘેરા પછીથી થયા છે. અને તેથી જ તેના શેખર ( પચિંત જચવાલએ ) પૃ. ૩૧ ના રીપબુમાં લખ્યું છે કે, the siege of Saket ( સાત અને રાલના માટે ઉપરની ટી. નં. ૫૫ જીએ ) must have
been earlier than the horse-sacrifice.
વળ ફૂગસ પોમ્પીમ્પસ જેવા પુરાવે ગ્રીક
[ તૃતીય
પક્ષ હોવાને લીધે તે લડાઇ તાયાના મશઃકલા પણ પુરાણકારામે તેના ધારે જ ચડાવ્યા છે. આ બનાવ મ. સ. ૩૩૦=. સ. પૂ. ૧૯૭ માં બન્યો છે,
( ૪ ) તેવી જ રીતે પ્રથમ અશ્વમેધ જે કરાયા છે તે પણ ગ્નિમિત્ર સમ્રાટના રાજ્ય કાળે જ. તેમાં યે પણ્ પુષ્યમિત્રની હૈયાતિ હતી એટલે પતંજલી મહાશયે તેમજ પુરાણિક ગ્રંથકર્તાઓએ તેને પુષ્યમિત્રના સાનિધ્યમાં જ સંપૂર્ણ થયા હોવાનુ લેખાવ્યુ` છે. તેને સમય મ. સ. ૩૩૨ ઇ. સ. ૧, ૧૫ માં છે.
હવે સમખરો કે વસ્તુસ્થિતિ ખરી રીતે ભિન્ન હોવા છતાં કે શા માટે પૌરાણિક ગ્રંથોમાં કેટલાયે બનાવા પુષ્યમિત્રના નામે નોંધાઈ જવાયાં છે. અત્યાર સુધીમાં વધ્યુંવા ગયેલા અનેક
સામ્રાજ્યના અનેક પાટનગર થઇ ગયાં, છતાં કાને માટે
સ્વતંત્ર પારીયા લખીને તેનુ મહત્ત્વ દર્શાવવા પ્રયત્ન આદર્યું નથી જ્યારે દેવળ પાટલિપુત્રને જ તેના અપવાદરૂપ શા માટે બનાવાય નવા પ્રશ્ન
પાટલિપુત્રનું આયુષ્ય
ગ્રંથકર્તા પણ તે હકીકતને ટેકા આપે છે(જો કે ડૉ. સ્ટેન કાના જુદો પડે છે ખરા ) કે, હિ, ઇ. પૃ. ૪૦૪ માં જણાવ્યું કે “br, ben now ignores the statement of Trogus Pompeius, and holds without any hesitation that the Yavana king, who laid siege to Sakal " ( ઉપરની મારી ટીકા નો વધુ સરખાવા ) and Made hyamika contemporaneously with Pushyamitra's horse-sacrifice was Demetrius, son of Euthydemos (Acta Orientalia, I P. 53–ૌંકર સ્ટેન નાદ એ દુગસ પામ્પીસના કાન પ્રત્યે આંખમિ ધારણા કર્યા છે, અને નિસ્સાચપણે એમ માને છે કે, પુષ્પમિત્રના અશ્વમેધ યજ્ઞના
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
પાટનગર
ઉદ્ભવે જ; પણ તેના ઉત્તર સહજ છે. એક તા એ કે તે કેવળ એક સામ્રાજ્યનું જ હતું એમ નથી, પણુ તે હિંદભરના તે તે વખતના સર્વ સામ્રાજ્યેામાંથી પ્રથમ પંક્તિએ મૂકાય તેવા સામ્રાજ્યનું ગાદીસ્થાન હતુ. અને ખીજું એ છે કે તેનુ રાજદ્વારી મહત્ત્વ ઘટી ગયા પછી અરે ! કહા કે છેવટે તેને વિનાશ થયા પછી પણ, તેનું અસ્તિત્વ માની લપ્તે, તે તે સમ યના સામ્રાજ્યનું પાટનગર તેને જ ડરાવીને, વિદ્યાતાના હાથે અનેક ઐતિહાસિક તવાને અન્યાય થઇ રહ્યો છે. એક એ જ ઉદાહરણ આપીશું. ( ૧ ) સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયે તેના રાજકીય વૈભવમાં -પ્રભાવમાં અતિ ન્યૂનતા થઈ જવા પામી હતી, છતાં તેની રાજગાદી પાટલિપુત્રે માની લેવાથી, તેના રાજ્યના અનેક રાજદ્વારી તત્ત્વા માર્યાં ગયાં છે ( ૨ ) અને મૌર્યવંશની સમાપ્તિ થયા બાદ પણ શુંગવંશની ગાદી પાટલિપુત્રે માની લીધી હોવાથી કેટલીયે ઐતિહાસિક સ્થિતિ સમજવામાં મુશ્કેલી ઊભી થઇ છે; જેમકે, પુષ્યમિત્રને કે અગ્નિમિત્રને જો પાટલિપુત્ર રાજ કરતા માનતા હાઇએ, તેા તે વિદિશાના રાજકર્તા કેવી રીતે થવા પામ્યા તથા તેણે પાટલિપુત્ર ઉપર કેમ ચડાઈ કરી તેને ઊકેલ લાવવામાં ગાથાં જ ખાવાં પડે છે, ઇત્યાદિ ત્યાદિ.
તુ આયુષ્ય
પુ. ૧. પૃ. ૩૦૨ માં શિશુનાગવંશના રાજા ઉદયનના ઇતિહાસ લખતાં આપણે જણાવી ગયા છીએ કે પાટલિપુત્રની સ્થાપના પાતાના રાજ્યના ચાથા વર્ષે એટલે મ. સ. ૩૪ ઈ. સ. પૂ. ૪૮૩ માં તેણે જ કરી હતી. અને અહીં એમ
સમયે સાથેસાથે જ જે યવન રાજાએ સાકલ અને મધ્યમિકા નગરીને ઘેરો નાંખ્યો હતા તે યુથીરેમાસના પુત્ર ડિમેટ્રીઅસ જ હતા ( જુએ એકઠા એરીએન્ગલીઆ
૧૦૧
સાબિત કર્યું` છે કે તેના ભંગ સમ્રાટ અગ્નિમિત્રના હાથે મ. સ. ૩૪૭=ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧ અને ૧૭૪ ના ગાળામાં અથવા બહુ તે આશરે ઇ. સ. પૂ. ૧૭૯-૮૦ માં થયા સભવે છે. અલબત્ત, કહેવુ જ પડશે કે, જેમ વત્સપતિ રાજા શતાનિકે અંગપતિ રાજા કૃષિવાહનની રાજનગરી ચંપાને ભાંગી નાંખી હતી ૫૭ પણ પાછળથી તેનાં રહી ગયેલ અવશેષા ઉપર સમારકામ કરી મગધપતિ સમ્રાટ અજાતશત્રુએ તેના પુનરૂદ્ધાર કર્યાં હતા ૫૮ તેમ અહીં પણ અગ્નિમિત્રના હાથે કેવળ ધનપ્રાપ્તિની લાલસાથી તે આખી નગરી ખેાદાઇ ગઇ હાવાથી ઉજડવેરાનખેદાનમેદાન જેવી થઈ ગઈ હતી. પણ તેથી તેને વિનાશ-સર્વથા નાશ-થયેલે તા ન જ કહી શકાય. એટલે તેનું આયુષ્ય પણું ઈ. સ. પૂ. ૪૮૩ થી માંડીને ઈ. સ. પૂ. ૧૭૯ સુધીના ૩૦૪ વર્ષીને બદલે કાંઇક વધારે હતુ. એમ કહેવામાં કાંઈ બાદ આવ્યા ગણાશે નહીં. પણ તે ભગ્ન થયા પછી તેની રાજકીય મહત્તા તે સથા નાશ થઇ જ લેખાશે; કેમ કે પાછે તેને જીર્ણોદ્ધાર થયેલા હોય એમ કયાંય જણાયું નથી. પણ પાટલિપુત્ર ઉપર જ ખાસ જે પુસ્તક મિ. કિન્હેલે લખ્યું છે તેમાં તેમણે એમ સૂચવ્યું છે કે તે નગર તા કોઇ કાળે અગ્નિપ્રાપને ભેગ બનીને નાશ પામ્યું હોવુ' જોઇએ; કેમકે તેનાં જે અવશેષો, વ’માનકાળે બિહાર-એરિસા પ્રાંતમાં પટણા નજીકના પ્રદેશમાંથી ખાદી કઢાયાં છે તેમાંનાં કેટલાકનાં પ્રસ્તરો અગ્નિના ધૂમાડાથી ખળી ગયાં હોય અને પરિણામે કાળાં પડી
પુ. ૧, પૃ. ૩૩.)
( ૫૭) જુએ. પુ. ૧, પૃ. ૧૧૪. (૫૮) એ પુ. ૧, પૃ. ૨૯૬.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨ પાટલિપુત્ર
[ zતીય ગયાં હોય એવાં જણાય છે. એટલે આ માટે) રાજમહેલ બંધાવી, વર્ષના છેડા ભાગ સર્વ પ્રાપ્ત થતી હકીક્ત ઉપરથી હાલ તો માટે પણ નિવાસસ્થાન કરવાનું ઠરાવ્યું ત્યારથી એટલું જ કહી શકીશું કે પાટલિપુત્ર નગરને જ કહી શકાય. છતાં બિંદુસારે અને અશોકવર્ધાને ભંગ ઈ. સ. પૂ. ૧૭૯ માં થયાબાદ કેટલેક તે તેને મુખ્ય નગર તરીકે રાખી, પિતાના કાળે તે અગ્નિને ભોગ બની વિનાશને પામ્યું હતું. પ્રતિનિધિને અથવા યુવરાજને જ ત્યાં રહેવાનું
ત્રણ સદી જેટલા લાંબા આયુષ્ય દરમ્યાન ધોરણ રાખેલ હોવાથી તેની ક્ષય થતી કળા તેણે રાજકીય પ્રભાવિકતા છે કે એકધારી જાળવી ટકી રહેવા પામી હતી. તે બાદ પણ અશકવર્ધનને રાખી હતી પણ વચગાળે કુદરતની અવકૃપાનો ભોગ રાજકીય સંન્યાસ થતાં અને તેણે પિતાના બની ગયાનું પણ આપણે કવચિત નેંધી શકીએ ગાદીવારસ તરીકે એક વખત પસંદ કરાયેલ તેમ છે. તેવો એક પ્રસંગ રાજા નંદિવર્ધન ઉર્ફે કુમાર દશરથને ત્યાંની સૂબાગિરી સંપાતાં, મૌર્ય નંદ પહેલાના સમયે અતિવૃષ્ટિને લીધે થયો વંશની મૂળ શાખાની ગાદી તરીકે જયારથી હેવાનું આપણે જણાવવું પડયું છે. (જુઓ સમ્રાટ પ્રિયદશિને અવંતિને જાહેર કરી ત્યારથી પુ. ૧, પૃ. ૩૩૦ ) અને કદાચ આપણે એમ તે તેની અવદશા બેઠી હતી એમ જરૂર કહેવું અનુમાન કરવાને પણ લલચાઈએ છીએ કે, પાટલિ- જ રહે છે. પછી તે માત્ર તે એક પ્રાંતીય પુત્ર જ્યારે પ્રથમ વસાવવામાં આવ્યું ત્યારે ગંગા રાજધાની તરીકે જ ટકી રહ્યું હતું, અને તેમાં નદીના અને સેન નદીના સંગમ વચ્ચે જ તેનું પણ સમ્રાટ અગ્નિમિત્રે તો તેને અંતિમ ફટકે જ સ્થાન નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. છતાં હાલ લગાવ્યો હતો. ત્યારપછી તો માત્ર ભગ્નાવશેષ મળી આવતાં તેનાં અવશેષો ઉપરથી જે એમ સ્થિતિમાં જ ડચકાં ખાતું ખાતું નામશેષ આયુષ્ય સાબિત થઈ રહ્યું છે કે સંગમના વચ્ચેથી ખસી ભગવતું તે પૃથ્વીની સપાટી ઉપર દેખા દઈ જઈને તેનું સ્થાનાંતર થતાં, વિનાશસમયે રહ્યું હતું એમ કહી શકાય. કેવળ સોન નદીના પશ્ચિમ કાંઠે તે આવી રહ્યું તે શહેરની બાંધણું તેમજ તેની લંબાઈ હતું; તો તેવી પરિસ્થિતિ ઉપરના જળપ્રલય પહોળાઈ કેટલી અને કેવા પ્રકારની હતી, સમયે કાં બનવા પામી ન હોય ?
તેના કેટને કેટલાં દરવાજા, ગઢ અને બુરજ તેની સમૃદ્ધિને પણ એક રીતે તે તેના વિગેરે હતાં, તેમજ કોટને ફરતી ખાઈ કેટલી આયુષ્ય સાથે સંબંધ ધરાવતી ગણી શકાય જ. ચડી ને ઊંડી હતી તથા હંમેશાં તે પાણીથી કેવી એટલે તે દૃષ્ટિથી કહેવાનું કે, જ્યારથી તેનું ભરપૂર રહ્યાં કરતી હતી, તે સર્વ હકીકત નિર્માણ થયું ત્યારથી જ તેનું સ્થાન બહુ જ પ્રસંગોપાત જણાવાઈ ગઈ છે. એટલે અહીં ગૌરવવંતુ લેખાતું આવ્યું છે. આ સ્થિતિ એમની ફરીને જણાવી નથી. એમ ચાલી આવી હતી બલકે તેમાં વધારો થતાં વસુમિત્ર (સુષ-સુમિત્ર) થતાં તેની ઉત્કૃષ્ટતા મૌર્ય સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના સમયે સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર મરણ પામ્યા બાદ કીર્તિના શિખરે પહોંચી હતી; પણ જે કાંઈ તેની ગાદી ઉપર કોણ આવ્યું તે ચકકસ થતું ક્ષતિને આરંભ થવા માંડ્યો હોય તે, જ્યારથી નથી એમ આપણે અનેક વખત ઉપર જોઈ ગયા ચંદ્રગુપ્ત અવંતિમાં પોતાના માટે (કે યુવરાજને છીએ, પણ કેટલાક પુરાણકારોના મંતવ્ય પ્રમાણે
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
નું આયુષ્ય
૧૦૩.
સુત્યેકને ઠરાવો પડે છે. તે બાબતમાં અન્ય કોઈ વિશેષ સમર્થન મળતું જણાતું નથી; પણ સુઝના સિક્કા મળેલ છે તે ઉપરના અક્ષર ઉપરથી એટલું સ્પષ્ટ થાય છે કે, તે પુષ્યમિત્ર સેનાપતિથી ત્રીજી પેઢીએ થયેલ છે. અને પુષ્યમિત્રનું વૃત્તાંત લખતાં આપણે એમ સાબિત કરી ગયા છીએ કે તે કદી રાજપદે આ જ નથી. મોટામાં મોટો જે હેદ્દો તેણે ભોગવ્યો છે તે સન્યપતિ કે મહાઅમાત્ય તરીકે જ. એટલે આ બે હકીકતથી સિદ્ધ થાય છે કે, (૧) પુષ્યમિત્ર વિશેનું આપણું કથન, તેના વંશના આ રાજકુમારે પડાવેલ સિક્કા ઉપરથી સત્ય કરે છે તથા (૨) સુમિત્ર જ્યારે પિતાને પુષ્યમિત્રથી ત્રીજો પુરૂષ જણાવે છે ત્યારે બેની વચ્ચે એક
વ્યક્તિ થઈ ગઈ હોવી જોઈએ. મતલબ કે પોતે પુષ્યમિત્રના પૌત્ર દરજજે લગભગ છે; અને જે તેમજ હોય તો આપણે તેને અગ્નિમિત્રના પુત્ર તરીકે અથવા તો ભત્રિજ તરીકે લેખ રહેશે. વળી એ સિકકા ઉપરથી એમ પણ સાબિત થાય છે કે, તે પિતે રાજપદે અભિષિકત થયો નહીં હોય; નહીં તો પોતાને માટે ઓળખ આપવાની જરૂર જ રહેત નહીં, જેમ અન્ય રાજાઓ પોતાનું નામ ને કુળની નિશાની ઈ. કેતરાવે છે તેમ. આ સર્વ હકીકત જોતાં તે આબાદ રીતે વસુમિત્રને જ લાગુ પડતી દેખાય છે. તે રાજકુમાર પણ છે, પુષ્યમિત્રનો પૌત્ર પણ છે, તેમ અગ્નિમિત્રની પાછળ ગાદીએ આવનાર પણ હતા; (પણ કાંઈક કુદરતી સંજોગોમાં તેમ થવા બન્યું નથી
(૫) જ. બી. એ. પી. સે. પુ. ૨૦ આંક ત્રીજો, ચોથે પૂ. ૩૦? “ સેનાપતિ તિત ” તે જ પુસ્તક પૃ. ૩૦૨-Sumitra being identical with Vasumitra of the Puranas-સુમિત્ર તે જ પુરાણુમાંના વસુમિત્રની બરાબર છે,
તેટલું ખરું છે). એટલે પુષ્યમિત્રથી ત્રીજો પુરૂષ પણ છે. વળી આ વાતને બીજી બે હકીક્તથી ટકે પણ મળતો દેખાય છે? (એક) જેમ સુમિત્ર-સુયેકને અમલ-સત્તાધિકાર પુરાણકારોએ સાત વર્ષને જણાવ્યું છે તેમ વસુમિત્રનો સત્તાકાળજુવરાજ તરીકે-તેટલા જ સમયનો હતો એમ આપણે સાબિત કરી ગયા છીએ. (બીજુ) આ પછી જે રાજાઓની નામાવળી પુરાણકારે આપી છે તેમાં “વસુમિત્ર બીજો' એવી એક વ્યક્તિ બતાવી છે; અને જે તેને સત્ય લેખીએ તે-તેમ ખોટું માનવાને વિરૂદ્ધ પડતી કેઈ સાબિતી આપણને હજુ સુધી મળી નથી–વસુમિત્ર પહેલો નામે કેઈક પુરૂષ તે વંશમાં થઈ ગયા હોવો જોઈએ એમ આપોઆપ સિદ્ધ થાય છે. આવાં અનેકવિધ કારણોને લીધે આપણે આ સુકને વસુમિત્ર તરીકે જ લેખો રહે છે.
તેમ આ સિક્કામાં તે જયારે પોતાને પુષ્યમિત્ર સિન્યપતિથી ત્રીજા પુરૂષ તરીકે જાહેર કરે છે ત્યારે તેના સિક્કાનો સમય પણ કહી શકાય કે તે ઈ. સ. પૂ. ૧૮૮ થી ૧૮૧ સુધીનો સમય હશે. અથવા સુપેઇ નામ જે યુવરાજપદે આવ્યા પૂર્વનું એટલે કે વસુમિત્ર નામ ધારણ કર્યા પહેલાંનું હોય, તો તેનો સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૮૮ પહેલાંને ગણો ૫ડશે. સંભવ છે કે વસુમિત્ર નામ ધારણ કર્યું તે પૂર્વનું તે હશે; કેમકે હવે પછી જે રાજવીઓનાં નામો આવે છે તે પુષ્યમિત્ર, અગ્નિમિત્ર, વસુમિત્ર, બળમિત્ર, ભાનુમિત્રની
(૬૦) ૩૫રનું જ પુસ્તક પૃ. ૩૦૧:-Sumitra was a son of Agnimitra-સુમિત અગ્નિમિત્રનો પુત્ર થતું હતું.
(૬૧) જુએ ઉપર પૃ. ૬૧. માં આપેલ વંશાવળી. (૬૨) જુએ ઉપર પૃ. ૬૨, ની વંશાવળી..
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
પાટલિપુત્ર
[ તૃતીય
પેઠે “મિત્ર' અંત્યાક્ષરી નથી. એટલે તે નામો પણ તેઓ પોતે મુકુટાભિષિક્ત થયા પૂર્વેનાં મુખ્યતઃ સમજી શકાય છે. ૧૩
તેની રાજકીય કારકીર્દીને-પ્રવૃત્તિનો સર્વ ખ્યાલ પુષ્યમિત્ર–અગ્નિમિત્રના વૃત્તાંતમાં અપાઈ ગયે છે એટલે અહીં પૃથકપણે લખવા જરૂર રહેતી નથી.
(૬૩) ઘણું વિદ્વાને શુગવંશને મિત્રવંશ તરીકે ઓળખાવે છે કેમકે આ વંશના છેડે જે
ડાપણુ રાજાનાં નામ જણાયાં છે તેમાંના સવ અથવા તે ઘણાખરાને અંતે “ મિત્ર”
શબદ આવેલ છે. એટલે પછી જે રાજનાં નામને છેડે “મિત્ર” શબ્દ ન હોય તે નામ તે તે પોતે ગાદીપતિ બને તે પૂર્વનું હોય એમ અનુમાન કરી શકાય છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પરિચ્છેદ
શુંગવંશની સમાપ્તિ
ટૂંક સાર–ચાલી આવતી લેખન પ્રણાલિકામાં કરે પડેલ ફેરફાર તથા તેનું જણાવેલ કારણ–રાજા એદ્રક અને ભાગનાં વિવિધ નામને, તથા અગ્નિમિત્ર સાથેના તેમનાં સગપણને બતાવેલ ઊકેલ-તેમના સમયને નિર્ણય અને સાહિત્ય ગ્રંથના આધારે તેમનાં સામાજિક સગાંને કરાવેલ પરિચય–નપતિ મિનેન્ડર સાથે તેમને થયેલ બે સરહદ ઉપરનાં યુદ્ધને આપેલ આ છે ખ્યાલ-બન્ને સરહદનું આવેલ ઉલટસુલટ પરિણામ-ચોના પ્રતિનિધિ હેલીઓડેરસે કૃષ્ણભક્ત તરીકે ઊભા કરાવેલ સ્તંભ વિશેની માહિતી તથા તે સંબંધી અનુમાન–એક પક્ષે વૈદિક મતવાળા શુંગપતિઓ અને બીજા પક્ષે જૈનાચાર્ય કાલિકસૂરિના નેતૃત્વ નીચેની પ્રજા એમ બે પક્ષ વચ્ચે થયેલ ધાર્મિક સંઘર્ષણ–વાટાઘાટમાં આવેલ વિપરીત પરિણામથી જૈન પ્રજાએ દક્ષિણમાં કરેલી હીજરત
નામધારી શુંગપતિઓ અને તેમનાં રાજ્યનું રોમાંચક સ્થિતિમાં આવેલ છેવટકાન્હાયનવંશી પ્રધાને વિશેન કાંઈક આપેલો ખ્યાલ-શુગપતિઓને ધર્મ તથા તે ઉપરના પ્રેમને લીધે તેમણે કરેલાં કાર્યો—
શુંગવંશી રાજાઓના રાજ્યવિસ્તારની આપેલી ટૂંક સમીક્ષા –
૧૪
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
અદ્રક એદ્રક અને
[ ચતુર્થ અત્યાર સુધી આપણે એ નિયમે કામ લીધે ગયા છીએ કે પ્રથમ એક રાજકર્તા વંશના સર્વ રાજાઓનું વર્ણન લખી દેવું અને તે સંપૂર્ણ થયા બાદ એક સ્વતંત્ર પરિચ્છેદ એવો લખવો કે જેમાં તે સર્વેના રાજમલે થયેલ માત્ર રાજ્યવિસ્તાર દર્શાવતી હકીકત જ આવી શકે. જેથી તે દરેકની કારકીર્દીમાં રહેલ સત્તાપ્રદેશ વધ્યો કે ઘટ્યો તેને સમગ્ર ખ્યાલ વાચકવર્ગને એક વખત ઊડતી નજર નાંખવાથી જ મળી રહે. આ નિયમથી દૂર જવાનું પગલું આ પરિછેદ પ્રથમ વખત સકારણ ભરવું પડયું છે. કેમકે જે વંશની હકીકત અત્યારે આપણે લખી રહ્યા છીએ તે પ્રસ્તુત શુંગવંશને રાજઅમલ જ માત્ર ૯૦ વર્ષને છે; તેમાં પણ માત્ર એક બે નૃપતિએ જ પ્રભાવશાળી નીવડ્યા છે; બાકીના બીજાઓ નામધારી જ છે. તેમજ પ્રભાવશાળી ભૂપાળો વિશે જે માહિતી લબ્ધ થઈ છે તે પણ અતિ જૂજ છે. આવા સંયોગમાં થોડાં થોડાં પાનાંનાં ઘણું પરિચ્છેદ પાડવા કરતાં, ઉપયોગી હકીકત જોગાં જ કેટલાક પરિછેદ ભિન્ન પાડવા અને બાકીનું વર્ણન એકમાં જ સમાવી દેવું દુરસ્ત વિચાર્યું છે. આ વિચારથી અગ્નિમિત્ર સિવાયના અન્ય રાજાઓનાં વૃત્તાંતો તથા રાજ્યવિસ્તારવાળી હકીક્તને એક જ પરિચ્છેદ બનાવવામાં આવ્યો છે.
પહેલાં આપણે રાજાઓનાં જીવનવૃત્તાંતવાળો ભાગ લખીશું. (૨-૩) અક-એદ્રક તથા ભાગ-ભાગવત જણાવી ગયા છીએ તેમ એકલા જ બળમિત્ર--
પુરાણોમાં અદ્રકને કાંઇક અંશે પ્રતાપી ભાનુમિત્રને બદલે બળમિત્ર-ભાનુમિત્ર આદિના રાજા થઈ ગયો હોવાનું આલેખન છે. તેમજ સર્વ મળીને ૬૦ વર્ષ છે એમ ગણીશું તો બધું
કૌશાંબી-પ્રભાસમાંથી મળી ઠીક બંધબેસતું થઈ જતું જણાય છે. અને જે તેમનો આવેલ શિલાલેખ ઉપરથી તેમ સ્વીકારાય તે “ આદિ” શબ્દથી સિદ્ધ થાય સમય પણ સાબિત થાય છે કે તેણે છે કે, જે કેટલાક નાના મોટા રાજાઓને
પિતાના રાજ્યના ૧૦-૧૪ માં સમગ્ર રાજ્યકાળ સાઠ વર્ષને ગણાવીએ, તેમાંના વર્ષે દાન કર્યું છે, એટલે તેનું રાજ્ય કમમાં કમ પ્રથમના બે રાજાઓનાં નામ બળમિત્ર-ભાનુમિત્ર પંદરથી સત્તરેક વર્ષ તે ચાલ્યું તેવું જ જોઈએ ઠરાવવાં. વળી પુરાણમાં જેમ અદ્રક એદ્રક એમ અનુમાન ઉપર જવું પડે છે. બીજી બાજુ તથા ભાગ-ભાગવતનું યુગ્મ ગણાવ્યું છે, તેમ જૈન ગ્રંથોમાં શંગવંશી રાજાઓની ટીપ રજૂ કરતાં જૈન ગ્રંથેમાં પણ બળમિત્ર-ભાનુમિત્રનું યુગ્મ પુષ્યમિત્ર-અગ્નિમિત્રના ૩૦ વર્ષ લખી - બળમિત્ર લેખાવ્યું છે. એટલે આપણે જે પુરાણમાંના -ભાનુમિત્ર ૬૦ વર્ષ રાજ્ય ચલાવ્યાનું નીકળે છે; એદ્રકને ૩ આ બળમિત્ર લઈએ તો તેવા જ પણ ઉપરમાં પૃ. ૫૦ થી આંગળમાં જેમ આપણે બીજા ભાગ અથવા ભાગવતને કે જે એકલાને
(૧) જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૨૦૨ થી આગળ.
(૨) એટલે કે પુષ્યમિત્ર અગ્નિમિત્ર પછી તુરત જ બળમિત્ર ભાનુમિત્ર આવ્યા છે, વળી નીચેની ટીકા. ન, ૩ જુએ.
(૩) જુએ બુ. પ્ર. પુ. ૭૬, પૃ. ૮૯, તેમાં વાયુપુરાણના આધારે એવા મતલબની હકીકત લખી છે કે “રાજ વસુમિત્ર પુકે ઓદ્રક રાજય પામશે ” એટલેકે વસુમિત્ર પછી એદ્રકનું રાજ્ય થશે અને આપણે
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
---
પરિછેદ ]
ભાગ ભાગવત
૧૦૭.
ખાતે જ પુરાણમાં તેમ જ મિ. વિન્સેટ સ્મિથે લખ્યું છે, તેમ અહીં પણ આ બન્નેનું સંયુક્ત ૩૨ વર્ષને કાળ સમર્યો છે, તેને આપણે રાજ્ય જ ૭૨ વર્ષ ચાલવું છે, એવા ભાવાર્થમાં ભાનુમિત્ર ઠરાવવામાં કાંઈ ખોટું લાગતું નથી. તે આંક લખ્યો હોવાનું માનવું અને બાકીના પણ તેમ કરવા જતાં એક મુશ્કેલી ઊભી થાય છે; રાજાઓના ફાળે સાઠમાંથી બત્રીસ વર્ષને કાળ કેમકે જે પુરાણકારનું કથન સત્ય કરાવાય છે બાદ કરતાં જે શેષ અઠાવીસ વર્ષ રહે છે તે તેમનેતે તે હિસાબે બીજા રાજાઓને રાજ્યકાળ બાકીનાનો–સમય લેખો. તેમજ આ બેમાંથી ગણતાં, શુંગવંશને અંત જે મ. સ. ૪૧૩= કનું રાજ્ય જે પંદર સત્તર વર્ષ ચાલ્યાનું આપણે ઈ. સ. પૂ. ૧૧૪ માં થયો છે તેનાથી આગળ જણાવી ગયા છીએ તે હિસાબે ભાગવતને ફાળે વધી જવાય છે. એટલે એક જ ઉપાય રહે છે. બાકીના પંદર વર્ષ નોંધવા, અથવા જોઈએ તે તે એમ કે, પુરાણોમાંના પુષ્યમિત્ર-અગ્નિમિત્ર બનેને સમભાગે ગણું કાઢી, દરેકને સળ
અને વસુમિત્રના સંબંધમાં જેમ તેઓનું એક સંયુક્ત સોળ વર્ષ આપવાં. જેથી નીચે પ્રમાણે તેમને રાજ્ય હોવાનું ગણાવી તે સમયને એક સમગ્ર આંક સમય આપણે નિર્ણત કરી શકીએ છીએ.
(૨) એદ્રક ઉર્ફે બળમિત્ર મ. સં. ૩૫૩થી૬૯ ઈ. સ. પૂ. ૧૭૪ થી ૧૫૮=૧૬ વર્ષ (૩) ભાગ, ભાગવત ઉર્ફે ભાનુમિત્રમ સં ૩૬૯ થી ૩૮૫=ઈ.સ. પૂ. ૧૫૮થી ૧૪ર ૧૬ વર્ષ
કુલ વર્ષ ૩૨ જેમ ઉપરમાં જઈ ગયા છીએ તે પ્રમાણે વિક્રમાદિત્ય તરીકે ઓળખાવ્યો છે, જે કથન રાજા એકનું નામ બળમિત્ર અને રાજા ભાગ વારતવિક લાગતું નથી; કેમકે તેમણે આ બળ
અથવા ભાગવતનું નામ મિત્રને ગર્દભીલવંશી શકારિ વિક્રમાદિત્ય તરીકે તેમનાં અન્ય ભાનુમિત્ર હતું તેમ અન્ય લેખાવવા પ્રયત્ન સેવ્યો છે અને તે માટે એમના નામે તથા માહિતી ઉપરથી તેમનાં સમકાલીન૫ણે થયેલા કાલિકસૂરિ નામના મહા ઓળખ બીજાં નામો પણું હોવાનું વિદ્વાન જૈનાચાર્યની કલ્પનાસંકલિતપણે ગોઠવી જાણવામાં આવે છે.
છે. જેમાંના કેટલાક મુદ્દા વાચકને દોરવણરૂપ થઈ આગળ ઉપર જણાશે કે ભાનુમિત્ર અથવા પડે તે માટે ટી. નં. ૫ માં મેં ઉતાર્યા છે. ભાગવતને કાશીપુત્ર-ભાગભદ્રના નામથી પણ વળી તેને ટી. નં. ૮ ની હકીકત સાથે જોડીને તે સમયના યોન સરદારેએ સંબો છે; જે વાંચવામાં આવશે તે ખાત્રી થશે કે રાજા ત્યારે એક જૈન મુનિએ બળમિત્રને રાજા બળમિત્રનું જે સ્થાન આ પુસ્તકમાં આપણે દોરી
જાણીએ છીએ કે વસુમિત્ર તે અગ્નિમિત્રના રાજયે મરણ પામ્યો છે એટલે પુરાણકારનું કહેવું એમ છે કે અગ્નિમિવ પછી ઓદ્રક નામનો રાજ, વસુમિત્ર જે જ પરાક્રમી થશે અને તેને પરદેશી પ્રજા સાથે યુદ્ધમાં ઉતરવું પડશે.
વળી ઉપરની ટીકા નં. ૨ જુઓ. (૪) સેળસેળ વર્ષને સમય ગણવાથી એક
બીજી હકીક્તને પણ સમર્થન મળે છે. નીચે શુદ્ધ કરેલી વંશાવળીને લગતાં ટીપણે જુઓ.
(૫) જૈન ગ્રંથોમાં બળમિત્ર-ભાનુમિત્ર નામે બે જોડકાંઓ આવે છે. અને તેઓની હકીક્ત એક બીન સાથે ભેળવી નાંખી સાહિત્યકારોએ ભૂલ ઉભી કરી છે. ખરી રીતે તે એકજ યુગ્મ થયું છે. છતાં એ બે થયાં માની લેવાય તે પણ તેમની હકીક્ત ઠ્ઠી પાડી શકાય માટે નીચેના
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
બતાવ્યું છે તે જ વ્યાજબીપણે સંભવી શકે છે.
જ્યારે હવે આપણે એટલા પત્તો લગાવી શકયા છીએ કે આદ્રકનુ નામ અળમિત્ર અને ભાગનું નામ ભાનુમિત્ર છે ત્યારે તે બેની વચ્ચે શા સગપણુ સંબંધ હતા, તથા તે બન્ને કાના પુત્રા છે ? તે હકીકત ઉપર પણ થોડાઘણા પ્રકાશ મેળવી શકાય તેમ છે.
એક વિદ્વાન લેખકે જણાવ્યું છે કે રાજા
કેટલાક મુદ્દા જાવા રૂપે આપવાનુ યોગ્ય પા ક બળમિત્ર-ભાનુમિત્ર,
સાચા
૧ સમય : મ, સ, ૩૫૦ ૨ શુંગવશ
૩ જન્મથી ત્રણ પ મોટા જાગીરદાર એટલે ક્ષત્રિય સ્થા
તેમનાં નામા
૪ અવતિષતિ સમ્રાટક તૈમના સામ્રાજ્યમાં ભરૂચ જીલ્લ્લાના સમાવેશ થતા હતા,
૫ ભેદધર્મી.
૧ એક પછી એક બો ગાદીએ બેઠા છે.
કલ્પિત
૧ મ, સ. ૪૫૩ ૨ વંશની જાણ નથી. ૩ જન્મથી જ ક્ષત્રિય ૪ નહુવાના જમાઇ રૂપ ભદત્તના ખંડિયા રાજા હાઈ શકે: રાજ્ય માત્ર ભરૂચ જીલ્લાની આસપાસના પ્રદેશમાં જ. ૫ જૈનધર્મી
૬ બન્ને રાજકુવા છે અને
ભાઇએ છે પણ રાજપતિ થયા નથી. ૭ ગભીલવાળા કાલિક સૂરિના ભાલેજ બના વાયા છે.
છ કાર્નિસૂરિના સમારી પડ઼ે બાલેંજ થતા હતા, ( આ ત્રિસુરિ બ(આ કાલિકસૂરિ દક્ષિણ પ્રદેશ તરફના યૂ દેશના વતની છે. ) તની. ક (ખનેમાં કાલિકરિ સાથેનો સબંધ હોવાથી ગામ ઉભા થયા છે એમ સમજવું.)
૧) ગામનુ નામ મુતિ કલ્યાણનિજચ તે ઇતિહાસના બહુ જ ઊંડા અભ્યાસી છે. જન મુનિએમાં જે કોઈ ગણ્યાગાંઠચા ઈતિહાસના અભ્યાસીઓ ગણાય છે. તેમાં ગામના દરને ઋતુ જ ગણાય છે.
(૭) જુઓ નગરી પ્રજાતિ રામની પત્રિકા પુ. ૧૦, અંક ૪, પૃ. ૭૨૫ ટી. ન. ૪૪. ( આ આખા
[ ચતુ
આદ્રક તે વસુમિત્રનો પુત્ર થતા હતા. અને તેની પાછળ તુરત જ ગાદીએ બેઠો છે; જ્યારે આપણે તે સાબિત કરી ગયા છીએ કે વસુમિત્રનુ મૃત્યુ, તેના પિતા અગ્નિમિત્રતા રાજ્યકાળે જ થઈ ગયું. હતું. એટલે ઉપરના વાકયો એમ જ અર્થ કરવા રહે છે કે, એકકુમાર પોતે વસુમિત્રના પે પુત્ર હાવાથી વસુમિત્રને અભાવ થતાં જ તેના સ્વસ્થ પિતાની અવેજીમાં યુવરાજપદે નિયુક્ત
નિબંધ તેમણે “જન કાળ ગણના " તરીકે લગભત્ર દોડ શો પાનામાં પ્રસિદ્ધ કર્યો છે.
’
તેમાં તેમણે મુખ્ય મુદ્દો નીચે પ્રમાણે જણાવ્યા :-બ-ક્રમ Might અને મિત્ર-માદિત્ય, ચ, Sun. એટલે કે બળમિત્ર=The sun of the Might અથવા વિક્રમાદિત્ય; એટલે કે બળમિત્ર તે વિક્રમાદિત્યનું ખીન્નું નામ હતુ, પણ આ તે તેમણે દેરેલું' અનુમાન છે; જ્યારે વાસ્તવિક સ્થિતિ ઉપરની ટી. નં. ૫ માં બતાવેલી ચાળીમાં સાત મુદ્દા જે મ દર્શાવ્યા તે પ્રમાણે છે.
ને તેમનુ કહેવુ વાસ્તવિક ઠરાવાય તો વળી તેમના ગપા ધનને જ વિશ્વાવે છે, કેમકે તેમણે ચિત્ર-વિક્રમાદિને ગબડી કરાવ્યો છે જ્યારે જૈન યાએ ી મળમિત્ર ભાનુમિત્રને યથીની નામાવળીમાં મૂક્યા છે. ઉપરાંત વિરોધ માટે નીચેની ટી. ન. ૮ જુએ.
#
( ૮ ) કાલિસૂરિ નામના જૈન આચાર્યે કેટલી સખ્યામાં થયા છે તે અહીં બતાવવું અસ્થાને છે. તે અન્ય પુસ્તક બતાવાળું પણ તે ઉપરથી દાત્રી થશે કે, ગશી મિત્ર અને ગદારી. શકિત વિમા દિત્ય અને ભિન્ન ભિન્ન ઐતિહાસિક વ્યક્તિ ખેત છે.
(૯) ૪. બી. બો. શ્રી. કો. પુ, ૨, ૬ ક. ૩-૪ પૂ. ૩૦૨:-Sumitra being identical with Vastu. mitra of the Puranas. Odraka was his son and immediate stees =પુરામાંનો વસુમિત્ર તે જસુમિત્ર હોવાથી, એક તે તેના ( વસુમિત્રને ) પુત્ર થાય તથા ( તેની) પાછળ તુરત જ ગાદીએ આવ્યા હતા.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
પરિચછેદ ].
તથા ઓળખ
૧૦૯
થયા હતા અને અગ્નિમિત્રનું મરણ થતાં પોતે અવંતિપતિ બન્યો હતો. તેથી એમ થશે કે અગ્નિમિત્રની પાછળ તેને પૌત્ર એદ્રક-બળમિત્ર નામ ધારણ કરી ગાદીએ બેઠો હતો; અને અગ્નિમિત્રની પાછળ તુરત જ બળમિત્ર રાજા થયો છે એમ તે જૈન સાહિત્ય ઉપરથી પણ સાબિત થઈ ગયું છે.૧૦ એટલે નિર્વિવાદિતપણે સિદ્ધ થાય છે કે, અગ્નિમિત્ર પછી વસુમિત્રનો
દ્રક નામે જે છ પુત્ર હતો તે બળમિત્ર નામથી અવંતિની ગાદીએ બેઠો હતો.
જૈન ગ્રંથોમાં તે ઉપરાંત એમ હકીકત નીકળે છે કે, બળમિત્રભાનુમિત્ર તે બન્ને તે સમયે જૈન ધર્મના યુગપ્રધાન ગણાતા એવા અને દક્ષિણ દેશના વતની કાલિકસૂરિ નામે જૈનાચાર્યની બહેન ભાનુમતીના પુત્રો થતા હતા. વળી તેઓ જાતે બ્રાહ્મણ હતા; એટલે કે બળમિત્ર તથા ભાનુમિત્ર બને સગા ભાઈઓ થતા હતા. તેમની માતાનું નામ ભાનુમતી હતું તેમજ કાલિદસૂરિના સંસારીપક્ષે ભાણેજ થતા હતા. વળી બળમિત્ર-ભાનુમિત્રને અધિકાર ભરૂચ શહેરવાળા પ્રદેશ ઉપર હતા. જૈન ગ્રંથમાંની આ સર્વ બીના, અત્યારે આપણે જેનું વૃત્તાંત લખી રહ્યા છીએ તે બળમિત્ર-ભાનુમિત્રને સર્વથા લાગુ પડી રહે છે. મતલબ કે, પુરાણિક ગ્રંથની અને જેન ગ્રંથની હકીકત એતિહાસિક ઘટનાઓ સાથે પરસ્પર મળતી આવે છે. એટલે તે સ્થિતિ સશે સત્ય હોવાનો સ્વીકાર કરી લેવો પડશે.
વળી આગળ ઉપર રજૂ થતી હકીકતથી એમ જણાય છે કે આ ભાગ-ભાગવતને કાશીપુત્ર પણ કહેવાતો હતો એટલે માતાનું મહિયર કાશગોત્રી હતું. આ હકીકતને ઉપરના પારામાં જણાવેલ વસ્તુ સાથે વાંચીશું તે કહેવું પડશે કે દક્ષિણ હિંદમાં જમીનદાર વર્ગનું કોઈ કાશીગોત્રવાળું બ્રાહ્મણનું કુટુંબ હોવું જોઈએ, જેની પુત્રીવેરે અગ્નિમિત્રે પિતાના યુવરાજ વસુમિત્રને પરણાવ્યો હતો. વસુમિત્રની આ રાણીનું નામ ભાનુમતી કહેવાય અને તેણીના પેટે ઓદ્રક અને ભાગ નામે બે પુત્રો અનુક્રમે જન્મ્યા હતા; જે બન્ને પુત્રો વખત જતાં બળમિત્ર-ભાનમિત્ર નામે શુંગવંશી રાજાઓ તરીકે પ્રખ્યાત થયા છે. હવે આપણે તેમની રાજા તરીકેની કારકીર્દી આલેખવાનો બનતા પ્રયત્ન મળી આવતાં સાધનો ઉપરથી સેવીશું. વળી જેમ અગ્નિમિત્ર પિતે વૈદિક મતાનુયાયી બ્રાહ્મણ હતા તેમ વસુમિત્રને શ્વસુરપક્ષ પણ વૈદિક મતાનુયાયી બ્રાહ્મણ જ્ઞાતિનો જ૧૨ હતા.
અગ્નિમિત્રના મરણ પછી જે રાજ્યકર્તાઓ થયા છે તે સર્વમાં આ બેનું રાજ્ય વધારે
સમય ટકી રહેલું જણાય છે; તેમની અને જ્યારે શિલાલેખી પુરાકારકીદ વામાં તેવી હકીકત નીકળે છે
ત્યારે આપણે માનવું જ રહે છે કે તેમના રાજ્યકાળે કાંઈક મહત્ત્વપૂર્ણ બનાવ કદાચ બન્યા પણ હશે. આ વાતને ગ્રીક પ્રજાના
(૧૦) જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૨.
(૧૧) જુઓ તેમની “કારકીદી”વાળે લખાયલે પારીગ્રાફ. ખાસ કરીને ટિપ્પણુ નં. ૨૪ ને લગતી હકીકત.
(૧૨) બળમિત્ર-ભાનુમિત્રના મામા કાલિસૂરિને આપણે જન્મથી બ્રાહ્મણ ( જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૫.
તવા નીચેની ટી. નં. ૨૭ માં આપેલ છે તથા ન. ૨૮ ની હકીક્ત) અને મેટા જમીનદારના પુત્ર જ લેખવા રહે છે; પણ પાછળથી અનેક બ્રાહ્મણપુત્રએ જેમ જૈન ધર્મની દીક્ષા લીધી છે તેમ આમણે પણ કર્યું હતું અને ઉત્તરોત્તર અભ્યાસમાં આગળ વધી એક યુગપ્રધાન આચાર્ય બન્યા હતા.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
ભાનુમિત્રની
[ થતુર્થ
ઇતિહાસના વર્ણન ઉપરથી કે મળતો પણ દેખાય છે.
બેકટીઅન રાજા ડિમેટ્ટીએસના મરણ બાદ તેને જે સરદાર હિંદમાંના તેના પ્રાંતે ઉપર ગાદીએ આવ્યો હતો તેનું નામ મિનેન્ડર હતું. ડિમેટ્રીઅસના પિતા યુથીડીમસે અયોધ્યા સુધીનો જે કેટલેક મુલક પ્રથમ મેળવેલ હતે ૧૩ પણ પાછળથી તેના જ રાજ્ય દરમ્યાન વસુમિત્રે બેકટ્ટી- અનેના હાથમાંથી ખુંચવી લીધું હતું, ૧૪ તે સર્વ પ્રદેશ મિનેન્ડરે પાછો મેળવી લીધો હત;
અને પિતાના તે અધિકારવાળા મુલક ઉપર, પિતાના અસલ વતન -બેકટ્રીઆની ચાલી આવતી પદ્ધતિ અનુસાર, સરદારો મારફત રાજ્ય ચલાવવાનું ધોરણ તેણે દાખલ કરી દીધું હતું. આવા સરદારને સત્ર-ક્ષત્રપ કહેવામાં આવતા હતા. તેમને એક ભૂમક, બીજે રાજુલ-રાજુલુલરજંબુલ અને ત્રીજે એન્ટીસીએલડાસ હતે ભૂમકને ભાગે રાજપુતાના, સૌરાષ્ટ્ર અને સિંધ
(૧૩) આગળ ઉપર ડિમેટ્રીઅસનું વર્ણન જુએ. (૧૪) જુએ ઉપર પૃ. ૯૨.
(૧૫) ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડર પિતે બેકટ્રી. અન હતા એટલે તેઓની સાથે તેના જત ભાઈઓ હિંદમાં આવીને વસ્યા હતા, જેથી તેમની પ્રજમાં બેકટ્રીઅન તતવ દાખલ થવા પામ્યું હતું.
(૧૬) સ્થાનિક શબ્દ એટલા માટે લખવા જરૂર પડી છે કે, ઈ. સ. પૂ. છઠ્ઠી સદીના અંતમાં (ઈ. સ. પૂ. પર૦ આસપાસ) જ્યારે ભિન્નમાલ નગરવાળે ભાગ (સ્થાન જોધપુર રાજ્યને દક્ષિણ તથા વિહી રાજ્યના વિસ્તાર માટે ભાગ ગણાય ) વ ત્યારે શક લોનું એક ટોળું સિંધમાં થઈને ત્યાં ઉતરી આવેલ. તે લેકે અત્રે વસીને ઠરીઠામ બેસી ગયા હતા. તેમને વસ્યાને આ સમયે ત્રણ સદી ઉપરનો સમય થઈ ગયે હતા તેથી તેમને “ સ્થાનિક શક” તરીકે મેં ઓળખાવ્યા છે. વળી જુએ ગભીલ વંશની હકીકત.
(૧૭) ગભીલ અવંતિપતિની ગર્દભી વિદ્યાને
તરફને ભાગ, રાજુલ હસ્તક પાંચાળ તથા મથુરા-સુરસેનવાળો ભાગ અને એન્ટીસીએલડાસને પંજાબ-તક્ષિલા આદિને પ્રદેશ સોંપાયો હતા. આ ત્રણે યેન સરદારોની હકુમતવાળા પ્રદેશની હદો થોડે ઘણે અંશે પણ શુંગવંશી રાજયસત્તાના પ્રદેશની લગોલગ અડતી હોવાથી પ્રસંગોપાત તેમની સાથે બળમિત્ર અને ભાનુમિત્રને યુદ્ધમાં ઉતરવું પડતું હતું.
ક્ષત્રપ ભૂમકના લશ્કરમાં સ્વદેશમાંથી આવેલ બેકટ્રીઅન૧૫ તેમજ સ્થાનિક શક૬ લોકે પણ હતા. તેમાં શક લોકો તીરંદાજીમાં બહુ પારંગત અને નિષ્ણાત ગણુતા હતા. આ યુદ્ધમાં કોઈ શક તિરંદાજ તરફથી ફેંકાયેલા બાણથી રાજા દ્રિકનું બળમિત્રનું ભરણુ નીપજયું હતું. ૧૯ તેનો સમય આપણે મ, સં.૩૬૯=ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮ ગણવો રહે છે. રાજા એદ્રકનું ભરણુ નીપજવાથી હવે ભાગ-ભાનુમિત્ર અવંતિપતિ- રાજા થયો. ૧૯ તેણે ગાદીએ બેસતાં પિતાના બ્રાહ્મણધર્મી એવા નિષ્ફળ કરી મૂકવામાં પણ શક પ્રજાની તિરંદાજીએ જ ભાગ ભજવ્યું હતું, (જુઓ ગભીલ વંશનું વૃત્તાંત, આ પુસ્તકના અંતે) તેમ અહીં પણ શક પ્રજાને જ તિરંદાજી કરતાં વર્ણવી છે. અલબત્ત, આ શક પ્રજ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૦ ને સમયની છે. જ્યારે ગભીલ રાજાને સમય ઈ. સ. . ૫૭ ને છે. બનેની વચ્ચે ભલે એક સદીનું અંતર છે ખરું, પણ અત્ર કહેવાની મતલબ એ છે કે, બધી શક પ્રજા નામે જ, નિશાન તાજ્જામાં બહુ કુશળ હતી.
(૧૮) બુ. પ. પુ. ૭૬, પૃ. ૮૯. તેમાં વાયુપુરાણના આધારે એમ લખેલ છે કે “પછી રાજા વસુમિત્ર પુકે ઓદ્રક રાજ્ય પામશે. તેને ભયંકર શકોનાં ધાડાં સાથે વિગ્રહ થાશે. પછી મહા બળવાન શકો સાથેના દારૂણ સંગ્રામમાં તે રાજ મર્મસ્થાનમાં બાણ વાગવાથી પ્રાણ પડશે.”
(૧૯) જ. બી. એ. પી. એ. પુ. ૨૦, અંક ૩-૪, પૃ. ૨૯૬ Bhagvata is expressly styled
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
કન્વવંશના॰ નબીરા વાસુદેવને મહાઅમાત્યપદે નીમી પાતે એકટ્રીઅનેા સાથે લડાઈ લડવા નીકળી પડયા. એ વરસ ઉપર પોતાના ભાઇનું મરણ અવંતિની પશ્ચિમ દિશાવાળા યુદ્ધમાં થયું હતુ તેથી, તેમજ ત્યાંનુ અરી–સૈન્ય અજેય દેખાતું હતું તેથી તે ખજૂં છેાડી દઇને આ વખતે તેણે ઉત્તરના મથુરા તરફ ધ્યાન પહોંચાડયું હતું. એટલે ક્ષત્રપ રાજીવુલને સામના કરવાના વારા આવ્યા. પરંતુ પછીથી ગમે તે કારણ મળ્યુ હોય પણ રાજીવુલને બદલે ખુદ મિનેન્ડર બાદશાહ પોતે જ યુદ્ધમાં, ઉતર્યાં હતા, જેમાં મિનેન્ડરનું મરણુ નીપજ્યું હતું.<'( ઇ. સ. પૂ. ૧૫૬=મ. સ. ૩૭૧). પણ માનવાને કારણ મળે છે કે, રાજીવુલે તેનું રિામ પોતાની તરફેણમાં ફેરવી નાખ્યુ હતુ.૨૨ આ પ્રમાણે લગભગ એકીવખતે ( કદાચ અકેક વતું અંતર હશે પણ ચેાન પ્રજા સાથે હિંદુ પ્રજાને સખ્ત યુદ્ધમાં ઉતરવું પડયુ હોવાથી તે અને બાજુના યુદ્ધને એક વખતે લક્યા હેાવાનું જણાવાયું છે )–એ દિશામાં મંડાયેલા યુદ્ધમાં જો કે શુગપતિએ જ હાર્યા હતા પણ ફેર એટલો જ કે એકમાં સુગતિ પોતે મરાયા હતા અને બીજામાં સામા
કારકીદી
Raja-Raja=Emperor=માગવતને રાજ-રાજા કહેવાય છે.
(૨૦) નુ આગળ ઉપર શુંગવાની પડતીને લગતી હકીકત.
( ૨૧ ) પા. રીસ ડેવીઝ પેાતાના રચેલા કવેશ્ચન્સ એક્ કીંગ મિલિન્ડા=Questions of king Milinda નામના પુસ્તકના ઉપાદ્ધાતમાં લખે છે કે “ He died in camp in a campaign against the Indians in the valley of the Ganges (on the authority of Platarch )=ગંગા નદીની ખીણમાં હિંદીએ સાથેના યુદ્ધ કરતી વેળા પેાતાની છાવણીમાં તે મરણ પામ્યા હતા, ( પ્લુટાર્કના
સ્પષ્ટ રીતે
૧૧૧
પક્ષના ચેાન બાદશાહ મરાયા હતા.૨૩ છેવટના પરિણામે શુંગ સામ્રાજ્યની આણુ ઉત્તર હિંદમાં સંકોચાઈને જમના નદીના દક્ષિણ કિનારે આવીને અટકી રહી; જ્યારે પશ્ચિમ હિંદમાં–રજપુતાનામાં અને સિધમાં તથા સૌરાષ્ટ્ર તરફ તા તેની આણુાને અંત આવી ગયા તે આવી જ ગયા. કરીને એકેય બાજુ સત્તા મેળવવાના પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા પણ નથી; અને આવ્યા હોત તો યે શુગપતિઓની નબળાઈ, તેમાં વળી રાણીવાસની મેાજમજાહ તથા ભાગવિલાસ ભાગવતાં તેમને ફુરસદ પશુ મળતી નહેાતી એવી સ્થિતિ જે થવા પામી હતી તે જોતાં તે તે કેટલે દરજ્જે ફાવત તે સમજવું એક ગહન પ્રશ્ન જ થઇ પડત.
અત્ર એક હકીકતની નેાંધ લેવી રહે છે. અવતિની નજીકમાં સાંચીવાળા પ્રદેશમાં, કે જ્યાં વિદિશા-બેસનગર આવેલ છે અને જ્યાં મૌ વંશી તથા શુંગવંશી રાજાઓની અતિપતિ તરીકે રાજગાદી હતી તે સાંચીનગરે, અત્યારે ઉભી રહેલી સ્થિતિમાં નજરે પડતા એક તભમાં એવી મતલબના ઉલ્લેખ છે કે તક્ષશિલાના સૂબા એન્ટીઆલસીડાસના પ્રતિનિધિ હેલીઆડારાસે
લેખના આધારે )
( ૧૨ ) આ પ્રમાણે અનુમાન કરવાનું કારણ એમ મળે છે કે, રાજીવુલે આ સમયથી મહાક્ષત્રપ નામ ધારણ કર્યુ” લાગે છે, ( જીએ તેનું વૃત્તાંત આ પુસ્તકે આગળ ઉપર) પણ શુંગવી ભૂપતિને તાબે થયા નથી.
(૨૩) જી ઉપરમાં ટી. ન, ૨૧, પુરાણગ્રંથામાં બે વખત ચવનાની સાથે હિંદુ પ્રશ્નને ગમખ્વાર યુદ્ધ થયાનું. ઉપર જણાવ્યું છે. પહેલુ યુદ્ધ ઈ. સ. પૂ. ૧૯૭ માં થઈ ગયાનું ઉપર જણાવી ગયા છીએ; જ્યારે બીજું આ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮-૬ નુ સમજવુ. આ સિવાચ બીજાં નાનાં નાનાં યુદ્ધો તેા અનેક થયાં છે,
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
=
૧૧૨
ભાનુમિત્ર
[ ચતુથ
પિતાને ૨૪ કૃષ્ણભક્ત તરીકે ઓળખાવી ત્યાંના રાજા કાશીપુત્ર-રાજા ભાગવત પ્રત્યે ૨૫ પોતાની ભક્તિ- તાબેદારી કે મિત્રાચારી બતાવી છે. આ બનાવ કેમ બનવા પામ્યો હશે તે માટે કઈ મજબૂત કારણ શોધી શકાતું નથી, પણ કદાચ એમ બનવા યોગ્ય છે કે, બાદશાહ મિનેન્ડરના ત્રણ સરદારો આપણે ઉપરમાં જણાવ્યા છે તેમાંના એક ભૂમકે તે પરાક્રમ બતાવી રાજા
દ્રકનું મરણ નીપજાવ્યું હતું, જ્યારે બીજા યુદ્ધમાં બાદશાહ ખુદનું ભરણ નીપજ્યું હતું (પછી લડતાં લડતાં કે કુદરતી રીતે માંદો પડીને મરણ પામ્યો તે બરાબર કહી શકાય તેમ નથી) એટલે તક્ષશિલાના સરદારને એમ લાગ્યું હોય કે જ્યારે ખૂદ બાદશાહને પણ આ નવા શુંગપતિ–ભાનુમિત્રે-મારી નાંખ્યો છે એટલે મથુરાવાળો સઘળો પ્રદેશ હવે તેના તાબે જ ગયો કહેવાય; જેથી ક્રમે ક્રમે તે પિતાના પંજાબ તરફ ધસી આવશે જ; અને જો તેમ થયું તે પિતાને મહાયુદ્ધમાં ઉતરવું પડશે. અને પરિણામમાં, જેમ બાદશાહનું ભરણુ નીપજ્યુ તેમ કદાચ પિતાનું ભવિષ્ય પણ બની જાય; માટે પાણી આવીને નાશ કરે તે પહેલાં જ પાળ બાંધી લેવાય તે શું છેટું ? આવી ધારણથી, શુંગપતિ તરફ વફાદારી બતાવવા તથા તેના ધર્મ પ્રત્યે પોતે પણ ભક્તિ ધરાવે છે એમ બતાવવા કાજે પોતાના પ્રતિનિ
ધિને શું ગપતિની રાજધાની તરફ મોકલી દીધો હોય. જો આ અનુમાન પ્રમાણે બનવા પામ્યું હોય તો આ બનાવનો સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૫૮ અને ૧૫૬ ની વચ્ચે એટલે કે ઈ. સ. પૂ. ૧૫૭; અથવા તો તે યુદ્ધ પછી લાગલા તુરતને જ એટલે કે ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮ ની આખરનો ગણવો પડશે.
ઉપર પ્રમાણે તક્ષશિલાના સરદારની સ્થિતિ બનવા પામી હોય વા ન પણ બનવા પામી હોય, પણ એટલું તો ચોક્કસ થાય છે જ કે, આ અરસામાં એક બાજુ બેકટ્રીઅન શહેનશાહ હેલીકલ્સની સત્તા તેમના વતનમાં-એટલે બેકટ્રીઆવાળા પ્રદેશમાં–નાબુદ થઈ ગઈ હતી કે થઈ જવાની અણી ઉપર આવી પહોંચી હતી, અને બીજી બાનુ અહીં હિંદમાં, તેમના સરદાર પ્રતિનિધિ અથવા બાદશાહ જેવો ગણો રાજા મિનેન્ડર મરણ પામ્યો હતો. એટલે તેમના હિંદી મુલકો ઉપર નિમાયેલા ક્ષત્રપો-ઉત્તરે મથુરામાં રાજુલુલ, પશ્ચિમે રાજપુતાનામાં ભૂમક, અને પંજબમાં એન્ટીઆલસાડાસના સ્થાને હવે ગેઠવાયલે કુસુલક લીઅક-તે ત્રણે ક્ષત્રપોએ ૬ મહાક્ષત્રપનાં પદ ધારણ કરી સ્વતંત્રતા જાહેર કરી દીધી હતી.
મિનેન્ડરના મરણ પછી અને ઉપર પ્રમાસેના સરદારે મહાક્ષત્રપ બની બેઠા પછી, એશઆરામમાં આશરે ચૌદક વર્ષ રાજ્ય કરી અંતે
(૨૪) c, H. I. P. 558:-(Antialcidas) created in honour of Krishna Vasudeva, a stone column at Besnagar ( Bhilsa) by the yavana ambassador Haliodorus- who had come to king Kashipatra Bhagbhadra, then in the 14th year of his reign=કાશીપુત્ર ભાગભદ્ર રાજાના રાજ્ય ૧૪ માં વર્ષે બેસનગર(ભિલ્લા)નગરે યવન પ્રતિનિધિ હેલીઓડેરસે
કૃષ્ણ વાસુદેવના માનમાં એક મોટો પથરને સ્તંભ ઉભે (એટીઆલસીદાસ તરફથી) કરાવ્યું હતું.
(૨૫) આ કાશીપુત્ર-રાન ભાગવત કોણ કહે વાય તે માટે ઉપરને “તેમના અન્ય નામ ”વાળે પારિગ્રાફ જુઓ.
(૨૬) આ હકીકતમાં થોડો ઘેડે ફેરફાર કરો પડે તેમ છે તે હવે પછી લખવામાં આવતાં તેમના જીવન ચરિત્રે જુઓ.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
મ.સ. ૩૮૫. સ. પૂ. ૧૪૨ માં રાખ્ત ભાનુમિત્ર મરણ પામ્યા હતા, દરમ્યાન જે ઉક્તિ છે કે, ‘ નવરૂ` નખાદ વાળે ” તે પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ બનવા પામી હાય કે પછી તાત્કાલિક પ્રસંગને લઈને તેમ બનવા પામ્યું હોય (વધારે સભવ પાછલી સ્થિતિ જવાબદાર હૈાવાના છે ) પણ એવુ બન્યુ` હતુ` કે રાજા ભાનુમિત્રને એક ભાનુશ્રી ૭ નામની બહેન હતી. તેને પોતાની જ સત્તા નીચે આવેલા એવા ભરૂચ ખરે ૨૮ પરણાવી હતી અને તેણીને ખળભાનુ નામે પુત્ર-હતા. આ બળભાનુએ, રાજા ભાનુમિત્રના સંસારી પક્ષે જે મામા થતા હતા તે જૈનાચાર્ય શ્રી કાલિકસૂરિ પાસે, ભરૂચમાં જ જૈન દીક્ષા દીધી
( ૨૦ )
પુત્ર પાછળથી
દક્ષિણ દેશના કાઇ ( કાશીગોત્રી ) બ્રાહ્મણ
ની કારકીર્દી
કાલિકસૂરિ થયા છે; પ્રખ્યાત જેનાચા ';
મ. સ’. ૩૭૬=ઇ. સ. પૂ. ૧૫૧
૧૧૩
૨૯ હ્રાય એમ સંભવે છે. અને તે પ્રકરણ અતિપતિના કાને પહેાંચતાં, પછી પેાતાની જ ઇચ્છાથી કે કાવાયન પ્રધાનની ભંભેરણીથીતેમણે એવા હુકમ ક્રૂરમાબ્યા હતા કે કાલિકસૂરિએ પેાતાની હકુમતવાળા પ્રદેશની હદ બહાર ચાલ્યા જવું. પાછળથી વાટાધાટૐ” થતાં એવી સૂચના કરવામાં આવી કે વર્ષાઋતુનું ચાતુર્માંસ મેસી ગયું છે તથા જૈન ધર્મોના નિયમ છે કે તેમના સાધુથી ચાતુર્માસમાં વિહાર કરી શકાય નહીં તેથી તે હુકમને અમલ તેટલા વખત મેકુક્ રાખવા; પણ સત્તા આગળ શાણપણું ખપમાં આવતું નથી તે પ્રમાણે હુકમની બજવણી અમલમાં મૂકવી પડી; જેથી ભર ચામાસે કાલિક
અગ્નિમિત્ર સમ્રાટ
સુમિંત્ર ભાનુમતી......રાણી ભાનુમતી
(૨૮) સંભવ છે કે ભાનુશ્રીના શ્વશુરપક્ષ એટલે બળભાનુના પિતા વિગેરે વૈદક ધર્મોનુયાયી હરો; એટલે જ્યારે બળભદ્નુને, જૈન દીક્ષા દીધી ત્યારે બે પક્ષ વચ્ચે કડવાશ ઊભી થઈ જ કહેવાય અને રાજા પોતે ખળભાનુને મામા થતા હાવાથી નારાજ થાય એટલે પેાતાનું મન ધાયું" કરે તે દેખીતું જ છે. જેથી વૈદિકધર્મી રાજાની વચ્ચે અને કાલિસૂરિ જે જૈનધર્મી પ્રજાના એક ધર્માં ગુરૂ હતા તે પ્રાની વચ્ચે, આ પ્રકરણના ફૈસલેા કેમ લાવવા તે ખાખત વાટાઘાટ ચાલે તે સમજી શકાય તેમ છે.
( ૨૯ ) આથી કરીને આ ખલમિત્ર-બાનુમિત્રને
૧૫
એટ્રેક ભાનુમિત્ર ભાનુશ્રી ખળમિત્ર (આ ત્રણે કાલિકસૂરિના ભાણેજ કહેવાય ) તેમણે ભાણેજીના પુત્રને જૈન દીક્ષા દીધી હતી
ખળભાનુ
ભરૂચ બંદરે. કોઇ બ્રાહ્મણ જમીનદાર વેરે પરણાવી હતી
ભરૂચના રાજા તરીકે ( જીએ ઉપરની ટીકા ન, પ, ) જૈન ગ્રંથામાં વર્ણવેલ છે, પણ ખરી રીતે તે તે અતિપતિ જ છે. તે વખતે ભરૂચ અંદરની ખ્યાતિ આખા હિંદના એક આગળ પડતા બંદર તરીકે ચાલુ થઈ ગયેલ હાવાથી તેનું ગૈારવ વિશેષ પડતું હતું તેટલા માટે તેમને અતિપતિ કહેવા કરતાં ભચનારાન તરીકે ઓળખાવાચા લાગે છે,
(૩૦) ભરૂચ અને અન્નતિ વચ્ચેનુ અંતર, તે વખતનાં સાધનો તેમજ પ્રશ્ન તથા રાન વચ્ચેનું પ્રકરણઆ ત્રણ બાબતને વિચાર કરતાં લાગે છે કે બે ત્રણ માસ ક્રમમાં કમ વીતી ગયા હશે,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪.
શુપાવશે
ચતુર્થ
સૂરિને અવંતિપતિની ૩૧ હદ છોડીને દક્ષિણ દેશના પૈઠણ-પ્રતિષ્ઠાનપુર તરફ વિહાર કરવો પડ્યો હતો. સાથે કેટલીક જૈન પ્રજા હીજરત પણ કરી ગઈ હતી. દક્ષિણમાં જઈ, ધર્મોપદેરા આપી અંધપતિને તેમણે પાછા જૈન ધર્મમાં દઢ બનાવ્યો ૩૩ અને કેટલાક અતિ અગત્યના ફેરફાર કર્યા. આ પ્રમાણે અવંતિમાં જેન અને વૈદિક મત વચ્ચેનું અંતર વધતું ચાલ્યું હતું;
જ્યારે પૈઠણમાં વૈદિક મતનું ઘટી જૈનનું જોર વધારે જામવા પામ્યું હતું. (૪ થી ૭) શુગવંશની રહીસહી સત્તા
અને છેવટ રાજા ભાગવત ભાનુમિત્રના મરણ બાદ તે માત્ર નામધારી જ રાજાઓ આવ્યા લાગે છે. અને તે પણ બધા ઈદ્રિયગવિલાસમાં જ રાયમાગ્યા રહી પિતાના દિવસે નિર્ગમન
કરતા હતા. વળી તેમના કન્યવંશી પ્રધાનોએ ઈ. સ. પુ. ૧૫૭ માં પ્રધાનવટું હાથ ધર્યું ત્યારથી તે શુંગવંશને અંત ઇ. સ. પૂ. ૧૧૪ માં આવ્યો ત્યાંસુધીના ૪૩ વર્ષના ગાળામાં તેમના વંશના ચાર પુરૂષ પેઢી દર પેઢી ઉતાર પ્રધાનપદ ઉપર આવી ગયા હતા. તે ચારે પ્રધાન પણ શિથિલાચારી જ નીવડ્યા હતા. એટલે પ્રજ પણ ચારિત્ર્યના પાલનમાં છેક નીચે દરજે ઉતરી ગઈ હતી. “યથા યાત્રા તથા પ્રજ્ઞા' ના ન્યાયે આખું વાતાવરણ જ ૨૫ સહેલું થઈ ગયું હતું.
મ. સં. ૩૮૫=ઈ. સ. પૂ. ૧૪૨ બાદ શુંગવંશ માત્ર ૨૮ વર્ષ ચાલી મ. સ. ૪૭ ઈ. સ. પૂ. ૧૧૪ માં ખતમ થયો છે. આ ૨૮ વર્ષના કાળમાં ચાર રાજા થવા પામ્યા છે. વાયુપુરાણની કેટલીક પ્રતો મેળવી, તેને શુદ્ધ અને સંશોધિત
(૩૧) જન સાહિત્ય ગ્રંથમાં “અવંતિપતિની હ.” ને બદલે “અવંતિની હદ” એવા શબ્દ લખાયા છે.
જ્યારે ખરી સ્થિતિ આ પ્રમાણે છે. છતાં જે અવંતિની જ હદ છોડવાની ફરજ પડી હતી એવી સ્થિતિ હય, તે દીક્ષા પ્રસંગ કે કાલિકસૂરિનું ચોમાસું તે બેમાંથી એકભરૂચને બદલે અવંતિ નગરીમાં હતું એમ સમજવું.
(૩૨) જેન સાધુઓથી ચાતુર્માસમાં વિહાર કી શકાતો નથી તે ખરૂં છે. પણ આ તે રાજહુકમ હતો એટલે તેને “ આગાર-છૂટ” ગણી કાલિકર રિજી દક્ષિણ દેશના પૈઠણું નગર તરફ ઉપડી ગયા હતા.
(૩૩) ચંદ્રવંશી પ્રથમના છ સાત રન જન ધમ હતા. પછી પતંજલી મહાશયની દેરણાથી શાતકર બીજાએ વૈદિક ધર્મ અંગિકાર કર્યો હતો. તેના બે ચાર વંશને તે ધર્મમાં રક્ત હતા; પણ પછીથી ઢચુપચુ થવા માંડયા હતા. છેવટે આ રાજએ, પોતાના પૂર્વજોએ માન્ય રાખેલ જન ધમ પુનઃ અંગિકાર કર્યો હતે.
(૩૪) આ ફેરફાર જૈન સંપ્રદાયને સ્પર્શત છે
તેથી અત્રે જણાવવા આવશ્યકતા દેખાતી નથી. પણ અત્રે તે ટૂંકમાં એટલી જ નોંધ કરવાની કે કાલિકરસૂરિ નામના ત્રણ જૈનાચાર્યો થયા છે. તેને લગતી ટક ટક હકીકત ઘણાં ગ્રંથમાં આવેલ છે, પણ બધાને સમગ્ર રીતે જોવી હોય તો અને સમાલોચક તરીકે અન્વેષણ કરવાને સરળતા થઈ પડે તેમ વિચારવી હોય, તે કાશીની નાગરી પ્રચારણી સભાના પ્રમુખ મહાશય જ્યારે તેમને અધિકાર છોડી નિવૃત્ત થયા ત્યારે તેમને સરકાર કરવા જે દ્વિવેદીઅભિનંદન ગ્રંથ તેમને અર્પણ કરવામાં આવ્યો છે (સં. ૧૯૦=ઈ. સ. ૧૯૩૪) તેમાં એક લેખ મુનિશ્રી કલ્યાણવિજ્યજીએ (જુઓ ઉપરની ટીક નં. ૬ તથા ૭) લગભગ ૨૫ પાનાંને, નિબંધ રૂપે લખ્યું છે તે જુઓ. અલબત્ત, તેમના કેટલાંક મંતવ્યથી હું જુદું પડું છું ખરે, પણ કહેવું પડશે કે તે વિષય તેમણે બહુજ ઓછી રીતે ઇચ્છે છે.
(૩૫) જુએ ગત પરિચ્છેદે “નિષ્પન્ન થતી એક સ્થિતિ’વાળા પારિગ્રાફનું વર્ણન
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ].
ની સમાપ્તિ
૧૧૫
કરી વિદ્વાન લેખક મહાશય દિવાનબહાદુર કેશવલાલ હર્ષદરાય છે જે નામાવળી બુદ્ધિપ્રકાશ નામના માસિકનાં પુ. ૭૬ માં ગોઠવી છે તે પ્રમાણે ઘધના ૩, વસુમિત્રના ૭, એકકન ૭ અને દેવભૂતિના ૧૦ મળી કુલ ૨૭ વર્ષ ગણાવ્યાં છે. પણ તેમાનાં ઓકનું નામ તે આપણે ઉપર લઈ ગયા છીએ, એટલે તેને સ્થાને તેટલા જ વર્ષના અધિકારી અને તેમણે જ સૂચવેલા પૂકિંદિકનું નામ આપણે મૂકીશું. આ પ્રમાણે ચાર રાજા અને ૨૭ વર્ષને સમગ્ર રાજ્યકાળ તેમનો સમજવો રહેશે.
ભિન્ન ભિન્ન પુરાણકારોનાં લખાણને અનુભવ આપણે જોતાં આવ્યા છીએ તેમ, ઇતિહાસની એકંદર ગણનાએ તે કસોટીમાંથી ઠીક ઠીક પાસ ઉતરી શક્યો છે. તેમાં અસત્યતાનું બહુ મિશ્રણ કરેલ દેખાયું નથી. માત્ર સમયગણનાની દૃષ્ટિ દરેકે જુદા જ પ્રકારે ગ્રહણ કરેલ હોવાથી, તેમનામાં મતમતાંતર નજરે પડે છે. છતાં એક હકીકતની નોંધ લેવી ઘટે છે કે, દરેક પુરાણ એમ જે વદયા કરે છે કે શુંગપતિના પ્રધાનપદે કાત્યાયનવંશી બ્રાહ્મણે હતા અને તેમાંને મુખ્ય–અથવા આદિ-પુરૂષ વાસુદેવ પિતાના સ્વામીને મારીને અવંતિની ગાદી ઉપર બેઠો હતો તે હકીકત કેટલે દરજજે યથાર્થ છે એટલું તે તપાસવું પડે તેમ છે જ. આપણે ઉપરનાં પાનાંઓમાં અન્ય ઇતિહાસિકોની સાક્ષી લઈ સાબિત કર્યું છે કે કાવયવંશી કોઇ પુરૂષ અવંતિની ગાદી ઉપર રાજા પદે રહીને સત્તાધિકાર
ચલાવ્યો નથી જ; કેમકે, નહીં તે તે અવંતિપતિની નામાવલીમાં મ. સં. ૧ થી ૪૭૦ સુધીના લાંબા સમયમાં કોઈ ને કોઈ સમયે કયાંક ખાંચો પડી જ જરૂર નજરે પડતા જ. પણ તે પાંચ સદી જેટલે કાળ તે અખંડ રાજવધારી પૃથક પૃથ વંશી રાજાઓથી જ દીપી રહેલ જ્યારે નીહાળીએ છીએ ત્યારે ખાત્રીપૂર્વક સ્વીકારવું જ રહે છે કે કાન્હાયન વંશને રાજત્વના પદ સાથે બીલકુલ નિસબત જેવું નથી જ. તેમ બીજી બાજુ
મૂળ વિના શાખા ક્યાંથી?' તે ન્યાયથી સર્વ પુરાણકારોના મતને પણ એકદમ તરછોડી કેમ શકાય ? ભલે તેમાં ઘણું અતિશયોક્તિ જ હશે, છતાં કાંઈક સત્યાંશ તો હોવું જોઈએ જ. આ સર્વ પક્ષના કથનનો સમન્વય કરતાં એક કલ્પના કરી શકાય છે કે, જેમ વેંકટર આર. જી. ભાંડારકર સાહેબ માને છે તેમ શંગવંશી અને કોન્યાયનવંશી બને સમકાલીનપણે જ મુખ્યભાગે વર્તી રહ્યા હશે; વળી કેમ્બ્રીજ હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડિયામાં પૃ. ૫૨૨ ઉપર લખેલ છે કે, “ Kanvas are expressly called ministers of the Sungas: these Sungas & Kanvas seem to be also contemporary=કોને અચુક રીતે શુંગેના અમાત્યો? કહેવા પડે છે. આ શું અને કો સમકાલીન પણે થયા દેખાય છે ''=આ પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન લેખકોનું મંતમ એકત્રિત કરતાં, એવા સાર ઉપર આવવું પડે છે કે કાવાયનવંશી પ્રથમ પુરૂષે-વાસુદેવે, તેના છેલ્લા રાજા દેવભૂતિને માર્યો હતો એમ નહીં,
(૩૬) જુએ પુ. ૧, પૃ. ૨૦૨.
(૩૭) જ. એ. બી. પી. સે. પુ. ૨૦. અંક ૩૪. ૫. ૨૪૧૪–વાયુપુરાણુની એક પ્રતમાં લખેલ છે કે, દેવભૂમિની આજ્ઞામાં રહીને કન્યવંશી નબીરાઓ હકમત ચલાવતા હતા (એટલે દેવભૂમિ ાચા અધિકાર
વાળ સાબિત થાય છે)=one copy of the Vayupurana states that Kanwa ruled with the permission of Devabhumi.
વળી વધુ વિગત માટે ઉપરની ટીકા નં. ૨૦ નું વર્ણન જુએ.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુગવંશ
[ચતુર્થ
(૬)વસુમિત્ર બીજે ૭ અને (૭) દેવભૂતિ ૧૦ સુશર્માને ૧૦
૪૪૧
પણ કાન્વાયન વંશી છેલ્લે મંત્રી સુમન જ્યારે અધિકાર ઉપર હતું, ત્યારે છેલ્લા શુંગ રાજા એવા દેવભૂતિને કોઈ અન્ય વ્યક્તિએ માર્યો હતે કે મંત્રી એ અન્ય વ્યક્તિ પાસે મરાવ્યો હતો; અને આ સર્વ સમય દરમ્યાન કાન્હાયન વંશીઓ શંગવંશીઓના અમાત્ય-મંત્રી તરીકે અધિ કાર ઉપર સ્થાપિત રહ્યા હતા. એટલે કે અવંતિની ગાદી ઉપર આ ઈંગવંશી વૈદિકધર્મી રાજાઓ તેમજ કન્યવંશી વૈદિક ધર્મ અમાત્યો-સહધર્મપણેપુરાણકારોનાં કથન પ્રમાણે અવંતિના પ્રદેશ ઉપર અધિકાર ભોગવી રહ્યા હતા. જેથી આપણે તેમનું લીસ્ટ નીચે પ્રમાણે મૂકી શકીશું.
શુંગવંશી ૯ કાન્હાયન૪૦
અવંતિપતિઓ અમાત્યો. (૩) ભાનુમિત્ર ૧૬ વાસુદેવ ૯ (૪) છેષ ૪ ભૂમિમિત્ર ૧૩ (૫) પુલિદિક ૭ નારાયણ ૧૨
(૩૮) ઇતિહાસકારોએ જે એમ જણાવ્યું છે કે આ સુશમનને આંબવંશના સ્થાપક શ્રીમુખે માર્યો છે તે હકીકત બહુ માનનીય નથી લાગતી. અને તેમ માનવાનું કારણ મારા મત પ્રમાણે આ હેવા સંભવ છે. હાથીગુફાના લેખમાં ખારવેલ, શ્રીમુખ અને બૃહસ્પતિમિરને સમકાલીન કહ્યા છે. તેમાનાં બહસ્પતિ. મિત્રને પુષ્યમિત્ર માની લેવાથી શ્રીમુખને પણ પુષ્યમિત્રને સમકાલીન બતાવવા માટે પડ બેસાડવી જોઈએ. એટલે પુષ્યમિત્રને બદલે તેના જ વંશના છેલા પુરૂષ દેવભૂમિને શ્રીમુખે મર્યો એવું કરાવ્યું. ત્યાં વળી કોન્યાયન વંશનું નામ આડે આવ્યું એટલે વળી દેવભૂમિને મારનાર સુશર્મન ઠરાવ્યું અને બંને વંશને conteinporary=સમકાલીનપણે માની લઈન, સુશમનને મારનાર તરીકે શ્રીમુખને ઠરાવ પડયે. આમ અનુમાન ઉપર અનુમાન બાંધવાં પડયાં; પણ આખરે, ખોટું તે ખોટું જ કરે છે. તે ન્યાયે સર્વ અનુમાને છેટાં છે તે આપણે પુષ્યમિત્રનું વર્ણન લખતાં જણાવી ગયા છીએ.
બાકી તે સમયે વૈદિકમતનું પ્રબળ એર હોવાથી
આ સર્વે શુંગપતિઓ આગળ જણાવી ગયા પ્રમાણે વ્યભિચારી જીવન ગાળતા અને ભેગવિલાસમાં જ રચ્યાપચ્યા રહેતા. તે સર્વેમાં વળી છેલ્લે દેવભૂતિ તે એક છેગું એર ચડી જાય તે હશે એમ સમજાય છે. તેના વિશે મિ. વિન્સેટ સ્મિથ લખે છે કે “ In a frenzy of passion, the overlibidinous Sunga was at the instance of his minister Vasudeva, reft of his life by a daughter of Devabhuti's slavewoman, disguised as his queen. (Bana, Harsa Charit Ch. vi; trans. Cowell Thomas P. 198. )=વ્યભિચારમાં
કાન્તાચન વંશી ચારે વ્યક્તિઓને ઈંગવંશી રાજાઓના અમાત્ય કહી શકાય ખરા.
(૩૯) જુએ પા. ડી. પૂ૭ી.
(૪૦) જ. બે, છે. રે. એ. સે ૧૯૨૮, પૃ. ૪૬ શુંગવંશી છેલ્લા રાજ દેવભૂતિને, કાન્હાયન ગેત્રી તેના પ્રધાને જ મારી નંખા તે=Devabhuti, the last of the Sungas was put to death by his own minister of the Kanvayan gotra"
(૧) અવંતિ પતિ અને તેના કવંશી અમા-બનેને કાળ લગભગ એક સરખે જ છે. તેમાં અમાત્યને સમગ્ર કાળ ૪૪-૪૫ વર્ષને ગણાય છે, જ્યારે નં. ૪ થી ૭ સુધીના શુંગવંશી રામએને સમય ૨૮ વર્ષને જ છે એટલે બાકીનાં ધટતાં ૧૬ વર્ષ ભાનુમિત્રને અપવા જોઈએ. કોઈ ઠેકાણે મેં ૧૫ લખ્યાં છે તેને બદલે ૧૬ અથવા ૧૭ લખવાથી ખો મેળ બેસી જશે.
(૪૨) અ. હિં. ઈ. આવું. ૩, ૫ ૨૦૪; કે, હિ. ઈ. ૫, ૫૨૨.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ડૂબેલા તે શુંગતિ દેવભૂતિને, વાસુદેવ નામના તેના પ્રધાનની શીખવણીથી, રાણીનાં કપડાં પહેરાવીને મેાકલેલ દાસીની સાથે વિષયની ઘેલછામાં જ તેણીના હાથે મારી નખાવવામાં આવ્યા હતા ( આણુરચિત હર્ષોંચરિત્ર પ્ર. ૬; અનુવાદ કાવેલ અને થામસ પૃ. ૧૩. )
આ પ્રમાણે ગુગવંશના અંત અવ ંતિપતિ તરીકે મ. સ’.=ઇ. સ. પૂ. ૧૧૪માં આવી ગયા છે.
ની સમાપ્તિ
અવંતિની ગાદી દેવભૂતિના મરણ બાદ ખાલી પડતાં, કયા વંશના કયા રાજા તે પદ ઉપર બિરાજવાને ભાગ્યવતા થયા હતા તે જાણુવાનું સાધન આપણને જૈન ગ્રંથ પૂરૂ પાડે છે; અને તે હકીકતના સિક્કાના અભ્યાસથી ટેકા મળે છે, એટલે તે વાતને આપણે સ્વીકાર જ કરવા રહે છે. આ ભાગ્યશાળી પુરૂષ તે ખીજો કાઈ નહીં પણ શક રાજા-નહપાણુ હતા. તે કેવી રીતે ગાદી મેળવી શક્યા, અને તેની ઉત્પત્તિ શી રીતે થઈ તે સર્વ હકીકત જાણવાને હિંદની ભૂમિ ઉપર જે પરદેશીઓનાં આક્રમણા તથા ચડાઈઓ થઇ હતી. તેમને આપણે પ્રથમ ઇંતેખાબ રજૂ કરવા પડશે; તેટલું સમજતાં વેંત ક્ષત્રપ નહુપાળુના કાંઇક પરિચય પણ આપે આપ ખુલ્લું થઇ જશે. તે હકીકત લખવાનુ થોડા વખત મુલતવી રાખી, શુંગવંશની કેટલીક બાબતા આપણે ગ્રહણુ કરેલી શૈલી અનુસાર
આ ગ્રંથ આલેખનમાં જે જણાવવી બાકી રહે છે તે વર્ષોવી દઇશું.
શુંગવશના અંત ઈ. સ. પૂ ૧૧૪ માં આવ્યા છે એટલે તેના અસ્તિત્વના અંતિમ સય્
ઇ. સ. પૂ. ની બીજી સદીના તેમના ત્ર અંતના કહેવા પડે છે અને ઇસવીના પૂર્વની વાત થ એટલે ઇસવીના સનની શરૂઆત કે ખ્રિસ્તીધર્મની
૧૧૭
આદિ થવાને પણ હજુ તેટલા સમય બાકી હતા એમ ધારવું જ રહે છે. મતલબ એ થઈ કે, અદ્યાપિ પર્યંત સારા હિંદમાં જે ત્રણ ધર્માં પળાતા આવતા હતા તેને તે જ ત્રણ ધર્માં હજુ પ્રજાધર્મ તરીકે ચાલુ રહ્યા હતા. તેમાંયે બૌદ્ધ ધર્મ રાજધમ તરીકે તા કેવળ મૌય સમ્રાટ અશાકવર્ધનના સમયે જ પૂરજોસમાં અને જાહેજલાલી ભોગવતા માલૂમ પડ્યો હતા. ત્યારપછી તેનુ કાંઇ અસ્તિત્વ જ જાણે ન હોય તેમ લુપ્તપ્રાયઃ થઇ જવા પામ્યા હતા. એટલે પછી બાકી વિચારવા રહ્યા માત્ર એ જ ધ; એક વૈદિક અને ખીજો જૈન.
તેમાં યે શુંગવ'શના આદિ પુરૂષ-પુષ્યમિત્ર, અગ્નિમિત્ર અને વસુમિત્રના જીવનવૃત્તાંત લખતાં આપણે જણાવી ગયા છીએ કે તેમના સમયે રાજપુરાહિત પતંજલી મહાશય જે મહાભાષ્યકાર તરીકે પ્રખ્યાત થયેલ છે તેમના નેતૃત્વમાં અને સાનિધ્યમાં અશ્વમેધ યજ્ઞા કરવામાં આવ્યા હતા તથા જૈન ભિક્ષુકાના અકેક શિર માટે સા સા દિનારનુ ઈનામ જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું. એટલે તે વૈદિક ધર્મમાં માનનારા હતા એમ પૂરવાર થઈ ગયું જ કહેવાય. તેમ શુંગવંશના અંતમાં થએલા પુરૂષાનાં વૃત્તાંત લખતાં પણ એવી જ હકીકત જાહેર થઇ છે કે તેમણે નાચાય કાલિકસૂરિને ચાતુર્માંસ પૂર્ણ થાય ત્યાં સુધી વિહાર કરવા માટે હુકમ મુલતવી રાખવાની પ્રશ્નની કાકલુદીભરેલી અને તદ્દન આવતાપૂર્ણ અરજને પણ ઠારે મારી હતી. એટલે તે ખીના પણ સાબિતી આપે છે કે તેઓને રાજધમ પણ વૈદિક જ હતા. હવે જ્યારે આદિ અને અંતિમ સમયે તે વૈદિક મતાનુયાયી હતા એમ સાબિતી મળે છે ત્યારે તે આખા વંશના રાજધમ વૈદિક જ
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
શુગવંશ
[ ચતુર્થ
હતે એમ આપણે નિસંકોચ અને બુલંદ અવાજે કહીએ તે જરાયે ખોટું નથી. આ પ્રમાણે સ્પષ્ટ ઉચ્ચારણ થતાં આ પારિગ્રાફ સંપૂર્ણ થયો ગણાય; છતાં કેટલીક બાબતો જે ધર્મના નામ માત્રની સાથે જો કે સંબંધ નથી ધરાવતી પણ તેની અસર-અથવા તેમાંથી નીપજતા પરિણામ રૂપે કહી શકાય તેવી ઐતિહાસિક ઘટનાઓ છે તેવી હકીકતેને તે આ સ્થાન વજીને અન્ય સ્થળે જણાવવી અયુક્ત ગણાય, માટે તેનો ઉલ્લેખ અત્રે જ કરીશું.
જે ઐતિહાસિક ઘટનાને અત્રે ઉલ્લેખ કરવાનું ઉપર સૂચન કર્યું છે તે પરદેશી પ્રજાનાં આક્રમણને લગતી છે. અત્યાર પહેલાં તેઓએ હિંદ ઉપર કાંઈ હુમલા નહેતા જ ક્યાં અને શુંગવંશના રાજય અમલે જ પ્રથમ કર્યા હતા એવું તો. નથી જ; છતાં અહીં વાચકવર્ગનું જે ખાસ ધ્યાન ખેંચવા જરૂર પડી છે તેનાં કેટલાંક વિશિષ્ટ કારણો છે. એક કારણ તો એ કે હવેથી તેઓ હિંદને પિતાના માટે કાયમ વસવાટ તરીકેનું સ્થાન કરવા મથતા હતા; તેનાં ચિહ્ન પ્રગટ થયે જતાં હતાં. કોઈ પણ મનુષ્ય વ્યક્તિ માટે સ્વાભાવિક જ છે કે, તેની જગ્યા ઉપર કે જે હુમા કે આક્રમણ લાવે, તે તે પોતાની સર્વ શક્તિનો ઉપયોગ કરી તેનો સામનો કરે ને કરે જ; તેમાં અહીં તે એક સાધારણ મનુષ્ય કરતાં રાજ કરતા આ વંશ ને વંશ રહ્યો; અને સામા પક્ષે પણ સમૂહગત એક મોટી પ્રજાનું જૂથ રહ્યું; એટલે સામનાના પ્રકાર અને રંગમાં જુદો જ દેખાવ નજરે પડે. સામાન્યતઃ
એવો નિયમ હોય છે કે, લડતા બે પક્ષમાંથી એક જરાક નમતું આપે કે બીજો તેને પિતાનું એય સચવાઈ ગયું સમજી, વાતને સકેલી લેવાનું પગલું ભરવા માંડે, તથા અરસપરસમાં સમજુતી થવાના પજરણ મંડાય અને પરિણામે તે પ્રકરણનો અંત આવી જાય; પણ અહીં તે લડતા બન્ને પક્ષો વચ્ચે જુદી જ પરિસ્થિતિ માલૂમ પડે છે. તેમ બીજા કારણમાં જ્યારે અશ્વમેધ યજ્ઞ કરવાની ઈચ્છા અને તેના ઘોડાની અટકાયતમાંથી યુદ્ધનું ફાટી નીકળવું,૪૧ તેમજ યેન સરદારના એક પ્રતિનિધિએ સામા પક્ષના રાજનગરે આવી ત્યાં તેમના ધર્મ તરફ ભક્તિભાવ દાખવતા સ્તંભનું ઊભુંજર કરાવવું, અન્ય ધર્મી ભકતના એકેક શિર સાટે મોટું ઈનામ જાહેર કરવા જેવી મનોદશાનું જાહેર થવું૪૩ વિગેરે વિગેરે ધર્મની માનીનતા સંબંધીના પ્રશ્નોને વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે તેના ઊંડાણમાંથી આ સઘળી પરિસ્થિતિને ઊકેલ મળી આવતા હોય એમ જણાય છે. વસ્તુતઃ સાર એ નીકળે છે કે શુંગવંશી રાજાઓની લડાઈઓમાં, રાજકારણના કરતાં પ્રથમ ધર્મપ્રેમ અને પછી આગળ વધતાં ધર્મઘેલછા તથા ધાર્મિક અસહિષ્ણુતા કાંઈક વધારે અંશે જવાબદાર જણાઈ આવે છે. અને આપણા આ અનુમાનની પ્રતીતિરૂપ એ હકીકતથી સમર્થન મળે છે કે વૈદિક ધર્મને અંધકર્તાઓએ-જેવા કે પુરાણકારે એ તથા રાજતરંગિણિકાર પં. તારાનાથે-આ યોન પ્રજા અનાર્ય નહીં૪૪હોવા છતાં પણ પ્રસંગોપાત તેમનું વર્ણન કરતાં તેમના માટે કવચિત કવચિત
(૪૧) જુએ અગ્નિમિત્રનું જીવનવૃત્તાંત. બને અશ્વમેધ યજ્ઞ આદરતી વખતની રાજકીય પરિસ્થિતિ.
(૪૨) જુએ રાજ ભાગવતનું વૃત્તાંત (૪૩) રાજ કલિકનું વૃત્તાંત જુએ.
(૪૪) આયં અનાર્ય વિશેની સમજુતિ, તથા પરદેશી આક્રમણકારોનાં નામ, ઉત્પત્તિ, વસાહટ, વિકાસ અને વૃત્તાંત વિગેરે હવે પછીના ખંડમાં આપણે આપીશું.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ] ની સમાપ્તિ
૧૧૯ સ્વેચ્છ”૪૫ શબ્દનો પ્રયોગ કર્યે રાખે છે. મિત્ર-ભાનુમિત્ર. તે સિવાયના બાકી સર્વે નામશંગપતિઓની આ પ્રમાણેની ધાર્મિક અસહિ- ધારી નીવડ્યા છે. વળી પુષ્યમિત્ર અને વસુ પણુતા ગમે તેટલી આકરી હતી, તેમજ તેમાંથી મિત્ર જેવા તો અગ્નિમિત્રના સમકાલીન પણે થયેલ ગમે તેટલી વિલાસપ્રિયતા પ્રજાજનમાં ફેલાઈ જવા હોઇને તેની અંતર્ગત ગણી લેવી પડે છે; એટલે પામી હતી અને દુઃખ પરિણામી નીવડી હતી; માત્ર બેના રાજ્યવિસ્તાર વિશે જ અત્ર પરિચય છતાં જે તેમની એક ઉજજવળ બાજૂ હતી અને આપવો રહે છે. જે હંમેશાં ભારતીય ઇતિહાસમાં સોનેરી અક્ષરે
આ બે રાજાઓનાં જીવનવૃત્તાંત લખતી જ કોતરાઈ રહેવી જોઈએ તથા જેનો ઉલ્લેખ વખતે તેમના સમય દરમ્યાન જે જે યુદ્ધો તેમને આપણે ઉપરમાં એક વાર કરી પણ ગયા છીએ ખેલવાં પડયાં છે અને તેમાં તેઓએ જે પાઠ તેને ફરીને અહીં જણાવવી જ પડે છે કે, જે ભજવ્યું છે તથા તે તે દરેકમાં જે જે પરિણામ ચીવટથી, ખંતથી અને વિશેષતઃ તે હિંદીપણુની આવ્યાં છે તે તે સર્વ વિસ્તારપૂર્વક તે તે ઠેકાણે ધગશથી તેમણે પોતાનું સર્વસ્વ હેમી દઈ, આપણે જણાવી દીધાં છે, એટલે હવે અત્ર આ ધસી આવતી પરદેશી પ્રજાનો સામનો કર્યો જણાવવું કાંઇ બાકી રહેતું જ નથી. છતાં છે; તે જે ન કર્યો હોત કે તેમાં ન્યૂનતા દાખવી આપણે ગ્રહણ કરેલી લેખન પદ્ધતિ અનુસાર હત તે સારાયે ભારતવર્ષના તે પછીના ઇતિહાસ જ્યારે અહીં તે વિશે ઈસારે કરવાનું ધરણું જુદું જ સ્વરૂપ ધારણ કર્યું હત.
આપણે પકડવું પડે છે ત્યારે ટૂંકમાં જ શુગવંશી રાજાઓને રાજ્ય વિસ્તાર તેનું વર્ણન કરી લઈશું.
આખા વંશને રાજ્યકાળ મૂળે તે ૯૦ મૌર્ય સામ્રાજ્યને અંત આવ્યો ત્યારે વર્ષનો જ છે અને પુરાણકારના કહેવા પ્રમાણે અવંતિની હદ વર્તમાન કાળે મહિંદી એજન્સી ૧૧૨ વર્ષનો છે, પણ તેમાં પ્રથમના ૨૨ વર્ષ તરીકે ઓળખાતા મુલકવાળા પ્રદેશમાં જ લગપુષ્યમિત્રના રાજત્વના અધિકાર વિનાના છે. ભગ સમાઈ જતી હતી અને તેટલે નાનો પ્રદેશ એટલે સરવાળે વાત તો ૯૦ વર્ષના સમય પર્વત રહ્યો હોવા છતાં તે ઉપર વાયવ્ય દિશાએથી તે વંશની સતા ચાલુ રહી હતી તે સૂત્ર જ ધસી આવતી પરદેશી એનપ્રજાને ડોળો પડી રહ્યો માન્ય રાખવું પડે છે. આટલા ટૂંક સમયમાં હતો. એટલે તેટલો રહ્યો સહ્યો ભાગ પણ હિંદી ભલે રાજાની સંખ્યા સાતની અથવા કેટલાકને રાજાઓના હાથમાંથી જો સરકી જવા પામશે તથા મતે નવની ગણાય છે, છતાં મુખ્ય અધિકાર સારા હિંદનું નાક ગણાતા અવંતિપ્રદેશ ઉપર ભોગવતા અને કારકીર્દિની જાહોજલાલીવાળા પરદેશી હકુમત જે સ્થાપિત થઈ જશે તે તેમનું તે માત્ર બે જ રાજાઓ ગણી શકાય તેમ છે. સિન્યપતિપણું વગોવાયાની સાથે સાથે શું મોટું એક સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર અને બીજે રાજા બળ- લઈને તેઓ દુનિયા પાસે ખડા રહી શકશે? તે
(૪૫) એકદમ પ્રાચીન સમયે ઉપનિષની ઉત્પત્તિ વિશે કે આ શબ્દની વપરાશ વિષે તે કાંઈ જ માહિતી નથી; છતાં આ સમયે ( ઈ. સ. પૂ.ની બીજી સદીમાં બહુ તે “યવન કે શક’ તેવા જ
શબ્દ વપરાતા હતા. બાકી “સ્ટેચ્છ' શબ્દ તે ઈ. સ. ની સાતમી સદીમાં હીજરી સંવતની સ્થાપના થઈ તે બાદ હજુ વપરાતે થયો છે અને તેથી જ રાજતરંગિગીકારે તે વાપર્યો લાગે છે,
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
વિચારે અગ્નિમિત્રનું લેાહી બહુ ઉકળી આવવાથી તેણે પોતાના સ્વામીનું ખૂન કરાવી રાજ્યની લગામ પોતાના હાથમાં લઇ લીધી હતી. સત્તામાં રહેલ પ્રદેશમાં પ્રથમ ક્રમે ક્રમે દૃઢતા સ્થાપવી અને પછી જે હાથમાં આવે તે મુલક સ્વાધીન લઇ રાજ્યના વિસ્તાર વધાર્યે જવા. આ પ્રકારની યુક્તિ તેણે અજમાવવા માંડી હતી એટલે તે રાજનીતિને અનુસરીને ઉત્તર હિંદના જે જે પ્રાંતમાં યાનપ્રજાએ પગપેસારો કરી વાળ્યેા હતા તે સર્વે ભાગેા લગભગ પેાતાના
શુ‘ગવશ
[ ચતુર્થાં
આખા રાજકાળ દરમ્યાન તેણે ખાલી કરાવી નાંખ્યા હતા; પશુ તેનું મરણ થતાં અળમિત્રભાનુમિત્ર ગાદીએ આવ્યા અને તે પ્રભાવવ’તા હાવાથી જેવી ને તેવી સ્થિતિ નભી રહેવા પામી હતી : પણ તે પાછા સક્રિય જિંદગી ભાગવતાં અધ પડ્યા, કે પાછા ટાંપી રહેલા યાન સરદારે એ હુમલા કરવા શરૂ કર્યાં અને જેટલી ભૂમિ શુ ંગવ’શની આદિમાં તેમને વારસામાં મળી હતી તેટલી જ લગભગ પાછી તેમની પાછળ આવનારાઓને સાંપીને તેઓ રાજકીય ક્ષેત્રમાંથી અદૃશ્ય થઇ ગયા.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
品
區
區
૧૪મ ખંડ
區
95
品
區
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પરિચ્છેદ્ર
STAR
પરદેશી હુમલાઓ
કે સારઃ—ઇ. સ. પૂ. ની છઠ્ઠી સદીથી ત્રીજી સદી સુધીમાં હિંદુ ઉપર થએલ ત્રણ પરદેશી હુમલાની આપેલ ટ્રક નોંધ તથા તેના ઇતિહાસ-તે પછી આક્રમણા લાવનાર પાંચ પરદેશી પ્રજાનાં નામના ઉલ્લેખ-તે પાંચે પ્રજાની ઉત્પત્તિ-તેની સ્પષ્ટપણે સમજણુ પડે તે માટે પ્રાચીન ગ્રંથકારાએ વર્ણવેલા જમૂદ્દીપ અને શાકદ્વીપનું ભૌગોલિક દૃષ્ટિએ કરેલુ વર્ણન તથા ગણિતશાસ્ત્રની રીતિએ તેમની બાંધી આપેલી હદ-શાકદ્વીપને લગતી વિશેષપણે આપેલી માહિતી-શકદ્વીપ, શાકદ્વીપ અને શકસ્થાન નામના શબ્દોમાં રહેલ ભેદનુ" કરી આપેલ દર્શન અને તે ઉપરથી દર્શાવી આપેલ ઇતિહાસમાં ઊભી થએલ ગુંચવણેા–તેમના ઉત્પત્તિસ્થાનમાંથી પ્રાચીન પ્રજાનું કેવી રીતે સરણ થયું તેનું આપેલ સક્ષિસ રેખાચિત્ર-આટલાં પ્રાચીન વિવરણ બાદ તે પાંચે પ્રજાનાં વર્તમાનકાળે ખની રહેલ વસતીસ્થાન વિગેરેની આપેલ સક્ષિપ્ત સમીક્ષા તથા ઓળખ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
પરદેશી આક્રમણે
[ પ્રથમ
હિંદની સમૃદ્ધિ તથા જાહેરજલાલી ભલભલાનું મન પણ કેવું ચળાવી નાંખે તેવી છે.
સ. પૂ. છઠ્ઠા સૈકામાં હતી પરદેશી તે આપણે આ પુસ્તકની હુમલાનો શરૂઆતમાં જોઈ પણ ગયા ઇતિહાસ છીએ; તેમજ હિંદની પશ્ચિમે
આવેલા પ્રાંતે જેને હાલ પંજાબ અને સરહદના પ્રાંત કહેવાય છે, તેને તે સમયે ગાંધાર અને કંબોજ કહેવાતા હતા તથા તે ઉપર રાજા પુલસાકીની સત્તા હતી. વળી ઈ. સ. પૂ. ૫૫૧ ના અરસામાં પોતાના મિત્ર, મગધપતિ સમ્રાટ શ્રેણિકને મળવા જતાં ઠેઠ
(૧) c. H. I. P. 329; Cyrus the Great carried on campaigns with Indian borders, through East of Eran at sometimes between 558 and 530 B. C. the limits of his reign.કે. હ. ઈ. પૃ. ૩૨૯-ઈ. સ. ૫.૫૫૮ થી ૫૩૦ સુધી જે સાઈરસ ધી એઈટના રાજ્યને સમય ગણાય છે તે દરમ્યાન તેણે ઈરાનની પૂર્વમાં થઈને હિંદની સરહદ ઉપર હુમલા કર્યે રાખ્યા હતા.
Ibid P. 330:-It is doubtful whether he attained suzerainty over the Indian frontier itself=કે. હી. છે. પૃ. ૩૩૦૩-તેણે હિંદ દેશની સરહદ ઉપર સાવ ભૈમત મેળવ્યું હતું કે કેમ તે શંકાસ્પદ છે.
Ibid P. 331:-An embassy was sent to Cyrus by an Indian king=2 years પૃ. ૩૭૫:-હિંદી રાજએ સાઇરસના દરબારે એક એલચીખાતું મે કહ્યું હતું
Ibid P. 332:-Both Neaichus (Ale. xander the Great's admiral ) and Magasthenes deny that Cyrus ever reached India= તે જ પુસ્તક પૃ. ૩૩૨; નીયરક્સ (અલેકઝાંડરને નૈકાપતિ) તથા મેગેસ્થનીઝ એમ બને ના કબુલ કરે છે કે સાઈરસ કદાપિ હિંદની સરહદ સુધી પહોંચ્યો હોય.
મગધની હદે પહોંચતાં, કુદરતી સંજોગોમાં તે મરણને વશ થયો હતો તેમ પણ આપણે જોઈ ગયા છીએ. તેના મૃત્યુ બાદ તે પ્રાંત ઉપર, પાડોશી ઈરાની શહેનશાહતના ભાગ્યવિધાતા સાઈસ ધી ગેઈટ કે શહેનશાહ ડેરીસે પિતાનો કબજે કરી લીધું હશે એમ સમજાય છે, અને ત્યાં પિતાનો સુબો–ક્ષત્રપ નીમ્યો હતો કે જેને ખંડણી નિમિતે ઠરાવેલ ઘેરણ પ્રમાણે, ઉઘરાણુ પેટે સેનાની ધૂળ-તેજંતુરી ઘણુ જથ્થામાં મોકલવી પડતી પણ હતી એમ વિદેશી ગ્રંથકાર હેરડટસના કથન ઉપરથી સારી રીતે જાણું ચૂક્યા છીએ. વળી તે બાદ ડાક-વર્ષે, તેવો જ
Ibid P. 613:-Cyrus appears to have subjugated the Indian tribes of the Hindukush and in the Kabul valley, especially the Gandharians. Darius himself advanced as far as the Indus= a or પુસ્તક પૃ. ૬૩૩; હિંદુકુશ અને કાબુલની ખીણમાંની હિંદી તેને–ખાસ કરીને ગાંધારના લોકોને સાઈરસે જીત્યા હોય એમ લાગે છે. ડેરીએસ પતે (સાઇરસની પાછળ ગાદીએ આવનાર) સિંદુ નદી સુધી પહોંચ્યું હતું.
(૨) c. H. I. 335:-Herodotus iii, 94; cf. iii 89:-The Punjab was a part of the realm of king Darius about B. c. 518. In addition to the evidence of the inscriptions, the fact that a portion of Northern India was incorporated in the Achemenian Empire under Darius as altested by the witness of Herodotus, who in giving a list of the twenty Sat. rapies or Governments that Darius estab lished, expressly states that the Indian realm was the twentieth devision-the population of the Indians is by far the greatest of all the people we know: aud they paid a tribute proportionately larger
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છે ]
બીજો પશ્ચિમ દિશાના સરહદી પ્રાંત, જેને દાલ સિંધ, બલુચિસ્તાન અને રાજપુતાનાનો પશ્ચિમ ભાગ કહીએ છીએ, તથા જે ભાગ ઉપર હાલ થરપારકરનું અને અેક્ષીનુ ણ પથરાઈ રહેલ છે તથા જેને તે સમયે સિધસૌવીર દેશ તરીકે ઓળખવામાં આવતા હતા તેના ઉપર ઉદયન રાજા રાજ્યકર્તા હતા; તેણે દીક્ષા લીધી હતી અને કરતાં કરતાં વિચાર કરતાં જ્યારે તે મુનિ પોતાના ભાણેજ-જે હવે રાજા તરીકે રાજ્ય ચલાવતા હતા-તેને પ્રતિધ દેવા માટે સ્વદેશે આવ્યા હતા તે સમયે મંત્રીની બૂરી સલાહના ભમાવ્યા તે રાજાએ, પેાતાના મામા-મુનિને મારી નાંખવા ઉપાય યેાજ્યા હતા. પરિણામે મુને તા ધ્રુવરક્ષણે બચી ગયા હતા પણ તે દેશનુ પાટનગર તથા દેશના મુખ્ય
ના ઇતિહાસ
than all the rest: the sum of three hundred and sixty talents of gold dust: this immense tribute was equivalent to over a million pounds sterling & of the levy imposed upon the Asiatic provinces.), R. 6. 1. કપ:-ઝુડાસ ૩ ૪, ૯૪; સરખા, ૩ પૂ. ૮૯: આશરે ઈ. સ. પૂ, ૫૧૮ માં પંજાબ પ્રાંત રાજ ડેરીઅસના રાજ્યના એક ભાગ બની ગયા હતા. ડેરી. અસના રાજઅમલે આચીમોનીઅન સામ્રાજ્યમાં ઉત્તર હિંદનો સમાવેશ થઇ ગયા હતા.એમ રિાલાલેખથી સાબિત થઈ જવા ઉપરાંત હેરેટટસ પણ તે વાતને સમન કરે છે. મકે રીઅર્સે પોતાના શત્રના રે વીસ પ્રાંતો પાડયા હતા તેનું લીસ્ટ ન કરતાં સ્પષ્ટપણે તેણે જણાવ્યુ છે કે હિંદના પ્રાંત વીસમા નંબરે હતા ...જે સ પ્રજાની આપણને માહિતી છે તેમાં હિંદી પ્રશ્નની વસ્તીના આંકડા સાથી માદા અને બીન સર્વ કરતાં ીબો સરખામણીમાં ખડગી પણ મટી ભરે છે.--> ખડી તેજતરી (રૉાનાની ધૂળ)ના ૩૬૦ કુલ રેલી પડી હતી. આ મેરી બફાણીની કિંમત દશ લાખ બ્રીટીશ પાંડ, જે એશિયાઈ પ્રાંતાની ખ’ડણીના
૧૨૫
ભાગ રેતીના વાવંટોળ અને વરસાદથી ટાઈ ગયા હતા; તથા તે ભાણેજનુ રાજાનું મરણ નીપજ્યું હતુ, તે સર્વે વૃત્તાંત આપણે પુ. ૧ પૃ. ૨૨૫ થી આગળ ઉપર ચર્ચી દીધે છે. આ નધણીયાતા મુલક ઉપર પણ, ઉત્તરે આવેલા પંજા અની માક ઇરાની શહેનશાહના જ ડાળેા પડ્યો ઢાય અને તેને પણ હૈયાં કરીÝ દેવાયા દાય એમ અનવાર્જીંગ છે. વળી આ હકીકતને ઇરાનના તિાસથી ટેકો પણ મળતા દેખાય છે. એટલે તે વાતને આપણે ખરી બનેલી ખીના તરીકે જ સ્વીકારવી રહે છે. પંજાબ દેશનુ જોડાણ શહેનશાહ સાઇરસના સમયે અને સિંધનું જોડાણ શહેનશાહ રીખસના સમયે બન્યું લાગે છે.પ
આ પરદેશી હુમલા જો કે હિંદુ ઉપર જ
૧/૩ ભાગ પરતા હો તેના કરતાં પણ વધારે હતી.
( ૩-૪ ) C. H. I. P. 397–(Sir M. A. Stein) He says that the part of the Indian territory (of Darius) towards the rising sun is sand: the eastern part of India is a desert on account of sand=}, હી, ઇં પૃ. ૩૩૭ ( સર. એમ. એ. સ્ટાઇન ) તેનુ་ કહેવું એમ થાય કે, રાનીસના કાચની સૂર્યોદય તરફની હદે ( એટલે પૂ ખાતુએ) તી છે. હિંદની પૂર્વ બાજુએ રણ આવેલું હેાવાથી ( ત્યાં ) રતી જરતી છે. (આ ઉપરથી ખત્રી થાય કેમ્બિસે સિંધનો પ્રદેશ પણ છતી લીધા હતા અને તે લખતે ત્યાં રણુ જેવું થઇ ગયું હતુ=પણે પુ, 1 લામાં આ સ્થાને એટલે લારખાના છઠ્ઠામાં જ્યાં મેાહનજાડેરાના ખડિયા કે ત્યાં, તે પ્રાંતની રાજધાનીયા વીતત્રય૫૪ ઈ. સ. પૂ. ૫૩૦ ના અધારે દટાઈ ગથ યાન” નોંધ્યું છે. એટલે કે આ બન્ને હકીકત એક ખીજાના ટેકારૂપ બની રહી છે.)
(૫) ઈરાનના શહેનશાહની વંશાવલી માટે જીએ પુ. ૧, પૃ. ૭૨, ટી, ન, ૪.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરદેશી આક્રમણે
[ પ્રથમ
થયા છે, પણ રાજ્યકર્તાઓ પિતાને સ્થાયી મુકામ કરીને હિંદની ભૂમિમાં વસતા નહેતા એટલે આપણે આ પુસ્તકનાં પાને તેમના સમયને વિશેષ અધિકાર ન લખતાં માત્ર તે બનાવની આટલી ઊડતી નેંધ જ લઇને આગળ વધીશું. આને પ્રથમ વાર હુમલે ગણુ પડશે.
આ પછી ઈરાની શહેનશાહોની સરખા મણી સાથેની હિંદી સમ્રાટોની નબળાઈ સબળાઇના પ્રમાણમાં તે પ્રાંતની હકુમતની ફેરબદલી થતી રહી છે. પણ એકદમ મોટો ફેરફાર તે, લગભગ બસો વરસે ગ્રીક રાજ્યની હદ વધારવાની મહત્ત્વાકાંક્ષા ધરાવતા યુવાન બાદશાહ અલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટના રાજ્યકાળે બન્યો છે. તેણે કેટલાય વરસના ચાલુ પ્રયાણ કરી, ગ્રીસ દેશની અને હિંદુસ્થાનની વચ્ચેની સઘળી ભૂમિનાં રાજકર્તાઓ સાથે યુદ્ધમાં ઉતરી તે સર્વેને છતી લીધા હતા; અને અંતે તે ઈ. સ. પૂ. ૩૨૭ માં હિંદની તે વખતની પશ્ચિમ હદ બાંધતી સિંધુનદી સુધી આવી પહોંચ્યા હતા. તે વખતે હિંદ ઉપર પણ તેના સદ્ભાગ્યે એક નબળા મનના સમ્રાટનું જ રાજય પ્રવર્તીને સુરતમાં જ ખતમ થયું હતું. તે સમ્રાટ બીજે કઈ નહીં પણ મગધપતિ મૌર્યવંશી મમ્રાટ બિંદુસાર હતો (જુઓ પુ. બીજું ). તેની નબળાઇનાં પરિણામે પંજાબદેશના સરદાર અને ખંડિયા રાજાઓમાં બળવા જેવી સ્થિતિ થઈ રહી હતી અને એક બીજાના ઉપર સરસાઈ ભોગવવાના વ્યામોહમાં અરસ્પરસનું વાઢી નાંખવામાં બહુ ઉદ્યમવંતા બની રહ્યા હતા. આ સ્થિતિને લાભ લઈ, તે ચકેર યવન બાદશાહે તે સર્વેને એક પછી એક કબજે કરી લીધા અને તેમની પાસે પોતાની આણ સ્વીકાવરાવી; તથા પિતે છત કરી છે
(૬) જુએ પુ. ૨, પૃ. ૨૩૦ તથા તેના લખાણની
તેનાં સ્મારક તરીકે કેટલાંક શહેર તથા લશ્કરી કિલા વસાવ્યા. જો કે હાલ તેમાંના કોઈ પણું અસ્તિત્વ ધરાવતા નથી, અથવા કોઈ રહી ગયા હશે તે કાળના ઝપાટામાં આવી જવાથી અર્થવ્યસ્થ સ્થિતિમાં હાઈને બહુ ધ્યાન ખેંચે તેવા રહ્યા નથી.
તે શહેનશાહ હિંદની ભૂમિ ઉપર માત્ર ૧૮ માસ જ રહેવા પામ્યું છે. જે વધારે રહ્યો હતે તે વળી ઈતિહાસ જુદું જ સ્વરૂપ પકડતે; કારણ કે એક બાજ, જેવો તેનો સ્વભાવ હતો તે જ સામી બાજુએ, હવે તેને સામને કરનાર તે વખતના મગધપતિ સમ્રાટ અશોકનો અભાવ પણ હત; તે આપણે ગ્રીક બાદશાહની છાવણીમાં બંને વચ્ચેની મુલાકાત વખતે થયેલ વાતચીતની ટપાટપી અને ચડભડાટી ઉપરથી જોઈ શક્યા છીએ. આ કારણથી કે પછી તેણે પિતાના કદમ હિંદ ઉપર આગળ લંબાવતાં જ તેના સિન્યનાં માણસો, જેમાં કેટલાય વરસથી માતૃભૂમિના દર્શનથી વિખૂટા પડેલ હોવાથી ત્યાં જવાને તલબગાર બની રહ્યા છે માટે પાછું વળવું જોઈએ એવું બહાનું મળવાથી; કોણ જાણે કેના નશીબે, પણ તેને પિતાની મુરાદ પડતી મૂકવી પડી અને સ્વદેશ તરફ પ્રયાણ કરવું પડવું; પણ પાછા વળતાં વળતાં કેટલાક જીતેલા પ્રાંત ઉપર પિતાના યવન સરકારને તે નીતિ ગયો હતો તથા જૂના હિંદુ રાજાઓને પિતપિતાના અસલ મુલકો પાછા સંપતો ગયો હતે. છતાં જેવી તેણે પીઠ ફેરવી કે, તેના આ બધા સરદારો તથા હિંદી રાજાઓ અંદર અંદર વઢી પડ્યા; અને તેમાં વળી ખુબી એ થઈ કે સઘળા યવન સરદારોની કત્વ પણ થઈ ગઈ. એટલે હિંદ ઉપર પરદેશી અમલની નેધ કરવાને જુદી જુદી ટીકાઓ,
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
નો ઇતિહાસ
૧૨૭
પ્રસંગ આ વખતે પણ ઇતિહાસમાં ઉપસ્થિત થતું નથી; છતાં જે બનવા પામ્યું હતું તેને સંક્ષિપ્ત હેવાલ પુ. ૨ માં પૃ ૨૨૬ થી પૃ. ૨૪૩ સુધીના એક આખા પરિચ્છેદમાં આપ્યો છે. આ બનાવને બીજો પરદેશી હુમલો કહી શકાય.
ઉપરના બનાવ પછી વાયવ્ય હિંદનો આ આખો પ્રદેશ સમ્રાટ અશોકે પોતાની સત્તામાં મેળવી લીધો હતો.
બાદશાહ સિકંદર સ્વદેશ પહોંચે તે અવલ ઈ. સ. પૂ. ૩૨૩ માં રસ્તામાં જ તેનું મરણ થઈ ગયું. એટલે તેના દેશની ગાદી માટે તેને સરદારોમાં આંતરવિગ્રહ થયો.૮ તેમાંનો એક સરદાર જે સેલ્યુકસ નામે હતો તેણે તેની ગાદી મેળવી લીધી; તે બાદ થોડો વખત તો તેને તે બાજુએ જ પિતાની રિથતિ મજબૂત કરવાને ગાળ પડ્યો; પણ બરાબર સ્થિર થતાં વેંત તેણે હિંદ જીતવા તરફ મન દેડાવ્યું. કોઈક ઇતિહાસકારના કહેવા પ્રમાણે લગભગ ૧૧ થી ૧૭ વાર હિંદના સીમા પ્રાંત ઉપર તેણે આક્રમણ કર્યા હતાં. પણ છેવટે હારીને સમ્રાટ અશોક સાથે નામોશીભરેલી સરતો તેને કરવી પડી હતી અને પિતાના દેશ તરફ પાછું ફરવું પડયું હતું. આને ત્રીજો પરદેશી હુમલો કહેવો પડશે.
આમ વારંવાર પરદેશી ચડાઈઓમાં વિજયવંતુ નીવડવાનું હિંદની સરજતમાં લખા
થતું નહોતું. એટલે ચોથી વાર હુમલે લાંબો સમય પણ ચાલ્યો. વળી તેમાં નબળા રાજાઓની નબળાઈ હોવા ઉપરાંત “કમ જોર ગુસ્સા બત'ની કહેવત પ્રમાણે પ્રજા ઉપર દમદાટી અને જેરજુલમ પણ વધારે ગુજરાત હતો; જેથી પ્રજામાં તેમની રાજનીતિથી અસંતોષ તથા કચવાટ પણ વચ્ચે જતા હતા. એટલે કુદરતે જ કેમ જાણે આ પરદેશી આક્રમણકારોના ગળામાં વિજયમાળા આરોપવાનું ધાર્યું હોય નહીં. તેમ તેઓ ફાવ્યા હતા. અને તેમાંના કેટલાકે તો હિંદમાં પિતાની ગાદી સ્થાપી કાયમી વસવાટ પણ કર્યો હતો; જેથી તેઓને હવેથી આપણે હિંદી રાજકર્તા તરીકે લેખવા જ રહ્યા; તેટલા માટે તેમને લગત ઈતિહાસ પણ આલેખવો જ રહ્યો. આ પરદેશી વસાહતોમાંથી હિંદ ઉપર ચડી આવનારાનાં નામો મુખ્યત્વે નીચે પ્રમાણે લેવાય છે. (૧) બેકટ્રીઅન્સ (૨) પાર્થીઅન્સ અથવા ૫વાઝ (૩) શક અથવા સીથીઅન્સ (૪) ક્ષહરાટીઝ અથવા ક્ષત્રપો.૧૦ અને (૫) કુશાન.
આ પાંચે આક્રમણકારોનાં નામ અને મૂળ વિશે કેાઈ ગ્રંથકારો સહમત થઈ શક્યા નથી; તેથી જેને જેમ ફાવ્યું તેમ પોતાના અનુમાન દોરી તેમને અમુક અમુક મુલકના વતની ઠરાવી દીધા છે, અને તેના સમર્થનમાં જરૂરગી દલીલ તથા પુરાવા પણ પિતાના નિયમ પ્રમાણે રજૂ કર્યે રાખ્યા છે,
(૭) આ સમયે પરદેશી સરદારેએ હિંદમાં રહી શું કાર્યો કર્યાં હતાં તેને ટુંક હેવાલ જુદે જ ચિતર્યો છે. જુઓ પુ. ૨. પૃ. ૨૨૯ થી પૃ. ૨૪૩ નું વર્ણન.
(૮) Ind. Ant xxxvxii (1908) P. 25 within 2 years of Alexander's death, the Greek power to the East of the Indus had been extinguished -ઈ. એ. પુ. ૩૭ (૧૯૦૮) પૃ. ૨૫-અલેકઝાંડરના મરણ બાદ બે વરસની અવધિમાં જ, સિંધુની પૂર્વમાં ઊભી થયેલ ગ્રીક સત્તાને
વિનાશ થઈ ગયો હતો.
(૯) જુઓ પુ. ૨. પૃ. ૨૭૫. ટી. નં. ૯૯.
(૧૦) ને કે ક્ષત્રપ તે એક જતને ખિતાબઅધિકાર પરત્વે ઈલકાબ જ છે, પણ વિદ્વાનોએ હિંદ ઉપરના સર્વ ક્ષત્રમાંના સને લગભગ ક્ષહરાટ જાતિના ઠરાવી દીધા હોવાથી, મારાથી તે શબ્દનો ઉપગ અહીં થઈ ગયું છે. બાકી તો જેમ ઉપરની ચાર નતનાં નામ આપ્યાં છે તેમ પાંચમી જાત તે ક્ષહરાટ પ્રનની સમજવી.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
જબૂદીપની
[ પ્રથમ
છતાં તેમની કેટલીક દલીલો વદવ્યાઘાતના ન્યાયે એક બીજાની વિરૂદ્ધ જતી હોય એમ દેખાયાં કરે છે. તે બધા ગુંચવાડામાં અટવાઈ પડ્યા સિવાય, ખરી સ્થિતિ સમજવાને માટે આપણે તે સર્વેની બનતી માહિતી-ઈતિહાસ અને ભૂગોળરૂપે-તપાસી જેવી જરૂરની થઈ પડશે.
અત્યાર સુધીના પ્રાચીન કાળનો ઇતિહાસ સમજવા તથા તેમાં આવતી મુશ્કેલીનો ઉકેલ
કરવા માટે જેમ પુરાણ આદિ તેમની વૈદિક સંદાયના ગ્રંથની ઉત્પત્તિને તથા જૈન સાહિત્ય ગ્રંથોની ઈતિહાસ સહાય લેવી પડી છે, તેમ
આ પ્રસંગ માટે પણ તેવાં જ ગ્રંથોમાંથી મળી આવતી હકીકતનો ઉપયોગ કરવો પડશે.
આપણે જે દેશનો ઇતિહાસ આળેખી રહ્યા છીએ અને જે હિંદમાં આપણે અત્રે વસવાટ કરી રહ્યા છીએ તેને પ્રાચીન સાહિત્ય ગ્રંથમાં ભરતખંડ૧૧ અને જંબુદ્દીપના એક અંશ તરીકે ઓળખાવાય છે. અને તેની મૂળ પ્રજા જેને આર્ય અને અનાય એવા બે ટૂંક ઉપનામથી ઓળખતા હતા. તેમાંથી ઉપર જણાવેલી પાંચે પ્રજાની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થવા પામી તે સર્વને ઈતિહાસ સમજો સહેલ થઈ પડે એટલા માટે પ્રથમ તે જંબુદ્વીપની રચના વિશે-ભૂગોળ સંબંધી-આપણે કાંઈક ખ્યાલ લઈ લેવો જરૂરી ગણાશે.
સારી પૃથ્વીની રચના વિશે અત્યારની આપણી માન્યતા જે છે તેનાથી ઘણા જ જુદા
આ પ્રકારની રચના પ્રાચીન સમયે જબૂદ્વીપની ધારવામાં આવતી હતી. જેના સમજુતિ સંપ્રદાયના ગ્રંથમાં એમ
જણાવાયું છે કે સર્વ જમીન અને પાણી અઢી દ્વીપ અને અહી સમુદ્રમાં વહેચાયેલાં હતાં. તેને આકાર ગોળ હતું. તેમાં સૌથી પ્રથમ અને નાનામાં નાનો જે દ્વીપ તે મધ્યમાં હતું. તેને ફરતે ગોળાકારે સમુદ્ર હતું. જે પાતામાં વી ટાઈ રહેલ હીપના કરતાં બમણે મેટો હતું. પછી તેને ફરતે બીજો દ્વીપ જે હતો તે તેની અંદર રહેલ સમુદ્ર કરતાં બમણે મોટા હતું. આ પ્રમાણે પહેલી જમીન અને ફરતું પાણી, એમ ઉત્તરોત્તર ગોઠવણ થયેલી હતી અને તેનું ક્ષેત્રફળ બમણું થતું જતું હતું. આપણે અહીં તેમાં એકની સાથે નિસબત નથી, માટે તે સર્વને વર્જી દઇને, માત્ર જે ધ્યવર્તી દ્વીપ છે અને ક્ષેત્રફળમાં જે સાથી નાનામાં નાનો ગણાય છે તે એકલાને પૂરતી જ ઓળખ આપીશ.
તેને જંબૂદીપ કહેવામાં આવતું હતું. તે ગોળાકારે હતો અને તેને ફરતું પાણી હોવાથી દ્વીપ નામ પણ સાર્થક હતું, તેનો વિસ્તાર એક લાખ
જન ગણવામાં આવતો અને તેના મધ્યબિંદુ સમાન એક પર્વત હતો. તેનું નામ મેરૂ પર્વત કહેવામાં આવતું. આ પર્વતની ઉત્તરે આવેલ પ્રદેશને ઉત્તર જંબુદ્વીપ અથવા જંબુદ્વીપને
(૧૧) જો કે હાલ તે એકલા હિંદુસ્તાનને જ ભરતખંડ તરીકે ઓળખાવાય છે, પણ પ્રાચીન સાહિ. ત્યમાં, જે પ્રદેશ ઉપર રાજા ભરતનું રાજ્ય તપતું રહ્યું હતુ તે સર્વને ભરતખંડમાં સમાવેશ કરાતે હતા અને રાજા ભરતનું રાજ્ય હિંદની બહાર પણ અનેક દેશોમાં હતું. એટલે તે હિસાબે ભરતખંડને પ્રદેશ
હાલના હિદ કરતાં કયાંય માટે કહી રાકીય.
કેટલેક ઠેકાણે “મગધ દેશનું સ્થાન સમજવતાં જંબદ્વીપના દક્ષિણ ભરતખંડમાં” આવા શબ્દ વપરાતા પણ નજરે પડે છે. તે ઉપરથી સમજાય છે કે, ભરતખંડની સંખ્યા એકથી વધારે હેવી જોઈએ જ. સરખા નીચેની ટી. નં. ૧૨,
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે કરી અને सामा५
ગપતિ-અખિમિની ઇ.સ-૨૪-197|
યો ને પતિ ફિઝે છે
દામાં 3. કમિ૨ પત્નિ
_ ર્તાલા
શંગવંશની પડતી | ઈસ-૧૪-૧૧૪
वर
સ પટેલ
લિ
અ ૬
उरानाशय
Qj
Dગ
” લતા
રાજુલા
આ
सामाघ
ક”
- અ વંતિપતે.
सा
સામ્રાજ્ય
પ0 +
આકૃતિ નં. ૧૫ ].
[ વર્ણન પૃષ્ઠ ૮૯ આકૃતિ નં ૧૭ ]
[ વર્ણન પૃષ્ઠ ૧૧૪
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડિમેટીઅસ
મિરેન્ડર
་ ས་བཟང་ས་བབ་
བས་བས
(આકૃતિ નં. ૧૯)
(આકૃતિ ને. ૨૦)
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
પરિછેદ ].
સમજૂતિ ઉત્તર ભાગ અને દક્ષિણે આવેલ પ્રદેશને દક્ષિણ પૃથ્વી કહી છે. તેને ફરતે પાછો દરિયો કહ્યો જંબૂદીપ અથવા જંબૂદીપને દક્ષિણ ભાગ એમ છેઃ આમ એક પૃથ્વી અને બીજે દરિયો તે કહેતા હતા. વળી આ મેરૂ પર્વતમાંથી અનેક પ્રમાણે વારાફરતી જમીન અને પાણીના પ્રદેશ નદીએ નીકળીને, ઉત્તરે તથા દક્ષિણે વહેતી અને હતા એમ સમજી લેવા જણાવ્યું છે. વર્તમાનબબે પ્રવાહની વચ્ચે આવતા પ્રદેશને ભિન્ન કાળના વિદ્યાર્થીઓને એક શંકા અહીં ઊભી ભિન્ન નામે ઓળખવામાં આવતા હતા.
થશે, જેના ખુલાસા માટે આ હકીકત અહીં પૂર્વ સમયે આ જ બૂપમાં હાલની કઈ લેવી પડી છે. કઈ પૃથ્વીનો સમાવેશ થતો હતો તે કોઈ તેમની શંકા-પૃથ્વી ગોળ છેઃ તે સ્થિતિ ગ્રંથમાં સ્પષ્ટપણે જણાવેલ નથી, તેમ કોઈ જેમ અમે સ્કૂલમાં ભણીએ છીએ તેમ આ અનુમાન નિશ્ચિતપણે કરી શકાય તેવી માહિતી પુસ્તકમાં પણ સ્વીકારાઈ છે; જ્યારે બન્ને પક્ષ તેમાંથી ઉપલબ્ધ પણ થતી નથી; છતાં ભાંગ્યા- આટલે દરજજે એકમત છે ત્યારે પાછા તમે તૂટયાં જે કાંઈ સાધન-સામગ્રી મળી શકે છે એમ કહે છે કે, પૃથ્વીને ફરતે તે સમુદ્ર છે. તે ઉપરથી આપણું પ્રયોજન પૂરતું તારણ અને વળી પાછી અન્ય પૃથ્વી આવે છે. અમને તેમાંથી ઉપજાવી કઢાય તેમ છે જ. એટલે તેને તે એમ જણાવવામાં આવ્યું છે કે, પૃથ્વીને વિચાર રજુ કરું છું.
ફરતી પ્રદક્ષિણા કરીએ તે તેને તે જ સ્થાને પાછો [ એક ખુલાસે –સકળ વિશ્વની રચનામાં, આવીને ઉભા રહેવાય છે; કેમકે પૃથ્વી ગોળાઅત્રે જ બુદ્દીપને સૌથી વચ્ચે કહ્યું છે, તેને કારે જ છે. એટલે કે પૃથ્વી સ્વતંત્ર છે અને ફરતો ગોળાકારે વીંટળાઈ રહેલ, સમુદ્ર ગણાવ્યો તેની સંખ્યા માત્ર એક જ છે. તેથી તેને ફરતે છે; વળી તેને ફરતી વીંટળાઈને પડેલી બીજી
દરિયે અને તેની પેલી વાર નવી બીજી પૃથ્વી
(૧૨) જેમ જંબુદ્વીપની મધ્યમાં પર્વતમાળા તથા નદીઓ વહેતી હોવાથી, ઉત્તર દક્ષિણ એવા બે ભાગ પડ્યા હતા, તેમ વર્તમાન હિંદની મધ્યમાં પણ વિધ્યાચળ પર્વત આડે પડેલ હેવાથી તથા નર્મદા, તાપી અને મહી નદી એક બાજુ તથા બીજી બાજુ ગંગા, સિંધુ, બ્રહ્મપુત્રા વિગેરે નદીઓ હોવાથી કેટલાક વિદ્વાને એ અનુમાન કરવાને પણ લલચાઈ જાય છે કે, વર્તમાન હિંદુસ્તાન તે જ જબોય હે જોઈએ અને પછી તેના ઉપર જણાવ્યા મુજબ, ઉત્તર અને દક્ષિણ એમ બે ભાગ પડયા હતા. પણ તે કથન સાચું નથી. તેની વિરૂદ્ધમાં નીચેના મુદ્દાઓ જણાવીશ.
[૧] જમ્બુદ્વીપનું ક્ષેત્રફળ હિંદ કરતાં અનેક ગણું મોટું છે. ( જુઓ ટી. ૧૩.)
[૨] હિંદ તે જ જંબુદ્વીપ હોય તે, હિંદની ૧૭.
ચારે બાજુ ફરતે દરિયે નથી; એટલે તેને તોપ ન કહી શકાય. તેમ જંબુદ્વીપને કઈ પણ ગ્રંથમાં જંબુદ્વીપકલ્પ તરીકે નથી ઓળખાવાયો.
[૩] ઉપરનું ટી. નં. ૧૧ જુઓ. તેમાં મગધ દેશને “જંબુના દક્ષિણ ભરતખંડમાં હોવાનું જણાવાયું છે. ને હિંદ તે જ જંબુદ્વીપ માનીએ તો મગધની સ્થિતિ
દક્ષિણ ભરતખંડમાં' ન લખતાં ભરતખંડમાં જ લખવી પડત; વળી ભરતખંડ તથા હિંદ તે બંનેને એક લે, તે યે મગધને તે ઉત્તર ભરતખંડમાં આવવાનું લખવું પડત, મતલબ કે હિંદ અને ભરતખંડ પણ જુદા છે. તેમ ભરતખંડ એક કરતાં વિશેષ સંખ્યામાં પણ છે. ( સરખા ઉપરનો ટી. નં. ૧૧.)
આ ત્રણ કારણથી હિંદ અને જંબુદ્વીપ ભિન્ન ભિન્ન દેખાય છે,
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
ડાવાનુ જણાવા છે તે તદ્દન અસંભવિત લાગે છે. શંકાનું સમાધાન—તમે ઉપર જે કહ્યુ' તેમાં તો અમે પણ તમને સહમત છીએ, પણ એક વસ્તુ તમે ભૂલી જાઓ છે. તમે જે પ્રદક્ષિણાની વાત કહેા છે તે તે। આ પૃથ્વીના તળ ઉપર રહીને જએટલે કે પૃથ્વીની સપાટી ઉપર રહીને જ within this world on the surface of this world—કર્યા કરવાની જણાવી; પણ તેની બહારની-outside it“વાત તમે કેમ છેાડી દીધી ? જેમકે પૃથ્વીની સપાટી છેડી દઈને without this world, outside this world this world alone does not form the whole Universe. There are many other things outside it in the Universe=સકળ વિશ્વ એટલે આ પૃથ્વી જ માત્ર એમ નથી; તેમાં તે। આ પૃથ્વીની બહારની ધણીએ વસ્તુના સમાવેશ થઈ જાય છેદૂર દૂર બ્યામપ્રદેશમાં અનેક ગ્રહે અને તારા તમે લેખા છેા તથા તે સર્વેને નાના મેટા ભૂમિખ`ડા ગણાવા છે; જેમાંના એકને મંગળના ગ્રહ તરીકે ઓળખાવી ત્યાં રહેતાં મનુષ્યાને દૂરબીનવડે જોઇ શકવાનુ તથા ભવિષ્યમાં કદાચ તેમની સાથે વાતચીત કરી શકવાનું પણ અને તા અને. એવી ઉમેદ્ય તમે જે ધરાવી રહ્યા છે. તેનું કેમ ? મતલબ કે, આપણી આ પૃથ્વીની બહાર તમે જેમ અન્ય ભૂમિખા તરીકે અનેક ગ્રહ વિગેરે માના છે, તેમ જ ખૂદ્રીપની બહાર અન્ય પૃથ્વી હાવાનું અમે જે વિધાન આ પુરતકમાં દેરી બતાવ્યુ' છે તે કાષ્ટ રીતે અસ ભવિત નથી. ]
જ‘મૂઠ્ઠીપની
[ પ્રથમ
ઉપર જણાવી ગયા પ્રમાણે જંબૂદ્રીપના વિસ્તાર એક લાખ યાજન દર્શાવ્યા છે, પણ એક ચેાજનના ચાર ગાઉ અને એક ગાઉના દોઢ કે બે માઈલ ગણતાં, તેના વરતાર છ થી આઠ લાખ માઇલ જેટલા જ આવે; અને તેનુ ચારસ માપ કાઢો તો છત્રીશથી ચેાસઠ લાખ ચારસ માઇલ થાય; જ્યારે વર્તમાન હિંદુસ્તાન એકલાનુ` જ ક્ષેત્રફળ ( ૧૫૦૦ માઈલ પૂર્વ પશ્ચિમ અને ૧૮૦૦ માઇલ ઉત્તર દક્ષિણ ગણતાં) સત્તાવીશ લાખ ચોરસ માઇલ નોંધાયું છે. અને એટલુ તા નિશ્ચિત છે કે જેમૂદ્રીપમાં હિંદુસ્તાનના મુલક ઉપરાંત બીજી અનેક જમીન તથા શાક દ્વીપ જેવડા મોટા ટાપુ પણ સમાઈ જતા હતા. એટલે કે, જમૂદ્રીપને તેા હિંદુરતાન કરતાં અનેક ગણા મોટા હોવાનું જ ધારવામાં આવ્યુ છે.૧૩ એટલે એમ થયું કે જે એક લાખ ચેારસ ચેાજનનું પ્રમાણ બતાવ્યું છે તે તેનુ ક્ષેત્રફળ નથી. પણ અન્ય કોઈ પ્રમાણ દર્શાવતું વચન હોવુ જોઇએ. આ બાબત ઉપર વિચાર કરતાં એક હકીકત મને યાદ આવે છે કે, અન્ય સ્થળે સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલા શત્રુંજય પર્વતના ૪ વિસ્તારનુ વર્ણન કરતાં એમ સાબિત કરાયુ છે કે, પ્રાચીન ગ્રંથામાં ‘ પ્રમાણુ ' શબ્દ જેને અત્યારે આપણે ડાયામીટર=ભ્યાસ કહીએ છીએ તે ભાવામાં વપરાતા હતા. એટલે તે હિસાબે છ લાખના વ્યાસવાળા પદાથ ને પરીધ -૧૪૨૨=૧૮ આવે અને તેનુ ચારસ માપ કરતાં ૧૮૬×૧૮ğ=૩૨૫ લાખ ચો. માઇલ અંદાજે ક્ષેત્રફળ આવશે. આ ઉપરથી હવે વિચારવું રહે છે કે, આવડા મેાટા પૃથ્વીના
(૧૩) જીએ ઉપરની દલીલ ૧૨ માં દર્શાવેલા હિંદ વિરોના મુદ્દા.
( ૧૪ ) જીએ ભાવનગરથી પ્રસિદ્ધ થતા જૈન
ધર્મ પ્રકાશ ” નામના માસિકનો સ, ૧૯૮૯ પુ. ૪૯, અંક ૫; શ્રાવણ માસમાં “ કોટિ ” શબ્દના અથવાળા મારા લેખ.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
વિસ્તારમાં વર્તમાન કાળના કયા કયા પ્રદેશાના સમાવેશ થઇ શકે; તે માટે બહુ લખાણમાં ન ઉતરતાં નીચે આપેલ ટીપણમાં જે આંકડા ધી રાયલ ઈન્ડીયન વર્લ્ડ એટલાસમાંથી મે' ઉતાર્યાં છે ૧૫ તે જોવાથી તુરત જ અસાર કાઢી શકાશે કે જેને અત્યારે આપણે પૂર્વ ગાળા તરીકે ઓળખી રહ્યા છીએ તેનું ક્ષેત્રફળ લગભગ પ્રાચીન ગ્રંથામાં વર્ણવાયલા જમૂદ્રીપ જેટલું જ આવી રહે છે. એટલું જ નહી` પશુ ઉપરમાં જે જણાવ્યુ` છે કે, જમ્મૂદ્રીપ કરતાં તેને ક્રૂરતા વીટળેલ સમુદ્રનું માપ બમણું હતું. તે તે ખીના પણ આ પૂર્વ ગાળાની બાબતમાં સત્ય પૂરવાર થઇ જાય છે; કેમકે તેમાં આવી
( ૧૫ )
ક્ષેત્રફળ
યુરાપ
એશિયા
ઓસ્ટ્રેલીયા આફ્રિકા ૩. અમેરિકા
૬. અમેરિકા
પૃથ્વી,
જમીન=૫૨,૦૦૦,૦૦૦ પાણી=૧૪૫,૫૦૦,૦૦૦
પૂત્ર ગાળાબ્દ
જમીન=૪૪,૦૦૦,૦૦૦ પાણી=૫૫,૦૦૦,૦૦૦ પશ્ચિમ ગાળાદ્
ચા, મા.
૩, ૭૫૬, ૨૭૦
૧૭, ૨૧૨, ૬૮૦
૨, ૯૬૪, ૦૦૦
૧૧, ૫૧૪, ૭૭૦
૭, ૯૦, ૩૫૦
પણ સારી પૃથ્વીનુ' ક્ષેત્રફળ ( નીચેજીએ ) ૫૨,૦૦૦,૦૦૦ ગણાય છે એટલે બાકી જે ૧,૮૦૦,૦૦૦ ચો. મા. રહ્યા, તે છુટાછવાયા ટાપુ વિગેરેનું પ્રમાણ ગણી લેવુ.
પૃથ્વી ચા, મા.
}
તેમાં પણ
}
૬, ૮૫૪, ૧૦
૫૦, ૨૦૨, ૮૭૦
અથવા
૧ ભાગ જમીન ૨૮ ભાગ પાણી
સમજૂતિ
૧ જમીન ૧૨ ભાગ પાણી
૧૩૧
રહેલ જમીનનું પ્રમાણુ તેના પાણીના ભાગ કરતાં લગભગ અડધું જ આવે છે. એટલે કે ખે ભાગ પાણીના છે અને એક ભાગ જમીનને છે, અને જો આ હકીકત આપણે ગણિતશાસ્ત્રના હિંસામે માન્ય રાખીએ તે। પછી સાબિત થઇ ગયું કે, પ્રાચીન સાહિત્યમાં વર્ણવાયા જ ખૂદ્દીપ અને તેને ક્રૂરતા વીટળાચેલ જે પહેલેા સમુદ્ર કહ્યો છે તે સા સમાવેશ વર્તમાન કાળના પૂર્વ ગાળામાં થઈ જાય છે. આ ઉપરથી એક બીજી પરિસ્થિતિ પણ તારવી શકાય છે કે, વમાન કાળે કાંઇપણુ હિસાબના આંકડા મૂક્યા વિના અથવા તા અમુક કથનમાં તત્ત્વ શુ હાઈ શકે તેને લેશ
જમીન ૮,૦૦૦,૦૦૦ ૧ ભાગ જમીન
પાણો ૯૦,૦૦૦,૦૦૦ } ૧૧૩ ભાગ પાણી
પૂર્વ ગાળાદ્ધમાં જમીન અને પાણીનુ′ પ્રમાણ ૧ અને ૧૨ ના પ્રમાણમાં છે. આ માપ ક્ષેત્રફળની ગણત્રીએ કહેવાય; પણ પાણીના સમુદ્રની જુદી જુદી ઊંડાઈએ ધ્યાનમાં લઈને પછી સમભાગની ઊંડાઇએ તેનુ ક્ષેત્રફળ કાઢીએ તેા, ૧૦૨ કરતાં ઘણુ` વધી જશે; કેમકે દુનિયામાં સાથી ઊંડામાં ઊડા પાસિફિક મહાસાગર, તે પૂર્વ ગાળાદુ માં જ મુખ્ય ભાગે આવેલ છે; વળી ઊંડાઈનુ માપ અહીં એ માટે લેવાનું મેં સૂચવ્યું છે કે, જ્યાં પૂર્વે જમીન હેાય છે ત્યાં પાણી થાય છે અને પાણી હોય છે ત્યાં જમીન થાય છે; આ પ્રમાણે ચમત્કારી થાય છે; અને તેમ થાય એટલે સાબિત થયું કે પાણી કાંઈ ઉભરાઈને બહાર નીકળી જતું નથી પણ તેના પ્રમાણમાં ત્યાં ઊંડાઈ વધી જઇને સઘળું પાણી સમાઇ જાય છે તથા એક સરખી સપાટી ધારણ કરી લે છે, એટલે જ પાણીના ક્ષેત્રફળનો વિચાર કરતી વખતે તેની ઊંડાè પણ વિચારવી રહે છે,
[ નેટ: દ્વિ ́દન ક્ષેત્રફળ ૨૭ લાખ ચો. મા. છૅ, જ્યારે સમસ્ત પૃથ્વીની જમીનનું પર૦ લાખ ચો. મા છે; એટલે ૧૯૨ હિ...દુસ્તાન થયા. અને પૂર્વ ગાળાદ્ ૩૭૦ લાખ હાવાથી ( ૫૨૦ માંથી અને અમેરીકાના
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
જમૂદ્રીપની
૧૩૨
માત્ર પણ વિચાર કર્યાં વિના, કેટલાકને જે એવી એક આદત જ પડી ગઈ છે કે, પ્રાચીન ગ્રંથામાં વણ વાયલી સર્વ હકીકતા કાંઈ પણ આધાર વિના જ ધડયે રાખી છે એમ ઉચ્ચાર્યે રાખે છે, તે સની પશુ ખાત્રી થશે કે તેમાં પ્રાચીન પુરૂષોના દોષ જે છે તેના કરતાં પેાતાની બુદ્ધિમદતા અને વિચારશક્તિના અભાવ જ વિશેષ 'શે દાષિત છે. વળી આ પ્રમાણેનુ' જ કથને પુરાણામાં અને અન્ય સાંપ્રદાયિક ગ્રંથામાં વષ્ણુ વાયલી ઐતિહાસિક ઘટનાઓના સંબંધમાં પણ, પ્રથમ બહાર પડી ગયેલ આ પુસ્તકના એ વિભાગમાં મારે વારંવાર જણાવવું પડયું છે.
આ પ્રમાણે જમૂદ્રીપની હદ લગભગ ગાસ થઈ જવાથી તેના ઉત્તર અને દક્ષિણ એ ભાગ પાડવાનું પશુ જેમ સુગમ થઈ પડે છે તેમ ઇતિહાસ સાથે સબંધ ધરાવતાં અન્ય કેટલાંક ભૌગોલિક તત્ત્વો પણ તેના ખરાં સ્વરૂપમાં સમજી શકાય તેવી સ્થિતિ ઊભી થતી નજરે પડે છે. જેમકે (૧) પૂર્વ ગાળાદની મધ્યમાં પશ્ચિમથી પૂર્વ સુધી એક સીધી રેખા દોરીએ તે તે ભૂમધ્યસમુદ્ર, કાળાસમુદ્ર, કાસ્પિઅન સમુદ્ર, તથા એશિઆઇ તુર્કસ્તાનમાંની એકસસ નદીવાળા પ્રદેશ( કે જેની બે શાખાને સીરરિયા અને આમુરિયા કહેવાય છે તથા જે પ્રદેશમાં મ` નામનુ શહેર આવ્યું છે )માંથી પસાર થને આગળ પૂર્વમાં જે પર્વતમાળા લખાતી
૧૫૦ બાદ જતાં) તેમાં ૧૩૭ હ‘દુસ્તાન જેટલો પ્રદેશ સમાઈ શકે એમ ગણવુ' રહે છે. ]
(૧૬) આ વિસ્તાર બહુ માટે હાવાથી કેટલાક કિા તેને સમુદ્ર પણ કહે છે; જ્યારે તેનું પાણી મીઠું' હાવાથી કેટલાર્કા તેને સરાવર કહીને પણ ઓળખાવે છે.
સામાન્ય રીતે એવા નિયમ àાય છે કે, ( ૧ ) સમુદ્રો
[ પ્રથમ
લંબાતી શાંધાઈ-કંતાન શહેર પાસે સમુદ્રને મળે છે ત્યાં સુધી તે રેખા લખાતી ગણી શકાશે; તથા તે પ્રમાણમાં જમૂદ્રીપના ઉત્તર અને દક્ષિણ એવા બે ભાગલા પાડતી બતાવાશે; વળી સાથે સાથે એમ પણ અનુમાન દારી શકાશે કે, (૨) જ ખૂદ્રીપનું મધ્ય બિંદુ મેરૂપર્યંત ' હાવાનુ જે આપણે ઉપરમાં જણાવ્યુ છે તે કાંઈક વાસ્તવિક દેખાય છે : ( શું ત્યારે પ્રાચીન સમયના Meru શબ્દમાં ફેરફાર કરીને વમાનનેા Merv શબ્દ યેાજાયા હશે ? ) (૩) વળી કુદરતી ચમત્કારી બને છે ત્યારે કેટલીક વખતે જમીનને સ્થાને જળ અને જળને સ્થાને જમીત થઈ આવે છે. તેમજ જમીન ઉપસી આવીને પ તાનુ' અસ્તિત્વ પણ થઈ જાય છે; એવુ` ભૂશાસ્ત્રના વૈજ્ઞાનિકએ જે સૂત્ર શે।ધી કાઢયું છે તેને અનુ. સરીને એમ પણ આપણે કહી શકીએ કે, આ મેરૂપ તની એક બાજુની જમીન ઢંકાઈ જને જળમય થઇ ગઇ લાગે છે જ્યારે બીજી બાજુની ઉપસીને પર્વતમય બની ગઈ છે (૪) અને તે પ્રમાણે જળમય બની જતાં, કેટલીક પૃથ્વીને ભાગ સપાટ હાવાથી મોટા સમુદ્રરૂપે-ભૂમધ્યસમુદ્ર તરીકે નજરે પડી રહ્યો છે. જ્યારે કેટલેક ભાગ ઊંડા ખેસી જવાથી કે આસપાસની જમીન ઊંચી ઉપસી આવવાથી, તે ભાગમાંનુ જળ એક બીજાની સાથે મળી ન જતાં, તેનાં એરલ સરેાવર,૧૬ અને કાસ્પિઅન સમુદ્ર૧૭ જેવાં જળાશયા
હમેશાં એક ખીન્નને જોડાયલા જ હોય છે તેથી (૨) તેનું પાણી ખારૂ જ રહે છે. આ બન્ને નિયમે એરલના કિસ્સામાં સચવાતા નથી એટલે તેને એરલ સરોવર કહેવુ' વધારે ન્યાયભરેલુ કહેવારો,
( ૧૭ ) સમુદ્રને લગતા જે એ નિયમે ઉપરની ટી. ન'. ૧૬ માં આપણે જણાવ્યા છે. તેમાંના એકનુ પરિપાલન કાસ્પિઅનની સ્થિતિમાં થાય છે પણ બીજાનું
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
બની ગયાં છે; અથવા તેા નાની નાની સામુદ્રધુનીવડે જોડાઇ જઇને પેાતાનું અસ્તિત્વ બતાવતામારમેારા અને કાળા સમુદ્રરૂપે દેખાતા થઈ ગયા છે. (૫) બની રહેલાં સર્વે આ જળાશયામાંથી માત્ર એરલ સરૈાવરનું જ પાણી મીઠું છે. વળી તેમાં એકસસ અથવા ઝરસીઝ નદી – પેાતાની એ શાખારૂપે-સામાન્ય નિયમથી ઊલટી રીતે વહી, અપવાદ બની જતે મળે છે; (કેમકે સાધારણ રીતે નદીઓનું મૂળ સરોવરમાંથી ઊભું થાય છે પણ તેને મેળવી લઇ તેનું મુખ તે બનતું નથી. ૧૮ એટલે એમ બનવા સલવ છે કે, જૈન સાહિત્યમાં વર્ણવાયલી અને મેરૂપર્વત માંથી નીકળે છે એમ જણાવેલી સિંધુ અને ગંગા નદીમાંથી છૂટાં પડી ગયેલી તેના અશારૂપે આ બે નદી હશે. (૬) મ શહેરની પૂર્વ તરફના પર્વતની હારમાળામાંના કાંઈક ભાગ તદ્દન નવીનપણે ઉપસી આવીને નજરે પડતા થયેા હાય, તેમજ કાંઇક પ્રથમથી ટ્રાય તેમાં ઉમેરા
સમજૂતિ
નથી થતું; છતાં તેના અતિ મેટા વિસ્તારને લઇને સમુદ્રનું નામ આપ્યું છે તે યાગ્ય જ લાગે છે,
(૧૮) આવા કુદરતી નિયમેાથી વિરૂદ્ધ જઇને દેખાતાં સાવર–જેને આપણે અપવાદરૂપ કહીશું તેવાં ત્રણ ચાર જ માત્ર નજરે પડે છે, જેવાં કે ( ૧ ) એરલ ( ૨ ) અફગાનિસ્તાનમાં આવેલ હામન (૩) અને ૩. અમેરિકામાંનાં કેટલાંક સરોવરો,
( ૧૯ ) મા, સા.ઇ. પૃ. ૪૪ઃ–પ્રાચીન સાહિત્ય કે સદ્નીપેામે' એક દ્વીપકા નામ શદ્ધીપ હૈ । ઈસ શકદ્વીપસે સ`પૂર્ણ પશ્ચિમીય એશિયાકા ગ્રહણ હેાતા હૈ । પ્રાચીન પશિચામે' એક પ્રાંતકા નામ પૈકી (Sacae) ભી થા । શક શબ્દ ઈસ સૂકી પ્રદેશમે' રહેનેવાલેકે લિયે પ્રયુક્ત હેાતા થા । મનુન્કે અનુસાર શંગલેાક્ર, કાંમાજ, પલ્લવ, પારદ આર યવન ઈન ઉપવિભાગામે વિભકત ચે। ઈન્દી શગ લેાકાંકૅ રાજ સાઇરસકા શક્રનૃપતિઃ નામસે #હ ગયા હૈ (વળી આંગળ ઉપર જુઓ, )
૧૩૩
થવાથી વિશેષ ઊઁચાને પામ્યા પણ હ્રાય. (૭) વળી શાકદ્વીપના સમાવેશ તેમણે ભલે જ મૂઠ્ઠી૫માં કર્યાં છે પણ તે એક સ્વતંત્ર અંશ હાઇને તેની સમજુતી જુદી જ આપવી ઠીક થઈ પડશે.
ઉપર વણવી ગયેલા જંબૂઠ્ઠીષમાં જે એક મેાટા અને અતિ વિસ્તૃત એટ૧૯ પથરાયલા હતા
તેને શાકદ્વીપ કહેવામાં આવતા હતા. કહેવાય છે કે શાકદ્વીપ પ્રાચીન સમયે જમૂદ્દીપની પશ્રિમે તથા દક્ષિણે પથરાયક્ષેા હતેા. પણ કાળાંતરે તે શાકદ્વીપમાં કેટલેાક ભાગ ઊંચા-નીચે થઇ જવાથી તથા કેટલાક ઉપર પાણી ફરી વળવાથી, તેના ઘણા નાના વિભાગા થઈ ગયા છે. જેમાં આફ્રિકાખંડના તથા તેની અને હિંદના કિનારા વચ્ચે આવેલા માડાગાસ્કર, ઉંચીલીઝના ટાપુ, અરખરતાનના દ્વીપકલ્પ તથા લક્ષદ્વીપ અને માલ દ્વીપના ટાપુઓ ઈ. ઈ. ના૨૦ સમાવેશ થઈ જતા
શાકદ્વીપ
વિષેની
સમજુતી
ભગવાન પાર્શ્વનાથ, નામનુ' એક પુસ્તક ( મુદ્રિત ૧૯૮૭ સુરત) પૃ. ૧૭૦માં લખ્યું છેઃ- એક યુરોપીય વિદ્યાવિશારદ શ'ખદ્દીપા આજકાલકા મિશ્ર ( મિસરEgypt ) સિદ્ધ કરતે હૈ ( જીએ એશિ, રીસર્ચ પુ, ૩, પૂ. ૧૦૦) આર ઈસમે' રાક્ષસસ્થાન પ્રમાણિત કરતે હું સકુ' શખાસ્તન નામસે ઉલ્લેખિત કરતા હૈ । ચહુ સ્થાન માજીદ અલકઝાંડ્રિયાકે હી સ્થળ થા (મજન્ કુર પુસ્તક પૃ. ૧૮૯, )
[આ ખને ટાંચણાને ભેગા કરીને વાંચીશુ તે જણાશે કે, હાલના પર્શિયાના એક પ્રાંતથી માંડીને મિસર દેશ સુધી ને પ્રદેશ શાકદ્વીપમાં જ ગણાતા, એટલે મિસરની પશ્ચિમના બાકીના આફ્રિકા ખ’ડના ભાગ પણ શાકદ્વીપમાં જ આવી જતા ગણાય; કેમકે જ મૂઠ્ઠીપમાં જ તેને પણુ સમાવેશ થતા હતા એમ આપણે ઉપર જણાવી ગયા છીએ. ]
(૨૦) હિંદની દક્ષિણે આવેલા એસ્ટ્રેલિયા,નવા, સુમાત્રા વિગેરે દ્વીપાના સમૂહને પણ કેટલાકના મત
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ ૩૪
ત્રણે સ્થાનેનાં
[ પ્રથમ
હશે એમ કહી શકાય છે. આ હકીકતમાં કેટલું સત્ય સમાયેલું છે તે નક્કી કરીને નિર્ણય કરવાનું કામ આપણું નથી જ. તે વસ્તુ તે તે તે વિષયના અભ્યાસીઓને સોંપી દઈશું; છતાં કેટલીક હકીકતે, જે જૈન તેમજ વૈદિક આમ્નાયના ગ્રંથોમાં (નીચેના વાકયે જુઓ) જણાયેલી છે તે ઉપરથી એમ તો જણાય છે જ, કે શાકદીપ એક મે બેટ હશે. તેમાં લખેલું છે કે, રામલક્ષ્મણના વારામાં રામના પુત્ર લવકુમારનું રાજ્ય ૨૧ શકઠીપના એક ભાગમાં હતું; તેમજ મહાભારતના કાળમાં કૃષ્ણના પુત્ર શાંબકુમારનું રાજ્ય આ શાકદીપ ગણાતા દ્વીપમાં હતું. વળી આપણા વયોવૃદ્ધ અને અઠંગ અભ્યાસી મમ૨૩ સર જીવણજી મદીનું એવું મંતવ્ય છે કે, પુરાણ વખત તે શાકીપ, તે હાલને ઈરાન અને તેની પશ્ચિમનો દેશ સમજવો. તેમ બીજા એક વૈદિક ગ્રંથના અભ્યાસીએ શોધખોળથી એમ સાબિત કર્યું છે કે, ગ્રીસના કીટ અને આયોનિયન ટાપુઓ પણ શાકદીપની પશ્ચિમ
દિશા તરફની અંતિમ હદ ઉપર આવેલા હતા. ગમે તેમ છે, પણ ઉપરમાં ટાંકેલાં જુદાં જુદાં મંતવ્યો ઉપરથી એવો નિષ્કર્ષ નીકળે છે કે, હાલનો આખો ઇરાન તથા અફગાનિસ્થાનની પશ્ચિમ છેડો ભાગ; મૂળે શાકીપમાં ૨૫ ગણાતો. એટલે જો આ પ્રમાણેનું મંતવ્ય સાચું ઠરે તે એમ પણ અનુમાન દોરી શકાય કે, ઉત્તરે કાસ્પિઅન સમુદ્ર અને દક્ષિણે સિંધુ નદીના મુખ પાસેનો દરિયો; તે બેની વચ્ચે આવેલ જમીનવાળો મુલક છે કે તે મૂળમાં એક બાજૂ જબૂદીપ અને બીજી બાજૂ શાકદ્વીપ વચ્ચે દરિયો હોવો જોઈએ; અને પાછળથી કોઈ મોટે ધરતીકંપ કે પ્રલય જેવું થયું હશે તે સમયે આટલે સમુદ્રવાળો ભાગ અદશ્ય થઈને તેમાંથી જમીન ઉપસી આવી હશે. વળી આવા ફેરફાર જ્યારે થાય છે ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે જ દરિયાને જે ભાગ છીછરે હોય છે તે જમીનરૂપે બહાર નીકળી આવે છે પણ જે વિશેષ ઊંડે ભાગ હોય છે તે ચારે તરફથી જમીનવડે ધેરાઈને નાના
પ્રમાણે આ શાકતપના અંશે જ માનવામાં આવે છે.
(૨૧) રાજ્ય એટલે રાજગાદીનું સ્થાન નહીં, પણ તેમના અધિકાર તળેને પ્રદેશ હતો એમ સમજવાનું છે.
(૨૨) નીચેની ટીકા . ૨૪ જુએ.
(૨૩) આ લખાણનું ટીપણુ લેવામાં આવ્યું ત્યારે સર જીવણજી મેદી જીવંત હતા, પણ જ્યારે આ પુસ્તક પ્રેસમાં ગયું ત્યારે તેઓ બેહેસ્તનસીન થયા એટલે હવે “મહુમ” શબ્દ ઉમેરવા પડે છે.
(૨૪) ધી ગુજરાત વર્નાકયુલર સોસાયટીમાં તેમણે આપેલું વાર્ષિક વ્યાખ્યાન બુદ્ધિપ્રકાશ પુ. ૭૬ જુલાઈ અંક પૃ. ૧૧ જુઓ “ શાક લાકે પશ્ચિમ ભગીથી આવી પૂર્વ અફગાનિસ્તાન, પંજાબ અને મધ્ય હિંદુસ્તાન સુધી..”
“ હિંદ પુસ્તકે કહે છે કે, સૂર્ય અને મિહિર
શેત્રવાળા રીઝવ્વ (રૂજુહુવ) નામના રૂષિની નક્ષુભા નામની બેટીના વંશજ તેઓ હતા. તેને બેટે જરાશસ્ત અથવા જરા શબદ નામ હતું જે નામ મિ. ભાંડારકર જતુસ્ત (પારસીઓના પગબર રેસ્ટર-Zeroaster) ને મળતું ધારે છે. આ જરથોસ્ત માટે કહે છે કે તે “ભગવગના બ્રાહ્મણ ને સ્થા૫ક હતું. આ બ્રાહ્મણને હિંદમાં પ્રથમ કૃષ્ણને છોકરે શાંબ પોતે લાવ્યો હતે અને મગને “ભેજક” કહેતા. તેઓ કમરે અવયંગ બાંધતા. તેઓના ગોત્રનું નામ “મીહિર”=ઈરાની
(૨૫) મારા મંતવ્ય પ્રમાણે આમાં કિંચિત ફેરફાર કરે રહે છે તે માટે નીચેને “ શકતપ અને શાકદ્વીપ”વાળે પારા જુઓ. " (૨૬) જેને હાલ ખેરાસન અને સિસ્તાન પ્રાંતે કહેવાય છે તે મુલવાળી જમીન, જુઓ પાસેને નકશો,
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
અર્થની સમજૂતિ
૧૩૫
સમુદ્રકે સરોવરરૂપે ૨૮ સચવાઈ રહે છે. આ કથનનાં સ્મારક તરીકે બે મોટાં અને એક નાનું એમ કુલ ત્રણ ૯ સરોવર તે પ્રદેશમાં જે નજરે પડી રહ્યાં છે તેને આપણે ગણવા પડશે. કહેવાની મતલબ એ છે કે, પશ્ચિમે કાર્પિઅન સમુદ્રથી માંડીને પૂર્વમાં અફગાનિસ્તાનને હેરાત શહેર સુધીની પર્વતમાળા, અને ત્યાંથી સીધા દક્ષિણે ઠેઠ ગ્વાદર (Guader ) બંદર સુધીની લીટી દરતાં, તેની એક બાજાનો એટલે પૂર્વનો ભાગ, તે અસલ જંબુદ્વીપની જમીનને અને તેની બીજી બાજૂનો ભાગ તે શાકઠીપની જમીનનો ભાગ૩૦ હતો; તેમ જ શાકીપમાં જે પ્રજા વસી રહી હતી તેને પ્રાચીન હિંદુ ગ્રંથો પ્રમાણે શાકપ્રજા તરીકે ઓળખવામાં આવતી હતી, આ પ્રમાણે અનુમાન દોરાયાં છે. આ ત્રણે શબ્દના સમાસોમાં તેનો પ્રથમ શબ્દ
શક છે : તે ત્રણને શક તરીકે શાકઢીપ ઓળખાતી પ્રજા સાથે સંબંધ શકદ્વીપ છે; બકે આ ત્રણે શબ્દોના
અને સૂચનથી જે જે મુલક અથવા શક સ્થાન પ્રદેશ જણાય છે તે ત્રણેમાં
વસતી પ્રજાને શક પ્રજા તરીકે જ
ઓળખવી જોઈએ; એટલે કે ત્રણે સ્થાન પણ એક જ છે તેમ તેની પ્રજા પણું શકપ્રજા જ કહેવાય, આમ ઘણુનું માનવું થાય છે આ પ્રકારે એક મત થયો. ત્યારે વળી બીજે મત થાય છે કે હિંદ ઉપર જે આક્રમણ પરદેશી પ્રજાએ કર્યા છે અને જેમનાં નામની સંખ્યા પાંચ હેવાનું આપણે જણાવી ગયા છીએ, તેમના દરેકના ઉત્પત્તિસ્થાનનો અથવા તે તેમને લગતા ઇતિહાસની બરાબર પીછાન થએલ ન હોવાથી, સર્વેને કેટલીક વખત ભિન્ન અને કેટલીક વખત અભિન્ન માની, તેમને ગમે તે જાતિ તરીકે ઓળખાવ્યે રાખી છે. એટલે તેઓનાં નામઠામ જુદાં જુદાં હોવા છતાં કેમ જાણે તે સર્વે એક જ સ્થાનથી ઉદ્દભવ પામી હોય તેમ વર્ણન કર્યો ગયા છે. આથી તેમનો આખોયે ઇતિહાસ માર્યો ગયો છે, એટલું જ નહીં પણ અનેક ગુંચવાડા ઊભા થવા પામ્યા છે. જેથી ખરૂં શું છે અને ખોટું શું છે તેની સળ સૂઝતી નથી. પરિણામે એમ જાહેર કરવું પડયું છે કે, હિંદી ઇતિહાસમાં જે કેટલાયે અંધારાયુગો-અંધકારયુગો-ગણુતા આવ્યા છે તેમાંનો આ પરદેશી પ્રજાનાં આક્રમણવાળા
(૨૭) જેના એક દષ્ટાંતરૂપે કાસ્પિઅન સમુદ્રને આપણે ગણાવી શકીએ.
(૨૮) સરોવરનું પાણી હમેશાં મીઠગણાય અને દરિયાનું ખારૂં કહેવાય. આ પ્રમાણે મીઠા અને ખારા પાણીના ભેદથી પારખી શકાય છે કે અમુક જળા- શય મૂળે દરિયાને ભાગ હશે કે કેમ? એટલે અહીં
સરોવર’ શબ્દ જે મેં લખે છે. તે વાસ્તવિક નથી જ; પણ આવાં જળાશયનાં મૂળ શોધવાની હકીકત તરીકે ઉપયોગી થઈ પડે તેથી તેનું ટીપણુ દાખલ કરવા સારૂ, આ શબ્દ અહીં લખ્યા છે. વળી તેની પ્રતીતિ આગળ ઉપર જણાશે.
(૨૯) જુએ પાસેના નકશામાં બતાવેલ હામન
અને હા મનમાશ નામના બે મોટાં તથા ગાડીસરાહ નામનું ત્રીજું: એમ કુલ મળી આ ત્રણે સરોવરનાં પાણી મીઠાં છે. (ઉપરની ટી. નં. ૧૮ સરખાવે.) આ સરોવરમાં પણ, એરલ સરોવરની પેઠે (સરખા ઉપરની ટીકા નં. ૧૮) પાંચ છ નાની નદીઓ મળતી દેખાય છે.
(૩૦) આને શાકદ્વીપની જમીનનો ભાગ ખરી રીતે કહી ન શકાય; પણ શકદ્વીપ અને જંબુદ્વીપ વચ્ચે સમુદ્ર હતું તેનું પરિવર્તન થતાં જે જમીન ઉપસી આવી હતી તે તે છે. એટલે કે તે નવી જમીનવાળું સ્થળ ખરી રીતે શાદ્વીપના કરતાં જંબુદ્વીપની વધારે નજીક આવેલું હેડને તેને જંબુદ્વીપની જમીન તરીકે ઓળખાવવી જોઈએ,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણે સ્થાનાનાં
૧૩
જમાનાને પણ એક તરીકે ગણી કાઢવા રડે છે; એટલે જો શાંતિપૂર્ણાંક આ પાંચે જાતિના ઇતિહાસ ઊકેલવામાં આવે તો હિંમત છે કે, જેમ પ્રથમનાં એ પુરતકામાં કેટલાય અંધકારમય યુગનાં પાનાં ઊકેલીને પ્રકાશિત કરાયાં છે તેમ આ વિષયને લગતા ઊકેલ પણ ફળદાયી નીવડે ખરા. એથી કરીને જરાક લાંબુ` વિવેચન થઇ જાય તે પણ આપણે તે સ્પષ્ટ રીતે ઊકેલવું જ રહે છે.
(૧) શાકદ્વીપ વિશેની સામાન્ય અથવા મોટા ભાગની માન્યતા જે હતી તે મે ઉપર રજૂ કરી દીધી છે. જ્યારે મારા મત પ્રમાણે થોડાક તેમાં ફેરફાર કરવા રહે છે, તે માટેની હકીકત તથા કારણ આ પ્રમાણે છેઃ—
ઉપર પ્રમાણે સ્થિતિ જો બનવા પામી હોય તા તેના માગ પાસેના નકશામાં બતાવ્યા પ્રમાણે ઞ થી વ રેખાના હોઇ શકે; જ્યારે મારી માન્યતા એમ છે કે તેને માગ થી ૩ રેખાવાળા હાવા જોઇએ; કેમકે મ થી ય રેખા પ્રમાણે જો બન્યું હાય તા, હામન સરાવરાદિ ત્રણે જળાશયેા મૂળમાં સમુદ્રના અંશા હોવાથી તેમનુ પાણી ખારૂ હાવુ જોઇએ પણ તે તેમ નથી. એટલે ઉપર પ્રમાણે સ્થિતિ બન્યાની વિરૂદ્ધમાં આ હકીકત જાય છે, તેમ ઉપરમાં આપણે એમ પણ જણાવી ગયા છીએ કે ગ્રીસના ક્રીટ અને આયેાનિયન ટાપુ શાકદ્વીપની અંતિમ પશ્રિમે આવેલ હતા; એટલે તે ઉપરથી એમ અનુમાન લેવાય છે કે
ઉપર
( ૩૧ ) એટલે આખા એશિયાઈ માઇને ર-તુર્કસ્તાન તથા ઈરાનને થોડાક ભાગ ( તથા આગળ સાબિત કરીશુ કે અરબસ્તાનના ભાગ પણ ) મૂળે સમુદ્રરૂપે જ હતા; અને આ સમુદ્ર તે ખીને કાઇ નહી', પણ જબુદ્ધોપથી શાદ્વીપને જુદો પાડતા જ સમુદ્ર અણુવા; પછી તે સમુદ્રના પલટા થઇને જ્યારે જમીન થઈ ગઈ ત્યારે તેને શાપના એક ભાગ તરીકે લેખ્યો
[ પ્રથમ
એશિયાઇ માઈનરવાળા ભાગ તે વખતે દરિયા રૂપે જ હતા. વળી આફ્રિકાખંડ મૂળે, શાકદ્દીપના ભાગજ હતા એમ પણ કહી ગયા છીએ; એટલે આ પ્રમાણે સર્વ સોંગા શાકદ્વીપના પશ્ચિમ કિનારાને લગતા કયારે સાષી-શકાય, કે જ્યારે કાળાસમુદ્રથી માંડીને રાની અખાત સુધી ફ્૩ રેખા સુધીના ભાગને અથવા તે કાસ્પિ અન સમુદ્રથી માંડીને ઈરાની અખાત સુધીની ૩ રેખા સુધીના ભાગને, પ્રથમ સમુદ્રરૂપે માની લેવાય ૩૧ તે। જ. ગમે તે રીતે માના, પશુ અરબસ્તાનના ોપકલ્પને જ ખૂદ્રીપ અને શાકદ્વીપની વચ્ચેના સમુદ્રમાંથી ઊગી નીકળ્યાતુ જ માનવું પડશે; અને તે વાત સત્ય પણ સમજ્ઞય છે; કેમકે તેના મોટા ભાગ દટાઈ ગયેલ સમુદ્રની રેતીથી બનેલા છે, એટલે રૂ.-૩ રેખા, આગળ આવીને જો જમૂદ્રીપની પશ્ચિમ હદે અટકતી માના તો આખા ઇરાન દેશ અને બે દ રેખાએ આવીને અટકી માના તેા, પશ્ચિમ ઇરાનના થોડાક ભાગ વને બાકીના ઇરાન, જ ખૂદ્રીપમાં ગણાતા હતા એમ માનવુ રહે છે. અને જ્યારે ઈરાનને જ જમૂદ્રીપમાં માન્યા ત્યારે, અત્યારના હિંદુસ્તાન અને ઇરાનની વચ્ચે આવેલા અફગાનિસ્તાન તથા બલુચિરતાનને પણ જ મૂઠ્ઠીપમાં જ ગણવા પડશે. મતલબ કે, તે સમયના ભરતખંડની હદ હાલની માફક સિંધુ નદીની પશ્ચિમે જ આવીને અટકી જતી નહેાતી;
( જેમ મે, સા. ઈ. પુ. ૪૪ નું અવતરણ જે ઉપરની ટીકા નં. ૧૭ માં કર્યું છે તે પ્રમાણે લખવામાં આવ્યું છે)
જે સમુદ્રનો પલટો થઈને જમીન થયાનું આ ટીકામાં જણાવ્યુ છે તેને રૃ. ૧૭૨ ઉપરના શાકદ્દીપના વનમાં (૧) કલમમાં જે સમુદ્રની રેખા દોરી છે. તેમાંના કાસ્પિઅન સમુદ્રમાંથી, એક ફ્રાંટ દક્ષિ તરફ્ર લખાયા હતા એમ માની લેવુ રહે છે,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
બો
સમ
અ ક્રિો
૬
uિખ ન મુકે
-
તુ
તાન
યા છે
?'
માથાનો પુરિવર 6u,
SLELLECE
વર્ષની
tતી . ખડ
12 JADA
લઇ
,
‘વેટ
થઈ રન ના "
“
' ખો માન
?
અ ૨
બી
સા
' અખાતમાનને અનાત છે ?'
T'
5
જંબુ
S)
શાક દી જ
છે
( પુ
ર 93
09
આકૃતિ નં. ૨૧]
[વર્ણન પૃષ્ઠ ૧૨૯
આકૃતિ નં. ૨૨ ]
[ વર્ણન પૃષ્ઠ ૧૩૬
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખોરાસાન
शिस्तान)
હામન ગોડીસરાહ હામન પશુ
૨ મુલાપાસ - ટાલ પર્વતનાછે
રૂબૉલન પાત 3સંગલપાસ (સુલેમાન ૪ યુનલપાસ તનાછે રમ પાસ
4
5. ખૈબર પાસ
આકૃતિ નં. ૨૩]
मर्द
5
407
जोजारा
પ્રિયાની
•हरात બુ6 #
ઉલાટ
સ્વાદ
હિંદુ'
•jwz બેટા
પાકિસ્
Xxx
•421143
[ વર્ણન પૃષ્ઠ ૧૩૫
મહાક્ષત્રપ ચક્ષણ
( આકૃતિ નં ૨૫ )
રાજા નહુપાણ
(આકૃતિ ન. ૨૪)
મહાક્ષત્રપ રાજુલ
(આકૃતિ નં. ૨૬)
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ] અર્થની સમજૂતિ
૧૩૭ પશુ તેની પશ્ચિમે ઠેઠ ઇરાની પશ્ચિમ હદ સુધી શાકkીપ સંધાઈ જવાને-થયો હોવા જોઈએ લબાઈ૩૨ હતી. અને જ્યારે પ્રાચીન ગ્રંથ એમ થયું. જ્યારે જૈન મતની માન્યતામાં એ કર્યું છે કે રામચંદ્રજીના કુમાર લવનું તથા ઘટાવીએ તો મહાભારતનો સમય એટલે કઠણ કૃષ્ણકુમાર શાળનું રાજ્ય શાકીપના કેઈક વાસુદેવના કાકાના દીકરા શ્રી નેમિનાથનો સમય. ભાગમાં હતું, ત્યારે એમ સમજવું રહે છે કે તેમને તેઓ બાવીસમા તીર્થકર તરીકે ઓળતેમનું રાજ્ય હાલના આફ્રિકાખંડના ભાગમાં હતું. ખાવે છે અને શ્રતિકારનો સમય એટલે તેમના પણ જે ઇરાન કે અફગાનિસ્તાનના કાઈ ભાગમાં ત્રેવીસમા તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથ જમ્યા હેત છે તેને શાક દ્વીપમાં હોવાને બદલે જંબુદી- ( આ સમય ઈ. સ. પૂ. ૭૭૮=જુઓ પુ. ૧ પમાં કે ભરતખંડમાં હતું, એમ કહીને લખત. પૃ.૩૦–૭. ) તે પૂર્વે ૧૦૦ થી ૧૫૦ વર્ષનો થયો તેની સાથે એમ પણ સિદ્ધ થઈ ગયું કે કહેવાય; અને આ સર્વ સમયના અંતરને-એટલે જ્યાંસુધી કૃષ્ણ વાસુદેવની હયાતિ હતી અને જેને શ્રી નેમિનાથના જન્મથી માંડીને, શ્રી પાર્શ્વનાથના આપણે મહાભારતના યુદ્ધને સમય ગયો છે જન્મ સુધીના સમયને–જૈન પારિભાષિક શબ્દમાં ત્યાંસુધી શાકદ્વીપ અને જમ્બુદ્વીપ બને છૂટાં જ બાવીશમાં તીર્થકરનો સમય કહેવાય છે અથવા હતાં; પણ ઉપનિષદો તથા યુતિ જ્યારે રચાઈ વિશેષ સ્પષ્ટ ભાષામાં બોલવું હોય તો ( આને ઇ. સ. પૂ ના નર કે દશની રાદીને “બાવીસમા તીર્થંકરના વારામાં” તે બનાવ અ દાજ ગણવામાં આવ્યો છેત્યારે આ બંને બન્યાનું ૩૩ કહેવાશે. દ્વાપિ સંધાઈ ગયા હતા; કેમકે આ ગ્રંથના આટલું વિવેચન શાકદ્વીપના સ્થાનની કtઓનું મૂળ સ્થાન જ આ પ્રદેશમાં ગણાયું ઉત્પત્તિ બાબત થયું. પણ એ વાત ખાસ ધ્યાનમાં છે. એટલે વૈદક મતના આધારે તે બે બનાવની રાખવા જેવી છે કે, તેમાં વસતા લોકોની ઓળખ વચ્ચે કયારેક આ મહાપ્રલય-જંબુડીપ અને માટે ક્યાંય “ શક” કે અન્ય શબ્દ વપરાયો
(૩૨) આ સ્થાને બતાવેત ફેરફાર એટલે કે શાકલીપ અને જંબદ્વીપ જે છુટા હતા તેને બદલે સંધાઈ ગયા તે આ બનાવ કયારે અને તે બાબતની ચર્ચા અત્ર અસ્થાને છે; પણ પ્રસંગ પડયે આપણે તે કરવી તે પડશેજ, કેમકે તે ઉપર મહાભારત અને રામાયણના કાળને નિર્ણય બાંધી શકાય તેમ છે.
વેદિક ધર્મના પંડિતે અને અભ્યાસીઓએ મહાભારતનો સમય ઘણું ઘણું સંશોધન પછી ઇ. સ. પૂ. ૩૨૦૧ ને ઠરાવે છે. વળી લોકમાન્ય તિલકન અભિ- પ્રાય પણ તેજ છે. જનરલ સર કનિંગહામે પણ
બુક ઓન એરાન્ટ ઇરાઝ' નામના પોતાના પુસ્તકમાં તેજ પ્રમાણે ગણના કરી બતાવી છે.
* ખરી રીતે તે તીર્થકરને જ્ઞાન પ્રાપ્તિ થાય ૧૮
ત્યારથી જ તેમનું તીર્થ ગણાય છે. પણું તેવો બારીક ભેદ સમજવા જેટલું અહીં સ્થાન ન હોવાથી તેમના જન્મથી તેમનું તીર્થ માનવાનું અહીં લખ્યું છે.
(૩૩) અહીં આ વિષયને કાંઈક વિસ્તૃત કરી બતાવવાનો હેતુ એ છે કે જે પ્રસંગ મળશે તે મારે એમ સિદ્ધ કરી બતાવવું છે કે ઉપરની નેટ નં. ૩૨ માં તેના (મહાભારતના યુદ્ધના) સમય વિશે જે માન્યતા અત્યારે બંધાઈ છે તેમાં બહુ જ મોટે ફેરફાર કરવાની જરૂર છે. તે સિદ્ધ કરી બતાવવામાં ઉપયોગી થઈ પડે માટે તેના મૂળ તરીકે આટલે પાયે રોપી રાખવું જરૂરી ગણાવે છે.
વળી સરખા પુ. ૧ ૫, ૯૫: બીજી એક ખૂબી એ થઈ રહી છે કે, જે મેહનડેર (સિંધુ નદીના
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
132
ત્રણે સ્થાનાનાં
માલૂમ પડતો નથી; એટલે સહજ અનુમાન બાંધી શકાય છે કે તે સમયે શકપ્રજાને શાદીપ સાથે કાઈપણુ જાતના સબંધ કરી નહીં.
(૨) શદ્વીપ—આ શબ્દ માટેની વ્યાખ્યા કરતાં કે. હિં, ઈં. પૃ. ૫૩૨ તથા રૃ. ૫૪ માં જણાવાયું છે કે દીપનુંખાબ, a country between the two rivers બે નદી વચ્ચેનો પ્રદેશ તે દીપ. આમ વ્યાખ્યા કરીને એ દૃષ્ટાંત આપ્યાં છે. ( ૧ ) શકીપ ( દુખ ) Indus Delt; એટલે કે, સિધ નદી જ્યાં સમુદ્રને મળે છે અને જે સ્થાન આગળ તેની અનેક શાખાઓ થઈ જાવું છે તથા જ્યાં બૌદ્ધ સાહિત્ય પ્રમાણે પાતાલનગર હોવાની કલ્પના કરાઇ છે ( જુએ પુ. ૧, પૃ. ૨૨૧.) અને જે ત્રિકાષ્ઠાકાર પ્રદેશને સિંધુડા તરીકે ઓળખાવાય છે તેને શઠીપ કહેવાને હેતુ છે. વળી તેનું વિવરણ કરતાં લખે છે કે **A few years later cir, B, C 15, there arose another formidable power on the west. The Scythians ( Sakas )
પ્રદેશમાં ગાયખાના છીમાં આવેલ પ્રાચીન ચાહેરના અવરોધાવાળુ' ગામ )ની સંસ્કૃતી મહાભારતના સમયથી કૅટલાયરી અર્વાચીન હૈ તેને ઈ. સ. પૂ. પાંચ કૅ છ હાર્ પહેલાની ગણાવે છે જ્યારે ખૂદ મહાભારતના સમયને ઇ. સ. પૂ. ૩૨૦૧ના એટલે મેાહનાડેરી પછી બે કે ત્રણ હજાર પછીના ગણાવે છે.
(૩૪) ૩, હી, ૪. . ૫૬૨-San bipathe river-country of the Sakas: Indus leltn=Seythia or Indo-scythin=Settlements of the Saka people ( P, 569 f, n. 1 )=શક
થક પ્રશ્નનો નદી પરનો દેશ; સિપ ફાળ સિધિ અથવા સિથિ ક પ્રનનાં વસાહતી સસ્થાને ( પૃ. ૫૬૯ ટી. ન. ૧ ).
(૩૫) તેમને કહેવાનો અર્થ એ છે કે, રાત
[ પ્રથમ
of Seistan had occupied the delta of the Indus, which was known thereafter to Indian writers as Sakadwipa, the Doab of the Sakas and to the Greek geographers as IndoScythia=આશરે ઇ. સ. પૂ. પછ પછી થોડાંક વર્ષોપ પશ્ચિમમાં એક ભરત પ્રજાના ઉદ્ભવ થયા. શિસ્તાનના સિથિયના ૬ (શકા ) સિંધુના દુઃખમાં રહેવા લાગ્યા ત્યારથી તે તે પ્રદેશને હિંદી લેખકાએ શીપ ' શકના દુઆબ અને ગ્રીક ભૂગાળવેત્તાઓએ ઇન્ડોસિથિયા૩૭ તરીકે ઓળખવા માંડયા. એટલે એમ કહેવાને માંગે છે, કે શિસ્તાન અથવા શક્રસ્થાનના મૂળ વતનીઓ તે શક અથવા સિથિઅન; અને તેમના નામ ઉપરથી તેમના પ્રદેશને શિથિયા પણ કહી શકાય; તથા જ્યારથી તેમાંના થોડા ભાગ હિંદમાં આવીને સિંધુ નદીના મુખ આગળના દુખાળમાં વસવાટ કરી રહ્યો ત્યારથી તે ભાગને શીખ અથવા ય સિથિયા કહેવાવા લાગ્યા. આ ઉપરથી સમજાશે
વિક્રમાદિત્યે ઇ. સ. ૧ ૫૦ માં ઢાવીને રાતાનો રે વિક્રમ સંવત સ્થાપન કર્યા હતા તે શપ્રશ્નના ઉદ્ભવ ઈ. સ. પૂ. ૫૭ અને ૭૫ ની વચ્ચે, સિંધુ નદીના આ ટુંબવાળા પ્રદેશમાં થયો હતો.
(૩૬) આ શક પ્રજા જે અહિં સિંધુ નદીના દુઆમમાં રહેવા આવી હતી તે મૂળે શક સ્થાન થવા રિશ્તાનના પત્તની હતા. સરખાના ટી, ન. ૧૯ માં મા, સા. ઈ, પૃ. ૪૪ નું કથન જેમાં તેનુ નામ સુકી કહ્યું ).
(૬૭) ઈન્ડા શબ્દ સિથિયાને જોડયા છે તેજ બતાવે છે કે, મૂળ સિષિયા અથવા સિથિયન પ્રશ્નનું સ્થાન તો હિંદ બહાજ હતુ અને પાછળથી હિંદમાં તેમનું સ્થાન જે થયું તેને ઓળખવા માટે ઈન્ડો શબ્દ ગઢીને * ઇન્ટાસિથિયા કે પાઠ્ય
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ્ર ]
કે શકઠ્ઠીપ એવું નામ ભલે અપાયું છે, પશુ તે વાસ્તવિક રીતે ભૂંગાળમાં જેને દ્વીપ એટલે ચારે તરફ ફરતું પાણી અને વચમાં જમીન હોવાનુ જણાવાય છે. એવું તે સ્થાન નથી. તેમ જેને પ્રાચીન ગ્રંથામાં શાકદ્વીપ ( પણું શકદ્દીપ નહીં જ ) કહીને વર્ગુબ્યા છે તે પણ તે નથી, પણ તેનાથી તદ્દન નિરાળા જ દેશ છે. ( ૨ ) અને બીજા દૃષ્ટાંતમાં બ્રહ્મદ્રોપને=પંજાબની પાંચ નદીઓમાંની એ વચ્ચેને પ્રદેશઃ આ કાઇક બ્રહ્મ દ્વીપતા૩૯ સાથે આપણે અત્રે કાંઇ લેવાદેવા નથી તેથી તે સબંધી માત્ર આટલા ઈસારા કરીને જ આગળ વધીશુ.
અની સમજૂતિ
( ૩ ) હવે ત્રીન્ન નામની-શકસ્થાનનીવ્યાખ્યા સમજીએ. ઉપર શંકડીપ નં ૨ ની વ્યાખ્યાની સમજ આપતાં જ જણાવી ગયા છીએ કે તેને શિસ્તાન અથવા સિથિયા એટલે શકપ્રજાનું સંસ્થાન પણ કહેવામાં આવતું હતું. નકશામાં જોતા આ શિસ્તાનની હુઃ ટૂંકમાં આ પ્રમાણે નાંધી શકાય તેમ છે. પૂર્વમાં હાલની સિધુ નદી, પશ્ચિમે હેરાત શહેરથી દક્ષિણે સમુદ્રને સાંધતી સીધી લીટી, દક્ષિણે (૩૮) દુઆખમાં હમેટમાં બે બાજુ નદી હાય છે અને વચમાં જમીન હોય છે: પણ જ્યાં તે બે નદી મળે અને ખૂણે થાય તે ત્રીજી બાજુ બને : એટલે દુઆબની ત્રણ બાન્તુ પાણી હોય એમ કહી શકાય. પણ આ સિંધુ નદીના ખબના કિસ્સામાં તા જ્યાં નદી સમુદ્રમાં ભળી જાય છે ત્યાં તે ચેાથી બાજી થઈ અને તે પાણીવાળો જ ભાગ રહ્યો; એટલે સમુત પાસે આવેલ આ દુઆબને દ્વીપની વ્યાખ્યા લાગુ પાડી શકાય તેમ છે ખરૂ.
'
(૩૯) પ્રાચીન સાહિત્યમાં-નૈતિક, જૈન તેમજ અન્યમાં-દ્વીપનુ નામ કેટલીક વખત નજરે પડે છે. એટલે તેની કાંઈક માહિતી રહે તે માટે જ અહીં તેને ઉલ્લેખ નેોંધવા પડયા છે.
( ૪૦ ) મદ્ભુચિરત નના
કેટલાક ભાગને—ખાસ
૧૩૯
સમુદ્ર અને ઉત્તરે હેરાત શહેરથી લાઇન દોરીને ખેલનધાટના રસ્તે શિકારપુર નજીક સિ'ને મળ શકે તે લીટી. આ ચતુ†માની વચ્ચે ધેરાયલા પ્રદેશ તે શિસ્તાન કહેવાય અને તેમાં વસતી
પ્રજા તે શકઃ વળી તેમાં હુમડ નદી જે હામન સાવરને મળે છે તે, તથા પૃ. ૧૩૫ માં જણાવેલ ત્રણ સરાવા તથા આગળ પૃ. ૧૪૧ માં જણાવેલ ઉપનિષદો અને શ્રુતિકારના મૂળ સ્થાનને સમાવેશ થઈ જાય છે. હવે જો નકશામાં બારીકાઇથી તપાસીશું તેા આ શિસ્તાનમાં વમાન અગાનિસ્તાનના દક્ષિણ તરફના મોટા ભાગ અને લગભગ આખા બલુચિસ્તાન૪૦ સમાઈ જતા દેખાશે, પણ ઇરાનના જરા જેટલે ભાગ પણ આવતા જ નથી. અથવા કદાચ આવતા ગણા તાયે તે તે। માત્ર સરહદે-સીમાએ આવતા નાના પટ્ટી પ્રદેશ જ છે.
પણ શ્રુતિકાર મનુ ભગવાનની સાહેત આપીને ટી. નં. ૧૯ માં જણાવ્યા પ્રમાણે મૌ. સા. ઈ ના કર્યાં પૃ. ૪૪ માં એમ ક૨ે છે કે, સકી નામના પ્રાંત હતા તે પ્રાચીન પર્શિયાના એક ભાગ હતા અને તેમાં શગલાક, કાંમાજ,૪૧ કરીને પશ્ચિમ ભાગને–Gandriana ગેડીઆના કહેવાતા હતા : અહીંની પ્રશ્નને પણ શકજ કહેવાય અને આગળ જતાં આપણે એમ પણ જણાવીશુ` કે આ શક પ્રજ હિ'દમાં આવીને વસ્યા બાદ તેમાંથી ગુર્જર પ્રશ્નની ઉત્પત્તિ થઈ છે. પણ પાશ્ચાત્ય વિદ્વાન ગુર્જર પ્રજાને કાકેસસ પર્યંત પ્રદેશના કાઈ George town કે Georgia=જ્યોર્જ ટાઉન કે જ્યા આમાંથી ઉતરી આવેલ માને છે. તે તેમણે શુ' તે પ્રશ્નને આ ગૅન્ડીઆના ( કેમકે જ્યોર્જીઆ અને ગૅન્ડ્રીઆના લગભગ એક રીતે જ લખાય છે, એટલે એક્ઝીનનું અપભ્રંશ થયું હશે કે ? ) ના પ્રદેશમાંથી ઉતરી આવેલી માનવાને બદલે ઉપર પ્રમાણે માની લીધું ઢરો?
જ પ્રશ્નનું સ્થાન
( ૪૧ ) આપણે આ અગાનિરતાનના ઉત્તર પૂર્વ ભાગમાં ખતાવ્યું છે (બ્રુઆ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦ - ત્યારપછી
[ પ્રથમ પહલા, પાર, ઔર યવન આદિ પ્રસંગોપાત વર્ણન કરતાં કરતાં જણાવીશું કે, ઉપવિભાગોવાળી પ્રજા વસી રહી હતી; એટલે વર્તમાન વિદ્વાનોએ આ પરદેશી પ્રજાને, પછી આપણે જે પ્રદેશને શિસ્તાન કરાવ્યો છે તે તે પાર્થિઅન હય, ન હોય, પલવ હોય, કશાન ઉપરાંત, સિકી નામના પ્રાંતમાં કેટલીક વિશેષ હોય કે ક્ષહરાટ હૈય, પણ સર્વેને લગભગ એક - ભૂમિ આવી હતી અને વિશેષ ભૂમિની પ્રજામાં લાકડીએ જ હાંકયે રાખી સિથિયન એટલે શક કાંજ, પહલવ, પારદ ઔર યુવાનોને ગણવામાં તરીકે જ ઓળખાવ્યા કરી છે. છતાં ઈ. એ. ૫ ૩૭ આવતા હતા. એટલે સમજાય છે કે આ સર્વે ઈ. સ. ૧૯૦૮ ને અંકમાં પૃ ૪૨ માં તેના લેખકે એકબીજાના અડીઅડીને પાડોશી થતા હોવાથી આ બધે ટોપલો કેવળ હિંદી લેખકોને માથે જ તેમના સર્વેનાં સ્થાનોને એકત્રિતપણે પ્રાચીન સમયે ઓઢાડી દીધો છે. તે ભાઈસાહેબ લખે છે કે“સૈકી” નામના પ્રદેશનું નામ આપ્યું લાગે છે. Indians cared very little whether આટલા બધા સ્પષ્ટ વિવરણથી વાચક
the in vader was a Parthian. Saka or વર્ગને ખુલ્લું સમજાયું હશે કે, પ્રાચીન સમયનો
a Kushan. The conqueror came શાકkીપ તે તદ્દન જુદી જ from Saka-dwipa (outside Jambuસવને સાર ભૂમિ છે. તેને શક પ્રજાdwipa) and so he was a Saka=
- સાથે કોઈ જાતનો સંબંધ જ આક્રમણુકાર કોણ હતપાર્થિઅન શક કે નથી. તેમ શકઠીપ અને શાસ્થાન તે બે પણ કુશાણતે જાણવાની હિંદી એ બહુ જુજ પરવા ભિન્ન ભિન્ન સ્થાનો છે શકદીપ તે પાછળથી શક રાખતા. શકઠીપમાંથી" ( જંબુદ્દીપની બહાપ્રજાએ વસાવેલ માત્ર એક વસાહત છે જ્યારે રથી) તે વિજેતા આવ્યો માટે તેને શક તરીકે શકસ્થાન તે તેમનું મૂળ સ્થાન છે કે જે પ્રદેશમાં
જ ઓળખતા. આ તેમની ટીકા કેટલા પ્રમાણમાં મનુભગવાન વિગેરે ઉપનિષદ્ અને ભ્રતિકારોનું સાચી છે તે માટે અમારે કહેવા કરતાં વાચકઉત્પન્ન થવું થયું છે.
વર્ગ પોતે જ સ્વયં વિચારી લેશે, આ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ હોવા છતાં આપણે પૃ. ૧૨૮ અને ૧૩૩ના પ્રારંભમાં જણાવ્યા
પુ. ૧ ૫. ૭૧.)
(૪૨) પલવ માટે આગળ જુઓઃ તેમનું વતન ઇરાન કહેવું પડશે (જુઓ આગળ ઉ૫૨ )
(૪૩) પારદ પ્રજના દેશને પાર્ષિ તરીકે એળખીને તે પ્રજને પાર્થિઅન તરીકે ઓળખવામાં આવી છે. તેનું સ્થાન આપણે ઈરાનના ઉત્તરપૂર્વ ભાગમાં ઠરાવ્યું છે તે જુઓ આગળ ઉપર).
(૪૪) યવન અને યેન શબ્દનું મિશ્રણ કરી નંખાયું છે ( જુઓ પુ. ૧. પૂ. ૧૦૩. અહીં ન શબ્દ ખરી રીતે જોઈએ : આપણે તેમને બેકટ્રીઅન્સ તરીકે ઓળખાવીને બેકડ્રીઆના વતની કહ્યા છે.
(૪૫) આમાં લેખક શકદ્વીપ કોને કહેવા માંગે છે તે જ પ્રથમ તે સમજાતું નથી. એક બાજૂ પિતે શકવીપને જંબદ્વીપની બહાર હોવાનું માને છે જ્યારે બીજી બાજૂ આ આક્રમણકારોને (પાર્થિયન, શક અને કુશાણને ત્રણેને ) હિંદી પ્રજ એટલે જંબદ્વીપમાંની પ્ર તરીકે જેઓ ઓળખે છે તેમની બૅગ ભાષામાં ટકેર કરે છે. પણ આપણે હવે જોઈ શકયા છીએ કે, દરેક આક્રમણકાર જ બદ્દીપની જ પ્રજા છે. ત્યારે વાંચક વિચારી જોશે કે હિંદી પ્રજાની માન્યતા સાચી છે કે તે પતે સાચા છે. આમાં તે ટીકા કરવા જતાં પિતે ઉઘાડા પડી જતા દેખાય છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
તેમનું શું થયું ? તમને
૧૪t પ્રમાણે પ્રથમ જંબુદ્વીપ-શકઠીપની ભૌગોલિક એટલે એક મોટો ભાગ વળી ત્યાંથી દક્ષિણ તરફ
સ્થિતિ આપણે વિચારી ચૂક્યા વળ્યો અને એક નાનો ભાગ ચીન અને તિબેટ ત્યારપછી છીએ તેમાં પ્રસંગે ઉપસ્થિત તરફ ઉતર્યો. અત્યારસુધી તેમને મુખ્ય વ્યવતેમનું થતાં શક પ્રજા સંબંધી પણ સાય-ઢોર ચારવાં, ઘોડાઓ રાખવાં, ઘોડેસ્વારી શું થયું ? કેટલાક વિચાર જણાવી દીધા કરવી ઇત્યાદિ પશુધનનાં કાર્યો કરવામાં જ-૪૭
છે (જે કે વિસ્તૃત અધિકાર સમાયેલો હતો. હવે અહીંથી આપણું આ હજુ આગળ ઉપર લખ રહે છે). પણ અત્ર ઇતિહાસમાં વર્ણવાતી પરદેશી પ્રજાનો સંબંધ આર્ય-અનાર્ય પ્રજા સંબંધી જર્ણવવું રહે છે. શરૂ થાય છે. યુમયુગની જૂની વાતના પોપડા ઉખેળવાનું આ
જે ભાગ દક્ષિણ તરફ વળ્યો હતો તેમણે સ્થાન નથી. માત્ર જે કાંઈ આપણને લાગે- મૃ. ૧૩૯ માં જણાવ્યા પ્રમાણે શિસ્તાન વળગે છે તે સંબંધી બોલતાં જણાવવાનું કે, વસાવ્યું એટલે હવેથી તેમને સિથિઅન્ય અથવા જબૂદીપના મધ્ય ભાગવાળા મેરૂપર્વતના પ્રદેશથી શક નામથી ઓળખવા ન્યાયપૂર્વક ગણી શકાશે. એક ટોળું પૂર્વ તરફ વળ્યું અને બીજું પશ્ચિમ તેમાં ધીમે ધીમે સંસ્કૃતિનો વિકાસ થવા માંડ્યા તરફ એટલે યુરોપ તરફ વળ્યું. આપણે અત્ર જેથી તેમના જે ભાગે વિદ્યાભ્યાસ વિગેરે કાર્યો પૂર્વ તરફના ટોળા સંબંધે જ હકીકત જાણવી કર્યા તેમણે અસંસ્કૃત અને અન-અભ્યાસી વર્ગનું રહે છે. પૂર્વના ટોળામાં નાનો ભાગ વર્તમાન ધ્યાન ખેંચવા માંડયું. આ સંસ્કૃત વર્ગ અન્યથી માંગેલી આ મંચુરીયા૪૬ તરફ ગયો અને મોટો
પૂજાવા લાગ્યો. વળી આગળ જતાં આ પૂજ્યભાગ એકસસ નદીવાળા ભાગમાં જ સ્થિત વર્ગમાંથી શ્રતિકાર મનુ લાગવાન તથા અન્ય ઉપબની રહેવા લાગ્યો. ત્યાંથી વળી કાળ ગયે જેમ નિષદકાર છે. તેમના જ્ઞાનને લીધે વિશેષપણે જેમ તેમનાં બચ્ચાંકાં વધતાં ગયાં અને પ્રકાશમાં આવ્યા અને દુનિયામાં ઝળકી ઉઠયા. વસવાટને માટે તથા ધંધાધાપા માટે જરૂર પડતી તેમનો સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૦ કે ૯ મી સદી ગઈ તેમ તેમ તેઓને સ્થાનાંતર કરવું જ રહ્યું. ગણાય. દક્ષિણ તરફના ભાગવાળાની આ પ્રમાણે
(૪૬) આ કારણથી સિદ્ધ થાય છે કે ત્યાં ભરતખંડના મગધ દેશના લિચ્છવી જતના ક્ષત્રિય જેવી પ્રજ ( વળી જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૧૪-૧૫ ની હકીકત. તથા તેને લગતી ટીકાઓ) વસે છે. તેમનાં શરી. ૨ના રંગ કંચનવર્ણ-સુવર્ણ રંગના હોવાથી તેમને પીળા માનવી (Yellow people ) તરીકે ઓળખાવાય છે.
જેમ તેઓનાં શરીરના વણુ કંચનવર્ણા છે તેમ ભરતખંડની પ્રાચીનતમ સમયની પ્રજાને પણ તે જ રંગ હતો. ખાસ કરીને જૈન પ્રજા પિતાના તીર્થંકર મહાત્માના મોટા ભાગને કંચનવર્ણ કાયા હોવાનું માને છે,
(૪૭) c. H. I. P. 564:-In all ages the name “Scythians' has been applied gene-
rally to the nomads inhabiting the northern regions of Europe and Asia= યુરેપ અને એશિયાના ઉત્તર પ્રદેશમાં વસતી ઘેડેસ્વારી કરતી પ્રજને સર્વે યુગમાં સિથિયન્સ=શકના નામથી ઓળખવામાં આવે છે.
[ નેટ-તેમના ધંધાને લગતી અને વસવાટને લગની હકીકત સાચી છે. બાકી તેમને શક કહેવામાં આવતા તે હકીકત ખોટી છે. અને આ તેમની માન્યતાને લીધે જ જ્યાં ને ત્યાં તેમણે પોતે પણ ગાથાં ખાધાં છે તેમજ ઈતિહાસનાં વણનેમાં પણ ગોટાળે કરી દીધું છે. સરખા ઉપરની ટી. નં. ૪૫. તથા “સવને સાર” વાળા પારિગ્રાફી હકીકત ]
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
ત્યારપછી
[ પ્રથમ
સ્થિતિ થઈ; વળી જે ભાગ ચીન અને તિબેટ તરફ ગયો હતો તેમાં પણ ધીમે ધીમે સંસ્કૃતિ અને વિદ્યાભ્યાસને આવિર્ભાવ થવા પામ્યા હ; તેમાંયે ચીન તરફ ગયેલી પ્રજા વધારે સંસ્કૃત બની ગઈ; જ્યારે તિબેટ અને ખોટાન તરફવાળી અદ્ધ જંગલી જ રહી ગઈ. સંસ્કૃત પ્રજાને વસવાટની પાછી જરૂરત લાગવાથી જગ્યા મેળવવાની મુશ્કેલી ઊભી થઈ; પણ વધારે પૂર્વમાં જાય છે ત્યાં તે સમુદ્ર હતું એટલે પશ્ચિમ તરફ તેમને ઠેલે માર પડ્ય; તેથી ટીબેટ અને ખાટાનમાં જે પડી રહી હતી તથા ઓછી સંસ્કૃત અને જંગલી હતી તેમની સાથે યુદ્ધ થયું. જે મજબૂત હતા અને જેણે જીત મેળવી હતી તે ત્યાં જ હિમાલયની ઉત્તરે પડવા રહ્યા જયારે જડ ભરત જેવા કે કાંઈક સંસ્કૃત પણું શરીરે નબળા હતા, તેમણે ઉઠાંગિરિ કરીને પશ્ચિમને માર્ગ લીધે; અને ધીમે ધીમે પાછા અસલ વતન-એકસસ નદીવાળા પ્રદેશમાં આવી ગયા. ઇતિહાસમાં જેને યુ-ચી નામની પ્રજા૫૮ તરીકે ઓળખાવાય છે તે આ વારંવાર હડસેલા ખાતી ચીન તરફથી આવીને અહીં ચિનાઈ તુર્કસ્તાનમાં વસેલી પ્રજા સમજવી. આટલી ક્રિયા થવામાં ઈ. સ. પૂ ની પાંચમી છડી સદી લગભગ આવી ગઈ; વળી ત્યાં ઠરીઠામ થઈને બે ત્રણ સદી
જ્યાં ગાળી નહીં હોય તેટલામાં, યુરોપમાં જઈ વસેલી પ્રજામાંથી જેમણે ભૂમધ્ય સમુદ્રમાંના આયનીયન ટાપુઓની માલિકી લીધી હતી અને જેઓ ગ્રીક અથવા મેસીડોનીઅનના નામે ઓળ
ખાતા હતા તથા જેને પ્રાચીન હિંદી ગ્રંથકારોએ તેમના વતન “ આયનીયા' ઉપરથી યવન કહીને સંબોધ્યા છે તેઓએ, પૂર્વ તરફની આર્થિક જાહેરજલાલીના તથા સંસ્કૃતિના વૃત્તાંતે સાંભળી તે દેશ જેવાની અભિલાષા સેવી; એટલે તેમણે પિતાના મહત્ત્વાકાંક્ષી અને ભર યુવાનીના ઉછળતા લોહીવાળા સરદાર અલેકઝાંડરની પ્રેરણા નીચે આક્રમણ કર્યું. વચમાં આવતાં એશિઆઈ તુર્કી તથા ઇરાન જીતી લઈ ( ત્યાંની શહેનશાહતને ખતમ કરી નાંખી:૯) પછી હિંદ ઉપર ધસારો લાવ્યા. આ યવનનું પછી શું થયું તે ઇતિહાસ, આપણે પુ. ૨ માં ત્રીજા ખંડે સપ્તમ પરિચ્છેદમાં પૃ. ૨૨૬ થી ૨૪૩ સુધીમાં વિસ્તારથી વર્ણવી ગયા છીએ; પણ અત્ર જે નોંધ લેવી પડે છે તે એટલી જ કે, આ પ્રદેશમાં જે યવને પિતાના પ્રથમના કે પીછેહઠના પ્રયાણુમાં રહી ગયા હતા, તે સર્વે ત્યાંના વતની ઓની સાથે ધીમે ધીમે વ્યવહાર સંબંધમાં આવી ગયા. અને તે બાદ તે સઘળાની ઓળખ તેમનાં વસવાટના પ્રાંત ઉપરથી જુદા જુદા નામે થવા પામી. જેમકે (૧) ઇરાનીએ (બીજુ નામ પદલવ ) સાથે રહીને જે પ્રાંત વસ્યો તે પારદ૫૦ (જેને હાલ ખેરાસન કહેવાય છે) અને તેની પ્રજા પારદીયન-પાર્થિઅને (૨) એકસસ નદીવાળી પ્રજા સાથે રહીને બે કટ્રીઆમાં વસવાટ કર્યો તેથી બેકટ્રીઅન્સ થયા. અને તેમનું અસલ નામ જે યવન હતું તેને ભળતું “યોન ? નામ તેમને લાગુ પાડવામાં આવ્યું.
(૪૮) આ યુચી પ્રજા માટે કુશાન વંશની ઉત્પત્તિમાં જુઓ, ૫, ૪ ના અંત ભાગમાં.
(૪૯) આ કારણથી ઈ. સ. ૧, ૩૩૨-૩૩૦ ના સમયની ઈરાની શહેનશાઅતમાં, રાજકર્તા ઈરાની શહેનશાહની વંશાવળી મળવાની નથી; પાછો ન
વંશ બે સદી બાદ હૈયાતીમાં આવ્યો છે ત્યારથી ઈરાની શહેનશાહેના નામે મળી આવે છે (જુઓ પુ. ૨. પૃ. ૩૦૭ નું વર્ણન તથા તેની * ટીકાની હકીકત.)
(૫૦) જુઓ ઉપરમાં ટી. ન. ૧૯ માં મ. સા. ઈ. પૃ. ૪૪ નું અવતરણ.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ .
તેમનું શું થયું ?
૧૪૩
આ પ્રાંતમાં યવન પ્રજાને માટે ભાગ રહી જવા પામ્યો હતો તેથી તેમનું નામ મુખ્યતાએ યવનને મળતું જ જેડી કઢાયું દેખાય છે. તેમ તે પ્રજાએ પોતાનું સ્વતંત્ર રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું તેથી ઇતિહાસમાં તે વિશેષ પ્રખ્યાતિ પામી છે. આ બધા બનાવ ઈ. સ. પૂ. ની ચોથી અને અને ત્રીજી સદીમાં બન્યાનું ગણવું રહે છે. (૩) જેને કેબેજ પ્રાંત કહેવામાં આવતા અને જેની પ્રજા ખરોકી ભાષા બોલતી હતી તેમને ક્ષહરાટ કહીને ઓળખવામાં આવ્યા.
આક્રમણકાર આ પાંચે પરદેશી પ્રજાએ વિશેની આપણું ખપજોગી તાત્કાલિક સમજૂતી આપણને હવે મળી ગઈ કહેવાશે. જ્યારે વિશેષ સમજતી તે તે પ્રત્યેકના રાજઅમલની વિચારણું કરીશું ત્યારે જ આલેખવી રહેશે. એટલે અત્યારે તે પાંચેની સમીક્ષારૂપે સાર માત્ર ટાંકીને આગળ વધીશું. પાંચે પ્રજાનાં નામ, ઓળખ
તથા ટૂંક સમીક્ષા (૧) બેકટ્રીઅન્સ–બેકટ્રીઆ પ્રાંતના રહીશ તે બેકટ્ટીઅન્સ, તેમનું હિંદી નામ યોન. મળે તેઓ એલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટ સાથે આવેલ; એટલે તેમનામાં ગ્રીક પ્રજાનું લોહી સમજવું પણ તેમની પીછે હઠ વેળાએ આ પ્રાંતમાં રહી ગયા. અસલના ગ્રીકને યવનપ્રજા તરીકે ઓળખાવાતી એટલે આ પ્રજાનો તેમાંથી વિકાસ થયેલ હોવાના કારણે, તેને જ ભળતું “યોન' નામ અપાયું. આ હકીકત ઉપરથી સમજાશે કે યવન અને ચીન બને જુદી જ પ્રજા છે તેમજ તેમનું વતન પણ જુદું છે. બેકટ્રીઆ પ્રાંતના બોખારા અને બટુક નામે બે મુખ્ય શહેરો છે.
(૨) પાથી અન્સ-મૂળે ઈરાનના વતની એટલે પહલવાઝ Pahalvas ( પલ્લવાઝ નહીંતે માટે આગળ જુઓ ); પણ કામકાજને અંગે તેમજ યવના હુમલા વખતે, ઈરાનના ઈશાન ખૂણે ખોરાસનમાં જઈ વસેલ. આ ખેરાસનને અસલમાં “પારદ ” નામથી ઓળખતા હશે એટલે તે ઉપરથી તે પ્રજાનું નામ પારદીયન-પારથીઅન પડયું; વળી આ પાર્થિયન પ્રજામાંથી પણ જે હિંદમાં જઈને વસી તેને ઇન્ડો-પાર્થિયન:1= હિંદી પાર્થિઅન તરીકે ઓળખવામાં આવી. તે પ્રાંતનાં મુખ્ય શહેરે અસ્ત્રાબાદ, મશદ અને હેરાત છે. જ્યારે ખરો ઈરાન દેશ તે આ ખેરાસનની પશ્ચિમવાળો ભાગ ગણવો અને તેમાં તેહરાન, ઈસ્મહાન વિગેરે શહેરો આવેલાં છે.
પલ્લવીઝ (Pallavas) કેટલાક ઈતિહાસકારે આ પ્રજાને પલ્લવીઝ (Pallavas ) તરીકે ઓળખાવે છે, પણ ખરી રીતે તે તેમ નથી જ. પહુલવાઝ તે ઈરાની પ્રજા હોઈને, હિંદની બહારની પ્રજા તરીકે તેમને પરદેશીમાં હજુ ગણી શકાય; પણ આ પલ્લવાઝ તે દક્ષિણ હિંદમાં વસનારી પ્રજા છે; તેથી તેમને પરદેશની ગણત્રીમાં લઈ શકાય જ નહી. પણ અહીં તેનું નામ જે લેવું પડયું છે તે અત્યાર સુધીના ઇતિહાસકારોએ આ બન્ને નામનું મિર્ચર કરી નાંખેલ હોવાથી તેમને ભેદ સમજાવવા પૂરતું જ લેખવું. બાકી તે હિંદી પ્રજા હોવાથી, પરદેશી આક્રમણકારોની સંખ્યામાં તેમનો સમાવેશ કરી શકાય નહીં. દક્ષિણ હિંદના ચોલા રાજ્યને મોટે ભાગે આ પ્રજાથી વસાયો હતોબકે ચોલવંશી રાજાએ આ પ્રજામાંના જ હતા એમ કહીએ તો પણ ચાલે. તેમનાં મુખ્ય શહેરે કડપ્પા,
(૫) નીચે ઇન્ડસિથિયનની ઓળખ આપી છે
તે સાથે સરખાવે,
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વને સાર
[ પ્રથમ
અનંતપુર, કારનુલ, આરકાટ વિગેરે ગણવા.
( ૩ ) શક લિથિયન્સ; તેમનું મૂળસ્થાન શિસ્તાન-શકસ્થાન. નં. ૨ ની પાર્થિઅને પ્રજાની દક્ષિણને મુલક; તેમાં વર્તમાનના કરમાન, શિસ્તાન, પશિ અને બલુચિસ્તાન, કલાટ એટેઈટ ઈ. ઈ. નો સમાવેશ થાય છે. તેમાં કોઈ મોટાં શહેરો આવેલાં તો નથી જ. જે ગણો તે કરમાન ગ્વાદરબંદર, લાશ, બમપુર, મિરિ, જલ્ક, તપ છે. છે. બાકી બધાં નાનાં અને પહાડી ગામડાંઓ જ છે. તે પ્રજાને જે ભાગ હિંદ તરફ ઉતરી પડ્યો અને ત્યાં વસ્યા તેમને ઈન્ડો-સિથિયન્સ = હિદીશક પ્રજા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
(૪) ક્ષહરાટાઝહાલની સિધુ નદી અને હિંદુકુશ પર્વત વચ્ચેનો ભાગ (એટલે ઉપરના બેકટ્રીઆની દક્ષિણ અને પારથીઆની પૂર્વ તથા શિરતાનની ઉત્તરનો ભાગ રામજો. તેમાં હાલના કાકીસ્તાન, ચિત્રાલ અને કાબુલ નદીની ખીણવાળા ભાગ આવી જાય છે. અસલમાં જેને ગુંબજીયા અથવા કંબજ કહેતા તેને આ એક ભાગ હતો. આ કંજ તથા ગાંધાર (જેને હાલ પંજાબ કહેવાય છે તે) ઉપર
એક હિંદી રાજાની જ આણ પ્રવર્તી રહી૫૪ હતી કંબોજ દેશના મુખ્ય શહેરોમાં, કાબુલ, પેશાવર, જલાલાબાદ, ગિજની વિગેરે ગણાવી શકાય,
(૫) કુશાનઃ-૫ પ્રજા વિશે આપણે હાલ કાંઈ જ કહેવું યોગ્ય ધાયું નથી, કેમકે તેનું વર્ણન ચોથા પુસ્તકમાં આવવાનું છેઃ બાકી તેઓ યુ-ચી નામે ઓળખાતી પ્રજાનું એક અંગ હોઈને તેટલો ઉલ્લેખ ઉપરમાં કરી દીધો છે. (જુઓ પૃ. ૧૪૨ તથા ટીકા નં. ૪૮).
આ સર્વે પ્રજાનાં ભૌગોલિક સ્થાનો તથા ઉત્પત્તિ જોતાં તદન ભિન્ન ભિન્ન છે જ; તથાપિ એક વખત એક રાજાની સત્તામાં અને બીજી વખત બીજાની સત્તામાં, એમ તેમને વારંવાર પલટો થવાથી, તે સ્થળોની સઘળી પ્રજાનાં રાહરસમ એક બીજાને અરસપરસ મળતાં થઈ ગયાં હતાં. તેમજ વેપાર વહેવારના સંસર્ગમાં આવવાથી તથા વસવાટના નિકટપણને છે.ધે તે સર્વેની રહેણીકરણીમાં અકલ્પનીય સાદેશના આવી ગઈ હતી; જે આપણે તે સર્વેનું પૃથ પણે વર્ણન કરતી વખતે પ્રસંગે ઉપસ્થિત થતા જશે તેમ જણાવીશું પણ ખરા.
(૫૨) ઉપરમાં ઈન્ડે પાર્થિઅન્સ સાથે સરખાવે.
(૫૩) પ્રખ્યાત વૈયાકરણો પાણિનિનું વતન આ પ્રદેડામાં હતું. તેમની ભાષા ખરેણી હતી (જુએ પુ. ૨. પૃ. ૯૭.) તે તથા તેના બીજ બે મિ-પં. ચાણક્ય અને પં. વરરૂચી-તક્ષિલાની વિદ્યાલયમાં આચાર્યો
તરીકે કામ કરતા હતા ત્યાંથી આ ત્રિપુટીને મગધપતિ નવમે નંદ પિતાના દેશમાં લાવ્યું હતું, ઇ. (તે માટે જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૩૫૬ )
(૫૪) આ માટે જુએ પુ. ૧, પૃ. ૭ થી ૩ ઉપર કંબેજનું વર્ણન..
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાશિમરપતિએ પ્રિયદર્શિન-મૌર્ય
( Kings)
સ્વતંત્ર એકીયા (યન)
જાલૌક ૨૩૫-૨૦૫=૩૦
ડીઓડોટસ પહેલો ૨૫૦-૨૪૫=૫ ડીડોટસ બીજે ૨૪૫–૨૩૦=૧૫
હિંદમાં ગાદી
સ્થાપી
દામોદર ૨૦૫-૧૭૫ (આશરે)
યુથીડીમોસ ૨૭૦-૨૦૨=૨૫
ની
પાસેથી મથુરા વિગેરે જીતી લીધા
ડિમેટ્રિઅસ........( એકંદર ૨૩ વર્ષ ).. ડિમેટ્રિઅસ.. | ૨૦૫-૧૯૨=૧૩
૧૯૨–૧૮૨=૧૦ યુક્રેટાઈઝ ૧૯૨-૧૮૦=l૨
મિનેન્ડર હેલી ઓકલ્સ
૧૮૨-૧૫૯ ૨૩ (છેલ્લો રાજા)
સહાય મહાપો
(૧) મધ્ય હિંદમાં
ભૂમક ૧૫૯-૧૧૪=૪૫
મથુરામાં રાજુલુલ ૧૫૪-૧૧૪=૪૦
તક્ષિલામાં લિઅક ૧૫૪–૧૧૬=૩૮
નહપાણ: અવંતિપતિ બન્યો •••••••••• ૧૧૪ થી ૭૪=૪૦
સોડાસ ૧૧૪-૭૮૬
પાતિક ૧૧૬–૭૮=૩૮
સિથિયન્સ
(૩) આમને ઈ. સ. પૃ. ૫૭ માં
. આ બન્નેને ઇન્ડોપાર્જિઅન રાજા મોઝીઝે શકારિ વિક્રમાદિત્યે હરાવ્યા હતા.
જીતી લીધા હતા. ટીપણુ-કયા કયા રાજાઓ પરસ્પર સમકાલીન૫ણે થઈ ગયા છે તે જાણવાને ઉપયોગી
થઈ પડે માટે સમયના કેઠા પાડીને આ વંશાવળી ગોવી બતાવી છે. (૪) આ વંશાવળી અ. હિ. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૦૭ તથા કે. હિ. ઈ. વિગેર
પુસ્તકેની સરખામણી કરીને ઉભી કરી છે. આ વંશાવળી વૈશકૃત “ઈરાન”માંથી ઉદ્ભૂત કરી છે. ભા. પ્રા. રા. પુ. ૨ જુ, પૃ. ૧૮૧ અને આગળમાંથી આ ત્રણ સિવાયની બીજી વંશાવળો મારા “ પ્રાચીન ભારતવર્ષ ” નામના પુસ્તકમાં સાબિત કરી આપેલ છે તે પ્રમાણે સમજી લેવી.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદી સમ્રાટ
જmperors મર્યવંશ
: ઈરાનના શહેનશાહે
King of Kings
. સ. પૂ.
૩૫૦
અરબેલાનું યુદ્ધ ૩૩૧ એલેકઝાંડરની સત્તા તળે
બિંદુસાર
૩૫૮-૩૩૦=૨૮ અશેકવર્ધન
| ૩૩૦-૨૮૯-૪૧
યવનપતિઓ . Great Kings (ક) અલેકઝાંડર ધી ગ્રી જન્મ ૩૫૬ : મરણ છે. સિરિયન્સ (સે સાર્ડ છે સેલ્યુકસ નિકેટર ૩૨૧ એન્ટીઓકસ પહેલા (સોટ.
૨૮૧-૨ (૪) એન્ટીઓકસ બીજે રે
1 ૨૬૧બે ત્રણ નાના રાજાઓ ૨૩
૩૨૫
પ્રિયદર્શિન
આશરે ૨૮૪ થી ૨૫૦ સુધી મૌર્ય સામ્રાજ્યના અધિકારમાં
૨૮-૨૩૫=૫૪
૨૭૫
૨૫૦
વૃષભસેન
૨૩૬-૨૨૩=૯
(૪) આરસેકસ વશ ( સ્વતંત્ર) આરસેકસ ૧ થી ૪ ૨૫૦–૧૮૧૬૯
૨૨૫ २००
એન્ટીઓકસ ત્રીજ ૨૨૩-૧ (આરસેકસ ત્રીજાને
સમકાલીન)
ચાર રાજાઓ
૨૨૭–૨૦૪ ૨૩ શુગવંશ અગ્નિમિત્ર
ફેટસ પહેલોઃ આરએસ પાંચમો ૨૦૪-૧૭૪=૩૦
૧૮૧-૧૭૪=૭ વસુમિત્ર ૨૦૪–૧૮૨=૨૧). એદ્રક : બ ળ મિ ત્ર.
મિગ્રેડેટસ પહો : આરસેકસ છો ૧૭૪-૧૫૮=૧૬.
| ૧૭૪-૧૩૬=૩૮
(બીજા થયા છે પણ આ નિસબત ન હોવાથી હું ઉતારવા જરૂર લાગી છે
૧૭૫
૧૫૦ ભાગ : ભાનુમિત્ર
ટિસ બીજે ૧૬-૧૨૮=૮ ૧૫૮-૧૪૨=૧૬.
આર્ટઍનસ બીજે
| | ૧૨૪-૧૨૯=૫ ૧૨૫ ચારું રાજાઓ
મિગ્રેડેટસ ધી ગ્રેઈટ (બીજો) ૧૪૨–૧૧૪ ૨૮
|| ૧૨૪-૮૮=૩૫ હરાટ વશ નહપાણ ૧૧૪-૭૪=૪૦... ગઈભીલ વંશ
ત્રણ નાના રાજ ગદંભીલ ૭૪-૬૪=૧૦ [ ૮૮ થી ૬૦=૨૮
માર્થીઅન્સ શક રાજાએ ૬૪-૫૭=૭ (૧) અસલ ગાદી
(૨) ઇન્ડે પાર્થીઅન્સ મિડેટસ ત્રીજે ૬૦-૫૬=૪
ઝીઝ-મોગ.... | વિક્રમાદિત્ય શકારિ..
..... | ૮૦-૭૫=૫.. [ ૫૭થી ઈ. સ. ૭=૬૦ ઓરોડસ પહેલો અને કેટસ ચોથો
અઝીઝ પહેલા 4 ૫૬-૩૭=૧૯
૭૫-૫૮=૧૭
અઝીલીઝ ૫૮-૩૦=૧૮ ઇ. સ. વિક્રમ ચરિત્ર
વાનનીસ પહેલો ૩-૩૦ ૨૭ ૨૫ ધમાદત્ય ૩૦-૪૪=૧૪
(ભત્રીજા)અઝીઝબી અને ગાડી | અઝીઝ બીજે ૩૦ થી ઈ. સ.
૧૯૪૭
એક થઈ ગઈ ત્રણે રાજાએ ૪૪ થી
ગફારનેસ ૧૯-૪૫= ] ૭૮૪ * આ તથા તેની નીચેના બે રાજાઓને સમય હજુ શોધ રહે છે,
૫૦
.
..
"""
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પરિચ્છેદ
પરદેશી આક્રમણકારા ( ચાલુ )
સક્ષિપ્ત સારઃ—
( ૬ ) યાન-એકટ્રીઅસ-એકટ્રીઆના રાજવ`શની ખતાવેલી ઉત્પત્તિ-ત્યાંથી માંડીને તેમણે હિંદમાં કરવા પડેલ નિવાસ સુધીના આપેલ ક્રમિક વિકાસ—
(૧) ડિમેટ્રીસ-તેણે મૂળ યવનપતિ સાથે જોડેલ કૌટુ'બિક સંબંધ અને પરિણામે એકટ્રીઅન રાજ્યની થએલી સ્થિરતા-પુષ્યમિત્ર અને વસુમિત્રના હાથે હિંદમાં માર ખાધેલ ચેન સરદારાની વીતક કથા સાંભળી તેણે હિંદ તરફ કરેલું પ્રયાણુ-હિંદ તરફની ગેરહાજરીમાં ડિમેટ્રીઅસની ખૂંચવી ગએલી એકટ્રીઆની રાજગાદી-તેથી તેને હિંદમાં કરવી પડેલી રાજસ્થાપના-તેની સાથે આવેલ વફાદાર સરદાર-તેણે શુ'ગવશી સમ્રાટ સાથે ખેલેલ યુદ્ધ અને અશ્વમેધમાં પાડેલી ખલેલ–સુમિત્રનું નીપજાવેલુ મરણુ અને તેનુ સહન કરવું પડેલ પરિણામ—
(૨) મિનેન્ડર-—તેના જન્મ, આયુષ્ય અને રાજકાળ-તેણે વિસ્તારેલ રાજયના કરાવેલ ટૂંક પરિચય–તેના ક્ષત્રપ વિશેની સમજ તથા ઓળખ—તેના સ`સ્કારી જીવન વિશેના થાડાંક ખ્યાલ-તે સમયની સંસ્કૃતિ અને આબાદીના આપેલ કાંઈક ચિતાર-મિનેન્ડર પછી તેના રાજવંશની થયેલ દશાના અંગે વિદ્વાનનું મંતવ્ય અને ખરી સ્થિતિ વચ્ચેના ખતાવી આપેલ ફેર~~
સૈનિક રાજનીતિના એક સૂત્રનુ' સમજાવેલ રહસ્ય-પરદેશી પ્રજામાં પ્રવર્તી રહેલા હાદ્દાઓ તથા તેમના અધિકાર વિશે આપેલ સમજ-સિક્કા પાડવામાં તથા શિલાલે ખા કાતરવામાં તેમણે અખત્યાર કરેલી પદ્ધતિનું વધુ ન—
૧૯
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
નપ્રજા
[ દ્વિતીય
હિંદ ઉપર આક્રમણ લઈ આવનારી પરદેશી પ્રજાની પાંચ જાતની ઉત્પત્તિ વિશે આપણે ગત પરિચ્છેદમાં વિવરણ કરી ગયા છીએ. હવે તે દરેકને લગતી વિશેષ હકીકત તથા તેમના પ્રત્યેકના નૃપતિઓ, સરદારે, ક્ષત્રપ છે. જેઓ હિંદના ઈતિહાસમાં પિતાનાં નામ અમર કરી ગયા છે તે સર્વ વિશે યથાશક્તિ વિવેચન કરીશું. પ્રથમ આપણે યેન પ્રજા સંબંધીને ઇતિહાસ લખીશું.
(૪) ચેન બેકટ્રીઅન્સ પડયું. અલબત, કેટલેક ઠેકાણે લેહીનું મિશ્રણ
યવન અને યેન શબ્દને ભેદ દર્શાવતાં આપણે થયું નથી. પણ મૂળની યવન પ્રજા તેમના જણાવી ગયા છીએ કે, પેલી આક્રમણ લાવનાર વતનમાંથી ખસીને અન્ય સ્થાને જઈ વસી, એટલે ગ્રીક પ્રજાનું મૂળ વતન આયનીયન ટાપુ મૂળના યવનથી તેમની ઓળખ છૂટી પડે તે હેવાથી, તેમાં રહેતી પ્રજા તરીકે તેનું નામ માટે પણ તે શબ્દ વપરાય હેય એમ સમજાય યવન પડયું જ્યારે તેઓએ અન્ય સ્થળે વસવાટ છે; એટલે કે તે યવન પ્રજાની જ ઓલાદના કહી કર્યો એટલે ત્યાંની પ્રજાના લોહી સાથે તેમનું મિશ્રણ શકાય. આ પ્રમાણે બન્ને શબ્દોમાં તફાવત થયું તેમાંથી ઉત્પન્ન થએલ પ્રજાનું નામ ન હોવા છતાં, વિદ્વાનો એ તે બનેને એક બીજા
(1) હિં. હિ. પૃ. ૫૦૫–Greeks were Aryan colonists of the Mediterranean islands called the Ionians-ગીક પ્રજા ભૂમધ્ય સમુદ્રમાંના આયનીયન નામે ઓળખાતા ટાપુની આર્યન વસાહત છે.
D. R, Bhandarker : Asoka P. 30:--It is in Ionia that the commercial developement of the Greeks is the earliest. There can be no doubt that, it was on account of the enterprizing spirit displayed by the Ionians that the Persians coined the word Vavana as a general name for all the Greeks-ભા. અ. પૃ. ૩૦– ગીક પ્રજાની ઔદ્યોગિક પ્રગતિ સૌથી પ્રથમ આવે- નિયામાં જ થવા પામી છે. એ તે નિર્વિવાદિત છે કે, આવેનિયનેએ જે સાહસિક વૃત્તિ દાખવી હતી તેને લીધે જ ઇરાનીએ સર્વે ગ્રીકને યવન નામના સામાન્ય નામથી બોલાવવા માંડ્યા હતા.
| J. A. H. R. S. vol. II. P. 5-yavana does not always mean Greek in Sanskrit literature-જ, આ. હિ. રી. સે. પુ. ૨, પૂ. પ–સંરકૃત સાહિત્યમાં યવન એટલે ગ્રીક જ એમ સર્વથા અર્થ થતું નથી.
Asiatic Researches V; P. 266:-The Greeks are generally known as Yavansએ. વીપુ. પ. પૂ. ર૬૬-ગ્રીક જોકોને સામાન્ય રીતે ચવન તરીકે ઓળખાવાય છે.
હિં. હિ. પૃ. ૫૦૫:–The word Javana (applied to Turks or Mahomedans ) is often wrongly confounded by scholars with Vavana (the Greeks)=g. 24 ezellમીઓ માટે વપરાતા “ જવન’ શબ્દને ગ્રીક માટે વપરાતા “યવન' શબ્દની સાથે વિદ્વાનોએ ભેળાભેળી કરી નાખી છે (એટલે તેમનું કહેવું એમ છે કે તુને “ જવન” અથવા મ્લેચ્છ કહેવાય જ્યારે ગ્રીકને યવન કહેવાય ) તાત્પર્ય કે ચવન અને જીવનમાં પણ તફાવત છે.
[ઇરાનીએ અને યવન વચ્ચે પણ લોહીની સગાઈ મનાય છે. જુઓ પશિઅન શબ્દ તેની સમજૂતિ. ]
(૨) બેકટ્રીઆને જે રાવંશ છે તે કદાચ આ કથનના દષ્ટાંત તરીકે લેખી શકાશે. તથા ઉપરની ટી. નં. ૧ માંનું જ , હિં, રી. સે. વાળું અવતરણું સરખાવે.
(૩) સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના શિલાલેખમાં જે ન ભૂપતિઓનાં નામ છે તે આ પ્રકારની યવન પ્રજા સમજાય છે. વળી જુએ પુ. ૨ પૃ. ૩૦૬ ની ટીકાઓ,
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ] ને ઇતિહાસ
૧૪૭ સાથે ભેળવી નાંખી પરસ્પર રીતે ઉપયોગ કર્યો યવનપતિઓ સાથે તેમજ અન્ય પાડોશી રાખ્યો છે.
રાજપના ભૂપાળા સાથે મિત્રાચારીની ગાંઠ બાંધી અત્ર આપણે ન એટલે બેકટ્રીઅન્સ હતી તે આપણે તેણે પોતે જ કતરાવેલ શિલાતરીકે ઓળખાતી પ્રજાને લેખવાની છે. તેમની લેખો ઉપરથી જોઈ શકીએ છીએ; છતાં પાશ્ચા
ઉત્પત્તિ હિંદની બહાર થયાનું ત્ય પ્રદેશના ઇતિહાસકારો જે એમ મનાવી હિંદબહારની આપણે ગયા પરિછેદમાં રહ્યા છે કે આ એંટીઓકસ બીજોથી ઓરસતેમની પ્રગતિ જણાવી ગયા છીએ. તે બાદ વ્યભિચારી હોવાથી તેના રાજયે બળવો ઉડ્યો
તેમની પ્રવૃત્તિ ત્યાં ને ત્યાં હતા અને ઈ. સ. પૂ. ૨૫૦ ની આસપાસ તેના કેમ અને કેટલે દરજજે આગળ વધી હતી તે મુલકમાંથી ઇરાન અને બેકટ્રી બને છૂટા જાણવાની આપણે જરૂર તે નથી જ-કેમકે તેનું પડીને સ્વતંત્ર થઈ ગયા હતા તે, હકીકત સ્થાન હિંદની બહારનું છે, જ્યારે આપણે આ બહુ પ્રમાણભૂત લાગતી નથી; કેમકે, પ્રથમ તો ઇતિહાસ કેવળ ભારતીય દેશને જ છે, છતાં એંટીઓકસ પહેલાને કે તેના કોઈ પૂર્વજને તેમને જે ઇતિહાસ ભારતને લગતે છે તે સમ- તાબે ઇરાન હોવાનું જ સાબિત નથી થયું, તો જવાને, બેની વચ્ચે જે બનાવ સાંકળ રૂપે પછી તેમનાથી સ્વતંત્ર થવાનું જ કયાંથી રહે ? સંકળાયેલા છે તેને આછો અને ટ્રક ખ્યાલ બાકી વાત એમ બની છે કે, હિંદી સમ્રાટ તે સમજી લેવાની અગત્યતા દેખાય છે જ. પ્રિયદર્શિન તે સમયે વૃદ્ધાવસ્થાએ પહોંચી ગયે
અલેકઝાંડરના મરણ પછી તેના મુલકના હતા અને પોતે ધાર્મિક જીવન ગાળવાની વૃત્તિ અનેક ભાગલા પડી ગયા હતા. તેમાંના એક ધરાવતે થઈ ગયો હતો, એટલે તેનું ચિત્ત રાજપ્રાંત નામે સિરિયાની ગાદી ઉપર તેનો મુખ્ય કારણથી ઓછું થઈ ગયું હતું. તેથી દૂરદૂરના સરદારજે ગણાતો હતો તે સેલ્યુકસ નિકેટર બેઠો પ્રાંતે ઉપરનો કાબુ શિથિલ કરતો જતો હત; હતું. તેનું મરણ ઇ. સ. પૂ. ૨૮૧ માં થતાં, તેમાં વળી તેને યુવરાજ સુભાગસેન, કે જેના તેને પુત્ર એંટીઓકસ પહેલ-સેટર આવ્યું. તે હાથમાં અફગાનિસ્તાન તથા તેની પશ્ચિમે આવેલા ઇ. સ. પૂ. ૨૬૧ માં મરણ પામતાં તેનો જ પ્રાંતે સંભાળવાનું કામ સોંપ્યું હતું તેની રાજપુત્ર એટીઓકસ બીજો-થીએસ આવ્યો. આ નીતિ કેવી હતી તે આપણે જોયું છે. એટલે વખતે સિરિયા અને અફગાનિસ્તાન વચ્ચેના ત્યાંની પ્રજા સૌથી પ્રથમ મૌર્ય સામ્રાજ્યમાંથી છૂટી મુલક ઉપર હિંદી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનની આણુ થઈને સ્વતંત્ર બની ગઈ. પછી બેકટ્રીઆમાં ડીઓપ્રવર્તી રહી હતી. (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૦૮ ડોટસ પહેલો, રાજા બને. તે પાંચેક વર્ષ રાજય ટી.નં. ૯૩) અને પ્રિયદર્શિને ઉપરોક્ત કરીને ઈ. સ. પૂ. ૨૪૫ લગભગ મરણ પામતાં
(૪) જુએ કે, હિ. ઈ. પૃ. ૪૨૯ The revolt of Parthia took place about simult aneously with the revolt of Bactria, although probably a year or two laterપાર્થિઓને બળવો પણ એકટ્રીઆના બળવા સમયે
જ લગભગ બલકે એક બે વર્ષ પાછળ ઉભો થવા પામ્યા હતા.
(૫) આટલી વાત ખરી છે કે, આ બને પ્રદેશ ઇ. સ. પૂ. ૨૫૦ ની આસપાસ સ્વતંત્ર થઈ ગયા હતા, પણ તે યવનપતિની બંસરીમાંથી નહીં જ,
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮ યાનપ્રજા
[ દ્વિતીય તેનો પુત્ર ડીઓડટસ બીજે ગાદીએ આવ્યો અને પિતાના દરબારે, યુથીડીએસના પ્રતિનિધિને હતો. તેનું રાજ્ય ઈ. સ. પૃ. ૨૪૫ થી ૨૩૦= બોલાવી સન્માન કરવા કહેવરાવ્યું. જે ઉપરથી ૧૫ વર્ષ ચાલ્યું છે. અને તેને મારી નાંખીને યુથીડીમસે પિતાના પુત્ર ડિમેટ્રીઅસને-જે આ કોઈ યુથી ડીમોસ નામના માણસે ગાદી પચાવી સમયે ભરયુવાનીમાં હતો અને ખૂબ દેખાવડો પાડી હતી. તેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૨૩૦ થી હતો તેને-મક. ડિમેટ્રીઆસને જોતાં જ એંટી ૨૦૨ આશરે બેંધી શકાય તેમ છે. આ સમય ઓકસ એટલો બધો ખુશ થઇ ગયો છે, તેનું દરમ્યાન મૂળ સિરિયાની ગાદી ઉપર એંટીઓકસ સન્માન કરીને પોતાની એક કુંવરી પરણવી. આ બીજાની પાછળ બે ત્રણ રાજાઓ આવી ગયા બને, જે અત્યારસુધી પ્રતિસ્પધીઓ ગણતા હતા અને પછી એંટીઓકસ ત્રીજાને અમલ તે હવેથી મિત્રતા અને સગપણની ગાંઠથી બંધાઈ આશરે ઈ. સ. પૂ. ૨૨૩ થી શરૂ થયો હતો. જતાં તેમણે વિશેષ જોર પકડ્યું. આ બનાવ તે સમયે પાર્થિઓ ઉપર સિરિયન રાજાની આશરે ઇ. સ. પૂ. ૨૧૫ માં બન્યો હોવાનું ગણી સત્તા–પછી તેણે જ મેળવી હોય કે તેના પૂર્વજે શકાય. પછી યુથીડીમાસે હિંદ ઉપર ચડાઈ તે જાણ્યું નથી-કાંઈક અંશે પથરાઈ હતી એમ કરવા માંડી. તેણે કાશ્મિરને તેમજ પંજાબનો હજુ જણાય છે. આ એન્ટીઓકસ ત્રીજો કાંઈક
કેટલેક ભાગ જીતી લીધે પણ હ; છતાં પોતે પ્રભાવશાળી હતો તેમજ બેકટ્રીઅન રાજા યુથીડી- તે માત્ર દ્રવ્યાદિ લઈ સ્વદેશ ચાલ્યો જતો હતે. મેસ પણ કાંડે જોરવાળો હતો. પણ એન્ટીઓક્સ જ્યારે તેના માણસો જ ક્યાંક ક્યાંક થાણું જમાવી મૂળ ગાદીનો ધણી હોવાથી તે Great King
પડ્યા રહેતા હતા. રાજતરંગિણિકારે જે જણાવ્યું મહારાજા કહેવાતો; જ્યારે આ બેકટ્રીઅન પતિ છે કે કાશ્મિરપતિ રાજા જાલૌકે બ્લેડોને પોતાના King-રાજા કહેવાતું હતું. એટલે એન્ટીઓકસે દેશમાંથી હાંકી કાઢી ઠેઠ કાન્યકુબ્ધ સુધીને પ્રદેશ યુથીડીમસને કહેવરાવ્યું કે, તમે બળવાખોર છો. જીતી લીધો હતો ( પિતાના રાજ્યઅમલે ૨૬ મા કેમકે બેકટ્રીઆ બળવો કરીને સ્વતંત્ર થયું હતું- વર્ષે એટલે ઈ. સ. પૂ. ૨૮ સુધીમાં) તે સ્વેચ્છો માટે તાબે થઈ જાઓ. યુથી ડીસે સામો જવાબ
આ યવન અને યેન પ્રજા જ સમજવી. વા કે, બળવાખોર તે ડીઓડીટસ હતો અને તેવામાં ઈ. સ. પૂ. ૨૦૫ આસપાસ કે બે વરતેને તે મેં મારી નાંખ્યો છે, એટલે હું તો સના ગાળામાં આ પાછે, આ બાજુ કાશ્મિરબળવાખોરને વિરોધી અર્થાત તમારા પક્ષને પતિ રાજા જાલૌક અને તે બાજૂ બેકટ્રીઅન પતિ છું. આ કહેણુથી એન્ટીઓકસ ખુશી થઈ ગયે; યુથીડીમોસ મરણ પામ્યા. તેમની ગાદી ઉપર અને
: (૧) ભા. પ્રા. રા. પુ. ૨. પૃ. ૧૮૧. c. H. 1. P. 441:- Demetrius, the handsome youth, son of Euthydemus as a fully accredited envoy to the camp of Antiochos IIIhe offered him one of his daughters in marriage:-કે. હિ ઈ. યુથી ડીમેસનો પુત્ર ડિમેટ્રીઅસ ખુબસુરત યુવાન હતા. તેને એટીએકસ ત્રીજાના
દરબારે, સંપૂર્ણ માનમરતબા સાથે એલચી પણે મે કલ્યો હતો. તેણે પોતાની એક દીકરી તેને વેરે પરણાવી હતી.
(૭) આ વખતે ડિમેટ્રીઅસની ઉમર ૧૭ કે ૨૦ વર્ષની ગણીએ તે તેને જન્મ ઈ. સ. ૫. ૨૩૦થી ૨૩૫ ને ગણો રહે છે.
(૮) જુએ પુ. ૨. પૃ. ૪૦૪,
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
નો ઇતિહાસ
૧૪૯
કમે દામોદર અને ડિમેટ્રીઅસ આવ્યા. રાજા દામે- દર નબળો હશે એમ સમજાય છે; જયારે ડિમેટ્રીઅસ લગભગ ત્રીસેક વર્ષને અને ખૂબ પરાક્રમી હતો. તેણે તુરત જ હિંદ ઉપર સ્વારી કરી અને લગભગ આ પંજાબ કબજે પણ કરી વાળ્ય. વળી તેથી પણ આગળ વધવાની તૈયારી કરતો દેખાયો. એટલે મૌર્યના સૈન્યપતિ અગ્નિમિત્રે સ્થિતિ અસહ્ય અને કટોકટ જેવી લાગવાથી, પિતાના સ્વામી બ્રહદ્રથનું ખૂન કરી અવંતિની રાજલગામ પિતાના હાથમાં લઈ લીધી ઈ. સ. પૂ. ૨૦૪. આ બનાવ આપણે ઉપરમાં વર્ણવી પણ ગયા છીએ. હવે અહીંથી આપણું ભારતીય ઇતિહાસનું અનુસંધાને સંધાય છે એમ કહી શકાશે.
( ૧ ) ડિમેટ્રીસ(ઇ. સ. પુ. ૨૦૫ થી ૧૮૨=૨૩ વર્ષઆશરે)
જે કે ડિમેટ્રીઅસ ઈ. સ. પૂ. ૨૦૫ માં તે બેકટ્રીઆમાં જ ગાદીએ બેઠો છે, અને તેની કારકીદીના પ્રથમના થોડાંક વર્ષ તે પ્રાંતમાં જ તેણે ગાળ્યાં છે; એટલે તે સમયે તેના જ રાજઅમલને પણ હિંદ બહાર ગણાય; છતાં તેને છૂટ ન પાડતાં અહીં ભારતીય ઇતિહાસના વર્ણનમાં તેને ખાતે ચડાવવામાં આવ્યો છે.
ઉપર આપણે લખ્યું છે કે તેણે પંજાબ જીતી લીધા બાદ આગળ વધવાની તૈયારી કરી હતી. ખરી રીતે તે પોતે તે બેકટ્રીઆમાં જ હતે પણું તેના જે સરદારો અહીં હિંદમાં હતા તેમણે જ આ ચડાઈનું રણશિંગું છું કર્યું હતું. કહે છે કે
આ સરદારની સંખ્યા લગભગ સાતેકની હતી. તેમની સામે ટક્કર ઝીલવામાં સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર તરફથી તેને પુત્ર વસુમિત્ર પિતાના દાદા પુષ્યમિત્રની દોરવણીમાં રહીને હાજર થયો હતો. આ વખતનું યુદ્ધ અતિ તુમુલ હતું અને તેમાં યવનેને સખ્ત હાર મળી હતી. તેમના સરદાર તેમજ સૈન્યમાંથી જે કઈ બચવા પામ્યું તે પિતાની આપવિતિ પિતાના રાજા ડિમેટ્રીઆસને કાનેકાન સંભળાવવાને બેકટ્રી આ દોડી ગયા હતા. રાજાને ગાદીએ બેઠાને હજુ બહુ સમય થયો ન હતો તેમ તે પરાક્રમી હોઈ કાંઈક ઉતાવળા સ્વભાવને પણ હતું એટલે સરદારની વાત સાંભળતાં જ પિત્તો ખોઈ બેઠો અને જાતેજ હિંદ ઉપર ચડી જઈ, તેમને વળતે બદલો આપવાના વિચાર ઉપર આવ્યો. પૂરતી તૈયારી કરી પ્રથમ પંજાબ છો અને લડાઈના થાણું તરીકે, પંજાબ અને કાશ્મિરની હદ ઉપર આવેલ શિયાલકેટને પસંદ કર્યું. ત્યાં પિતાની રાજગાદી સ્થાપી અને પિતાના પિતાના નામ ઉપરથી તેનું નામ યુથીડીમીઆ પાડી દીધું. હિંદી ઇતિહાસમાં તેને “ સાકલ” અથવા “ સાગલ ' નામે ઓળખાવ્યું છે. જ્યારે તેણે હિંદમાં જ હવે ગાદી કરી ત્યારે તેને રહેવાનું પણ ત્યાં જ ઠરાવ્યું. તે માટે હવે તેને આપણે હિંદના ઇતિહાસમાં સ્થાન આપવું રહે છે. બાકી કેટલાક ઈતિહાસકારનું જે એમ માનવું થયું છે કે તેના પિતા યુથી ડીમોએ સાકલમાં ગાદી કરી હતી તે બીનાને
(૯)હિંદીઓને અને યવનોને બે વખત જે સખ્ત યુદ્ધ થયાં હતાં તેમાંનું આ પ્રથમ સમજવું. વિશેષ માટે જુઓ અગ્નિમિત્રના વૃત્તાતે.
(૧૦) c. H. I. P. 446:-He fixed his capital at Sagala or Sangala which he called Euthydemia in honour of his father-).
હિ. ઈ. પૃ. ૪૪૬; તેણે પોતાની રાજગાદી સાંગલ કે સાગલમાં કરી અને પોતાના પિતાના નામ ઉપરથી તેનું નામ યુથી ડીમીયા પાડયું.(વળી નીચેની ટી ૧૨ જુઓ)
(૧૧) હિં. હિ પૃ. ૬૩૦:-Demetrios was called 'King of Indians ?-18722424 ‘હિંદનો રાજા કહેવાતું હતું.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
૧૫૦
ડિમેટ્રીઅસ
[ દ્વિતીય
બહુ સમર્થન મળતું નથી. તેના પિતાએ જરૂર પંજાબ જીત્યો હતો પણ ખરે, તેમ તે છતાયેલા પ્રદેશ ઉપર પિતાના હાકેમો પણ નીમ્યા હતા ખરા, છતાં તે પિતે ત્યાં રાજગાદી કરીને વસવાટ કરવા મંડ્યો હતો તે હકીકતમાં તે બહુ સત્યાંશ નથી જ.
ઉપર જે જણાવ્યું કે રાજા ડિમેટ્રીસે જ, અને નહીં કે તેના પિતાએ, હિંદમાં પિતાની રાજગાદી સ્થાપી હતી તેની પ્રતીતિ ખૂદ ગ્રીક ઇતિહાસમાં નેધાયેલી એક બીજી હકીકતથી પણ મળતી રહે છે. તેમાં જણાવાયું છે કે રાજા ડિમેટ્રીઅએ હિંદ ઉપર જાતે જવાનું પ્રસ્થાન કર્યું એટલે બેકટ્રીઆમાં તેનું સ્થાન ખાલી પડેલું જોઈને તથા તે બહુ દૂર ગયેલ છે, જેથી પાછા વળવાનું મન કરશે તે પણ ત્યાં આવી પહોંચતાં ઘણો સમય નીકળી જશે; તે દરમ્યાન પિતાનું મનધાર્યું પરિણામ પતે બેકટ્રીઆમાં નીપજાવી શકશે. આવી ગણત્રી વડે યુક્રેટાઈડઝ નામના કોઈ એક સરદારે બળવો કરીને બેકટ્રીઆની ગાદી પચાવી પાડી અને પિતાને બેકટ્રીઆના રાજા તરીકે જાહેર કરી દીધો.૧૩ આ સમાચાર ધીમે ધીમે રાજા ડિમેટીઅસને હિંદમાં
પહોંચ્યા. પણ તે સમયે તે એવી સંકડામણમાં આવી પડ્યો હતો કે તેની સ્થિતિ સુડી વચ્ચે સોપારીના જેવી થઈ પડી હતી. જે પિતે વતન તરફ પાછો ફરે છે તે પિતાના હાથમાંથી બેકટ્રીઆની લગામ સરીગઈ હોવાથી ત્યાં કેટલે દરજજે ફત્તેહ મેળવે તે શંકાસ્પદ જ હતું અને બીજી બાજૂ હિંદમાંથી પગદંડ ઉપાડે છે તે, તે તે ગુમાવી બેસે તે ચોક્કસ જ હતું. એટલે એક બાજુ બેકટ્રીઆ ખોવાનો ભય અને બીજી બાજુ હિંદમાં વિજય મેળવી પ્રાપ્ત કરેલ મુલક ગુમાવવાનો ભય : એ બેમાંથી પિતાને કર્યું વિશેષ હિતકારક હતું તે મુદ્દો જ વિચારવાનો રહ્યો હતે. આ બે કાર્યની પસંદગીમાંથી હિંદની ભૂમિ સાચવી રાખવાનું જ કાર્ય તેણે ઉપાડી લીધું હતું, કેમ કે પેલી ઉક્તિ છે૧૪ કે “જે ધ્રુવ એટલે નક્કી છે તેને ત્યાગ કરીને અધવ એટલે શંકાસ્પદ મેળવવાને તલસે છે, તેને શંકાસ્પદ જે અનિશ્ચિત છે તે તો મળતું નથી જ, પણ નિશ્ચિત જે છે તેને પણ ત્યાગ કરેલ હોવાથી તેની પ્રાપ્તિથી પણ તે વંચિત રહે છે. મતલબ કે નિશ્ચિત અને અનિશ્ચિત બને તે ગુમાવી બેસે છે. આ પરિસ્થિતિથી સમજાય છે કે, તેણે હિંદમાં ગાદી તે પ્રથમ કરી હશે
(૧૨) c. H. I. 446:-Dr. George Macdonald points out that the statement Demetrius fixed his capital at Sagala which he called Euthydemia in honour of his father is open to challenge (Ind. His. Quart. V. Sept. P. 404.)
કે. હિ. ઈ. પૃ. ૪૪૬;-ડે. જર્જ મેકર્ડોનલ્ડ જે એમ કહેવા માંગે છે કે, ડિમેટ્રીઅસે સાગલમાં રાજગાદી કરી હતી અને પિતાના પિતાના નામ ઉપરથી તેનું નામ યુથીડીમીઆ પાડયું હતું તે શંકા સ્પદ છે. (ઈ. હિ. ક. પુ. ૫, સપ્ટે. પૃ. ૪૦૪).
[ મારૂ ટીપ્પણ: એટલે તેમનું કહેવું એમ છે કે, સાકલમાં ગાદી ડિમેટીઅસ નથી કરી પણ તેના પિતા યુથીડીમસે કરેલી સંભવે છે જે તેમ હોય તે ગ્રીક ઈતિહાસમાં ડિમેટ્રી અને જે હિંદ ભૂપતિ કહ્યો છે તેને સ્થાને યુથી ડીમોસને જ તે ખિતાબ આપે હોત. પણ ગ્રીક ઈતિહાસમાં તે વાતને ટેકારૂપ નીવડે તેવી કઈ હકીકત નેંધાયાનું જણાતું નથી.] જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૧૦ તથા ૧૧ તેમજ હવે પછીનું લખાણ. (૧૩) કે હિ. ઈ. પૃ. ૫૫૪; ઈ. એ. પૂ.૩૭, પૃ.૧૬, (૧૪) યો છુંરે પુર્વ પરવતે |
अध्रुवं तस्य नश्यति, अध्रुवं नष्टमेव च॥
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ] નું વૃત્તાંત
૧૫ પણુ મન ઢચુપચુ રહ્યા કરતું હશે જ્યારે આખરે ડિમેટ્રીઅએ અસ્વીકાર કર્યો હતો અને પછી યુદ્ધને ઊભા થયેલ સંજોગોને લીધે કાયમ કરવાની આરંભ થયો હતો વિગેરે હકીકત અગ્નિમિત્રના તેને હવે ફરજ પડી હતી. એટલે કુલ તેના વૃત્તાંતે જણાવી ગયા છીએ. આ યુદ્ધમાં ડિમેટ્રી૨૩ વર્ષના રાજકાલમાંથી ભારતીય રાજા અસનો વિજય થવાથી સતલજ નદીના કિનારા તરીકે તેનો સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૯૦ થી ૧૮૨ સુધીને મુલક તેની આણમાં આવી પડ્યો હતો.૮ સુધી=૮ વર્ષને જ કહી શકાય. હવે ડિમેટ્રીઅસના તે બાદ બેએક વષે, અગ્નિમિત્રે બીજા અશ્વમગજમાંથી બેકટ્રીઆની ઉપાધી ઓછી થઈ ગયેલ મેધની તૈયારી કરી. તે અશ્વની રખેવાળી પિતાના હોવાથી તેણે પોતાને સર્વ સમય હિંદના રાજ- યુવરાજ વસુમિત્રને સોંપી હતી. રાજા ડિમેટ્રીસે કારણમાં જ ગાળવા માંડે હતો. આ સમયે તેની તે અશ્વ ફરતે ફરતો જ્યારે સિંધુ નદીના સાથે એક હેલીકલ્સ અને બીજો મિનેન્ડર નામે કિનારે૧૯ આવ્યો ત્યારે તેની અટકાયત કરી હતી. યેન સરદાર હતા, જેમાં પ્રથમ ઉપર જણાવી તે ઉપરથી વસુમિત્ર અને ડિમેટ્રિઅસ વચ્ચે યુદ્ધ ગયેલ યુક્રેટાઈડઝ બળવાખોરનો પુત્ર૧૫ થતો હતો થયું હતું, જેમાં વસુમિત્રનું ભરણુ નીપજ્યું હતું. તથા બીજ કાંઈક દૂરને સગો થતો હતો. ઈ. સ. પુ. ૧૮૨ ના સુમારે આ બનાવની નોંધ
અહીં સાકલમાં સ્વસ્થ થયા પછી (આ કરી શકાશે. પિતાના યુવરાજનું મરણ થવાથી પ્રદેશને મહાભારતના સમયે મદ્રદેશ૧૭ કહેવામાં ખુદ આગ્નમિત્રે પોતેજ સૈન્યની સરદારી લીધી અને આવતું હતું. રાજા પાંડુની માદ્રી નામની રાણી ડિમેટીઆસને શિક્ષા કરવા નીકળ્યો. આ યુદ્ધમાં રાજા તે આ પ્રદેશના રાજાની પુત્રી સમજવી) તેણે ડિમેટ્રીઅસનું મરણ નીપજ્યું હતું. ઈ. સ. પૂ. અગ્નિમિત્રના યુવરાજ વસમિત્રને લેભાવવા એક ૧૮૧; એટલે સમ્રાટ અગ્નિમિત્રે તે વિજયની સુંદર લલના તેની નજરે પાડવી ગોઠવણ કરી. ધાર્યા ખુશાલીમાં બીજો અશ્વમેધ સંપૂર્ણ કર્યો. તેને પ્રમાણે તે યુવતીની વસુમિત્રે માંગણી કરી હતી, કોઈ પુત્ર ન હોવાથી તેની ગાદીએ તેને સરદાર
(૧૫) આ યુક્રેટાઇડઝના પિતાનું નામ પણ હેલીઓલ્સ હતું તેમ પુત્રનું નામ પણ હેલીકલ્સ હતું. પિતા હેલીકલ્સ કાંઇ પ્રસિદ્ધ થયે નથી પણું પુ-હેલીએકસે હિંદમાંથી પાછા વળતાં બેકટ્રીઆના રસ્તામાં પોતાના પિતાને ભેટે થતાં, રાજ તરફની બેવફાદારીને લીધે પિતાનું ખૂન કરી પતે ગાદીએ બેઠો હતો. તેના વખતમાં બેકટ્રીઆના રાજવંશને અંત આવી ગયો છે અથવા કદાચ અન્ય કોઈ રાન થવા પામ્યા હોય તે તે માત્ર નામધારી જ હતા એમ સમજવું. ભા. પ્રા. રા. રૂ. ૨૫, પૃ. ૧૯૦ જુઓ.
(૧૬): અ. હિ. ઈ. આવ. ૩ પૃ. ૧૯૯૪-Me- nander a relative of the Bactrian monarch Eucratides-બેકટ્રીઅન રાજા યુક્રેટાઈડઝને મિનેન્ડર
સગે થતું હતું.
(૧૭) કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૪૯ -Sakala was a city of the Madras (Upanishad III, 3,. 1: 7, 1. )... between the rivers Chenab and Ravi. મદ્ર પ્રજાનું નગર સાકલ ચિનાબ અને રાવી નદી વચ્ચે આવેલું છે (ઉપનિષ; ૩:૩૪, ૧,૭૧.)
(૧૮) આ યુદ્ધના વિજયથી રાજા ડિમેટ્રીઅસના સરદારેએ તેના સ્મરણ તરીકે સિક્કાઓ પડાવ્યા લાગે છે. ( જુઓ કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૪૭. )
(૧૯) આ સિંધુને અવંતિ રાજ્ય આવેલ ચંપલ નદીની એક શાખા કે જેનું નામ કાળી સિંધુ છે તે નદી હોવાનું અને તે નદીના કિનારે આ યુદ્ધ થયાનું કેટલાક વિદ્વાનોએ માન્યું છે તે બરાબર નથી ( જુઓ ઉપરમાં પૂ. ૫, ટી. નં. જ.)
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
મિરેન્ડરનું
[ દ્વિતીય જેનું નામ મિનેન્ડર૦ હતું તે આવ્યું હત; ' આની ગાદી પચાવી પડતો જણાવાયો છે. એટલે
જ્યારે ઉપર જણાવેલ હેલીકલ્સ તે પિતાના એમ માની શકાય કે, આ હેલીઓકસ વિગેરે વતન ખારા-બેકટ્રીઆ તરફ પાછો વળી કાબુલ નદીવાળા પ્રદેશમાં યુથીડીમાસના સમયે જ નીકળ્યો અને તેણે ત્યાંની ગાદી મેળવી ( જુઓ આવીને વસ્યા હોવા જોઈએ. અને તે અનુમાન આ પાન ઉપર ટી. નં. ૧૫ ની હકીકત ) લીધી, વધારે બંધબેસતું પણ છે; કેમકે તે પહેલાં કોઈ મરણ સમયે ડિમેટ્રીઅસની ઉમર લગભગ ૪૮ કે યવન કે યોનિસરદારે તે પ્રદેશ ઉપર આધિપત્ય ૫૦ ની કહી શકાશે.
મેળવી લઈ, ત્યાં કોઈ સ્થાયી સંસ્થા બનાવી વસવા (૨) મિનેન્ડર
માંડ્યાનું જણાયું નથી. સેલ્યુકસ નિકેટરે આ (ઇ. સ. પૂ૧૮૨ થી ૧૫૬=૩૬ વર્ષ) પ્રદેશ પોતાની દીકરી પરણાવીને દાયજામાં પિતાના તેનો જન્મ કે. હિ. ઈ. ના લેખકના કહેવા જમાઈ અશકવર્ધનને આપી દીધો હતે. પછી
પ્રમાણે ૨૧ અફગાનિસ્તાનમાં તેનો વારસો સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનને મળ્યો હતો તેનો જન્મ, આવેલી પંજશીર અને કાબુલ અને તે બાદ સુભાગસેનને મળ્યો હતો. તેનું રાજ્ય નામ તથા નદી વચ્ચેના અલાસંદાદીપ ઈ. સ. પૂ. ૨૩૬ થી ૨૨૭ સુધી ચાલ્યું હતું, ઉમર નામે ઓળખાતા પ્રદેશના એક એટલે તેનાજ સમયે યુથીડીમસે ૨૨ ચડાઈ કરીને કલાસી નામે ગામડામાં થયો
તે પ્રાંત સૌથી પ્રથમ મેળવી લીધે ગણાય. કેમકે હતું. જ્યારે તેને જન્મ થયો હશે તેની ચોક્કસ આ યુથી ડીમસે ઇ. સ. પૂ. ૨૩૦ થી ૨૦૫ સુધી સાલ ઠરાવી શકીએ તેવા પુરાવા આપણને રાજય કર્યું છે, તેમજ ઇ. સ. પૂ. ૨૧૫ પછી મળતા નથી, પણ જ્યારે તેને ડિમેટ્રીઅસની જ અફગાનિસ્તાન અને હિંદ તરફ તેણે પોતાના ગાદી ખૂંચવી લેનાર યુક્રેટાઈડઝને સગા તરીકે કદમ લંબાવ્યા છે. એટલા માટે કોઈ યેન પ્રજાએ જાહેર કર્યો છે, ત્યારે એમ અનુમાન કરવાને કાબુલના પ્રદેશમાં ત્યાંસુધી વસવાટ કર્યો નથી કારણું મળે છે, કે યુરેટાઈઝડ પિતાના પિતા એમ સમજવું રહે છે. એટલે તે ઉપરથી એમ હેલીકલ્સ સાથે કેટલાક કૌટુંબિક સગાંઓ અનુમાન બાંધી શકાય છે કે મિનેન્ડરને જન્મ સહિત આ પ્રદેશમાં વસતે થયો હશે, તેવા કોઈક વહેલામાં વહેલે થયો હોય તે યે ઇ. સ. પૂ. સમયે મિનેન્ડરનો જન્મ થયો હોવો જોઈએ. ૨૧૫ કે તેની આસપાસમાં જ થયાનું નોંધી વળી આ યુક્રેટાઈડઝને ડિમેટ્ટીઅમના પિતા શકાય. જે હિસાબે ઈ. સ. પૂ.૧૮૨ માં તે ગાદીએ યુથી ડીમોસના રાજયે અચાનક ઉદ્દભવી નીકળતે આવ્યો ત્યારે તેની ઉમર વધારેમાં વધારે ૦૩ અને ડિમેટ્રીઅસના સમયે બળવો કરીને બેકરી- વર્ષની જ કલપી શકાય. તેમ વળી તેનું ભવિષ્ય
(૨૦) આ મિનેન્ડર, ઉપરના યુક્રેટાઈડઝને કાંઈક સગે થતું હશે એમ લાગે છે. અ. હિ. ઈ. ત્રીજી પૃ. ૯, જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૧૬.
(૨૧) કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૫૦.
(૨૨) યુરોપિયન ઇતિહાસકારે મિ. બ્રેબોના કથનાનુસાર જે એમ જણાવે છે કે, સુભાગસેનને
એંટીઓકસ પહેલાએ કે બીજાએ હરાવ્યા હતા તે ખોટું છે એમ હવે સમજાશે. (તેમની સમયાવળી જેવાથી માલુમ થશે કે સુભાગસેન ગાદીએ આવ્યું તે પહેલાં એટીએકસ બીજે તે કયારને મરી પણ ગયો હતે.) [ મિ. સૂબાના એવાં તો કેટલાંયે કથન તદ્દન અસત્ય અથવા જેડી કાઢેલાં માલૂમ પડ્યાં છે.]
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ઇ. સ. પૂ ૧૫૬ માં થયું હતું એમ આપણે આગળ ઉપર સાબિત કરીશું. એટલે તેનુ રાજ્ય ૨૫ વર્ષ ચાલ્યું હતું. તથા તે પોતે પ૯ વર્ષની ઉમરે મરણ પામ્યા હતા એમ કહી શકાશે.
જીવનવૃત્તાંત
તેનું નામ મિનેન્ડર હતું, પણ તેને કેટલાયે પ્રતિહાસકારોએ મિરૅન્ડર નામથી પણ સાધ્યેા છે. તેમ બૌદ્ધ સાહિત્ય ગ્રંથ મિલિન્ડ પન્હામાં તેને મિલિન્દ નામથી એળખાવ્યેા છે, જ્યારે તેનું હિંદી નામ મિલિન્ડા હતું.
તેનાં પરાક્રમ
તેનેા સત્તાકાળ ઈ. સ. પૂ. ૧૮૨ થી ૧૫૬ સુધીના ૨૬ વર્ષ ૨૩ પર્યંત ચાલુ રહ્યો હતા ડિમેટ્રીઅસના વૃત્તાંતે જષ્ણુાવાયું છે કે, પુષ્યમિત્રની સરદારી આગેવાની, રાહબરી નીચે યુવરાજ વસુમિત્ર, યવન સરદારને પુંજાઅમાંના મદ્રદેશના કાંઠે ૨૪ સખ્ત હાર આપવાથી તેઓ પોતાની આપિિત પેાતાના રાજાને કાનેકાન સંભળાવવાને સ્વદેશે ઉપડી ગયા હતા, તે પછી પુષ્યમિત્રની હાજરીમાં પતજલી મહાશયે અશ્વમેધ યજ્ઞ સંપૂર્ણ કર્યો હતા અને તે બાદ થાડાક સમયે જ ઈ. સ. પૂ. ૧૮૮ માં પુષ્યમિત્ર મરણ પામ્યા હતો. ત્યાંસુધી નથી ડિમેટ્રીસની હાજરી કે નથી મિનેન્ડરનું હિંદુની ભૂમિ ઉપર ઉતરવું: પશુ ઉપર વર્ણવેલ પરાજયના સમાચાર એકટ્રીઆમાં ફરી વળ્યા ત્યારપછી જ ડિમેટ્રીઅસ પોતાના સરદાર હૅલીઓકલ્સ અને મિનેન્ડરને લઈને હિંદમાં પ્રવેશ્યા છે. એટલે કેટલાક વિદ્વાનોનું જે
(૨૩) આ. હિ. ઇ. પૃ. ૧૨૩:- ઈ. સ. પૂ. ૧૬૦ થી ૧૪૦=૨૦ વર્ષ જણાવ્યા છે.
(૨૪) ચિનાબ અને ઝેલમ નદી વચ્ચેનો પ્રદેશ. આ પ્રાંત ડિમેટ્રીસ અને અગ્નિમિત્રની સત્તાની સીમાએ આવેલ હેાવાથી યવન સુંદરીને ડિમેટ્રીખસે યુવરાજના પ્રલેભનાર્થે છૂટી મૂકી હતી.
૨૦
૧૫૩
એમ માનવું થાય છે કે, પુષ્પમિત્ર અને મિને ન્ડર સમકાલીન હતા તે વાત અસ્વીકાય છે; તે પણ એટલું આપણે જરૂર સ્વીકારી શકીશું કે જ્યારે પુષ્યમિત્ર ઈ. સ. પૂ. ૧૮૯ માં એસી વરસની ઉમરે મરણ પામ્યા ત્યારે મિનેન્ડરને જન્મ તે થઇ ચૂકયા જ હતા. એટલા માટે તે બન્નેને તેટલે દરજ્જે સમકાલીન કહી શકાય. પણ મિનેન્ડરે પેાતાની રાજકીય જિંજંગી ઇ. સ. પૂ. ૧૮૮ ની પૂર્વે શરૂ કરેલી નહીં હૈાવાથી, તે અનેને આપણે ઇતિહાસની દૃષ્ટિથી સમકાલીન લેખવા રહેતા નથી. તેમ રાજા ડિમેટ્રીગ્મસ ભલે ગાદીપતિ બની ચૂકયા હતા અને તેથી રાજકીય જિંદગીમાં પ્રવેશી ચૂકયા હતા છતાં તેણે હિંદની ભૂમિનાં દર્શન કરેલ નહીં હાવાથી તેને પણ પુષ્યમિત્ર સાથેના યુદ્ધમાં સમેાવડિયા તરીકે લેખી શકાય નહી. મતલબ કે, પુષ્યમિત્રને અને યુવાન વસુમિત્રને યવને સાથેના પ્રથમ યુદ્ધમાં જે યશ મળ્યો છે તે, સર્વાશે. તેમની કૌશલ્યતાને લીધે જ હતા એમ ખુલ્લા દિલથી કહેવાને બદલે એમ પણ કહી શકાય કે ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડર જેવા યુદ્ઘનિપુણુ સરદારાની ગેરહાજરીને લીધે પણ હશે. આ આપણા અનુમાનને અનેક અન્ય બનાવથી ટેકા પણ મળે છે; કેમકે પુષ્યમિત્રના મરણુ ખાદ, રાજા ડિમેટ્રીઅસ અને સરદાર મિનેન્ડરે એકટ્રીઆમાંથી આવી મદ્રદેશના કાંઠે આવેલ૨૫ સાકલની રાજધાની પ્રથમ મજબૂત કરી લીધી હતી. અને આગળ વધી ડેડ સતલજ
(૨૫) હાલનું* શિયાલકાટ : રાન્ત ડિમેટ્રીસેજ ત્યાં પ્રથમ ગાદી કરી હતી: જ્યારે કેટલાક વિદ્વાનેનુ ધારવુ થયુ છે કે તેના પિતા યુથીડીમેસે કરી હતી,
Ind. His. Quart. V; P. 404 :-Even if Merander is ignored and Demetrius, son of Euthedemos is recognised as the
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
પ્રજા
[ દ્વિતીય
નદીના કિનારા સુધીના પ્રદેશ પિતાના કબજે કરી લીધું હતું. આ યુદ્ધમાં પણ શુગવંશ તરફથી લડનાર યુવરાજ વસુમિત્ર જ હતા, તેમ પ્રથમ વાર યવનોને જીતનાર પણ આ વસુમિત્ર જ હતો. એટલું ખરું કે જીત મળી હતી તે વખતના યુદ્ધમાં તેને તેના દાદા પુષ્યમિત્રની દોરવણી હતી જ્યારે પરાજય પામતી વખતના યુદ્ધમાં તે એકલવા હતો. આ ઉપરથી પુષ્યમિત્રની કાબેલિયત અને યુદ્ધકૌશલ્યતાની કિંમત આપણે જરૂર આંકવી રહે છે. આ પ્રમાણે આર્યો અને યવને વચ્ચેનાં બે યુદ્ધની ૨૬ વાત થઈ–તેમાં એક મોટું અને બીજું નાનું હતું-તેમાં પ્રથમ મેટું હતું અને બીજુ નાનું હતું. તેવી જ રીતે પાછાં બે યુદ્ધ૧૭ થયાં છે. એક નાનું અને બીજું મેટું-તેમાંયે પ્રથમ મોટું અને બીજું નાનું હતું તે બેમાંથી એકમાં ડિમેટ્રીઅસ તથા મિનેન્ડરની ઉપસ્થિતિ
હોવા છતાં સમ્રાટ આગ્નમિત્રને જે યશ મળ્યો છે ૧૮ તે બતાવે છે કે યુદ્ધમાં એક કસાયેલા આર્ય સૈન્યપતિ પાસે યવન સરદાર લાચાર બની જતા હતા. જ્યારે બીજું યુદ્ધ જે નાનું હતું તેમાંબલે કહો કે તે સમયે ભલે દેખીતી રીતે-કે આકસ્મિક સંજોગો વચ્ચે યવનપતિ મિનેન્ડરનું મૃત્યુ થયું છે, ૨૯ પશુ ખરી રીતે જો તે જીવંત રહ્યો હોત તો જરૂર તેને જ યશની માળા અર્પણ થઈ હોત.
રાજા ડિમેટ્રીઅસનું મરણ જયારે નીપજયું અને મિનેન્ડરે રાજ્યલગામ હાથ લીધી ત્યારે યવનના કાબૂમાં અફગાનિસ્તાન ઉપરાંત પંજાબમાં માત્ર સતલજ નદીના કિનારા સુધીને પ્રદેશ જ૩૦ હતો. અને તે બાદ સાતેક વર્ષે સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર મરણ પામ્યો છે ત્યાંસુધી પણ યવને કઈ રીતે આગળ વધ્યાં હોય એવું તારવી શકાતું નથી; પણ દઈ. સ. પૂ ૧૭૬ માં તે પડી જઈને મરણ પામ્યું હોય તે વધારે સંભવિત છે.
ઉપર નં. ૨૬, ૨૭ માં બે+બેન્ચાર યુદ્ધ થયાં ગણાવ્યાં છે, પણ પુરાણકારોએ માત્ર બે મોટાને જ હિસા જમાં ગયા છે. જુઓ બુદ્ધિ, પ્ર. પુ. ૭૬ થી આગળ,
(૨૮) વૈદિક મતવાળાએ અગ્નિમિત્રને જે ચકવર્તી સમ્રાટ ગણે છે તે આ જીત મેળવવાને લીધે જ સમજવું, અને તે બાદ જ તેણે બીજે અશ્વમેધ સંપૂર્ણ કર્યા છે. (જુઓ અગ્નિમિત્રના વૃત્તાંતે.)
(૨૯) જુએ ઇંગવંશી બળમિત્ર- માનુમિત્રનું વૃત્તાંત, વળી નીચેનું ટી. નં. ૩૭ જુએ.
(૩૦) આ રથન ઉપરના યુદ્ધમાં જ સમ્રાટ આજ્ઞાત્રિના હાથે ડિમેટ્રીઅરનું મરણ નીપજ્યું છે. (જુએ. પૃ. ૯'નું વર્ણન તથા અહીંની ઉપર ટી. નં.૨૭)
(૩૧) બુ. પ્ર. પુ. ૭૬, પૃ ૯u––બૌદ્ધ પુરતકે માં-મિલિન્દ પન્હમાં-મિનેની રાજધા શાકલ જ કહી છે ( જુઓ કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૪૯): અર્વાચીન એતિહાસિક બલ્બથી ઉતરેલા ગ્રીકની એક જ ચડા અને નિર્દેશ કરે છે ને તેની આગેવાની મિનેન્ડરને આપે
invader of Saketa and Madhyamika = છે. હિ. ક. પુ. , પૃ. ૪૦૪:-મિનેન્ડરની અવગણના કરીને-યુથડીમેસના પુત્ર ડિમેટ્રી અને સાકેત અને મધ્યમિકાને ઘેરે લઈ જનાર ગણાય છે.
(મારું ટિપ્પણ-મધ્યમિકા ઉપર ચડાઈ કરનાર તે મિનેન્ડર જ હતા. આગળ ઉ૫ર જુઓ; અને સાકેત જે અધ્યા હોય તે તેમ થયું જ નથી; પણ સકેલ, રાકલ હોય તો ડિમેટીઅસે જ તે લધું છે. )
(૨૬) પ્રથમ મેટું—એક પક્ષે વસુમિત્ર, પુષ્યમિત્ર અને બીજો પક્ષે યવનના સાત સરદા !.
* બીજું નાનું—એક પક્ષે વસુમિત્ર અને બીન કે ડિમેટીઅસ તથા મિનેન્ડર
(૨૭) પ્રથમ મેટું- એક પક્ષે સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર અને બીજા પક્ષે ડિમેટ્રીઅસ તથા મિનેન્ડર, આ યુદ્ધમાં ડિમેટીકસનું મરણ નીપજ્યું છે.
બીજું નાનું- એક પક્ષે સમ્રાટ લાગૃમિત્ર અને બીજા પક્ષે મનેન્ડર. આ સમયે મિનેન્ડરનું મરણ થયું છે, પણ તે લડાઈમાં માર્યા ગયા કરતાં કાંઈક માંદો
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
પશ્ત્રિ ]
મરણુ પામતાંજ મિનેન્ડરે ધસારા કરવા માંો કરો એમ કહી શકાય છે. પ્રથમ તેણે સતલજ નદીના દક્ષિણ ભાગ તરફ નજર પીચાડી હતી. અને જેને તે સમયે માદેશ (હાલના રાજપુતાનાના પ્રદેશ--અરવલ્લીપ તની પશ્ચિમના આખા પ્રદેશ } કહેવાતા હતા તે તેમજ આખા સિઘ્ધદેશ જીતી દ્વાર તે ઉપર વહીવટ ચલાવવાને પેાતાના એક સરદાર ભૂમને ક નીમ્યો હતો. પછી તેણે પોતાનુ લક્ષ ત્યાંથી ખેંચીને ઉત્તરે આવેલ પાંચાલ અને સૂરસેન દેશ સર કરવાને લગાડયું હતું. આખરે તે પ્રદેશ જીતીને ત્યાં વહીટ કરવાને રાજુલ પ
નું વૃત્તાંત,
છે. આજે પાંચાલ તથા સુરસેન ત્યા વધે છે અને સત્તર ક્રિયા અત્યંધ્યને પરી કાલીને સર કર્યાંનું લખે છે. ( સરખાવા નીચેની ચી. ન. ૬૪ લખાયું. ) ( ક્રૂર ) . વિ. ઇ. શ્રીછ વૃત્તિઃ પૃ. ૧૯૯૬તેણે સિંધુ નદીના બાબ તથા સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યમાં મેળવી તા.
દ્વીપકલ્પ
૧૫૫
નામે સરદારને નીમ્યા હતા. છા પ્રમાણે તેણે ઉત્તર હિંદના સર્વ અગત્યના પ્રદેશે-પંજાબ,૩૬ સિંધ, રાજપુતાના, સૌરાષ્ટ્ર અને યુક્ત પ્રતિાના મોટા ભાગ-પોતાની સત્તામાં લઈ લીધા હતા. તેથી વિશેષ આગળ વધવાને, એટલે કે હાલના યુક્ત પ્રાંતના લખનૌ ને અાષાની પૂ દિશામાં વધવાને-તે ભાગ્યશાળી થયેા હાય એવા કાઇ મજબૂત પુરાવા મળતે નથી, જો કે વિદ્વાનાએ હાથીગુફાના શિલાલેખના આધારે એવા વિચાર રજૂ કર્યો છે કે તેણે-અથવા તેના પુરોગામી શજા કિંમેટ્રીસે-પાટલિપુત્ર ઉપર ૮
જ્યારે સર ક્રનિદ્રામનું કહેલું આ પ્રમાણે છેઃ Bhilsa Topes P. 127-I have shown from the monogramatic names of cities, in which his coins were minted that Menander's rule extended over the whole of Kabul valley, the Punjab and the Sindh, including the capital city of Vinanigrn on the lower Indiક (પુસ્તકના લેખ સર ઇનિંગહામ કહે છે ) મિનેન્ડરના રાજ્યમલમાં સિક્કાઓ જે શહેરની ટંકશાળમાં પડાયા છે તેની નામાક્ષરી ઉપરથી મ" સાબિત કરી બતાવ્યુ છે કે, તેનુાન્ય કાબુલની ખીચા આખા પ્રદેશ, પજાબ અને સિંધ ઉપર પથરાયુ` હતુ. તેમાં સિધ્ નદીની વીશે આવેલ રાજપાટને મનગરને સમા વંશ થત હતા. ( આમાં ક્યાંય સૌ નું નામ જણાતુ' નથી. એટલે તેણે ભરૂચ શહેરાળા ભાગ છયા કાચ એમ પુરવાર નથી થતું
(૬૩) આ ભ્રમના વૃત્તાંત વિરો આગળ
હરાટ પ્રશ્ન વિશેની હકીકતે જીએ.
(૩૪) એક વાર આ પ્રાંતા કદાચ ટ્રીચ્યુસે છતી લીધા હરી; પણ છતી લીધા ઢમ તા પામ
ગુમાવી દીધા હતા એમ સમજવું.
(૩૫) આગળ ઉપર શક્તપુલના છત્તાંતે ક્ષમખ’૩ જાઓ.
(૩૬) સિંધ, રાજપુત!ના અને સૌરષ્ટ્ર ઉપર, ક્ષત્રપ મને, તથા યુક્ત પ્રાંત ઉપર ક્ષત્રપ રામુને વહીવટ કરવા નીમ્યા હતા; જ્યારે આ પાખ ઉપર એટીઆલસીદાસ નામે કે ધાન સરદારને નીમ્યા હોય એમ લાગે છે. ( જીએ ઉપરમાં શુંગપતિ મળમિત્ર-ભાનુમિત્રનુ' વૃત્તાંત. )
(૩૭) યુ. પ્ર. પુ. ૭૬, પૂ. ૯૫ઃ આ છેલ્લી સઇમાં મિનેન્ડરના છે સાથી પૈકી બેનાં નામ મળી આવ્યાં છે. તેમાંનો એક તિીય ડિમેટ્રીબસ અને બીતે એટીએ,કસ હતા.
મિહરના દરબારમાં બિરાજતા ચૌકના મુખ્ય રાનએનાં નામમાં આ ઐનાં નામ મિથિયામાં આખાં છે. ( તુ કે, હિં. હૈં. પૂ. ૫૫૦ )
( મારૂં” સિંપ-મિનેન્ડરનો દરબાર એવા ૐ શબ્દો ઉપરના વાકયમાં લખાયા છે તે બતાવે છે કે સિન્ડર પાતે એક સમય પાધ્યાય હતાં. )
(૩૮) ૧. ચા. તુ, પૂ. ૬૫:-Menander was probably the Yavana who invaded.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડિમેટ્રીઅસ
૧૫૬
ધેરા લઇ જવાની તૈયારી કરી હતી; પણ કલિંગપતિ ચક્રવર્તી ખારવેલનું મગધમાં ઉતરવાનુ અને મગધપતિ બૃહસ્પતિમિત્રને પોતાના ચરણે નમાવ્યાનું સાંભળીને, તે યવનપતિએ મથુરાથી આગળ વધવાના વિચાર માંડી વાળ્યેા હતેા. આ હકીકત, જે શિલાલેખના ઊકેલ ઉપરથી ઘડી કુ'ઢવામાં આવી છે, તે તથા તેના ઊકેલને લગતા સધળા વૃત્તાંત, ખરી રીતે કઇ રીતે કરવા યેાગ્ય છે, તે આખુયે પ્રકરણ આપણે ખારવેલનું જીવનવૃત્તાંત ( એ પુ. ૪ ) આલેખવા સુધી મુલતવી રાખવું પડશે. અત્ર તા એટલુ જ જણાવવું ખસ થઇ પડશે કે તે હકીકત સમજવામાં ગેરસમજ થઇ છે. તેમ કેટલાક તરફથી જે એમ કહેવામાં આવે છે કે મિનેન્ડરે વર્તમાન ગુજરાતના પશ્ચિમ ભાગ-ભરૂચ જીલ્લાવાળા ભાગ૯-૫ણુ જીતી લીધા હતા તે વાતમાં પણ બહુ વજુદ લાગતુ' નથી.૪૦ અલબત્ત, આપણે એટલી તે। જરૂર મિનેન્ડરને વિશે નોંધ કરવી રહે છે કે એકટ્રીઅન પ્રજાના જે બે સરદારાએ હિંદમાં રહીને આધિપત્ય ભોગવ્યુ છે. તેમાં આ મિનેન્ડરને જ રાજ્યવિસ્તાર પ્રથમ દરજ્જાના હતા. એટલે તે પ્રમાણમાં તેને વિશેષપણે ગૌરવવતા, પ્રભાવશાળી અને પ્રતાપાન બાદશાહ ૧ કહી શકાય જ.
મિનેન્ડરના ખૂદના જય-પરાજય સાથે કે તે વખતની પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિ સાથે, જો કે સીધી રીતે આપણને કાંઇ લાગતુ વળગતુ નથી, છતાં એક હકીકત વાચક સમક્ષ જરૂર ધરવા યોગ્ય લાગી
Magadha as recorded by Patanjali:
અ. હિં'. ઇ, ત્રીજી આવૃત્તિ (સ્મિથ) પૃ. ૧૯૯ (૩૯) ભા. પ્રા. રાજવ’શ પુ. ૨, પૃ. ૧૪૨:પેરીપ્લસનુ' મંતવ્ય છે કે મિનેન્ડરના સિક્કા ભરૂચની આસપાસ મળ્યા છે. સરખાવા ઉપરની ટી. ન. કર માંનુ સર કિને’ગહામનુ" મતમ્
[ દ્વિતીય
છે; કેમકે તેમાં કાંઇક સમજવા જેવા એક સિદ્ધાંત રહેલા નજરે પડે છે.
તે તેના સમય પરત્વે હાઇને,
વિશેષ અધિકાર
અત્ર તેનુ' વૃત્તાંત પૂરું કરતાં સુધીમાં જણાવી દેવા યોગ્ય ધારૂં છુ. પ્રખ્યાત તિહાસવેત્તા મિ. વિન્સેટ સ્મિથ તેમના અલી હિસ્ટરી ઓફ ઇ-ડીઆની ત્રીજી આવૃત્તિ નામક પુસ્તકમાં પૃ. ૧૯૯ ઉપર (મિનેન્ડરે હિંદ ઉપર ચડાઇ કરી છે તે બાબતમાં જણાવે છે કે) · Thus ended the second and last attempt by a Eu. ropean general to conquer India by land......... From the repulse of Menander, until the bombardment of Calicut by Vasco da Gama in A. D. 1502, India enjoyed immunity from attack under European leader. ship and so long as the power in occupation of the country retains command of the sea, no attack made from the landside in the footsteps of the ancient invaders can have any prospect of permanent snccess =ખુશ્કી રસ્તે હિંદુ ઉપર ચડાઇ લાવવાના યુરાપીઅન સરદારના ખીજા ૪૨ અને છેલ્લા પ્રયત્નને આ પ્રમાણે ફેજ થયે... ( વળી આગળ જણુાવે છે કે )......મિનેન્ડરને
(૪) આ માટે હેરા ક્ષત્રપ ભૂમકનું વૃત્તાંત જી.
(૪૧) સરખાવે ઉપરનુ` ટી. ન’, ૩૭ (૪૨) મિનેન્ટરના હુમલાને બીન્તની ઉપમા આપી છે જ્યારે અલેકઝાંડરની ચડાઇને પહેલે હુમલે ગયા છે, એમ સમનતું લાગે છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ] ને ઇતિહાસ
૧૫૭ પાછું હઠવું પડયું ત્યારથી માંડીને ઈ. સ. ૧૫૦૨ લગતી હકીકત તથા તેઓ કે ધર્મ પાળતા હતા માં વાસ્કોડા ગામાએ કાલિકટ ઉપર તોપનો તેને લગતું વિવેચન, એક જુદા જ પરિચ્છેદે મારો ચલાવ્યું ત્યાં સુધી (લગભગ ૧૭૦૦ વર્ષ લખવું. તે નિયમને અનુસરીને આ કેન પ્રજાને સુધી) કેાઈ પણ યુરોપીઅન સરદાર હિંદ ઉપર લગતી તથા પ્રકારની હકીકત માટે પણ એક આક્રમણ લાવ્યો નથી. અને જ્યાં સુધી દેશની જુદો અને સ્વતંત્ર પરિચછેદ લખો જે તે હિતે માલિકી ધરાવનારની સત્તા, સમુદ્ર ઉપર ચાલુ જ; પણ તે પ્રમાણે ન કરતાં બહુ ટૂંકમાં જ હેય ૪૪ ત્યાં સુધી પ્રાચીન આક્રમણકારોની પેઠે
અહીં પતાવી દેવા ધાર્યું છે. કેમકે (૧) સ્થળમાર્ગે થી લઇ આવેલી કેદ પણ હુમલો
તે પ્રજાના માત્ર બે જ ભૂપતિએ હિંદ ઉપર કાયમને માટે ફત્તેહમંદ નીવડવાને જ નહીં. ”
થોડે વધતે અંશે રાજય કરવાને ભાગ્યશાળી મતલબ કહેવાની એ છે કે કોઈપણ ભૂમિ ઉપર નીવડ્યા છે. તેમ વળી તેમના જય-પરાજય વિશે ફિત્તેહપૂર્વક જય મેળવીને તેને કબજે લાંબે તેમના સ્વતંત્ર વૃત્તાંતમાં પૂરતો ઉલ્લેખ કરી સમય ભોગવવા માટે સાચવી રાખવો હોય, તે નાખે છે જ. ( ૨ ) જ્યારે તેમના ધર્મ વિશે, તેને લગતા સમુદ્ર ઉપર સર્વ અધિકાર ૪૫ જેમ અન્ય રાજવીઓના સંબંધમાં તેમના શિલાસ્વાધીન કરી લેવો જોઈએ, આ સિદ્ધાંતમાં કેટલું લે કે સિક્કાઓ જેવી પ્રાચીન વસ્તુઓ ઉપસત્ય છે તે વર્તમાનકાળે યુરોપખંડમાં રાજ- રથી કાંઈપણું અનુમાન દોરી શકાય તેવી વસ્તુકત પ્રજાઓ દરિયા પરનું સ્વામિત્વ મેળવવા સ્થિતિ નીપજાવી શકાઈ છે, ત્યારે આ રાજાઓ કેટકેટલા ભગીરથ પ્રયત્ન સેવી રહી છે તે ઉપ- સંબંધી-તેમના શિલાલેખ તે મળ્યા જ નથી રથી સમજી શકાય છે.
પણ સિક્કાઓ હજા મળ્યા છે ખરા પણ તેમાંથીએક નિયમ અદ્યાપિ પર્યત આપણે કાંઈએ સ્પષ્ટપણે તારવી શકાતું નથી જ. છતાં
જાળવતા આવ્યા છીએ કે, અન્ય ધાર્મિક અને સાહિત્યક ગ્રંથ ઉપરથી સંસ્કૃતિમય દરેક રાજવંશનું વર્ણન જે કાંઈ જાણી શકાયું છે, તે પણ આ બેમાંના તેનું જીવન સમાપ્ત કર્યા બાદ, તેમના કેવળ એક રાજવી વિશેનું જ છે; રાજા મિનેન્ડર રાજવીઓના જય-પરાજયને
વિશે–એટલે આવી અદ્ધ સત્તાધારી અને છાતી (૪૩) ખરી રીતે મિનેન્ડર યુરેપીઅન એલા- એમ બે વિભાગ પાડવામાં આવે તે, દક્ષિણ હિંદને દને નથી જ. તે યોન (બેકટ્રીઅન ) હોવાથી તેને પણ દ્વીપકલ્પ કહી શકાય તેમ છે: આ દ્વીપકલ્પને એશિઆવાસી જ કહી શકાય પણ યવન અને યેન વીંટળાયેલ સમુદ્ર ઉપર જેનું આધિપત્ય હોય તેને શબ્દનું મિશ્રણ કરી નાખવાથી, તેને યવન એટલે સંપૂર્ણ વિજય છે એમ આ ઉપરથી સમજવું. ગ્રીક ઓલાદન ધારીને મિ. વિન્સેટ સ્મિથે યુપી
આ એક જાતની સનિક રાજનીતિ ગણવી રહે છે. અન શબ્દ વાપર્યો લાગે છે.
(૪૬) રાજા મિનેન્ડરના ધર્મ ઉપર કાંઇક વિશેષ (૪૪) આપણું બ્રીટીશ સરકાર પોતાને “સ... પ્રકાશ ફેંક્તી હકીકત આગળ ઉપર મથુરાનગરીના લગતા મુદ્રની રા ” કહેવડાવવામાં જે ગૌરવ માને છે તે પરિશિષ્ટમાં આવશે તે સાથે અહીંની હકીકત સરખાવવી. આ ઉપરથી સહેજે સમજી શકાશે.
અહીં “અદ્ધ સત્તાધારી’ કહી છે તેની મતલબ (૪૫) હિંદુસ્તાન પોતે જ એક રીતે તે એ છે કે તેના ધર્મ વિશે હજુ પાકી ખાત્રી બંધાય દ્વીપકલ્પ છે, અથવા ઉત્તર હિંદ અને દક્ષિણ હિંદ તેવી સાબિતીઓ મળી નથી.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાનપ્રજા
૧૫૮
ઠોકીને પ્રમાણભૂત તરીકે સ્વીકારી ન લેવાય તેવી હકીકતના જ આધારે સ્વતંત્ર પ્રકરણ લખવું તે દુરસ્ત લાગ્યું નથી. જે હકીકત મિલેન્ડર વિશે જણાવવામાં આવી છે. તે આ પ્રમાણે છે.
કે. (હું. ઈં. પૃ. ૫૪૯ માં લખે છે કે:Menander is the only Yavana who has become celebrated in the ancient literature of India. He is unquestionably to be identified with Milinda the Yavana king of Sakal, who { Milinda-Panha ) in the dialogue between the king, had become noto. rious as harassing the brothern and the Buddhist elder Nagasena. It is thus a philosopher and not as a mighty conqueror that Menander has won for himself an abiding fame (Trans. Rays Davils, S. B . XXXV. P. 6–7. ⟩As a disputant he was hard to equal; harder still to overcome. The acknowledged superior of all the founders of the various schools of thought. As in wisdom so in strength of body, swiftness and valour, there was found none equal to Milinda in all India. He was rich too, mighty in wealth and prosperity and the number of his armed hosts knew no end=મિનેન્ડર એક જ યવન સરકાર ) છે કે જે પ્રાચીન હિંદી સાક્રિયમાં નામાંકિત થવા પામ્યા છે. નિ:સ ંદે તેને, સાકલ ( શિયાળકાટ )ના યવનપતિ મિલિન્દ તરીકે જ ઓળખવા રહે છે; તળો જે, રાજા
[ દ્વિતીય
સાથેની ચર્ચામાં ( મિલિન્દપા નામે ગ્રંથમાં ) બૌધ્ધ ક્ષપણાની, (અને ખાસ કરીને ) યુદ્ધ સત નાગસેનની પજવણી કરવા માટે પ્રખ્યાત ગણાયા છે; અને તેટલા માટે, મિનેન્ડરે જે દીર્ધકાળી ખ્યાતિ પાતા માટે મેળવી છે. તે એક મદ્ વિજેતા તરીકેની નહીં પણ એક ફિલ્મ્સક્તરીકેની કહી શકાશે ( ભાષાંતર; રીઝ ડેવીડઝ; સે. જી. . પુ. ૩૫, પૃ. ૬, ૭. ) એક વિવેચક સવારે દક-વાદી) તરીકે તે અજોડ હતો; તેના કરતાં પણ વધારે તે તે અજેય હતા. ( તે વખતના ) દર્શનકારામાં સન્માનિત અગ્રગણ્ય હતા. જેમ ડડાપણુમાં, તેમ શૌયમાં, ચપળતામાં અને પરા ક્રમમાં, આખા ભારતમાં મિલિન્દના કાઈ હરિક્ નહે. ઉપરાંત તે ધનવાન, અતિ સ્મૃદ્ધિવંત અને આબાદ હતા, અને શસ્ત્રસજ્જિત યજમાના ( તેની સેવા-સામનેા કરનારા )ની તેા કાઇ હદ જ નહેાતી ( અસંખ્ય હતા ). આટલા અવતરણ ઉપરથી તેના સવદેશીય જીવન વિશે આપણને સહજ ખ્યાલ આવી જાય છે. તે ઉપર કાંઇ ટીકા કરવા જરૂર દેખાતી નથી. પણ તે કથન સાહિત્યગ્રંથ આધારે આળેખાયલુ હોવાથી, ઐતિહાસિક વૃત્તાંત સાથે સરખાવી જોવાને વાચકવર્ગને વિનવવુ રહે છે.
પ્રથમ આપણે સંસ્કૃતિને વિષય હાથ ધરીશુ. એક દેશની પ્રગ્ન બીજા દેશ ઉપર જ્યારે ચડાઈ લઈ ાય છે ત્યારે કયા મુખ્ય ઉદ્દેશ
તેમાં સમાયલા હોય છે અને તે પ્રત્યેકમાં કેવું પરિણામ
આમાદી
અને સંસ્કૃતિ
આવવા સંભવ છે તેના કાંઇક અશ્ ચિતાર આપણે પૃ. ૩૭-૩૮ માં આપી ગયા છીએ.
તેમજ અલેકઝાંડર ધી ગ્રેઇટ હિંદ ઉપર જે આક્રમણ સાન્યા હતા તેમાં તેની મુરાદ શુ હતી અને તે
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિ છેદ છે.
ને ઈતહાસ
૧૫૯
કેટલે દરજજે ફરિભૂત થઈ હતી તે પણ આપણે પુ. ૨ માં પૃ. ૨૨૫, ૨૩૫ તથા પૃ. ૩૮૧ માં જણાવી ગયા છીએ. અલબત્ત કહેવું પડે છે કે, આ બાબતમાં-એલેકઝાંડરની ચડાઈના પરિણામ વિશે–પાશ્ચાત્ય અને પવિત્ય વિદ્વાનનાં મંતવ્ય વચ્ચે ઉત્તર-દક્ષિણ દિશા જેટલું અંતર હોવાનું માલુમ પડે છે; પણ તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય પામવાનું કારણ નથી; કેમકે ગમે તેવા વિદ્વાન હોય અને તે નિષ્પક્ષપાત, ઉદારચિત્ત તથા કસાયેલ લેખક હોય છતાં આખરે તો તે એક મનુષ્ય જ છે ને? એટલે, જમણો હાથ હમેશાં પોતાના
હો તરફ જ વળે છે, તે કહેવત પ્રમાણે તેને પિતાની સંસ્કૃતિની મહત્વતા અને શ્રેષ્ઠતા જ નજરે દેખાયા કરે છે; જ્યારે વારતવિક સ્થિતિ અન્યથા જ હોય છે. આ કથનની સત્યતા માટે કે, હિ. ઈ. ને લેખકના પોતાના શબ્દો જ સાક્ષીરૂપ ગણાય તેવા હાવાથી, અત્રે તે ટાંકવા મન થાય છે. લેખક મહાશય પૃ. ૫૧ માં લખે છે કે, ” The Indian expedition of Alexander the Great, has for more than twenty-two centuries been celebrated in the Western world as one of the most amzaing feats of arms in the whole of history...No personage of the ancient world is better known; but of this great conqueror, the records of India have preserved no certain
trace=એલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટની હિદ ઉપરની ચડાઈને, આ ખા ઈતિહાસના યુદ્ધવિષયક પરાક્રમોમાંના ઉત્કૃષ્ટમાં ઉત્કૃષ્ટ અજાયબીભરેલા એક બનાવ તરીકે પાશ્ચાત્ય દુનિયામાં આજે બાવીસ રદી થયા છતાં પ્રસિદ્ધિને પામેલા ગણવામાં આવે છે. ૪૮. પ્રાચીન દુનિયામાં કોઈ પણ વ્યક્તિ તેના જેટલું પ્રખ્યાતિ પામેલ નથી, છતાં આ મહાન વિજેતા વિશે હિંદી સાહિત્યમાં કાંઈ જરા સરખોયે ઉલ્લેખ થયેલ માલૂમ પડતો. ૪૯નથી, ” આ પ્રમાણે એક જ વ્યક્તિના પરાક્રમ વિશે જે મતફેર બને-પશ્ચિમની તથા પૂર્વની દુનિયાના-સાહિત્યકારોમાં દષ્ટિગોચર થાય છે તે તેના પરાક્રમનાં મૂલ્ય-અંકન વિશેની દૃષ્ટિભિન્નતાને લીધે જ ઊભો થયેલ છે; એકે તેને કેવળ રાજકીય દૃષ્ટિથી જ નિહાળે છે, જ્યારે બીજાએ સંસ્કૃતિની દષ્ટિબિંદુથી અવલેકમે છે. આ સંસ્કૃતિ વિષયક ચર્ચા પણ આપણે પુ. ૨ પૃ. ૩૭૮ થી આગળ “સંસ્કૃતિનાં સરણ” વાળા પારિગ્રાફમાં સ્પષ્ટ રીતે સમજાવી ગયા છીએ; એટલે અહીં તે ચવિંતચૂર્ણ બની ગયેલ વિષયને પુનઃ સ્થાન આપવા માંગતા નથી. માત્ર એટલું જ જણાવવું યોગ્ય થઇ પડશે કે, કોઈપણ કાર્યને જે દીર્ઘકાલી સ્મૃતિગ્ય બનાવવું હોય, તે તેની અન્ય પ્રકારની મહત્વતા બતાવવા કરતાં, સમસ્ત માનવજાતના કલ્યાણ માટે તે જેમ બને તેમ વિશેષ ઉપકારક નીવડવા જેવું છે એમ પુરવાર કરી આપવું જોઈએ. એટલે કે જે તે કાર્ય મનુષ્ય સંસ્કૃતિનું પિક હશે તે જ તેનું આયુષ્ય લંબાઈ
(૪૭) આ પૃષ્ઠો ઉપર ટાંકેલા અવતરણે સરખાવવાથી ખાત્રી કરી શકાશે.
(૪૮ ) ૫શ્ચિાત્યની નજરે આ કથન બરાબર હશે જ; છતાં તેની કદર હિંદ સાહિત્યમાં કેવી થવા પાની છે તે માટે નં. ૪૯ નું ટિપ્પણુ જુઓ.
(૪૯) જે અલેકઝાંડરના યશોગાન પાશ્ચાત્ય પ્રજાએ આટલાં બધાં ઢેલ નગારાં વગાડીને ગાયાં છે. તેને હિંદી લેખકે એ કઈ હિસાબમાં પણ ગયા નથી; તેમાં તે પુરૂષનાં પરાક્રમ વિશે શંકા ઉઠાવ્યા મુદ્દો નથી જ પણ તે પરકમને જે દષ્ટિએથી
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
શકરો. આ સમયની પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિ કેટલે દરજ્જે આ સંસ્કૃતિ કરતાં ઉતરતી હતી, તેનું એક ખીજી દૃષ્ટાંત ( ઉપર ટાલા અલેકઝાંડરના આક્રમણ વિશેના દૃષ્ટાંત પ્રથમ જાણવા ) તે યવનપતિ એના સિક્કા ઉપરથી જ મળી આવે છે. કે • Rsિ. ઇં. ના લેખકના જ શબ્દો ટાંકી બતાવીશું. તેમણે પૃ. ૪૪૭ માં જણાવ્યુ` છે કે, Demet. rius does not seem to have struck any gold. It will be observed that he is the first of the Bactrian kings to be represented with his shoulders draped and from his time onwards that feature is
મિરેન્ડનુ
virtually universal=ડિમેટ્રીઅસે સેનાને કાઇ સિક્કો પાડ્યાનું જણાયું નથી. ખાસ નોંધ લેવી રહે છે કે, તે પ્રથમ જ યાન–બાદશાહ છે કે જેણે ( સિક્કામાં પેાતાના ખભે પીઠેાડી નાંખી છે ( ખભાને ઢાંકયો છે ) અને તે સમયથી જ તે પ્રથાને સાયંત્રક આવકાર મળ્યા છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે, યાન ( પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિમાં ઉછરેલી ) પ્રજામાં ગળા પાસેના-ખભાના ભાગ ઉધાડેા રાખવાની એક પ્રથા ડિમેટ્રીઅસના ૨,મય સુધી ચાલી આવતી હતી, પણ તેણે ( હિંદની−૧૦ આર્ય-સંસ્કૃતિનીશ્રેષ્ઠતા નિહાળીને, ખભાના અને ગળા પાસેના ભાગ ઢાંકવાનો૧૧ પ્રથમ રવૈયો પાડ્યો હતા; અને
નિહાળવામાં આવ્યાં છે તે દૃષ્ટિના ફેર સૂચવે છે.
(૫૦) કારણ કે આ ફેનપતિએ જ પ્રથમમાં પ્રથમ હિ‘દભૂમિ ઉપર પે તનું નિવાસસ્થાન બતાવીને રહેવા માંડયું હતું. તેથી કરીને આ સસ્કૃતિ નીહાળવાને અવકાશ તેને મળ્યા હતા અને તે વિશેષ સારી લાગવાથી તેનુ' અનુકરણ તેણે કર્યું હતુ*
(૫૧) અત્યારે પણ આપણે ઘણી વ્યક્તિઓને
[ દ્વિતીય
તે એટલા બધા સર્વને રૂચતો થઈ પડ્યો હતા કે, ત્યારપછીના સર્વે રાજા અને સમ્રાટોએ અલ ખત્તપાશ્ચાત્યદેશના સમજવા) તે જ પ્રમાણે સિક્કા પાડવાનું ધારણુ અગકાર કર્યે રાખ્યુ છે.
આટલુ વર્ણન માત્ર સંસ્કૃતિની ચર્ચાના અંગે જ કરવામાં આવ્યું છે. તે ઉપરથી તથા આગળના અને પુસ્તકામાં પ્રસંગેાપાત જે જે કાંઈ ઉલ્લેખા કરવામાં આવ્યા છે તે ઉપરથી કઇ સંસ્કૃતિ શ્રેષ્ઠ ગણાય તેને વિચાર વાચક– વ સ્વયં કરી લેશે. અત્રે એટલું જ વિશેષમાં જણાવવાનું કે, પાશ્ચાત્ય પ્રજાના સિક્કામાં કાઇ તત્ત્વ ( કળાની દૃષ્ટિ બાદ કરતાં ) સરસાઈ ભાગવતુ' નીહાળવામાં આવતુ' નથી,
હવે આબાદી વિશે થાડું જણાવી આ વિષય સમાપ્ત કરીશું. પરદેશીઓનાં આક્રમણના લેખનના પ્રારંભ કરતાં જ, પ્રસંગને લઇને જણાવવુ પડયુ ́ છે કે, હિંદુ ઉપર ચડી આવવામાં તેમના મુખ્ય મુદ્દો ધનલાલુપતાના જ હતા; પણ એક વાર ચડી આવ્યા પછી જે તેના પાસમાં લપટાઇને હિંદમાં જ નિવાસસ્થાન તે કરતા તે, ત્યાંતી સસ્કૃતિમાં અંજાઈ જતે તેને અપનાવી લેતા હતા. જેનાં દૃષ્ટાંતો આપણે જોઇ પણુ ગયા છીએ. વળી જે જે પરદેશી પ્રજાએપર આક્રમણ લાવી છે, તે તે સર્વનાં વૃત્તાંત જેમ જેમ આલેખાતાં જશે, તેમ તેમ ખાત્રી થતી જશે કે આ સર્વે પ્રજાને તે જ કુદરતી નિયમને આધીન થવું પડયું છે.
પેતાના અંગના અમુક ભાગે ખનાચ્છાદિતપણે
રાખતા જોઈએ છીએ.
પ્રાચીન સંસ્કૃતિ ની શ્રેષ્ઠતા કથા ધેારણે રચાઇ હરો તેની સાથે આ પ્રથાને સરખાવે. એટલે તે વિશેન કાંઈક ખ્યાલ આવી જશે.
(૫૨) આ આખે છઠ્ઠો ખંડ જ તે હુકીતથી ભરપૂર છે.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ]
મૃત્યુ કયારે ?
-
૧૬૧
મૌર્ય સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમય પહેલાં પણ ભારતીય સમૃદ્ધિની અને સંપત્તિની છાકમછોળ વિશેના દિલચસ્પ સમાચાર હિંદની બહાર જો કે ફેલાયા હતા જ અને તેથી જ અલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટ જેવા મહત્ત્વાકાંક્ષી પરદેશીઓ ચડી આવ્યા હતા; તેમજ સેલ્યુકસ નિકેટર જેવા સાહસિકે તે ભૂમિનો કજો મેળવવા અથવા તે છેવટે બની શકે તે નિહાળવા માટે પણ ઉછાળા મારી રહ્યા હતા; છતાંયે તે કાળસુધી તેવા વર્તમાન બહુ લાંબે દૂર કે સંપૂર્ણ સત્ય રૂપે ફેલાઈ ગયા ન હતા જ; પણ જ્યારથી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને પિતાના ધમ્મમહામાત્રાઓને અફગાનિસ્તાનની પેલી પાર ઠેઠ મિસર સુધી તેમજ ઉત્તરમાં ચીન દેશની સરહદ પર મોકલાવ્યા હતા, ત્યારથી તો વ્યાપાર અર્થે તેમજ રાજકીય હેતુસર મનુષ્યને અવરજવર એટલે બધો વધી જવા પામ્યો હતો, કે સહેજે જ દરેક પ્રદેશની ઉપજને અરસપરસ ક્રયવિક્રય થવા માંડ્યો હતો; તેમજ તેમની પ્રજાને એક બીજાની ઘણું ઘણી બાબતો વિષે વસ્તુરિથતિનું યથાસ્થિત ભાન થયું હતું. આથી કરીને સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના રાજ અમલ પછીના ૫૦) પચાસ વર્ષમાં તે, બેકટ્રીઆ-અફગાનિસ્તાન અને હિંદના વ્યાપાર વચ્ચે એટલો બધો ફેલાવો થઈ ગયો હતો કે, કેમ્બ્રીજ હિસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિયાના લેખક મહાશયને પૃ. ૪૩૪ માં ઉચ્ચારવું પડયું છે કે " It ( the witness of coins ) proves that there was a buey life, throbbing on both sides of the Indian frontier during the forty or fifty years about which history is silent that merchants were constantly coming and going, buying and
selling... The birth of the new king. dom of Bactria... Bactria was the rich country between the Hindu. kush and the Oxusન સિક્કાની પ્રાપ્તિથી) એમ સાબિત થઈ શકે છે કે, જે ચાલીસ પચાસ વર્ષનો ઇતિહાસ બિલકુલ અંધારામાં જ છે તે સમયે પણ હિંદની સરહદની બન્ને બાજુએ, ધમધોકાર પ્રવૃત્તિમય જીવન ચાલી રહ્યું હતું. વેપારીઓ અવિરતપણે આવજાવ કરતા હતા તથા ક્રયવિક્રય પણ કરતા હતા તે વખતે ) બેકટ્રીઆનું એક નવું જ રાજ્ય ઉદ્દભવ્યું હતું(આ) બેકટ્રીઆનો ધનાઢ્ય પ્રદેશ હિંદુકુશ અને એકસસ (નદી ) વચ્ચે આવેલ છે.” આ વાકયમાં રહેલા રહસ્યની પ્રતીતિ આપણે આ પૃષ્ઠના મથાળે આળેખેલ ઐતિહાસિક ઘટના ઉપરથી મળી રહેશે. ઉપરના કથનમાં માત્ર એટલે જ સુધારો કરવો રહે છે કે, જે અંધકારમય યુગનો સમય ૪૦-૫૦ વર્ષનો લેખક મહાશયે જણાવ્યો છે તે ખરી રીતે અજ્ઞાત યુગ છે જ નહિં; પણ વિદ્વાનેએ સે ડ્રેકિટસને ચંદ્રગુપ્ત ઠરાવીને કામ લીધે રાખ્યું છે, તેથી પ્રિયદર્શિનના સમયને, અશોકવર્ધનને યુગ માનવો પડ્યો છે. અને પ્રિયદર્શિનના પછીના ૪૦-૫૦ વર્ષના સમયને અંધકારમય જણાવવો પડ્યો છે.
મિનેન્ડરનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૬ માં નીપજ્યું હોય એમ ઉપરમાં મેં જણાવ્યું
છે, પણ વિશેષ હકીકતના મિનેન્ડરનું અભ્યાસથી એમ ઠરાવવા મૃત્યુ કયારે મન થાય છે કે તેની સાલ
ત્રણ વર્ષ આગળ લઈ જઈ તેનો સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૫૯ માં સેંધ; આમ કરવાનાં બે ત્રણ કારણો મળી આવે છેઃ (૧) ભૂમકની કારકિર્દી ક્ષત્રપ અને
૨૧
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
_
_ _
૧૬૨
મિનેન્ડરનું
[ દ્વિતીય
મહાક્ષત્રપ તરીકે જ ગણાઈ છે; તેમ એ પણ ચોક્કસ જ છે કે, તેણે ક્ષહરાટ સંવતની સ્થાપના ઈ. સ. પૂ. ૧૫૭ થી જ કરી છે. હવે જે તેણે ક્ષહરાટ સંવત ઈ. સ. પૂ. ૧૫૭ માં સ્થાપ્યો હોય, અને મિનેન્ડર પિતે તે બાદ ડે સમય જીવંત રહી ઈસ. પૂ. ૧૫૬ માં મરણ પામ્યો હોય, તે એ બનવાજોગ જ નથી કે મિનેન્ડર પિતાના તાબાના ક્ષત્રપ સરદારને તેનો સંવતસર સ્થાપવા દે; હા, એક રીતે બને ખરું કે, ભૂમક પોતે આ સમય દરમ્યાન, પોતાના ઉપરી સામે બળવો ઉઠાવીને સ્વતંત્ર થઈ ગયો હોય; પણ તેવી કોઈ હકીકત અત્યાર સુધી ઇતિહાસનાં પાને ચડી હોય એવું આપણી જાણમાં આવ્યું નથી. એટલે એક જ સ્થિતિ માની લેવી રહે છે કે, મિનેન્ડરના મૃત્યુ બાદ જ ભૂમક મહાક્ષત્રપ થવા પામ્યો છે અને ક્ષહરણ સંવ- તની સ્થાપના કરી છે, એટલે મિનેન્ડરનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮-૫૯ માં થયું ગણવું રહે છે. (૨) પંજાબ-તક્ષિલાના યેન સરદાર એન્ટીઆલસીદાસના એક પ્રતિનિધિ નામે હેલીઓડો. રસે શુંગપતિ ભાગ-ભાનુમિત્રની કેટલેક અંશે તાબેદારી સ્વીકારી-કહે કે મૈત્રી સંપાદન કરીશુભેચ્છા પ્રાપ્ત કરી હતી એમ શિલાલેખથી જણાયું છે. આ ભાનુમિત્રનો સમય આપણે ઇ. સ. પૂ. ૧૫૮ થી ૧૪ર ને આપ્યો છે; હવે જે મિને ડરને ઈ. સ. પૂ. ૧૫૬ સુધી જીવંત માની તે તેને અર્થ એમ થાય કે ૧૫૮ થી ૧૫૬ ના બે વર્ષ દરમ્યાન, મિનેન્ડરની હૈયાતીમાં જ તેના સરદાર એન્ટીઆલસીદાસે શુંગપતિની શુભેચ્છા મેળવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. તેવી સ્થિતિ મિનેન્ડર જેવો પરાક્રમી બાદશાહ ચલાવી
(૫૩) હવે પછી આલેખવામાં આવનાર તેના જીવનવૃત્તાંતે હકીકત પુરવાર કરી આપી છે તે જુઓ,
લેવાનું સાંખી ન શકે તેમ બીજી બાજુ, ભૂમક જેવો મિનેન્ડરને ક્ષત્રપ, જીવતે જાગતે તે જ ભાનુમિત્રના રાજ્યની પશ્ચિમે અડોઅડ મધ્યદેશ ઉપર રાજ્ય હકુમત ભોગવી રહ્યો હત; એટલું જ નહીં પણ તે ભૂમકે જ, આ ભાનુમિત્રના મોટા ભાઈ શુંગપતિ એદ્રક ઉફે બળમિત્રને મારી નાંખીને કેટલીય મુલક પિતે મેળવી લીધે હતો. તે બાહુબળી ક્ષત્રપ ભૂમક પણું, જે એન્ટીઆલસીદાસ ઠેઠ પંજાબથી પોતાના પ્રતિનિધિને અવંતિપતિ શંગવંશી રાજાની પાસે મોકલાવતો હોય, તે પોતાની હકુમતના પ્રદેશને વધીને–ચીરીને જતાં જ અટકાવી દે; કેમકે જયાં સુધી પિતાને બાદશાહ મિનેન્ડર છવ બેઠે હોય, ત્યાંસુધી તેવાં હીણપતભર્યા પગલાંથી પિતાનું જ નાક વઢાયું છે એમ ભૂમક ગણી ઃ એટલે માનવું રહે છે કે, મિનેન્ડરનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮ માં નીપજ્યા બાદ જ તક્ષિાને પ્રતિનિધિ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮ માં અવંતિ ગયો હતો; અને આ સમયે, ન તેને ભૂસકે પણ અટકાવ્યો હોય (જે તેના પ્રદેશમાંથી તે જતો હોય તે), તેમ નહોતું કેઈ મથુરાના પ્રદેશમાંથી વધીને જતાં તેને અટકાવનાર; કેમકે ત્યાં શિરતાજ જે મિનેન્ડર હતો કે તે કયારને રણમાં રોળાઈ ચૂકયો હતે. તેમ તેની જગ્યાએ કાઈ બીજી વ્યક્તિ ગોઠવાઈ ચૂકી હોય એમ જણાવ્યું નથી. મિનેન્ડરના જે સરદારો ગામ-ગામાશ નામે હતા તે૫૪ તે તેની પૂર્વે જ લડતા લડતા મરી ગયા હતા એમ ક૯પી લેવું રહે છે, કેમકે જે તે હૈયાત હોય તો ખુદ મિનેન્ડરને પિતાને રણે ચડવાનું સરજાયું જ ન હોય. (૩) ભાનુમિત્ર શુંગવંશનું ગાદીએ બેસવું ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮
(૫૪) આ હગામ અને હગામા વિરોનું વર્ણન આગળ ઉ૫ર તૃતીય પરિછેદમાં લખવામાં આવશે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ].
મૃત્યુ ક્યારે ?
૧૬૩
માનવામાં આવ્યું છે, તેને બદલે તે સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ માં માનવામાં આવે, તે કાન્હાયન વંશી પ્રધાનવાને સત્તાકાળ જે કેટલાકના મંતવ્ય પ્રમાણે ૪૫ વર્ષ ચાલ્યો કહેવાય છે તે હકીકત પણ બરાબર બેસતી આવી જાય છે. એટલે કે ભાનુમિરનું ગાદીએ બેસવું અને કાન્હાયનવંશીના પ્રધાન વંશનો આરંભ થવો તે બન્ને એકસાથે જ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ માં લેવાં અને શું વશની સમાપ્તિ સાથે જ કાન્હાયનવંશના પ્રધાનની સમાપ્તિ પણ ઈ. સ. પૂ. ૧૧૪ માં ૪૫ વર્ષના કાળ પછી-સાલ પછી–આવી ગઈ ગણવી. જ્યારે આ બે બનાવને ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ માં લઈએ ત્યારે મિનેન્ડરનું ભરણુ પણ તે જ સાલમાં લેવાને ઉલટું વિશેષ મજબૂતીરૂપ ગણાશે. પછી તે મિનેન્ડરનું મરણું પહેલું લેવું કે શુંગવંશીનું ગાદીએ બેસવું પ્રથમ લેવું, તે જ માત્ર સવાલ લટકતો રહ્યો કહેવાય; પણ જ્યારે એંટીઆલસીદાસે મૈત્રી સાંધવા પ્રયત્ન સેવ્યો છે તે હકીકત ઉપર લક્ષ આપીએ છીએ, ત્યારે એમ સ્વીકારવું પડે છે કે, તેણે ભાનુમિત્રમાં જ કાંઈક ભાનુને તાપ જોયે હોવો જોઈએ. એટલે કે ભાનુમિત્રના હાથે જ મિનેન્ડરનું મરણ થયું હોવું જોઈએ. પછી તે ભાનુમિત્રની ફશિયારીનું કે તેના પ્રધાન કાવાયનવંશી વાસુદેવની કુશાગ્રબુદ્ધિની દોરવણીનું પરિણામ હોય તે જુદી વસ્તુ જ છે.
આ બધા સંજોગોનો વિચાર કરતાં એ જ સ્થિતિ કલ્પવી રહે છે કે ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮–૯માં જ મિનેન્ડરનું મૃત્યુ નીપજયું હોવું જોઈએ.
હવે જ્યારે મિનેન્ડરનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૬ ને બદલે ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ માં થયા સંભવ વિશેષ માન્ય રાખીએ છીએ તો નીચે પ્રમાણે સુધારો કરવો પડશે કે-મિનેન્ડરને સમય
(૫૫) આ માટેની સમજૂતી સારૂ નીચેને
જે ઈ. સ. પૂ. ૧૮૨ થી ૧૫૬=૩૬ વર્ષને ગણાવ્યો છે તેને બદલે ૧૮૨ થી ૧૫૯ ૨૩ વર્ષને ગણુ.
આ બેકટ્રીઅન પ્રજાનો રાજવંશ, બેકટ્રીઆના પ્રદેશ રાજસત્તા ઉપર ભલે ડિમેટ્રીઅસના સમય પૂર્વે આવ્યો હતો, છતાં તેને ઈતિહાસ આપણે આ ભારતીય વૃત્તાંત વર્ણવતાં પુસ્તકે જેમ ઉતારી શકતા નથી, તેમ મિનેન્ડર પછી
કોઈ વ્યક્તિ તે રાજવંશની મિનેન્ડર હૈયાત રહી હોય, છતાં તેનો પછી શું? રાજઅમલ જે ભારતભૂમિની
બહાર જ વ્યાપ્ત રહ્યો હોય તે તેની નોંધ લેવાને અધિકાર પણ આપણને રહેતો નથી જ. બાકી વાસ્તવિક વસ્તુસ્થિતિ તે એ જ છે કે મિનેન્કરના મૃત્યુ બાદ કોઈ તેમને સરદાર હિંદની ભૂમિ ઉપર રાજ કરવાને રહ્યો જ નથી; પણ એવા કેટલાયે યોન સરદારોનાં નામે ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરની સાથે, તેમજ ટાપણે મળી આવ્યાં છે તથા કેટલાકના ૫૫ તે સિક્કાઓ પણ ઉપલબ્ધ થયા છે કે જેથી વિદ્વાન એવાં અનુમાન ઉપર આવ્યા છે કે, આમાં કોઈ ને કોઈ રાજપદે આવ્યો હોવો જોઈએ જ; પણ જયાં સર્વ અંધકારમય કે અર્ધ પ્રકાશિત હોય ત્યાં નિશ્ચયપણે શું કહી શકાય ? જ્યારે મારી માહિતી એમ નીકળે છે કે, રાજા મિનેન્ડર તે મેન ઓલાદનો છેલ્લે જ હિંદી ભૂપતિ હતા. અને જે યોન સરદારનાં નામો મળી આવે છે તે તે ડિમેટ્રી અસ અને મિનેન્ડરના સમયે જુદા જુદા પ્રાંતે ઉપર વહીવટ ચલાવનાર તેમના સૂબાઓ જ હતા. એટલે કે તેઓ પોતપોતાના પ્રાંતો ઉપર, પિતાના ઉપરી સત્તાવાળા રાજવીએના સમયે, સમકાલીન૫ણે રાજકાબૂ ધરાવતા વહીવટી અમલદારો હતા; જેમને અંગ્રેજી “હેહાએની સમજ” વાળે પારગ્રાફ જુઓ.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોદ્દાઓની
[ દ્વિતીય
ભાષામાં વિદ્વાનેએ Contemporary rulers= સમકાલીન રાજકર્તાઓ તરીકે ઓળખાવ્યા છે. પણ તેઓ તાબેદારપણે રહ્યા હોવાથી, અતિહાસમાં સ્વતંત્ર રાજા તરીકેના વૃત્તાંતલેખનના અધિકારી, તેઓ આપણી દષ્ટિએ રહેતા નથી. વાચકવર્ગને તેમની ઓળખ રહે તે માટે માત્ર તેમનાં નામો જ્યાં મૂળ પુસ્તક લખાયાં છે ત્યાંના લખાણ સાથે અત્રે રજૂ કરીશું.
કે. ઈ. હિ. પૃ. ૫૪૭:-Apollodotus and Menander, as well as Demetrius, belonged to the house of Euthyde. mus and that all these three princes were contemporary= eli1221 અને મિનેન્ડર તેમજ ડિમેટ્રીઅસ, યુથી ડીમસના વંશના હતા અને આ ત્રણે રાજવંશી પુરુષે સમકાલીન૫ણે થયા હતા.
તે જ પુસ્તક પૃ. ૫૪૬:-The princes of the house of Euthydemus, who reigned both in Bactria and in kingdoms south of the Hindu-kush are Demetrius, Pantaleon, Agathocles and probably also Antimachus=યુથી- ડીમસના વંશના જે રાજકુમારોએ બેકટ્રીઆમાં
અને હિંદુકુશની દક્ષિણે આવેલ રાજપ્રદેશમાં રાજ્ય કર્યું હતું તેમાં ડિમેટ્રીઅસ, પેરેલીઅન, એગેકસ હતા તેમજ એન્ટીમેકસ પણ સંભવે છે.
આ ઉપરાંત બીજાં કેટલાંક છૂટાંછવાયાં નામ પણ વાંચવામાં આવે છે, જેવાં કે Phelo.
remie, Nicias and Hippostratus= ફલેકઝેમીસ, નિશિઆસ અને હિપોટેટસ. આ સિવાય બીજાં બે નામો જે ઇતિહાસને અભ્યાસીઓને વિશેષ પરિચિત છે તે હગામ૫૬ અથવા હગાન, ૫૭ અને હગામસ૬ અથવા હગામાપનાં ૫૭ છે. આ પાછલાં નામવાળા સૂબાઓને અધિકાર, મથુરા નગરીવાળા પ્રદેશ ઉપર હતો; પણ તેમને સમય ચોક્કસપણે હું મેળવી શક નથી. બનવાજોગ છે કે મને રની પૂર્વે, એટલે ડિમેટ્રીઅસના સમયે તેઓ સત્તાધીશ હતા. તે બન્ને એક પછી એક સત્તા ઉપર આવ્યા છે કે જુદા જુદા પ્રાંતે ઉપર નીમાયા હતા તે બહુ મહત્વની વાત નથી; કેમકે ગમે તેમ પણ તેઓ સ્વતંત્રપદે ન હોવાથી આપણે તેમનું વૃત્તાંત લખવાની જરૂર રહેતી નથી.
યોન પ્રજા વિશે ભારતીય ઇતિહાસ પર જે જે આપણે જાણવાયોગ્ય લાગતું હતું તે
અહીં આગળ પૂરું થાય છે; હોદ્દાઓની છતાં એક સામાન્ય બાબત જે સમજ સેવે પરદેશી પ્રજા હુમલા લાવ
નાર તરીકે પ્રસિદ્ધ થઈ છે તેમને લગતી હોઈને, તે અને સમજાવી લેવા ધારું છું. આ બીના તેમના હોદ્દાને૫૮ લગતી છે. અત્રે તો હોવાને લગતી સામાન્ય રૂપરેખા જ ઉતારી છે; કે જેથી અરસપરસની સરખામણી કરવા ઉપયોગી થઈ પડે. બાકી જે ખાસ ખાસ વિશિષ્ટતા હશે તે તથા તે માટેના સંભવિત કારણોની ચર્ચા તે તેમનાં વિવરણ લખતી વખતે કરવામાં આવશે,
(૫૬) અ. હિં. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ. પૃ. ૨૨૭; તથા કે. હિં. ઈ. પૃ પ૨૬-૭.
(૫૭) કે. એ. ઈ. (કનિંગહામ) પૃ. ૮૬.
(૫૮) હેદ્દાને લગતી તથા તેની પછીના પારામાં લખેલી “ અન્ય ખાસિયતે” વાળી હકીકત દર્શાવી છે.
તે ખાસ અભ્યાસના પરિણામે મેં તારવી કાઢેલાં અનુમાનરૂપ જ લેખવાની છે. વિશેષ ગષણથી તે બેટી પણ થાય કે સાચી પણ નીવડેઃ મતલબ કે અત્યારે તેને દિશાસૂચક જ લેખવાની છે; નિશ્ચયરૂપે નથી લેખવાની.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
(૧) યાન અથવા એકટ્રીઅન્સ મૂળે યવન અથવા ગ્રીક પ્રજામાંથી ઉતરી આવેલ હોવાથી, એકટ્રીઅન દેશના રાજા પોતે માત્ર King=રાજાનેા ઇલ્કાબજ ધારણ કરતા હતા; જ્યારે યવનપતિ અથવા ગ્રીસ દેશના રાજા પોતાને Great king= મહારાજા તરીકે ઓળખાવતા હતા. આ એ ઇલ્કાબધારીમાંથી આપણે Great king સાથે ૫૯ બિલકુલ લેવાદેવા નથી; કેમકે તેમનું જીવન હિંદ બહારની ભૂમિ ઉપર જ વ્યતીત થતું હતું. તે પ્રમાણે એકટ્રીઅન રાજાનું પણ સમજી લેવું, છતાં તે દેશના જે રાજાએ હિંદને માદરવતન બનાવ્યું હતું તેમને અંગે તે આપણે માહિતગાર રહેવું જ પડે. એટલે અહીં તેમના હાદ્દાના ઉલ્લેખ કરવા પડ્યો છે. હવે જ્યારે તેઓ હિંદમાં રહીને સ્વતંત્ર રાજ્યઅમલ ચલાવતા હતા, ત્યારે તેમને પેાતાના પ્રદેશના જુદા જુદા પ્રાંતા ઉપર વહીવટ ચલાવવાને સૂબાએ તે નીમવા જ પડતા; એટલે તે દૃષ્ટિએ આ ચેાનપતિ પોતાને પણ મહારાજા જેવા ગણી પોતાના સૂબાને king તરીકે ઓળખાવી શકત: પણ જોઇ શકાય છે કે, તેમણે પોતાને સાદા રાજા ॰=king તરીકે જ જાહેર કરી, પેાતાના સૂબાને પણ સ્વતંત્રતા અર્પણ કરી દીધી છે. જો કે તેમણે આ સૂબાઓને કાઈ ઇલ્કાબ અલ્પ્ય નથી
(૫૯) આથી અલેકઝાંડર ધી ચેઇને Great King કહી શકાય; તેમજ કાઈરાનને Great King ની ઉપાધી જોડી હાય તા તે ગ્રીસ દેશના રાજા છે એમ સમજવુ.
(૬૦) ડિમેટ્રીઅસ, મિનેન્ડર વિગેરે પેાતાને રાજા=King તરીકે જ ઓળખાવી રહ્યા છે.
(૬૧)અન્ય પરદેશી પ્રશ્નના સૂબાઓનેSatarap= ક્ષત્રપ એવા હોદ્દો અપાયા છે. આ ઉપરથી સમજાશે કે જે કોઇ હોદ્દો કે ઈલ્કાબ વિનાનુ નામ આવે તે તે યાન પ્રજાના સુખા છે એમ સમજી લેવુ',
૧૬૫
દેખાતા ૬૧; પણ તેઓને પોતપોતાના પ્રદેશમાં ઉપયેાગી થઇ શકે તેવા સિક્કા પાડવાના અખત્યાર સુપ્રત કર્યાં હતા એમ સિક્કા ઉપરથી સમજી શકાય છે. આ સર્વે પરદેશી પ્રજાની એક ખાસિયત, જે પ્રજાથી ખાસ જુદી જ તરી આવે છે, તે એ છે કે તેઓ પોતાની વ્યક્તિગત-અંગતમહત્ત્વતાને વિશેષ પડતું વજન આપતી આવી છે. અને તેથી તેમના સિક્કા ઉપર તેના ઉત્પાદકછાપનારનું મ્હારૂ તા ૬ર અવશ્ય હાય છે જ; જ્યારે આ ભૂપાળાને તે બાબતની કાંઇ જ પડી ન હાવાથી, તેમનાં મહારાંના સ્થાને સિક્કા ઉપર, પોતાના વંશનુ, કુળનું કે ધમતુ જે કાઇ ચિહ્ન ૩ ઠીક લાગતું તે પડાવતા હતા. આ યાનપતિ પાતાની હુકુમતના સર્વ પ્રદેશમાં ચાલી શકે તેવા સર્વસામાન્ય સિક્કા પડાવતા હતા કે કેમ ? અથવા તો પ્રાંતિક સૂબાએ પોતાના પ્રાંત માટે ખાસ જુદા જ અને સ– સામાન્ય માટે પણ જુદા જ ચલાવતા કે કેમ ? અથવા તો એક બાજૂ પેાતાનુ' અને બીજી બાજૂ પેાતાના ઉપરી રાજાનું મ્હારૂં પડાવતા કે કેમ ? આવા અનેક પ્રકારમાંનુ કયુ' ધારણ તેમણે અંગીકાર કર્યું હતું તે વિશે તેમના સિક્કાને લગતા અભ્યાસમાં ઊંડા ઉતરેલ ન હેાવાથી હું ચોક્કસ પણે કહી શકતા નથી.
સમજ
આ યાન સૂબાને પાછળથી ઇલ્કાબ જોડાચાનુ જણાયું છે પણ તે માટે કદાચ નીચેનાં કારણ હોય (૧) સૂબાઓએ પેાતેજ દેખાદેખીથી કે રાજાની ગેરહાજરી દર્શાવીને પેાતાને જુદી રીતે ઓળખાવવા માટે તે ઇલકાબ ધારણ કર્યાં હોય (૨) અથવા રાજાએ પેાતે જ યાન સરદાર અને બીન યાન સરદાર એમ એળખવા માટે ભેદ પાડ્યા હાય,
(૬૨) સરખાવા પુ. ૨, પૃ ૫૪ નું લખાણ. (૬૩) જીએ પુ. ૨, પૃ. ૫૬ તથા ૬૭ અને આગળની હકીકત,
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
હોદ્દાઓની
[ દ્વિતીય
હાલ તુરત આપણે એટલું જ જાણવા પૂરતું ગણાશે કે, યવનપતિઓને Great Kings;
નપતિઓને Kings અને તેમના સૂબાઓને કાંઈ પણ ઇલકાબ લગાડવામાં આવતો નહીં. જે કે કેટલાક સૂબાને કાબ લગાડેલ હોવાનું મળી આવે છે, પણ તે માટે વધારે સંભવિત કારણ એ છે કે, તેમના રાજાની ગેરહાજરી થતાં, પોતે યવનપતિના કુળમાંથી ઉતરી નથી આવ્યા તેટલું દર્શાવવા ખાતર તે સૂબાઓએ પોતે જ ધારણ કર્યો હોય તે બનવાજોગ છે. અને તે પણ દેખાદેખીથી જ બનવા પામ્યું લાગે છે. ( તે માટે આગળ જુઓ.)
(૨) પલવાઝ અને પાર્થિઅન્સા-આ પ્રજાનું મૂળ વતન ઈરાન છે; અને ઇરાની રાજાઓ પિતાને શહેનશાહ૪_King of Kings ના બિરૂદથી ઓળખાવતા; એટલે એમ સમજવું પડે છે કે ઇરાનના મૂળ ગાદીપતિની આજ્ઞાને આધીન રહીને બીજી અનેક રાજવીઓ –રાજકુટુંબમાંથી જ ઉતરી આવેલા-નાના નાના ભાગો ઉપર રાજ્ય કરતા હોવા જોઇએ; પણ તેઓને (આવા નાના રાજાઓને) દરજજો, વર્તમાનકાળે દેશી રાજાઓમાં ફટાયા-ભાયાત કુમારોના જેવો ગણાતો હશે; જ્યારે રાજકુટુંબની
(૬૪) ગ્રીક બાદશાહનું પદ-Great King હતું જ્યારે ઈરાની શહેનશાહનું King of Kings હતું : બે વચ્ચેને આ પ્રમાણે ફેરફાર છે.
કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૬૭-Great king of kings, a title which is distinctly Persian-2/maan મહારાજા ”તે બિરૂદ ખાસ ઈરાની ભાષાનું જ ગણાય છે.
હિંદ ઉપર મેઝીઝ રાજા જે થયે છે ( જુઓ પાર્થિઅને પ્રજાના વૃત્તાંતે) તે પિતાને King Mauses લખી શકત; પણ પાછળથી King of kings વાપર્યું લાગે છે તે માટે તેનું વૃત્તાંત જુએ.
(૬૫) અવંતિપતિ ગદભીલ રાજાના સમયે જે
સાથે લેહીસંબંધથી જોડાયેલ ન હોય, પણ માત્ર વહીવટ ચલાવવા પૂરતું જ સૂબાપદે નીમાયેલ હોય તેને સત્ર૫=Satarap નામથી ઓળખાવતા. એટલે કે ઇરાનની મૂળ ગાદી ઉપર બિરાજનાર King of Kings, 11 cual Kingss4 અને વહીવટ કરનાર સૂબાઓ Sataraps કહેવાતા. આ સત્રપ શબ્દનો અન્ય પરદેશીઓએ તેનેજ મળ શબ્દ “ક્ષત્રપ ' યે છે; પણ આ સત્ર અને ક્ષત્રપની મહત્ત્વતામાં એક જબરદસ્ત ફેરફાર એ જણાઈ આવે છે કે, ક્ષત્રપ નામની વ્યક્તિ અમુક અધિકાર પ્રાપ્ત થયે “મહાક્ષત્રપ ”ની પદવીએ ચઢી શકતો હતો જ્યારે સત્રપને બીજા કોઈ ઉચ્ચ સ્થાનની પ્રાપ્તિનો અવકાશ જ નહોતો. પાર્થિઅને પ્રજા તે પહુલવાઝમાંથી ઉતરી આવેલી હોવાથી તેમના સરદાર પિતાને Kings ની ઉપાધિથી સંબોધતા; તેમાંથી વળી જે હિંદમાં આવી વસ્યા હતા તેમને ઇતિહાસકારોએ Indo-Parthians કહ્યા છે, ઉપરના સર્વે અમલદારોએ પણ પોતાના નામે સિકકા પડાવ્યા છે. તેમનું રણ પણ ન પ્રજાને જ મળતું હશે એમ સમજવું રહે છે.
(૩) ક્ષહરાટ અને શક ( શિથિઅન્સસિથિઅન્સ) આ પ્રજા ઉપર વર્ણવાયેલી અને પ્રજા શપ્રજાને જૈનાચાર્ય કાલિકસૂરિ હિંદમાં તેડી લાવ્યા હતા તેમનું સંસ્થાન, આવા પ્રકારના એક રાજાની હકુમતમાં હતું અને તેવા રાજાઓને ઉપરી રાજાશહેનશાહ, તે ઇરાનને શહેનશાહ સમજવું અથવા બીજી રીતે પણ હેઈ શકે. તે માટે શક પ્રજાના વૃત્તાંતે આગળ ઉપરના નવમા પરિચ્છેદે જુઓ.
(૬૬) ક્ષહરાટ, કુશાન વિગેરે પ્રબનાં વૃત્તાંત વાંચે ને સરખા.
ક્ષત્રપનો અર્થ શું થાય છે ને કેમ ફેર પડે છે તે આગળ ઉપર દરેક પ્રજાના વર્ણન લખતી વખતે સમજાવવામાં આવશે. ( જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૮ )
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
સમજ
(ન અને પાર્થિઅન્સ) કરતાં ભારતની વિશેષ નિકટમાં વસનારી હોવાથી તેમના આચારવિચાર ભારતીય પ્રજાને જ મળતા થઈ ગયેલ નજરે પડે છે. આથી કરીને ક્ષહરાટ પ્રજાની ભાષા જેને ખરોકીના નામથી ઓળખવામાં આવે છે અને સિથિઅસન ભાષા જે બ્રાહ્મિ હોવા સંભવ છે, તે બને, હિંદની તે વખતની માગધી ભાષા સાથે વધારે મળતી આવે છે. ક્ષહરાટ અને સિથિએસ પ્રજા કેાઈ સ્વતંત્ર રીતે રાજઅમલ ઉપર સ્થાપિત થયેલી નહીં હોવાથી, તેમનામાં (King), મહા2104 (Great King) } 2842016 ( King of kings ) જેવાં કોઈ બિરૂદ જ નહોતાં. અલબત્ત, એટલું ખરૂં છે કે તેઓ રાજપદે આવ્યા છે જ, પણ મૂળમાં કોઈ પ્રદેશ ઉપર આધિપત્ય ભોગવતા નહોતાજ એમ કહેવાનો હેતુ છે. અને તેથી તેઓ પોતાને ક્ષત્રપ (પિતાની પાડોશી પ્રજા-પલવાઝ અને પાર્થિઅન્સને ક્ષત્રપને લગતે શબ્દ ) કહેવરાવતા, જ્યાં સુધી તેમના માથે અન્ય કોઈ ઉપરી સત્તાની ધુંસરી પથરાયેલી હોય ત્યાં સુધી જ; પણ જેવો તે ઉપરી સત્તાને અભાવ થતે (પછી તે સત્તાશાળી વ્યક્તિ મરણ પામે ત્યારે કે, પોતે માથું ઊંચકી સત્તા ભોગવતી
વ્યક્તિની ધુંસરી ફેંકી દે ત્યારે : આ પ્રમાણે ગમે તે પ્રસંગ બનતે ) કે તુરત જ તે પોતાને “ મહાક્ષત્ર” તરીકે ઓળખાવત અને પિતાના ક્ષત્રપ તરીકે (મદદનીશ તરીકે) પિતાના જ યુવરાજને કે ગાદીવારસને તે રથાને સ્થાપતે. આ ઉપરથી સમજાશે કે “મહાક્ષત્રપ ” શબ્દની વપરાશ, ક્ષહરાટમાં કે બીનસ્વતંત્ર પ્રજામાં જ છે;
જ્યારે સત્રપ અને ક્ષત્રપ તે દરેક પ્રજામાં છે; છતાં પલવાઝના સત્રમાં અને ક્ષહરાટના ક્ષત્રપમાં ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે અંતર રહેલું છે. પહલવાઝને સત્રપ કદાપિ મહાક્ષત્રપ થવા પામતે નથી જ; જ્યારે ક્ષહરાટને ક્ષત્રપ બનતા સુધી
યુવરાજ કે ગાદીવારસ જ હોય છે અને કાળ ગયે તે મહાક્ષત્રપ બની શકે છે. આ ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્ર પણ સિક્કા પડાવતા હતા જ.
(૪) કુશાન –આ પ્રજાની સઘળી રીતભાત તેના નિકટના સંબંધમાં આવેલી ક્ષહરાટ પ્રજાને મળતી છે. તેમનામાં પણ ક્ષત્રપ અને મહા ક્ષત્રપ જેવા જ હોદ્દાઓ હતા. વળી તેઓ સિક્કાઓ પણ પડાવતા હતા જ, તેમ ક્ષહરાટ પ્રજાની પેઠે જ તેમના હેદ્દાનું ચડઉતર ધરણ પણ હતું, પણ તેમ નામાં ક્ષહરાટ પ્રા કરતાં એક વિશેષતા એ હતી કે, તેઓ મૂળ ગાદીના હકદાર હોવાથી તેમના વંશના પુરૂષો જે મૂળ ગાદીએ બિરાજતા તે મહારાજાધિરાજ કે તેવા જ અધિકારવાળી ઉપાધિ પોતાના નામ સાથે જોડતા; જ્યારે ભાયાત જેવા કે સરદાર જેવા હતા તે ક્ષહરાટ પ્રજાની માફક પિતાને સાદા ક્ષત્ર અને મહાક્ષત્રપની પદવીથી જ ઓળખાવતા. આ પ્રજાના અધિકારનું વર્ણન પુ. ૪ માં આવવાનું છે એટલે ત્યાં સુધી વિશેષ લખવું મુલતવી રાખવું ઉચિત ગણાશે.
ઉપર પ્રમાણે આ સઘળી પરદેશી પ્રજાએની રાજસત્તા ભગવતી વ્યક્તિઓના હોદ્દાઓની સમજૂતિ આપી છે. તે ઉપરથી અમુક પુરૂષ કઈ પ્રજાની ઓલાદનો છે તથા તેની સત્તાનું
સ્થાન કેટલી મહત્વતાવાળું છે તેનો કેટલેક અંશે વાચકવર્ગ તેલ કરી શકશે એમ મારું માનવું થાય છે. તેમ બીજી પણ કેટલીક ખાસિયત ઉપયોગી થઈ શકે તેવી મને દેખાઈ છે તે નીચેના પારિગ્રાફમાં બતાવી છે. આ ખાસિયતો બે વિષયને અંગેની છે:
એક સિકકાને લગતી અને અન્ય બીજ શિલાલેખો કે દાનખાસિયતો પત્રોને લગતી, સિક્કાને લગતી
કેટલીક હકીકત ઉપરના “ હેદ્દાની સમજ” વાળા પારિગ્રાફમાં જે કે
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
તેમની
[ દ્વિતીય
લખાઈ ગઈ છે, છતાં ફરીને જણાવવાનું કે, હિંદની બહારની ભૂમિની કોઈ પણ પ્રજા હેયપછી તે આર્ય સંસ્કૃતિથી રંગત બનીને રક્ત થઈ ગઈ૬૮ હોય કે અધરંગિત બની હોય૯ કે તેને જરા પણ સ્પર્શ ન થયો હોય૩૦-તેયે તે પિતાના સિક્કા ઉપર મહોરું તે અવશ્ય પડાવતી જ; જયારે હિંદમાં રહેતી કઈ પ્રજા પિતાના સિક્કા ઉપર મહેરૂ પડાવવામાં સમજતી જ નહોતી. આનું કારણ કદાચ એમ હવા સંભવ છે કે, જેને આપણે ધર્મનું નામ આપી શકીએ છીએ અને જેને સંબંધ આત્માની ઓળખ સાથેના વિજ્ઞાનમાં રહેલો છે, તેનું ભાન હિંદની પ્રજામાં વિશેષપણે હતું, એટલે તેઓ મહોરું પડાવવાની પદ્ધતિને અહંભાવની નિશાની- રૂપ ગણી, પિતાની આત્મવંચના થવા દેતા નહીં; પણ ઊલટું પિતાના ધર્મ પ્રત્યેની ભાવના વ્યક્ત કરવાને સિક્કા ઉપર તેમના પિતાના ધર્મને લગતાં જ ચિહ્નો૧ કોતરાવતા; અને પિતાનો જ ધર્મ પાળતા; પણ અન્ય દેશ કે વંશના રાજાઓથી પિતાની ઓળખાણ જુદી પડી શકે માટે, સાથે સાથે-અલબત્ત, સિક્કાની બીજી બાજુ ઉપર
પિતાનાં કુળસૂચક કે દેશસૂચક નિશાનીઓ મૂકતા;
જ્યારે હિંદની બહારની ભૂમિવાળાઓને ધર્મભાવના કે અધ્યાત્મિકતા જેવું ન હોવાથી ધાર્મિક ચિહ્નની સમજ પણ તેમને નહોતી તેમ તેની આવશ્યકતા પણ નહોતી; એટલે તે સિક્કો કોને છે એટલું બતાવવા પૂરતું જે મહોરું કહેવાય, તે પ્રત્યેક રાજવી પોતે પાડેલા સિક્કા ઉપર કેતરાવવાને તલપાપડ બની રહેતો.૭૨ આ તેમની મનોદશામાં-મમત્વ કહે કે અહંભાવ કે ચૈતન્યજ્ઞાનપિપાસાને અભાવ કહો કે જડતાની સન્મુખતા કહે-જે પ્રમાણમાં વસી રહી હોય તેનું સૂચક છે. આ સ્થિતિ તેઓ જ્યાં સુધી હિંદની ભૂમિથી અલગ પડ્યો રહ્યા હતા ત્યાં સુધી ચાલુ રહી હતી; પણ જેવા તેઓ હિંદી સાથે હળતા મળતા થયા તેવા તેમની સંસ્કૃતિ, રહેણીકરણી અને રાહરશ્નોથી પરિચિત બનવા લાગ્યા તેમજ તેમાં તે પ્રમાણે ઘટત ફેરફાર કરવા મંડ્યો. આ મહત્વનો ફેરફાર તેમણે બેદિશામાં અરસપરસ કર્યો દેખાય છે; પરદેશી પ્રજાએ પોતાના સિક્કામાં ધાર્મિક ચિહ્નો દાખલ કર્યા ૭૩ અને હિંદી ભૂપતિઓએ મહારાં દાખલ કર્યા.૭૪ આટલું
(૬૭) વર્તમાન હિંદુસ્તાન કહેવાનો મતલબ છે. પ્રાચીન હિંદમાં=સરતખંડમાં તો હાલને બલુચિસ્તાન અને અફગાનિસ્તાનને સમાવેશ પણ થઈ જતો હતો (જુઓ ઉપરમાં જબદ્વીપ વિગેરેનું વર્ણન )
(૬૮) આવી પ્રજામાં ક્ષહરાટ અને સિખિન્સને કેટલેક અંશે ગણી શકાશે. કારણ એમ લાગે છે કે, તે હિંદની અતિ નિકટમાં વસી રહી હતી અને વ્યાપારી સંબંધને લીધે વારંવાર અરસપરસ સહવાસમાં તેમને આવવું પડતું હતું.
(૬૯) આના દ્રષ્ટાંત તરીકે, નં. ૬૮ના ટીપણવાળી પ્રજાના સ્થાનથી જરાક આધે વસનારી, એટલે પશ્ચિમે ઇરાની પ્રજા ( પહલવાશે ) અને ઉત્તરમાં કુશાન પ્રજાનાં નામ ગણવાં.
(૭૦) આને દષ્ટાંતરૂં નં. ૬૯ ના ટીપણું કરતાંયે વિશેષ આ વસનારી પ્રજા ગણવી રહે છે, એટલે પશ્ચિમે યવન અને ઉત્તરે યાન (ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે અત્યારે બધી વાત ઈ. સ. પૂ. ની બીજીથી પાંચેક સદી સુધીની થાય છે; નહીં કે બે ત્રણ ચાર હજાર વર્ષ પૂર્વની )
( ૭ ) આ માટે પુ. ૨, પરિરછેદ ત્રીજે; સિક્કા પ્રકરણે શિશુનાગ, નંદ અને મૌર્યવંશી સિક્કાઓ જુઓ.
( ૭૨ ) આનાં દૃષ્ટાંત તરીકે, યેન (રાજા ડિમેટ્રીઅસ, મિનેન્ડર ) મરીઝ, કરશનવંશી કડફસીઝ વિગેરેના સિક્કાઓ જુએ.
( ૭૩) ભૂમક, નહપાણ, હવિષ્ક, કનિષ્ક વસુ.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ].
ખાસિયતો
વર્ણન પ્રત્યેક સિક્કાના રાજવીની સંસ્કૃતિનું તથા તેના સમયનું કાંઈક અનુમાન બાંધવાને ઉપયોગી નીવડે એવી ધારણા રાખી આગળ વધીશું.
ઉપરમાં સિકકાની બાબત કહી; હવે શિલાલેખ અને દાનપત્રને લગતી એકાદ બે બીના જણાવી દઉં. રાજાઓ જ્યારે જ્યારે પ્રસંગ પડયે શિલાલેખ કોતરાવતા કે દાનપત્ર અર્પણ કરતા ત્યારે ત્યારે અમુક પદ્ધતિએ જ લખાણ કરતા હોવા જોઈએ એમ સહજ અનુમાન કરીએ તો ખોટું નથી. અને તેમાં પણ આવા લેખને અંતે તેમ કર્યા માટે સમય જે તેઓ દર્શાવતા, તેમાં તે તેઓ પોતપોતાની પદ્ધતિને ખાસ કરીને ચીવટપણે વળગી જ રહેતા હતા એમ દેખાય છે.૭૬ અને આ પ્રમાણેની પ્રથા અંગીકાર કરવામાં પણ, સિક્કાની પદ્ધતિમાં દર્શાવી ગયા છીએ તે જ પ્રમાણે, પ્રત્યેકની સંસ્કૃતિ અને ધાર્મિક સંસ્કાર વિગેરે વિગેરે જવાબદાર હશે, એમ પ્રત્યક્ષ દેખાઈ આવે છે. હિંદી રાજવીઓ અમુક કાર્ય કરવા માટે તેના સમયદર્શનમાં અમુક વર્ષ રંતુ, મહિનો કે દિવસ એમ બધું નિર્દેશતા જ્યારે જે હિંદીઓ નહોતા તે માત્ર વર્ષ જ બતાવતા; વળી આ બીનહિંદીઓમાં પણ જેમ જેમ હિંદની ભૂમિથી દૂર દૂર જતા જઈએ છીએ તેમ તેમ, સમયનિર્દેશનની ચાર વસ્તુમાંથી (વર્ષ, રૂતુ, મહિનો અને દિવસ) અકેકનું, વધતા ઓછા પ્રમાણમાં, અદ્રશ્યપણું થતું નિહાળાય છે.
ઉપરમાં આપણે (૧) King of Kings= મહારાજાધિરાજ, શહેનશાહ (૨) Great
King=બાદશાહ(૩) મહાક્ષત્રપ અને (૪) ક્ષત્રપ
- વિગેરે ભિન્ન ભિન્ન પદવીઓક્ષત્રપની વાળા શાસકોના અધિકાર સત્તા વિશે પર જે વિચાર દર્શાવ્યા પ્રમાણભૂત છે તેથી સર્વ સરદારે કયા કથન કયા દેશના અને કઈ કઈ
પ્રજાના અધિકારીઓ છે તેની કાંઈક સમજણ પડી જાય છે. આ સઘળી વાત આપણે માત્ર ઇતિહાસનાં વાચન અને અનુભવ ઉપરથી જ ઉપજાવી કાઢેલી ગણવાની છે. તે બાબતમાં, સત્તા સમાન લેખાતા કેઈ ગ્રંથમાં તેનું વિવરણ મળી આવે તો સાથે સાથે તપાસી શકાય; તેમજ તે કથન-વિવરણ સાથે આપણું અનુમાન કેટલા પ્રમાણમાં બંધબેસતું થઈ શકે છે તેની તુલના કરવાનું પણ સગવડભર્યું થાય. તેમાંનું એક કથન આ પ્રમાણે છે.
હિસ્ટેરીઅન્સ હિસ્ટરી ઓફ ધી વર્લ્ડમાં લખ્યું છે કે –In ancient history it (Satarap ) is the name given by the Persians to their provincial governors. The functions and duties of a Satarap were- The empire of Darius included as many as 30 Satarapies ). They did not attempt to subjugate the races that peopled their dominions, but on the contrary accepted the manners, customs and religion of the people
દેવ વિગેરેના સિક્કાઓ જુઓ.
(૭૪) નહપાણને સિક્ક જુઓ. ( ૭૫ ) આ બધાં કથનની સાબિતીનાં દwાતે २२
માટે પુ. ૨ માંના સિક્કાને લગતાં બે પરિચ્છેદ જોડ્યાં છે તે જોઈ લેવા.
( ૬ ) ઉપરની ટીક નં. ૫૫ તથા ૫૮ જુએ,
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
સત્તા વિશેનાં
[ દ્વિતીય ઉપરના અધિકાર તેને સુપ્રત થતા તેની-તે પ્રદેશનીજે કાઈ દિવાની ફાજદારી બાબતે તેની સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવતી, તે સઘળી ઉપર તેના ચૂકાદો સર્વાપરી લેખાતા. તેના કામમાં મદદ કરવાને એક કૌસીલ-સભા નીમવામાં આવતી; તેમાં પ્રાંતિક ( સરદારા ) પણ ઉમેરવામાં આવતા; તથા તે સઘળા ઉપર રાજકુટુંબમાં એક મંત્રી કે રાજાના એલચી દેખરેખ રાખતા. આ પ્રમાણેની રાજવહીવટી પ્રથા ભલે ઇરાનમાં સફળ નીવડી હતી પણ હિંદમાં તે અફળ જ થઇ હતી. એક ક્ષત્રપ કરતાં મહાક્ષત્રપના દરજ્જો ગૌરવતામાં કાંઇક વિડયાતા ગણાતા હતા, છતાં આખરીએ તે તે પોતાના શિરતાજની તાબેદાર જ ગણાતાઃ ( આ શિરતાજને ) શહેનશાહ અથવા મહારાજાધિરાજ કહેવામાં આવશે, આ પ્રમાણે ઇરાની શહેનશાહતના બંધારણમાં ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્રપ અને શહેનશાહના દરજ્જાની વાત કરવામાં આવી છે. જ્યારે મિ. વિન્સેટ સ્મિથ પોતાના વિચાર જણાવતાં એમ કહે છે કે,૭૭ The word Satarap shows as subordi nates of the Persian or Parthian sovereign=ક્ષત્રપ શબ્દ જ ખતાવે છે કે, તે ઈરાની અથવા પાર્થિઅન શહેનશાહના આજ્ઞાં. કિત અધિકારી હતા. એટલે તેમનુ કહેવુ એમ થાય છે કે, ઇરાનના રાજવહીવટી બંધારણમાં ક્ષત્રપને દરજ્જો શહેનશાહના આજ્ઞાંકિત અમલદાર જેવા હતા, અને સાથે સાથે તે એમ પણ કહેતા જણાય છે કે, મહાક્ષત્રપ જેવા કાઈ હાદ્દા તે બંધારણમાં નહેાતા. એટલે ધારું છું કે એક લેખકે જે નીચે પ્રમાણે ઉદ્ગાર કાઢ્યા છે તે, તેને અનુસરતા ફેરફાર પણ બંધારણીય છે એમ રાવવા માટે જ હશે. તે લેખક ક્ષત્રપ અને
( ૭૮ ) જ, ખાં, બ્રે. રા, એ, સા, પુ. ૨૦, પૃ.
over whom they ruled. He was the head of the administration: he collected taxes, controlled the local officials, the subject tribes and cities; and was the supreme Judge of the province to whose chair every civil and criminal case would be brought. He was assisted by a council to which also provincials were added and was controlled by a royal secretary and by emissaries of the king. The system though succeeded in l'ersia, was but a failure in India. The title of Mahakshatrapa occupied a position of greater power and independence than a Kshatrapa but was nevertheless subservient to his overlord, who was called the " King of Kings '' પ્રાચીન ઇતિહાસમાં ઈરાની લોકો પોતાના પ્રાંતિક માને ક્ષત્રપ નામથી સોધતા. ( શહેનશાહ ડેરિઅસના સમયે લગભગ ૩૦ જેટલા તેવા ક્ષત્રપ અધિકારીઓ હતા) તેમનાં આધકાર અને કરજ આ પ્રમાણે હતાં. તેમના પ્રદેશમાં—સસ્થાનમાં જે પ્રજા આવી રહેલી હોય તેમને તે ગુલામ અનાવતા-કચરી નાંખતા—નહીં, પણ ઊલટુ જે પ્રા ઉપર તે શાસન ચલાવતા તેમનાં આચારવિચાર રીતિરવાજ તથા ધર્મના પાતે સ્વીકાર કરતા. તે સર્વ રાજવહીવટને અગ્રગણ્ય-ઉપરી રહેતા-તે કરવેરા ઉઘરાવતા, સ્થાનિક અમલદારા તેમજ તાબાની પ્રજા અને નગરા ઉપર દેખરેખ રાખતા; અને (ટૂંકામાં) જે પ્રાંત
(૭૭) જી અ, હિં. ઇં. ત્રીજી આવૃત્તિ રૃ. ૨૨૭,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
મહાક્ષત્રપ વિશે વિવેચન કરતાં જણાવે છે કે, Later on, these titles seem to have gone an under-change that those who were called kshatrapas were subordinated to the Mahakshatrapas or some foreign kings who conquered them; and those who styled them as Mahakshatrapas were indepen. dent and owed fenlty to none=આગળ જતાં આ હેદ્દામાના અધિકાર પરત્વે ફેરફાર કરવામાં આવ્યેા લાગે છે; એટલે કે આ ક્ષત્ર કાં તેા મહાક્ષત્રપોના હાથ તળે ગણાતા અથવા તે જે પરદેશી રાજા તેમના ઉપર વિજય મેળવતા તેમના તાબેદાર ગણુાતા; જ્યારે જે મહાક્ષત્રપ બિરુદવાળા હતા તેઓ તે સ્વતંત્ર હતા તેમજ તેમના ઉપર કોનું શિર છત્રપણું નહાતુ. એટલે હવે સમજાશે કે ખીજી પ્રજામાં ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપ પણ હતા, તેમાં ક્ષત્રપ નાના અમલદાર અને તે મહાક્ષત્રપના તાબાના જ ગણાતા; જ્યારે મહાક્ષત્રપના કાઈ ઉપરી નહાતા જ.
ઉપરના ટાંચણેાથી આપણે એટલુ તે જોઇ શકીએ છીએ જ કે મહાક્ષત્રપને તે સર્વે લેખકાએ ભલે સ્વતંત્ર અધિકારી તરીકે કબૂલ રાખ્યા છે, પણ જે ચોખવટ આપણે બતાવી છે તેવી તેમાંના કોઇએ બતાવી નથી, તેમણે બતાવેલા ભેદ– ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્રપ અને ખૂદ શહેનશાહ વચ્ચેના ૨૮૧, ટી. ૩૫.
( ૯ ) સ્વતંત્ર પ્રશ્ન તરીકે યાન-બેકટ્રીઅન્સ અને પાર્થિ અન્સ-પલ્લવાઝ-પશિઅન્સ તેમજ કુશાન
ઇ. ઇ. સમજવી.
આપણા અને તેમનાં કથનને
તફાવત
પ્રમાણિક કથના
૧૭૧
અધિકાર પરત્વેને ભેદ-કબૂલ રાખ્યા ઉપરાંત આપણે તે। એમ પણ જણાવી દીધુ છે કે, જે પ્રજા મૂળે સ્વત ંત્ર નહોતી તેમાં કોઇ સરદાર કે અધિકારી, રાજ્યપતિ અનતે ત્યારે પોતે પોતાને મહાક્ષત્રપ પદથી વિભૂષિત થએલ જાહેર કરતા અને પોતાના ગાદીવારસને અથવા યુવરાજને ક્ષત્રપ પદ પણ કરતા; એટલે આવી સ્થિતિમાં જે ક્ષત્રપ હોય તે કાળાનુક્રમે ગાદીપતિ થતા જ; અને યારે ગાદીપતિ અનતા ત્યારે, ક્ષત્રપ મટીને મહાક્ષત્રપનું પદ્મ ધારણ કરતા. તેમાં ક્ષત્રપ એટલે આજ્ઞાંકિત અને મહાક્ષત્રપ એટલે શિરછત્ર, એવા પ્રકારના ભેદ નહાતા જ; અને તેટલા માટે જ, સ્વતંત્ર પ્રજાના ૯ મહાક્ષત્રપના તથા ક્ષત્રપના જેટલા અધિકાર ગણાય તેના કરતાં મૂળે સ્વતંત્ર ન હોય॰ તેવી પ્રજાના મહાક્ષત્રપના અને ક્ષત્રપના અધિકારમાં ફેર દેખાવાના જ. તે આ પ્રમાણે:-( ૧ ) સ્વતંત્ર પ્રજાને જે ક્ષત્રપ હાય તે મહાક્ષત્રપ અને પણ ખરા અને ન પણ અનેઃ ઉપરી પદે ચડવાના તેણે જે હાવા મેળવવા તે પોતાના કિસ્મતનુ અથવા શહેનશાહની કૃપાદિનું મૂળ સમજવું :( ૨ ) તેમજ ક્ષત્રપને, મહાક્ષત્રપને અને બાદશાહને સગપણ સંબંધ હાય પણુ ખરા અને ન પણુ હૈાય. ( ૩ ) તેમજ ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપની સખ્યા એકી વખતે એક કરતાં વિશેષ પણ હોય; જ્યારે જે પ્રજા મૂળમાં સ્વત ંત્ર ન હોય પણ જેને પાછળથી રાજ્યની પ્રાપ્તિ થઈ હોય તેના કિસ્સામાં, આ ત્રણે મુદ્દા પરત્વે ફેર રહેવાના જ; એટલે કે, ( ૧ ) તેમના ક્ષત્રપ જે હેાય તે કાળક્રમે ગાદીપતિ અને જ
(૮૦) મૂળે એકદમ સ્વતંત્ર ન હોય પણ પાછળથી વિજય મેળવી ગાદીપતિ બની હોય તેવી પ્રજાના ઉદાહરણમાં ક્ષહરા, શક, વશી વિગેરે વિગેરે ગણવી,
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
કથનને તફાવત
[ દ્વિતીય
અને મહાક્ષત્રપ કહેવાય જ, તેમાં કિમત કે કૃપાદૃષ્ટિનું અવલંબન હેાય જ નહીં. (૨) ક્ષત્રપ તે મહાક્ષત્રપને છ પુત્ર-યુવરાજ અથવા તેના અભાવે દત્તક ગાદીવારસ હેવો જોઈએ. આ પ્રમાણે લેહીગ્રંથીનું નિકટનું જોડાણું જ હોય. (૩) તેમ ક્ષત્ર અને મહાક્ષત્રપ અને એકેકની જ સંખ્યામાં રહેવાના. એક સમયે અને એક રાજ્યમાં એક કરતાં વધારેની સંખ્યા તેમની હોઈ શકે જ નહીં. કર્યું કથન વધારે સ્પષ્ટતાવાળ અને માનનીય છે કે તે વાચકવૃંદને અનુભવમાં આવે તે ખરું.
અત્ર જે સર્વસામાન્ય હકીકતનું ખાન આપવાનું રહેતું હતું તે પણ પુરૂ થાય છે.
ને પછી બીજી પ્રજા પક્ષવાઝ અને પાર્થિઅન્સ કહી છે. એટલે તેનું વર્ણન હાથ ધરવું જોઈએ; પણ યાન પ્રજાને સત્તાકાળ આથમી જતાં, ક્ષહરાટ પ્રજાને સત્તાનો ઉદય થયો છે; એટલે સમયની ગણનાથી તેનું વૃત્તાંત પ્રથમ લઈ લેવું એમ લાગ્યું છે, કેમકે તેમ કરવાથી એક તો રાજકીય સ્થિતિનું અનુસંધાન મળી રહે છે તેમ બીજી રીતે ઐતિહાસિક વસ્તુસ્થિતિ સમજવાની સુગમતા વધતી જાય છે.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પરિચ્છેદ
પરદેશી આક્રમણકારા ( ચાલુ )
સક્ષિપ્ત સારઃ—
(7) સહરાટ પ્રજા-તે પ્રજા અહિંદી ગણાય કે કેમ તેની કરેલી ચર્ચા-બ્રાહ્મી લિપિમાં અન્યનું મિશ્રણ થવાથી ખરેાછી ભાષાના થયેલ જન્મ-બ્રાહ્મી અને ખરાછીની કરેલી સરખામણી-ખરાણીનાં મૂળ વિશે વિદ્વાનેાનાં મ`તવ્યદર્શન-ખરાણી અને ક્ષહરાટાના બતાવેલા સબંધ-ખરાછી ભાષાના વિકાસ-ક્ષહેરાટ પ્રજાના ક્ષત્રાને આપેલ ઇતિહાસતેમણે જુદા જુદા ત્રણુ પ્રદેશ ઉપર ભાગવેલ હુકુમત-હુગામ અને હગામાસનાં શેાધી કાઢેલ તવારીખ અને સમય—
મધ્ય પ્રદેશઃ—
(૧) ભૂમકા—તેની જાત વિશેની માહિતી, તથા ક્ષત્રપ નહપાણુ સાથે પૂરવાર કરી આપેલ તેના સબધ-તેના સમયની લખાણુ તપાસ અને કરી આપેલ નિર્ણય-પેાતાની જાતિ ઉપરથી તેણે કરેલી ક્ષહરાટ સાંવત્સરની સ્થાપના—તેનાં આયુષ્ય તથા જીવનબનાવાના આપેલ હેવાલ-તેના રાજ્યવિસ્તારનું કરેલું વર્ણન–તેના રાજનગરનાં સ્થાનની ( સવિત ચાર સ્થળાની ) કરેલી ચર્ચા—
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
શહેરામાઝ
( 1 ) ક્ષહેરાટાઝ=Kshaharatas=ખહેરાટાઝ
આ પ્રજાનુ' વસતીસ્થાન જેને તે સમયે કાંખેાજ કહેતા હતા તે પ્રદેશ હતા. તે ભૂમિમાં વર્તમાન અગાનિસ્તાનના ઉત્તર-પૂર્વ ભાગ તથા હિંદુકુશના દક્ષિણુ ભાગના સમાવેશ થતા હતા; કે જેના ઉપર પુ. ૧, પૃ. ૭૧ અને આગળમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ગાંધારપતિ ( હાલના પાદેશ)ની સત્તા ઈ. સ. પૂ. છઠ્ઠી સૈકા સુધી ચાલતી હતી. એટલે આ દેશ ખરી રીતે હિંદના જ ભાગ હતા જેથી તેને પરદેશી તરીકે ગણી શકાય નહીં. તેમ એકદમ પ્રાચીન કાળે પણ તે જ ખૂદ્રીપની અંદર જ સમાવિષ્ટ થયેલ હાવાથી તેને વિદેશ કહી શકાય નહીં; પણ પછી તે પ્રાંત ઇરાની શહેનશાહતમાં અને તે ખાદ સિરિયન પ્રજાની સત્તામાં જવાથી તથા હિંદની સરહદ સંકુચિત બની જવાથી તે ભાગને વિદેશ એટલે હિંદની બહારને પ્રદેશ લેખવામાં આવ્યા છે. તેટલે દરજ્જે તેની પ્રજાને આપણે વિદેશી-પરદેશી કહી શકીએ ખરા જેથી તે પ્રજાને લગતા ઇતિહાસ અહી' લખીએ છીએ એમ સમજાતુ છે.
દેશી કે
પરદેશી
ઇતિહાસકારાએ ( ભારતીય કે યુરેાપીયર ) આ પ્રજાને ‘ શક ’ તરીકે સખેાધી છે, પશુ તેઓનું મૂળ વતન ‘ શાકદ્વીપ ’માં ન હોવાથી
( ૧ ) જ, ખાં, બે, રા. એ. સે. નવી આવૃત્તિ પુ. ૩, પૃ. ૬૧:-નેરના સત્રાને જે ‘ક્ષહરાટ ’ના કાટુ'બિક નામથી ઓળખવામાં આવ્યા છે તે પ્રાકૃત શબ્દ ખરાનું સ ́સ્કૃત નામ લાગે છે,
J. B. B. R. A. S. New Ser. vol. III p. 610-Ksharahat the family name by which the Sataraps at Junner are known appears to be a Sanskrit form of the Prakrit word Kharoshtra.
[ તૃતીય
જેમ શકપ્રજા તરીકે તેમની ગણુના કરી શકાય નહી'; તેમ અર્વાચીન વ્યાખ્યા પ્રમાણે પણ તેમનુ ઉત્પત્તિસ્થાન શિતાનમાં ન હોવાથી તેમને શક તરીકે ઓળખાવી શકાય નહી. મતલબ કે, ગમે તે રીતે વ્યાખ્યા કરીએ, તે પણ તેમને શકપ્રજા તરીકે તેા એળખાવી શકાય તેમ છે જ નહી.
તેમની લિપિ
તેમની લિપિને ખરાદી તરીકે ઓળખાવાય છે. પછી તે પ્રજાનાં નામ ઉપરથી લિપિનું નામ ચેાજાયું છે કે લિપિ ઉપરથી પ્રજાનું નામ ધડી કઢાયુ છે. તે નિય કરવાનું કામ આપણું નથી; પણ તે લિપના મૂળાક્ષર જોતાં હિંદીલિપિને તે વધારે મળતી આવતી જણાય છે. હિંદની—આવતી-જ ખૂદ્રીપની પ્રાચીન ભાષાનુ નાપ બ્રાહ્મી છે. ઇ. સ. પૂ. આઠમી કે સાતમી સદી સુધી આ ભાષા સર્વસામાન્ય હતી એમ સમજાય છે. વૈદિક મતાનુયાયી પ્રથાના મૂળકર્તા આ ક્ષહરાટ કએજ દેશની નિકટમાં આવેલ શિસ્તાન પ્રદેશના જ વતની હાઇ, તેમની ભાષા પણ બ્રાહ્મી જ હતી. પછી જ્યારે ઇ. સ. પૂ. ની છઠ્ઠી સદીમાં આ મૂલક ઉપર ઇરાની શહેનશાહતની હકુમત આવી, ત્યારે આ પ્રદેશની બ્રાહ્મી લિપિ ઉપર તેમની પહેલવી ભાષાની અસર થઈ; અને પરિણામે બ્રાહ્મી લાપએ જે
( ૨ ) અ. હિં. ઇ, ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૦૯ઃક્ષહરામના સબંધ શક પ્રજા સાથે છે, તેમજ તેનુ આવવું શકસ્તાન( વર્તમાન શિસ્તાન )માંથી થવું છે,
E. H. I. Edi. III p. 209:~~The ksha haratas were connected with the Sakas and may have immigrated from Sakastene the morden Seistan.
( બુદ્ધિ. પ્ર. પુ. ૭૬. જુલાઇ અંક, પૃ. ૧૧. સર જીવણજી માદી કહે છે કે-આ સાક રાજાનાં કેટલાંક
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
ની લિપિ કઈ?
૧૭૫
વિકૃત સ્વરૂપ ધારણ કર્યું તેનું નામ ખરેષિક પડ્યું. તેમાં જેમ પહેલવી ભાષાની કેટલીક ખૂબીઓ તરી આવે છે તેમ તેની માદર-મૂળ
આહ્મી ૧ શુદ્ધ લિપિ છે,
૨. સંસ્કૃતની માફક ડાબા હાથથી લખાય છે.
ભાષા બ્રાહ્મીની વિશિષ્ટતાઓ પણ જળવાઈ રહેલી નજરે દેખાય છે. તે નીચેની સરખામણીથી જોઇ શકાશે.
ખરેષ્ઠી ૧. વિકૃત સ્વરૂપ હોવા સાથે બ્રાહ્મી અને પહુથ્વીનું
મિશ્રણ છે. ૨. પવન-પશિઅન–કારશીની માફક જમણા
હાથથીક લખાય છે. ૩. જેમ ગામડાના માણસે ગુજરાતી ભાષા
બોલતા છતાં, ગ્રંથમાં લખાતી શુદ્ધ ગુજરાતી તેને કહી શકાતી નથી, તેમ આ ભાષાનું પણ સમજી લેવું. ૪. મૂળાક્ષર તેવા ખરા, પણ વળાંકમાં કે અન્ય
ઠેકાણે કંઈક ફેરફાર છે. ૫. તેનો ઉચ્ચાર કાનને બરસટ પ લાગે તેવો છે.
૩. જેમ શુદ્ધ ગુજરાતીભાષા, કેળવાયેલ અને સંસ્કારી પુરૂષો બોલે છે તેમ આ ભાષા પણ શિક્ષિતવર્ગ બેલે છે,
૪. મૂળાક્ષર સંસ્કૃતની માફક છે.
૧. તેને સ્વર, કાનને પ્રિય અને મધુર લાગે તેવો છે.
ડે. બુહર નામનો પ્રખ્યાત ભાષાશાસ્ત્રી તેથી ખરૂ જ વદે છે કે Kharoshthra of. fers a strong identification to Zarathushtra--possessor of yellow camels (Burnouf), The Chinese translate Kharostbi by "Ass-lips”=he analyses the word like this. Zarath and Zar are connected with the sanskrit
Savarna=gold: in ancient Persia, the Indian Sva was generally changed to Kha as in Sarasvati ( Sanskrit )=Harasvati ( Persian ): Kharoshthi might therefore have been a variant form of the name of zarathushtra=ખરેષ્ઠી શબ્દ ઝરથુસ્ત્રને ઘણે જ મળતો આવે છે. (બરફના મત પ્રમાણે
નામો ઈરાની છે; તે ઉપરથી મિ. વિલેંટ સ્મિથ તેમને પાર્થિઅન ધારે છે; જ્યારે ભાંડારકર તેમને સિચિન ધારે છે.)
( ૩ ) ઈરાની શબ્દ જે “ જરથોસ્તછે, તે ઉપરથી અપભ્રંશ થઈને ખરેષ્ઠ શબ્દ પડયો હોય એમ દેખાય છે. આગળની હકીકત સરખાવવાથી આની પ્રતીતિ થશે.
કે. આ, ૨. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૦૪:-આ મૂળાક્ષરનું હિંદી વતન અફગાનિસ્તાન અને પંજાબના ઉત્તર ભાગમાં હતું. The Indian home of this alpha
bet lay in Afghanistan and in the north Punjab.
( ૪ ) ઉપરની ટી. નં. ૩ ને પ્રથમ ભાગ સરખાવે. જરથોસ્ત તે ૫હત્વાક-ઈરાનીઓને પયગંબર સાહેબનું નામ છે : પહૂલ્યાઝ ઉપરથી પહુલ્લી : અને જરાસ્ત ઉપર ઝરસ્ત, ખરસ્ત, ખરસ્ત, ખરેષ્ઠ એમ અપભ્રંશ થતું ગયું લાગે છે. આ લિપિનું અંગ આ ખૂબીમાં જળવાઇ રહેલું સમજવું.
( ૫ ) સરખા નીચેની ટી. નં. ૭. ( ૬ ) જુએ કે, એ. ઇ. પ્રસ્તાવને ૫, ૮,
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
ખરોષ્ઠી
[ તૃતીય
તેનો અર્થ) પીળા ઊંટને માલિક (થાય છે). ચિનાઈ ભાષામાં ખરેછી એટલે ગર્દભ-એષ્ટ9 થાય છે. તેનું પૃથક્કરણ તે આ પ્રમાણે કરે છે. ઝરથ અને ઝર શબ્દને સંબંધ સંસ્કૃ- તમાં સ્વર્ણ (સોનું) સાથે છે. પ્રાચીન (સમયે) ઈરાનમાં, (જ્યાં) હિંદમાં ૨૩ વપરાય છે (ત્યાં)
વાપરતા, જેમકે સરસ્વતિ ( સંસ્કૃત શબ્દ ) ને દુરસ્વત (ઇરાની ભાષામાં ): તેટલા માટે ખરેછી તે ઝરથુસ્ત્ર ઉપરથી અપભ્રંશ થયું લાગે છે. તેવી જ રીતે મિ. રેસન નામના બીજા વિદ્વાન લખે છે કે Kharoshthi is evidently a foreign alphabet : it seems to claim in the coin-legends an equally important place with Brahami, but it falls into gradual disuse (J. R. A. S. 1889, P. 372 ) and after the reign of Chashthana it is abandoned alto. gether=બહારના દેખાવમાં ખરેછી તે વિદેશી લિપિ છે (પણ) સિક્કા ઉપર તેને (લખાણન) ઉપયોગ બ્રાહ્મી લિપિના જેટલે જ થયો છે; છતાં કમેક્રમે તે અદશ્ય થતી ગઈ છે (જુએ જ. રો. એ. સ. ૧૮૮૯ પૃ. ૩૭૨ ) અને ચ9ણના સમય પછી તે તેને તદ્દન લેપ જ થઈ ગયા છે. વળી તે જ વિદ્વાન એક અન્ય ઠેકાણે ઉચ્ચારે છે કે Khaharata is no doubt a dialectical
form of Khshaharata (In the prakrit of the Nasik inscription : kha=( Sa. nskrit) ksha: compare khathiya=kshatriya f, n. 8,)=નિ:સંદેહ વાત છે કે, ક્ષહરાટનું ભાષાપર રૂપાંતર થઈને ખહરાટ શબ્દ થયેલ છે [ જુઓ નાસિક શિલાલેખનું પ્રાકૃત (દષ્ટાંત) ખ-(સંસ્કૃત) ક્ષઃ તેને સરખા ખનિય= ક્ષત્રિય સાથેઃ ટીપણું નં૩ ] સર્વ કથનનો સાર એ છે કે ખરોકી તથા ક્ષહરાટ-ક્ષહરાટને ઘનિષ્ઠ સંબંધ છે તેમજ ખરી લિપિને ઈરાની લિપિ સાથે પણ સંબંધ છે.
આપણે જોઈ ગયા છીએ કે ખરેષ્ઠી ભાષાની ઉત્પત્તિ જ બ્રાહ્મી લિપિમાંથી થઈ છે.
અને તેનો સમય ઇ. સ. પૂ. ખરોષ્ઠી ની છઠ્ઠી સદીનો છે, તેમ તેનું ભાષાને સ્થાન પણ કેબેજને પ્રાંત વિકાસ છે. રાજા પુલુસાકીના મરણ
બાદ (જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૭૨) આ પ્રાંત ઉપર જ્યારથી ઈરાની શહેનશાહનું રાજ્ય થયું હતું ત્યારથી આ પ્રાંતની પ્રજા ઈરાની પ્રજા સાથે, તેમજ પંજાબની આર્યપ્રજા સાથે, રાજકીય કારણને લીધે તેમજ વ્યવહારના પ્રસંગને લીધે ઘાટા સંપર્કમાં આવતી હતી તે પણ આપણે જઈ ગયા છીએ. વળી જાણી ચૂકયા છીએ કે, 241 HERHi hal yveld 24137 en una
(૭) ગદભ-એઇ: ગર્દભના હોઠમાંથી નીકળેલી વાણી : જેમ ગદભ-ગધેડું ભુકે છે અને તેને સ્વર કાનને બરસેટ લાગે છે તેમ આ ગર્દભ-એક (અપભ્રંશ ખરે) લિપિને ઉચ્ચાર છે, એમ કહેવાનું અહીં તાત્પર્ય છે. સરખા ઉપરના ટીકા નં. ૫.
( ૮ ) આ અનુમાન અને સમજૂતિ સાચી છે. કે નહીં તેની તકરારમાં આપણે નથી ઉતરવું. પણ અત્ર કહેવાનું એટલું જ કે, નામીચા વિદ્વાને ગમે તેટલું
તાણ ખેંચીને બેસતું કરે છે તે વિદ્વત્તામાં ગણાય,
જ્યારે કોઈ સાદે માણસ તેવો પ્રયાસ કરે તો તેને કેટલાય વિશેષણે અને શિરપાવ મળે. આ પ્રકારની મનેદશા ઉપર વાચકવર્ગનું ધ્યાન ખેંચવા રન લઉં છું.
(૯) જુઓ કે, આ, ૨. પ્રસ્તાવના મૃ. ૧૦૪; મારીગ્રાફ ૮૩.
( ૧૦ ) જુએ કે, આ, રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૩૭.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
નિના જન્મ થયા હતા. તેની ભાષા પણ ખરાખી હતી એમ કહેવાયું છે. જ્યારે મગધ સમ્રાટ નવમા નંદે આ દેશ ઉપર ચડાઇ કરીને તેને જીતી લીધી હતા ત્યારે ત્યાંથી અઢળક દ્રવ્ય લઇ જવાની સાથે પોતે વિદ્યાવ્યસંગી હાઇ, તશિલા વિદ્યાપીઠમાંથી વિદ્વાનેાની એક મિત્ર ત્રિપુટી-પાણિનિ, ચાણુકય અને વરરૂચિ નામના ત્રણ મિત્રાની—તે પણ પોતાની સાથે લઇ ગયેા હતા. વળી આ વિદ્વાન ત્રિપુટીની મદદથી તેણે તક્ષિલાના ધેારણે નાલંદા વિદ્યાપીઠને સમૃદ્ધ અનાવી હતી. આ સઘળી હકીકત ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજી શકાશે કે પાણિનિના ગ્રંથામાં ખરાખી શબ્દનું જે મિશ્રણ તથા માલૂમ પડે છે. તેનું કારણ પણ તેને જન્મ ખરાખી ભાષા ખેાલતા પ્રદેશમાં જ હાવાને લીધે મુખ્યતઃ છે.
વપરાશ
ભાષાના વિકાસ
આ ગએજ-કમાજ પ્રદેશ ઉપર, ન વશ પછી સૌવંશની સત્તા આવી હતી, પણ સમ્રાટ બિંદુસારના અમલ દરમ્યાન તે પ્રદેશ બળવા કરી કેટલાક અંશે સ્વતંત્ર થઈ ગયેા હતા; અને પાછળથી અલેકઝાંડર ધી ગ્રેટને આધીન થયા હતા. તેની પછી તે દેશ તેના સરદાર અને વારસ સેલ્યુકસ નિકટારની સત્તામાં ગયા હતા. તેણે પેાતાની કુંવરી સમ્રાટ અશાકને
( ૧૧ ) આ ડેલીએકલ્સ તે બીજો કાઈ નહી', પણ ડિમેટ્રીઆસ પાસેથી એકટ્રીઆની ગાદી ખુંચવી લેનાર પેલા બળવાખોર અને તેના એક દૂરના સગા યુક્રેટાઇડઝના પુત્ર હતા. રાખ ડિમેટ્રીઅસનું મરણ થતાં આ ડેલીએકલ્સ પેાતાના દેશ પાછે ફરતા હતા ત્યારે રસ્તામાં જ પોતાના બાપને ભેટો થતાં તેની નિમકહરામીને ખલા આપવા જતાં તેણે તેને મારી નાંખ્યા હતા અને પછી પાતે બેકટ્રીઆની ગાદીએ
૨૩
૧૯૭
ઈ. સ. પૂ. ૩૦૪ માં પરણાવતાં, જે તહ કર્યો હતા તેની રૂઇએ જે ચાર પ્રાંતા મગધને હવાલે તેણે કરી દીધા હતા તેમાં આ ખરાબ્દી ભાષા ખેાલતા પ્રાંતા પણ હતા. આ પ્રમાણે આ મુલક મગધદેશની આણુમાં બે ત્રણ વખત આવ્યે અને ખસી ગયા. છેવટે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનની હકુમતમાં આવી પડયા હતા. તેણે તે પ્રાંતની હદમાં એ માટા ખડક લેખા-શાહબાઝગહી અને શેરાના ઊભા કરાવ્યા છે. તે લેખાની ભાષા ખરેાઠી હાવાનું કહેવાય છે; તેનું કારણુ પશુ હવે વાચકવર્ગને બરાબર સમજાશે. સ`પ્રતિ ઉફે પ્રિયદર્શિનના મરણ બાદ પાછા આ પ્રાંત સ્વતંત્ર થઈ ગયેા. કાળાંતરે એકટ્રીઅન રાજ્યના ભાગ બનવા પામ્યા. જ્યારે એકટ્રીઆનેા રાજા ડિમેટ્રીઅસ હિંદુ ઉપર ચડાઇ લાબ્યા હતા ત્યારે તેની સાથે અનેક સરદારા આવ્યા હતા. તેમાં ( ઈતિહાસની નજરે ) ત્રણુ મુખ્ય હતા. તે ત્રણે ખેાજના જ વતની હતા. મે તેની જાતના હતા તેમજ કાંઈક દૂરદૂર સગા થતા હતા; તેમનાં નામ ડેલીએકસ૧૧ અને મિનેન્ડર હતાં; જ્યારે ત્રીજો, અસલ ત્યાંના જ વતની અને ક્ષહરાટ જાતિના ભૂમક નામે યુવાન હતા.૧૨ આ ત્રણે જણા રાજા ડિમેટ્રીઅસને બહુ ઉપયાની નિડ્યા હતા. તેમાંને મિનેન્ડર જે
બેઠા હતા.
( ૧૨ ) આ સિવાચ રાજીવુલ નામની વ્યક્તિને પણ કદાચ સાથે લાગ્યા હેાચ એમ સ ંભવિત છે, પણ ખરાખર ખાત્રી ન થવાથી તેનું નામ અહીં દાખલ કર્યુ· નથી; છતાં બધાં સ્થિતિ અને સાગા જોતાં, તે પણ ભૂમકની સાથે જ આવ્યા હોય એ મનવાનેગ છે. આ રાજીવુલને મથુરાવાળા પ્રદેશ ઉપર હુકુમત ચલાવવા મિનેન્ડરે પાછળથી નીમ્યા હતા,
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
ક્ષત્રપનાં
[ તૃતીય
હતે તે ડિમેટ્રિઅસ પાછળ હિંદના મુલકને રવામી બન્યો હતો અને પોતે રાજા બનતાં જ વફાદાર અને શુરવીર ભૂમકને પોતાના મુખ્ય સૂબાક્ષત્રપલ તરીકે મધ્યદેશની સંભાળ લેવા મૂકી દીધો હતો; જે પદ તેણે મિનેન્ડરના મરણ સુધી સાચવી રાખ્યું હતું; પણ મિનેન્ડરનું ભરણું થતાં પોતે જ તે પ્રાંતનો માલિક બની મહાક્ષત્ર૫૧૪ પદ ધારણ કરી ગાદીએ બેઠા હતા. આ ઉપરથી સમજાશે કે (૧) ભૂમક હો ભલે બેકટ્રીઅને રાજાને સરદાર, છતાં જન્મે તે ક્ષહરાટ હતે. કેટલાક જે તેને શક અને કેટલાક પાર્થિઅને કહે છે તે વાત બરાબર નથી; આની સાબિતીમાં તેના સિક્કા ઉપર ખરછી ભાષાના અક્ષરે છે (૨) તેમજ રાજા ડિમેટ્રીઅસના અને મિનેન્ડરના બન્નેના સિક્કાઓ ઉપર તેઓ બેકટ્રીઅન્સ હોવા છતાં, તેમના પિતાની માદર ભાષા ઉપરાંત ખરેણી ભાષાના પણ અક્ષરો કેતરાવ્યા હતા.
ઉપરમાં જોઈ ગયા છીએ કે આ ક્ષહરાટ પ્રજને કઈ રીતે પરદેશી કે વિદેશી કહી શકાય
તેમ નથી. વળી આ પ્રજામાંથી તેમના ક્ષત્રપ કેઈએ સ્વતંત્રપણે ગાદીપતિ
બનીને રાજ ચલાવી પ્રથમથી દષ્ટાંત બેસાડો હોય એમ પણ નથી; એટલે કે
તે પ્રજામાંથી જે કોઈ વ્યક્તિ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ઝળકી ઉઠી છે, તે પ્રથમમાં તે અન્ય કોઈની હકુમત નીચે રહીને સરદારપણે જ રહી છે; અને પાછળથી સંયોગાનુસાર ગાદી ઉપર બિરાજવાને ભાગ્યશાળી થઈ છે. જેથી કરીને તેમના નામ સાથે રાજા, મહારાજા કે તેવી અન્ય કેાઈ ગૌરવવંતી પદવી જોડાયેલી આપણે નિહાળી શકીએ તેમ નથી જ; પણ બહુ બહુ તે “ક્ષત્રપ” અથવા તેથી આગળ વધીને “મહાક્ષત્ર” નામનો ઇલ્કાબ જોવાની ધારણું રાખી શકાય.
વળી આપણે એક સિદ્ધાંત છે કે કોઈ વ્યક્તિ ભલે ગમે તેવી પરાક્રમી કે ગૌરવશાળી હોય, કે રાજકર્તાના જમણા હાથ સમાન હોય અને છેવટે ભલે રાજાની જેટલી જ સત્તા ધરાવતી હેય, છતાં જ્યાં સુધી રવતંત્રપણે હકુમત ચલાવવા જેટલી સ્થિતિએ તે પહોંચી ન હોય, ત્યાંસુધી તેનું વૃત્તાંત તેના ખાસ નામ નીચે આલેખી શકાય નહીં. એટલે આવા પદવીધારી ક્ષેત્રના જીવનવૃત્તાંત લખવાને આપણને અધિકાર પણ ન ગણું શકાય; છતાં અહીં તેમનું પ્રકરણ હાથ ધરવાનું કારણ એ છે કે તેઓ જ્યારે હિંદમાં આવ્યા, ત્યારે તે પરાધીન અવસ્થામાં માત્ર ક્ષત્રપ તરીકે જ આવેલ, પણ પાછળથી તેમના બાદશાહનો વંશવેલ નાબૂદ થઈ જતાં, જે પ્રાંત ઉપર તેમને
(૧૩) રે. કે. વ. પુ. ૨, પૃ. ૧૩. ટી. ૩૯Chhatrapati or chhatrapa-Lord of the umbrella=a title of an ancient king in Jambudvipa (hence a satarap )=24sa અથવા છત્રપ એટલે એક છત્ર નીચે રાજ્ય કરનાર સરદાર : જંબુદ્વીપમાં પ્રાચીન સમયે રાજાઓનું આ પ્રમાણે બિરૂદ હતું : આવા ભાવાર્થમાં સત્રમાં શબ્દ નીકળે છે.
છત્રપતિ સંસ્કૃત શબ્દ છે, સત્ર૫-પશિઅન, એટલે
ફારસી છે
કે. આ. રે, પારા ૮૦ માં લખેલ છે કે Persian word is kshaprapavan=protector of the land : ફારસી શબ્દ ક્ષમપાવન છે જેને અર્થ ભૂમિને પાલક થાય છે.
(૧૪) મહાક્ષત્રય અને ક્ષત્રપના અધિકારમાં શું ભેદ છે તે ઉપરમાં સમજવાઈ ગયું છે. ( જુઓ પૃ. ૧૭૧ ) વળી પલવીઝ પ્રજાનાં વૃત્તાંતે આગળ ઉ૫૨ જુએ.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ]
વૃત્તાંત
૧૭૯
હકુમત ચલાવવા મૂક્યા હતા તે જ પ્રાંત ઉપર તેઓ સ્વતંત્ર રાજકર્તા તરીકે બિરાજીને ઝળકી ઉઠવ્યા હતા.
આવા ક્ષત્રપ ત્રણ પ્રાંતે ઉપર નીમાયા હતા : એક મથુરા (સુરસેન ) અને પાંચાલવાળા પ્રદેશ ઉપર; બીજે જેને તે સમયે મધ્યદેશ કહેવાતું હતું અને જેમાં વર્તમાનકાળને રાજપુતાનાને મોટે ભાગ આવી જાય છે તે પ્રદેશ ઉપર : અને ત્રીજો પંજાબ અથવા તક્ષિલાનગરીવાળા પ્રદેશ ઉપર. આ ત્રણે ક્ષત્ર મૂળે ક્ષહરાટ જાતિના જ હતા. અને ધીમે ધીમે ક્ષત્રપમાંથી મહાક્ષત્રપ બન્યા હતાઃ ઉપરના ત્રણ પ્રદેશોની રાજકીય અગત્યતા પ્રમાણે ગોઠવણ કરીએ તે પ્રથમ મધ્યદેશ, પછી મથરાવાળો પ્રાંત અને સૌથી છેવટ પંજાબવાળો ભાગ ગણવો પડશે; અને તે અનુક્રમમાં આપણે પણ તેમનાં વૃત્તાંત લખવાનું યોગ્ય ધાર્યું છે.
માત્ર ક્ષત્રપ પદવી જ ભોગવેલ હોય તેવાનું વૃત્તાંત ન લખવું તેવો નિયમ કર્યો છે; વળી
રાજકીય અગત્યતા ધરાવતા નિયમને અપવાદ- પ્રથમ પ્રદેશ-મધ્યદેશ–નું રૂ૫ વ્યક્તિઓ વર્ણન સૌથી પહેલું કરવાનું
યોગ્ય ઠરાવ્યું છે; છતાં આ બન્ને મુદ્દા અલગ રાખીને એક તૃત્યાંગ જ હકીકત અત્રે પ્રથમ કહી દેવી પડે છે. અને તે હગામ તથા હગામાશ નામે વ્યક્તિઓને લગતી છે. આ બન્ને જણ માત્ર ક્ષત્રપ જ હોવાનું જણાયું છે. તેમ તેમને અધિકાર કાં તો મથુરા ઉપર કે બહુ બહુ તો તક્ષિલાના પ્રાંત સુધી લંબા હોય એમ તારવી શકાય છે. છતાં અત્ર તેમને પ્રાધાન્ય આપવાનું કારણ એમ થયું છે કે આ
( ૧૫ ) અ. હિં. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૨૭. ટી, ૧. કે. હ. ઈ. પૂ. ૫૨૯-૭.
બે વ્યક્તિઓ વિશે હજુ સુધી જોઈએ તેટલો–બલે કહો કે બિકુલ-પ્રકાશ પડાયો નથી. અરે! એટલું જ નહીં પણ તેમના સમયકે સત્તા વિશે પણ ઈતિહાસ તદ્દન અંધારામય જ છે. તેમ બીજા કોઈ સ્થાન ઉપર તેઓની હકીકત જોડવી અસ્થાને ગણુઈ જાય તેવી ભીતિ રહે છે. આટલે ખુલાસે કરી તેમને લગતું વર્ણન પ્રથમ જણાવી દઉં છું.
આ બન્ને જણ માત્ર ક્ષત્રપજ હતા; મહાક્ષત્રપ નહતા. એમ તેમના જે સિક્કા મથુરાવાળા પ્રદેશમાંથી મળી આવ્યા છે તે ઉપ રથી ચોક્કસ થાય છે. આમાં વળી કોણ પહેલું અને કેણુ પાછળ તે પણ નક્કી કરવાનું સાધન આપણને હજુ સુધી પ્રાપ્ત થયું નથીઃ છતાં આ પ્રદેશમાં બીજા કેટલાક ક્ષત્રપ જે થઈ ગયા છે તે સર્વેમાં તેઓ સૌથી પહેલા થયા હોય એમ જાણી શકાય છે. પેલા પ્રખ્યાત ઇતિહાસકાર મિ. વિન્સેટ સ્મિથ લખે છે
Rajuvula succeeded the Sataraps Hagama and Hagamasha ( two brothers)=હગામ અને હગામાશ જે બે ભાઈઓ હતા તેમની પછી રાજુલુલ સત્તા ઉપર આવ્યો છે, એટલે કે પ્રથમ હગામ અને હગામાશ થયા છે અને તે પછી રાજુપુલ મથુરાપતિ થયો છે. પણ રાજુલુલ લાગલો જ આવ્યો છે કે બેની વચ્ચે કાંઈ અંતર પડયું છે તે આમાં સ્પષ્ટ કરાયું નથી. વળી આપણે રાજુપુલ તેમ તેની પછીના બીજા બધા ક્ષત્રપ નામધારી સૂબાઓનાં વર્ણન ઉપરથી જોઈ શકીશું, કે તે સર્વેમાં રાજુપુલ સૌથી પહેલાં થઈ ગયો છે. એટલે આ બે ભાઈઓ રાજીવલથી પણ પૂર્વેના હેઈ જૂનામાં જૂના ગણાય.
(૧૬) આગળ આપણે જોઈશું કે રાજુલુલ અને નહપાણુ સમકાલીન હતા તેમાંના નહપાણ વિશે મિ.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
અપવાદરૂપ
[ તૃતીય
વળી ઉપરના જ ગ્રંથકાર જણાવે છે કે ૧૭ “The ( ૧૬ ): તેમ રાજુલુલ અને નહપાણને સમકાલીન arrow and thunderbolt of Nahapan's બતાવ્યા છે (જુઓ ટી. ન. ૧૬ ); વળી તેઓ coins connect him with the Parthi- નહપાના વંશમાં કેમ જાણે થયા ન હોય ans (?) and the Northern Sataraps તેવો ધ્વનિ પણ નીકળતો બતાવાય છે. એટલે Hagama and Hagamasha. The coinage આ સર્વે કથનાનું સમીકરણ કરીશું તે એટલો of Chashthana and his successors is નિરધાર જરૂર કરવો રહે છે, કે તે બન્ને quite different=નહપાણના સિક્કા ઉપર ભાઈઓ નહપાણુની પૂર્વે જ અને તેના જ વંશમાંતીર અને વધુ હોવાથી તેને પાથીઅન્સ () કુટુંબમાં-થઈ ગયા છે. તેમ આગળ ઉપર અને ઉત્તર હિંદના)ના ક્ષત્રપે હગામ અને આપણે જોઈશું કે નહપાણની તુરત પહેલાં તો હગાભાસની સાથે સંબંધ ધરાવતે કહી શકાશે. મહાક્ષત્રપ ભૂમક જ થયો છે. એટલે સાર એ ચષણ અને તેના અનુજેના સિક્કાઓ તદ્દન થયો કે, સૌથી પ્રથમ હગામ-હવામાશ, પછી જુદા જ પ્રકારના છે, આ ઉપરથી એમ હકીકત ભૂમક અને તે બાદ નહપાણ થયો છે. હવે નીકળે છે કે નહપાણ જે જાતને છે તે જ સવાલ એ રહ્યો છે કે હગામની પછી તુરત જ જાતના ગામ અને હગામાશ હતા; કારણ કે ભૂમક છે કે બેની વચ્ચે વળી સમયનું કાંઈ તેઓના સિક્કામાં મળતાપણું છે. વળી નહપાણના અંતર છે. વૃત્તાતે આપણે સાબિત કરીશું કે તે ક્ષહરાટ (?) હગામ અને હવામાશને સમય ભૂમકની જાતને હતા.૮ એટલે આ હગામ અને હગા- પહેલાં હતું તથા તે બન્ને ક્ષહરાટ જાતિના હતા માશ ક્ષત્રપ પણ, ક્ષહરાટ જાતિના ઠરે છે.
એટલું જાણ્યા પછી તેમનો જ્યારે ચ9ણુના અને તેના વંશજોના સિક્કાઓ તેમને સંભવિત પાકો કે અંદાજી સમય નહપાણુના સિક્કાઓ કરતાં ભિન્ન પ્રકારના હાઈ
સમય. મેળવી શકીએ છીએ કે ચણ અને નહપાણ બન્ને જુદી જ જાતના છે.૧૯
કેમ તે હવે તપાસીએ. એક વખત હગામ અને હગામાશને રાજુ- તે સંબંધી વિચાર કરવાનું બીજું તે કુલની પહેલાં થવાનું જણાવાયું છે, (જુઓ
કોઈ વિશેષ સાધન નથી જ, પણ આપણને ઉપર) અને બીજી વખત નહપાની પૂર્વે
હવે એટલી તો ખબર છે જ કે, જે કઈ ક્ષત્રપ થયાનું જણાવાયું છે. (જુઓ ઉપરની ટી. ન. હેય તે તેના શિરે-ઉપરી સત્તા તરીકે-ઈ
મસ પોતે રચેલ કેટલોગ ઓફ કેઈન્સ ઈન ઈડિયન મ્યુઝીઅમ પુ. ૧, પૃ. ૧૯૫ ઉપર જણાવે છે કે- Hagama and Hagamash seem to be dated too earlyહગામ અને હગામાશ ઘણું વહેલા થઈ ગયા લાગે છે. આ વાકયથી પણ સાબિત થાય છે કે, નહપાણ અને રાજુલુલની પૂર્વે હગામ તથા હવામાશ થયા છે.
વળી જુઓ અ. હિ. છે. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ.
ર૧૮, ચી. ન. ૧.
(૧૭) અ. હિ, ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ, ૫, ૨૧૭.
( ૧૮ ) ને કે વિન્સેટ સાહેબનું મંતવ્ય નહપાણું પાર્થિઅન જાતિને હેવાનું છે, પણ તે તેમ નથી તે આપણે નહપાણના જીવનચરિત્રે સાબિત કરીશું; તેથી જ મેં અહીં ) ચિન્હ વચ્ચે મૂક્યું છે. ' (૧૯) આ મુદ્દો આપણે પાછા આગળ ઉપર છગુ પડશે.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
અન્ય રાજા હૈાવા જોઇએ જ. અને એમ પણ જાણીએ છીએ કે, તેવા રાજા જે હોય તે, કાં તે પેાતાના દેશમાં રહીને રાજ્ય ચલાવતા હાય અથવા તે। અહીં હિંદમાં રહેતા હાય તા રાજ્યના અતિ વિસ્તારને લીધે જુદા જુદા પ્રાંતા ઉપર પેાતાના પ્રતિનિધિ તરીકે આવા સૂબાએ– ક્ષત્રપેા-નીમીને રાજ્ય ચલાવતા હોય. આ એ રીતમાંથી એક રીતે તે રાજ્ય હકુમત ચલાવતા ધારી શકાય; વળી જ્યારે ક્ષત્રપ શબ્દના હોદ્દો અતાવાયા છે ત્યારે સિદ્ધ થાય છે કે હુગામ અથવા હંગામાશા રાજા કાં પઅિન હોય કે કાં એકટ્રીઅન જ હોય.૨૦ જ્યારે આપણે ઐતિહાસિક પુરાવાથી જાણી શકયા છીએ૨૧} પશિ અન અથવા પાર્થિ અનમાં ડેરીઅસથી માંડીને મિથેડેટસ ત્રીજા સુધી ( ઇ. સ. પૂ. ૪૮૬ થી ઇ. સ. પૂ. ૮૮ સુધી ) કાઈ શહેનશાહે હિંદના કાઈ પણ ભાગ ઉપર હકુમત ભેાગવી જ નથી. એટલે પછી રહ્યા માત્ર એકટ્રીઅન્સ. તે ઉપરથી સિદ્ધ થયું કે આ ક્ષત્રા કોઇ એકટ્રીઅન
રાજકર્તાઓના સરદારી હતા.
હવે આ એકટ્રીઅન પતિ કાણુ હાઇ શકે તે નિર્ણય થઈ જાય તે। હગામ-હંગામાશના સમયના અંદાજ આંધી શકાય. અત્યાર સુધીના જે ઇતિહાસ એકટ્રીઅન્સને આપણે જણાવી ગયા છીએ, તે ઉપરથી સ્પષ્ટ કહી શકીએ છીએ, કે તેવા માત્ર ત્રણ જ રાજાએ થયા છે કે જેમણે હિંદુ ઉપર ડેણે અંશે પણ સ્વા
( ૨૦ ) જીએ ઉપર પૃ. ૧૬૪ ઇ. આ સમયે ક્ષેત્રો ત્રણ પ્રશ્નમાં હતા; પશિઅન્સ, એકીઅન્સ અને ક્ષહરા:તેમાંપણ ક્ષહરાટ પ્રશ્ન કાઈ દિવસ સ્વતંત્રરીતે મૂળ ગાદી ઉપર આવેલ ન હેાવાથી તેમના રાજા ન જ હોઈ શકે; અને રાન્ન ન હેાચ એટલે પછી ક્ષત્રપ તા ક્યાંથીજ હાય, એટલ હજી બની શકે કે આ પ્રજાની વ્યક્તિ
વ્યક્તિ
૧૮૧
મિત્વ મેળવ્યુ` હાય. તેમનાં નામ યુથીડીમસ, ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડર છે. તેમાંયે યુથીડીમસ વિશે તે એટલે સુધી જણાવાયુ છે કે, તેણે ભલે હિંદમાં પ્રવેશ કર્યો હતા, પણ લુંટ મેળવીને તે પાછા ચાણ્યા જતા હતા. તેટલા માટે તેની ગણના હિંદી રાજા તરીકે થઈ જ નથી. એટલે તેને બાદ કરતાં બાકી રહ્યા એ જ: તેમાંથી કાના સમયે તે ક્ષત્રપેા હોઈ શકે તે હવે વિચારીએ,
આ ક્ષત્રાની નીમણુક મથુરાના પ્રદેશ ઉપર હતી એટલું તેા ચોક્કસ છે જ. એટલે ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડર, તે એમાંથી કોની સત્તા ત્યાં થઈ હતી અને કયારથી કયા સમય સમય સુધી હતી; તે શોધી કાઢીએ તે આપણા પ્રશ્નને ઊકેલ આવી ગયા ગણાશે. ડિમેટ્રીઅસનુ વર્ણન કરતાં આપણે એમ કહી ગયા છીએ, ( જુએ પૃ. ૧૫૧ ) કે તેણે સતલજ નદીના કાંઠાથી પૂર્વમાં ભાગ્યેજ મુલક જીતી લીધે। હતા; જ્યારે મથુરાના પ્રદેશ તે। સતલજની પૂ દિશામાં છે, એટલે અહેશાનીથી કહી શકાશે કે તેના સમયમાં આ ક્ષત્રા નીમાયા ન જ હોવા જોઈએ. પછી તે નિર્વિવાદિતપણે કહી શકાય કે તે, મિનેન્ડર બાદશાહના જ ક્ષત્રા હતા. હવે મિનેન્ડરના સમય આપણે ઇ. પૂ. ૧૮૨ થી ૧૫૯ સુધી ઠરાવ્યેા છે. એટલે આ બે ભાઇઓને પણ ક્ષત્રા તરીકે તેણે આ ત્રેવીસ વર્ષોંના ગાળામાં Ο નીમેલા હૈાવા જોઇએ. વળા ઉપર જણાવી ગયા છીએ કે (જુઓ પૃ. ૧૭૯ ) આ
પોતે, કાઈ રાજ્યના ક્ષત્રપ તરીકે આવી શકે; અને તે તે આપણે જણાવી પણ ચુકયા છીએ કે આ હુગામRsગામાશ ાતે સહરાટ જાતિના ક્ષત્રા
હતા.
( ૨૧ ) જીએ દ્વિતીય પરિચ્છેદમાં ચાલ વ'શાવળનું પત્રક
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
અપવાદરૂપ
[ તૃતીય
ક્ષત્રપની પછી રાજુઙલ થયો છે. એટલે કે પ્રથમ આ ક્ષત્રપે છે અને તે બાદ રાજુqલ થયો છે; જ્યારે રાજુવુલના સમયની આદિ આપણે ઈ સ. પૂ. ૧૫૬ થી ઠરાવી છે (જુઓ આગળ ઉપર તેનું વૃત્તાંત ) એટલે આ બધાનો સાર એ થયો કે, હગામ અને હનામાશનો સમય બાદશાહ મિનેન્ડરના આખા રાજ્યકાળ દરમ્યાન=ઈ. સ. પૂ. ૧૮૨ થી ૧૫૯ સુધીને ગણો રહે છે. આ પ્રમાણે બનેને સમય એક જ સરખે ગણો રહે તે એક આશ્ચર્યરૂપ બનાવ કહેવાય, તેમાં ય હજુ એટલું તે બનવાજોગ માની લેવાય છે, તેણે (મિનેન્ડર) ગાદીએ આવીને તુરતજ પ્રાંતિક ક્ષત્ર નીમવાની રાજનીતિ ધારણ કરી હોય કે જેથી દરેક પ્રાંત ઉપર એક જ સાલમાં તેવી તેવી નિમણુંકે કર્યાનું લેખાય; પણ પિતાનું મરણ થતાં અને રાજ ખતમ થતાં જ તે ક્ષેત્રનું પણ ખતમ થાય એવું કેમ બને ? એક જ ખુલાસો કરી શકાય તેમ છે કે, જે રાજા મિનેન્ટરનું મૃત્યુ અકસ્માતિક સંજોગોમાં થયું હોય તે તે જ અકસ્માતમાં આ તેના ક્ષત્રપ પણ ખપી જવા જોઈએ. જ્યારે મિનેન્ડરનું વૃત્તાંત લખતાં એમ કહી જવાયું છે કે, શુંગવંશી રાજા ભાગની સાથેના યુદ્ધસમયે તેનું મરણ નીપજ્યું હતું ખરું; પણ તે લડતાં લડતાં નહીં, પરંતુ તેની પિતાની છાવણીમાં કોઈ પ્રસરેલા રોગની બીમારીમાં સપડાઈ જવાથી થયું હશે એમ જણાવાયું છે. વળી રાજા ભાગના વર્ણનમાં બીજી એક બીના એમ જણાવી છે કે, તક્ષિલાને બેકટ્રીઅન સરદાર ઍટીઆલસીદાસ તરફથી એક પ્રતિનિધિ નામે હેલીઓડોરસે આવીને
કૃષ્ણભક્ત તરીકે પિતાને દર્શાવી, કાશીપુત્ર ભાગની રાજધાની બેસનગરમાં એક પાષાણ સ્તૂપ ઊભે કરાવ્યો હતો. આમ કરવાનો શું હેતુ હોવો જોઈએ તે સંબંધી કાંઈ જ અનુમાન તે સમયે આપણે બાંધી શકવાને સમર્થ નહોતા; પણ હવે એક કલ્પના જરૂર કરી શકાય છે, કે ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ ના મથુરાના પ્રદેશ તરફના યુદ્ધમાં રાજા ભાગ-ભાગવતે, નપતિ મિનેન્ડરનું તેમજ તે વખતના મથુરાના ક્ષત્રપ હગામ અને હગામાસના મરણુ નીપજાવ્યાં હોવા જોઈએ. જે ઉપરથી તક્ષિલાના ક્ષત્રપે (એંટીઆલસીદાસ તે મિનેન્ડર તરફથી પંજાબને ક્ષત્રપ જ હોવો જોઈએ) બીકના માર્યા પોતાના પ્રતિનિધિ વિદિશાએ મોકલી ઉપર પ્રમાણે નમતું આપ્યું હશે; પણ તે બાદ એકાદ બે વર્ષમાં જ પાછી બાજી પલટાઈ ગઈ હતી; કેમકે મથુરામાં તે રાજુલુલ મહાક્ષત્રપની સત્તાની જમાવટ થઈ છે. એટલે અનુમાન કરવું રહે છે કે, પોતાના સરદારોનાં મરણ થવાથી ગુસ્સે થઈને રાજુલુલની સરદારી નીચે પેન અને ક્ષહરાટોએ એકત્રિત બનીને એક વાર ફરીને શુંગવંશી સમ્રાટ ભાગ સાથે યુદ્ધ ખેલ્યું હોવું જોઈએ; જેમાં રાજા ભાગને પરાજય થતાં, મથુરા અને પાંચાલનો પ્રદેશ પાછો પરદેશી પ્રજાના હાથમાં જઈ પડ્યો;
અને તેના ઉપર રાજીવલે મહાક્ષત્રપ તરીકે પિતાની આણ પ્રવર્તાવી દીધી. આ બનાવ ઈ. સ. ૫. ૧૫૬ માં બન્યાનું આપણે નોંધી શકીએ ખરા. જ્યારે હગામ અને હગામાસ, બને ભાઈઓને સંયુક્ત૨૨ વહિવટ હેવાથી તેમને સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૮૨ થી ૧૫૯ સુધી ૨૩ વર્ષને હરાવી શકાશે. આ પ્રમાણે મારું
(૨૨) કે, હિં, ઈં. ૫, ૫૨i-Hagarma and
Haramasha ruling conjointly,
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
વ્યક્તિએ
૧૮૩
અનુમાન જે થયું છે તે મેં વિશેષ સંશોધન માટે રજૂ કર્યું છે.
હગામ અને હગામાસ તે બને છૂટક નામ જેવાં દેખાતાં હોવાથી તે બને જુદી જ વ્યતિઓ હોવાનું માની લેવાયું છે તેમજ તે બન્ને ભાઈઓ જ હતા એવો કોઈ પુરાવો કે આધાર મળ્યો હોય તેવું વાંચવામાં આવતું નથી, વળી કેટલાક સંજોગો પણ ના પાડે છે કે, તેમ ન જ હેવું જોઈએ; કેમકે જે છૂટક વ્યક્તિઓ હોય તો એમ સ્વીકારવું જ રહેશે કે, તે બને એક જ સમયે વહીવટ કરતા હતા; જેથી એક બીજના મદદનીશ તરીકે હતા. પ્રથમ તો એ સ્થિતિ જ અસંભવિત છે. શું બે જણાને એક જ પ્રાંત ઉપર ક્ષત્રપનો હોદ્દો આપીને નીમવામાં આવે કે ? વળી જ્યારે તેમનો ઉલ્લેખ કરાય છે ત્યારે તેમને ક્ષત્રપ નથી લખવામાં આવતા, પણ એકવચનનુંક્ષત્રપનું–નામ જ તેમની સાથે લખાય છે; છતાં એક બારગી માનો કે તે બંને ભિન્ન વ્યક્તિઓ જ હતી તે શું બન્નેનું ભરણ પણ એક જ સમયે થયું હતું? કે જેથી બન્નેની કારકિર્દીનો એક કાળે જ અંત આવી ગયો; કેમકે આગળ પાછળ મરણ થયું હોય તો, એકના હોદ્દા ઉપર બીજો ચાલુ જ રહેવો જોઈતો હતો; પણ તેવું કાંઈ માનવાને સંજોગો હા પાડતા નથી. ધારો કે બન્નેનાં ભરણુ લડાઈમાં ચડવાથી–જેમ આપણે જર્ણવી ગયા છીએ તેમ-થયાં હતાં; અને લડાઈ એવી સ્થિતિ છે કે, તેવાં બે તો શું, પણ હજારો ભાણસો એકી સાથે મરી જાય છે. પણ તેમાં એક વાત યાદ રાખવાની કે, આ બે વ્યક્તિઓ કાંઈ સાદા સૈનિક નહોતા જ. તે સરદારો-સૈન્ય- પતિ હોવા જોઈએ અને સૈન્યપતિ કદાપિ પણ
એક જ સ્થળે વધારેની સંખ્યામાં જમા થતા નથી. તેથી બે કે વધારે સૈન્યપતિ એકી સાથે કપાઈ મુઆની હકીકત ઇતિહાસમાં ગતી જડવાની નથી આ બધી વસ્તુસ્થિતિથી એમ માનવું પડે છે કે, હગામ-હગામાસ નામની બે વ્યક્તિ નહીં હોય, પણ એક જ વ્યક્તિના તે બે નામ હશે અથવા તો તેવડું મોટું જ નામ એક વ્યક્તિનું હશે.
આટલું વર્ણન કરીને હવે આપણે નિશ્ચિત કરેલી આપણી મૂળ પેજના પ્રમાણે જે ક્ષહરાટ ક્ષત્ર, મહાક્ષત્ર બની રાજગાદીએ અભિષિક્ત થયા હતા, તેવા ત્રણે પ્રદેશવાળાનું (મધ્યદેશ, મથુરા અને તક્ષિલાના ) એક પછી એક અનુક્રમવાર વૃત્તાંત લખવાનો પ્રયત્ન કરીશું. પ્રથમ મધ્યદેશના ક્ષત્રપોનાં વૃત્તાંત લખીશું.
(૧) મધ્યદેશ
(૧) ભૂમક જે ક્ષત્રપોનાં નામો થોડાંઘણાં આપણે વારંવાર ઇતિહાસમાં વાંચીએ છીએ તેમાં બે કે
ત્રણ નામે સૌથી વિશેષ ધ્યાન તેની જાત ખેચે છે. નહાણ, રૂષભદત્ત તથા બીજી અને ભૂમક; પણ આ બધાનો ઓળખ સમય કયો હતો તથા એક
બીજાને શો સંબંધ હતો તે નિશ્ચિતપણે હજુ સુધી શોધાયું લાગતું નથી. તેમનાં પરાક્રમ કે જીવનની બીજી કોઈ તવારીખમાં ઉતરવા અગાઉ, પ્રથમ તે આપણે તેઓ કઈ જાતના હતા અને તેમને કાંઇ સગપણ સંબંધ હતો કે કેમ તે નક્કી કરીશું; અને તે બાદ તેમના સમયની વિચારણા કરીશું.
“મિ. રેસન લખે છે કે૨૩ The earliest
(૨૩) કે, આ, રે. પારિગ્રાફ ૮૭. તેજ પુસ્તક
પ્રસ્તાવના પૃ. ૩૭:-It is the name of the
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
ભૂમકની
[ તૃતીય
known member of the kshaharata family, whose name appears on coins only is Bhumak: This sanskritised form of what is probably a Persian name, appears in the Brahami-coin legends and in the Nasik inscription of Rushabhadatta and Daksbamitra, the name of Bhumak is mentioned=ક્ષહરાટ કુટુંબના જે સભ્યનું નામ સૌથી પ્રથમ જાણવામાં આવ્યું છે, તથા જેનું નામ માત્ર સિક્કા ઉપરજ નજરે પડે છે તે વ્યકિત ભૂમક છે; રૂષભદત્ત અને દક્ષ - મિત્રાના (કોતરાવેલ ) નાશિકના શિલાલેખમાં તેમજ સિક્કા ઉપરના બ્રાહ્મી લિપિના અક્ષરોમાં ભૂમકનું નામ આપેલું છે; તે વિશેષપણે કઈ ઈરાની કરતાં સંસ્કૃત ભાષાનું નામ દેખાય છે.” આ લખાણ ઉપરથી આ પ્રમાણે હકીકત નીકળે છેઃ (૧) ભૂમક ક્ષહરાટ જાતિનો ૨૪ છે. (૨) તેનું નામ ઈરાની અથવા પહલવી કરતાં સંસ્કૃત ભાષાને વધારે મળતું આવે છે. (૩) સિક્કા ઉપરના અક્ષરો બ્રાહ્મી લિપિના છે.(૪) ભૂમકનું નામ માત્ર સિક્કામાંથી જ માલૂમ પડયું છે; કોઈ શિલાલેખ કે તેવા અન્ય સાધનથી તે નામ જણાયું નથી. (૫) સર્વે ક્ષહરાટ ક્ષત્રપfamily to which Bhumaka and Nahapana belonged.
( ૨૪ ) ઉપરની ટી. નં. ૨૩ માં ક્ષહરાટને એક કુટુંબની ઉપમા આપી છે, પણ આપણે પૃ. ૧૭૪ ઉપર સાબિત કરી ગયા છીએ કે તે એક જાતિવિશેષ નામ છે અને તેથી મે અહીં “ક્ષહરાટ જતિ” શબ્દ લખ્યા છે.
(૨૫) ઉપરમાં આપણે હગામ અને હગામાસને પણ ક્ષહરાટ નતિના કહ્યા છે એટલું જ નહીં પણ રાજુલુલની આગળના કહ્યા છે. વળી આગળ સાબિત
સૂબાઓ-જે જાણીતાપ થયા છે તેમાં તે સૌથી પ્રથમ છે; ( ૬ ) અને નાશિકના શિલાલેખમાં રૂષભદત્ત અને દક્ષમિત્રાએ સ્વયં ભૂમકનું નામ લખ્યું છે. આ સર્વે બાબતનો વિચાર કરતાં આપણે નીચેનો સાર તેમાંથી ઉપજાવી શકીએ છીએ : (૧) ભૂમક ક્ષહરાટ જાતિનો સરદાર હતો. (૨) ક્ષહરાટ ભાષામાં તેનું નામ ગમે તે લખાયું હશે, પણ તે ભાષા કાંઈક પદલવી-ઇરાની ભાષાને મળતી આવે છે અને સંસ્કૃતમાં તેનું નામ ભૂમક હેઈ શકે છે. (૩) તેની ભાષાની લિપિ અને બ્રાહ્મી લિપિ બને લગભગ એક જ હતી. તેને ભાવાર્થ કદાચ સહેજ સાજ જુદે પડી જ દેખાય છે ખરો. [ આ માટે પૃ. ૧૭૫ ઉપર બ્રાહ્મી અને ખરેણી ભાષાની આપણે કરેલી સરખામણી તપાસી જુઓ.] (૪) જેટલા ક્ષહરાટ જાતિના સૂબાઓ ઇતિહાસમાં નોંધાયા છે તે સર્વેમાં જૂનામાં જૂને ભૂમક છે (૫) અને રૂષભદત્ત તથા દક્ષમિત્ર તે બન્ને જણ ભૂમકના નિકટના કોઈક ખાસ સગાં હોય એમ જણાય છે. તેમ ન હોય તો તેઓ પોતાની મેળે સ્વેચ્છાથી પિતાના દાનપત્રમાં તેનું નામ શા માટે લખાવે ? વળી આપણે જાણીએ છીએ કે આ રૂષભદત્ત અને દક્ષમિત્રા પતિ-પત્ની થતાં હતાં અને તેઓ નહપાણુ ક્ષહરાટના કરીશું કે રાજીવુલ અને ભૂમક બને સમકાલીન હતા એટલે તાત્પર્ય એ થરો કે, ભૂમકની પહેલાં હગામ અને હગામાસ થયા હતા એમ નોંધી શકાય; છતાં અહીં ભૂમકને જ પ્રથમ નંબર અર્પણ કરાયો છે તેનું કારણ એમ સમજવું કે, હગામ અને હવામાસની જાતિની કે સમયની ભાળ હજુ સુધી શોધી કઢાઈ નથી, માટે earliest known member=v1411 R1C1Hi સૌથી પહેલે, એવા શબ્દ વાપરવામાં આવ્યા છે.
(૨૬) આમને અધિકાર આગળ ક્ષહરાટ નહપાણુના જીવનચરિત્રે લખવામાં આવશે ત્યાં જુઓ,
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ઓળખ વિગેરે
આ
અનુક્રમે જમાઇ અને પુત્રી થતાં હતાં. ઉપરથી વળી એમ પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે કે ભ્રમક અને નહપાણ પણ એક ખીજાના ખાસ નિકટના સબંધી થતા હાવા જોઈએ.
વળી તે જ વિદ્વાન મિ, રેપ્સન આગળ જતાં ભૂમકના સિક્કાનું વિવેચન કરતાં જણાવે છે૨૭:— Their types are ArrowDiscus and Thunderbolt, lion-capital, The obverse type of Bhumak is continued by Nahapana as the reverse type...Considerations of the type and fabric of the Coins and the nature of the coin-legends leave no room for doubting that Bhumak preceeded Nahapan; but there is no evidence to show relationship between them=તેની ( ભૂમકના સિક્કાની ) ઓળખમાં, તીર, વજ્ર અને ગદા તથા ઉપર સિંહાકૃતિ છે. ભૂમકના સિક્કાની જે સવળી બાજૂ છે તે નહપાણે અવળી તરીકે ચાલુ રાખી છે. ...સિક્કાની કાટિ તથા ભાતના તેમજ તેના ઉપર લખેલ શબ્દોના અર્થના વિચાર કરતાં નહપાણુની પહેલાં ભ્રમક થયા છે. તેમાં શકા રાખવાને જરા પણ અવકાશ રહેતા નથી; પણ તે એ વચ્ચે શું સગપણ હતું તે દર્શાવવા માટે કાંઈ જ પ્રમાણ દેખાતું નથી. ” આટલા લખાણુ ઉપરથી એટલુ` જણાયું કહેવાય કે, (૧) ભૂમક અને નહપાણુના સિક્કા એક જ કોટીના છે.
(૨૭) કા, આં, રે, પારિગ્રાફ ૮૭,
( ૮ ) અથવા સવળી બાજૂમાંની વ્યક્તિ ઉચ્ચ પદાધિકારી પણ હાય; પરંતુ ભ્રમ અને નહપાણમાં ઉચ્ચ-નીચપદે કાઈ હાવાનુ... જણાયું નથી એટલે
૩૪
૧૮૫
(૨) ભૂભકના સિક્કાની જે સવળી ખાજૂ છે તે નહપાણુની અવળા ખાજી છે. ( ૩ ) ભૂમક પ્રથમ થયા છે અને નહપાણુ તેની પાછળ થયેા છે, (૪) તે એની વચ્ચે કાંઇ સગપણુ હતું કે કેમ તે જાણવામાં આવ્યુ' નથી. તેમ તે સંબંધી કાંઈ પુરાવા મળી આવતા નથી. ઉપર પ્રમાણેની આ ચાર તારવણીમાંથી પ્રથમની ત્રણ તા સ્પષ્ટ જ છે એટલે તેને તેા સિદ્ધ થયેલી ખીના તરીકે જ સ્વીકારી લઇએ. બાકી ચાથી બાબતને જવાબ મેળવવા માટે વિચાર કરવા રહે છે.
ઉપર પૃ. ૧૮૪ માંની દલીલ પાંચમીમાં જોઇ ગયા છીએ કે ભ્રમક અને નહપાણુ અને એક ખીજાના ખાસ સંબંધમાં હતા જ, વળી ઉપરમાં દર્શાવેલી હકીકતનેા તથા બીજી તારવણીના ઊકેલ, સિક્કાના અભ્યાસથી કરીશું' તે કહી શકાય તેમ છે કે, કાષ્ટ વ્યક્તિના સિક્કાની સવળી બાજુ જો બીજી વ્યક્તિના સિક્કાની અવળી બાજુ હાય તા, સવળી બાજુવાળી વ્યક્તિ પ્રથમ થઈ ગણાય અને અવળી બાજુ વાળી વ્યક્તિ તેની પાછળ થઈ ગણાય.૨૮ એટલું જ નહીં, પણ તુરત જ પાછળ થયેલી હતી એમ પણ કહી શકાય; એટલે આટલું. હવે સિદ્ધ થયેલ માની લેવું રહે છે કે, પ્રથમ ભૂમક થયા, તેની પાછળ તુરત જ નપાણુ થયા અને નહુપાહુના સમકાલીનપણાએ તેને જમાઈ રૂષભદત્ત થયા હતા. આટલી સ્થિતિ પ્રાપ્ત થયા પછી ભૂભક અને નહપાણુ વચ્ચેના સગપણુસ'અધવાળી ચાથી દલીલનેા ઉત્તર જલદી તે પ્રશ્ન અત્ર વિચારવા રહેતા નથી.
[ જેમ ભ્રમક મહાક્ષત્રપ હતા તેમ નહુયાણ પણ મહાક્ષત્રપ થયા છે, એટલે કે બન્નેના પદ સમદરજ્જાના હતા. ]
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂમકનો
[ તૃતીય
મેળવી શકાય તેમ દેખાય છે, કેમકે એક બાજુ આપણે એમ જોઈ ગયા છીએ કે, ભૂમક, નહપાણ અને રૂષભદત્ત ઘણા નિકટના સગાં થતાં હતાં. બીજી બાજુ એમ પણ જાણી ચૂક્યા છીએ કે, ભૂમક પછી તુરત જ નહપાણ ગાદીએ બેઠે છે. ત્રીજી બાજુ એમ પણ કહેવાઈ ગયું કે ભૂમક અને નહપાણ એક જ ક્ષહરાટ જાતિના હતા. તેમ ચોથી બાજુ નહપાણની દીકરી દક્ષમિત્રા અને જમાઈ રૂષભદત્તે પિતાના દાનપત્રમાં સ્વરકુરણાથી ભૂમકનું નામ કોતરાવેલ છે. એટલે તે સર્વે અતિ નિકટના અને પરસ્પર સગપણું ગાંઠથી યુક્ત હતા એમ બતાવી આપ્યું છે. વળી એ સ્થિતિ વિશેષ ત્યારે જ સંભવિત છે કે જયારે દીકરી અને જમાઈનાં નામ એક વ્યક્તિ સાથે જોડાયેલ હોય તેમજ તે વ્યક્તિનું નામ તે બન્નેના સામાન્ય સંબંધીનું જ હોય ? આ વિષયનું સામાજિક વ્યવહારૂ જ્ઞાન એમ કહે છે કે, તે સામાન્ય સંબંધ પુત્રીના માવતર પક્ષનો જ હોય. એટલે એમ સાબિત થઈ ગયું કહેવાય કે નહપાણ જેમ દક્ષમિત્રાના પિતૃપક્ષે છે તેમ ભૂમક પણ તેણીના પિતૃપક્ષનો જ સભ્ય હોવો જોઈએ. તેમ આ ઉપરાંત એક નિરાળો સિદ્ધાંત એ પણ જાણવામાં છે કે, બાપ જ્યારે મહાક્ષત્રપ હોય છે ત્યારે તેને પુત્ર જે યુવરાજ હોય છે તે ક્ષત્રપ પણ રાજકાર્યમાં ભાગ લ્ય છે, અને પિતાના મરણ બાદ તે યુવરાજ પિતે જ મહાક્ષત્રપનું પદ ધારણ કરી ગાદીપતિ બને છે. ( આ નિયમ માટે ઉપરમાં પૃ. ૧૭૧ ની હકીકત જુઓ) આ ભૂમકના સમય પછી દોઢેક સદીએ ક્ષત્રપ ચષણને વશ જે શરૂ થયો હતો અને
લગભગ અઢીસો વરસ સુધી જે ચાલ્યો હતો તેમાં જ કેવળ આવો નિયમ સચવાઈ રહેલ તરી આવે છે એમ નથી, પણ આ ભૂમકના જ સમકાલીનપણે થયેલ રાજુપુલ અને તેના પુત્ર સોડાસના સંબંધમાં પણ તેમ જ બન્યું છે મતલબ કે, પિતાપુત્રના સંબંધમાં આ પ્રમાણે જ હમેશાં વર્તાવ બને છે અને તે જ પ્રમાણે બનતા આવ્યાના અનેક પુરાવાઓ છે; તો પછી ભૂમિક અને નહપાણુના સગપણ સંબંધમાં ઉપર પ્રમાણે વર્ણવેલી ત્રણ સ્થિતિ સાથે આ મુદો, તેમજ રૂષભદત્ત, દક્ષમિત્રા અને નહપાના નિકટ સંબંધવાળો મુદ્દો પણ ઉમેરવામાં આવે તે એક જ સાર ઉપર આવવું પડશે કે, ભૂમક તે પિતા થાય અને નહપાણુ તે પુત્ર જ થાય. ભૂમકનો અને નહપાણને પિતાપુત્ર તરીકે
સંબંધ નક્કી કર્યા પછી તેને સમય હવે આપણે તેમના સમય
વિશે વિચાર કરીએ. ભૂમકના સિક્કા તે ઘણાવે છે પણ તેમાંના એક ઉપર સાલ નાંખેલી જણાતી નથી. તેમ તેનો કોઈ શિલાલેખ તારીખ સાથેનો જણાયો નથી.૨૯ તેમ બીજી બાજુ નહપાણના સિક્કામાં પણ સાલ લખેલી નજરે પડતી નથી. જો કે તેણે કોતરાવેલ શિલાલેખોમાં સાલ નોંધેલી હજુ જણાય છે ખરી; આથી કરીને આપણે માર્ગ ઘણે મેકળા-સુતર થઈ જાય છે. મિ. રેસન તે સંબંધમાં લખતાં જણાવે છે કે, ૪૦ “ No dated coins but dates in inscriptions are 41, 45 & 46=(તેના) કેઈ સિક્કામાં સાલ નથી જ, પણ શિલાલેખમાં ૪૧,
(૨૯) કો. ઓ. રે. પૂ. ૬૩:-No dated coins or inscriptions known=149191 19
પણ સિક્કા કે શિલાલેખ જણાયા નથી.
(૩૦) ઉપરનું જ પુસ્તક પૃ. ૧૫,
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
પરિચછેદ ].
સમય
૧૮૭
૪૫ અને ૪૬ ની સાલ મળી આવી છે.” તેમજ અન્ય ઠેકાણે તે જ પુસ્તકમાં તે વિદ્વાન મહાશયે જણાવ્યું છે કે “ The last recorded date of Nahapana is Saka 46=નહષાણુની મેડામાં મોડી જે સાલ નોંધાઈ છે તે ૪૬ ની છે.” અને તે જ પુસ્તકમાં પ્રસ્તાવના પૃ. ૪૯ ઉપર નં. ૩૫ ના નાસિકના લેખનું વિવેચન કરતાં લખે છે કે “Ayama of Vatsa gotra, minister of [ Raja ] Mahakhshatrap Swami Nahapana= [ રાજા ] મહાક્ષત્રપ સ્વામી નહપાણનો વત્સગોત્રી પ્રધાન અયમ. ” આ ત્રણે વાપો જો
એકઠા કરીને તેનો સાર ગોઠવીશું તો એક જ નિર્ણય ઉપર આવવું પડશે કે નહપાણ પોતે
૫ ની સાલ સુધી ક્ષત્રપ પદ ધરાવતા હતો અને ૪૬ ની સાલે “ રાજા મહાક્ષત્રપ સ્વામી નહપાણ” નામની પદવીધારક બન્યો હતો. એટલે કે ૪૫ ની સાલ સુધી તે ક્ષત્રપ અને ૪૬ મી સાલે મહાક્ષત્રપ | થયો છે. હવે આ ૪૫ અને ૪૬ નો આંક જે છે, તે કોઈ સંવતનો આંક છે કે, ભૂમકની પિતાની ઉમરસૂચક આંક છે કે, તેટલા વર્ષ ભૂમકનું રાજ્ય ચાયું હોય તે દર્શક છે; આ પ્રમાણે અનેક પ્રશ્નો ઊભા થાય છે. અહીં આપણું ઈતિહાસનું જ્ઞાન આપણને મદદગાર થઈ પડે છે. આગળ મિનેન્ડરનું વૃત્તાંત લખતાં જણાવી ગયા છીએ કે તેના સૂબા ભૂમકને અને શુંગપતિ અદ્રક ઉર્ફે બળમિત્રને લડાઈ થઈ હતી. તેમાં લડતાં લડતાં રાજા અદ્રકના મસ્તકમાં મર્મસ્થળે બાણ વાગવાથી તેનું મૃત્યુ નીપજયું હતું. આ બનાવ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯=૫. સં. ૩૬૮ માં બન્યાનું આપણે નોંધ્યું છે. મતલબ એ થઈ
(૩૧) ઉપરના પુસ્તકની પ્રસ્તાવના પૃ. ૨૬
કે શું પતિ સાથેની લડાઈમાં ભૂમકને ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ માં વિજય પ્રાપ્ત થયો હતો અને શંગપતિનું મરણ થયું હતું. તેમ બીજી બાજુનાએટલે ઉત્તર હિંદના-યુદ્ધમાં ઇંગપતિ ભાનુમિત્ર સાથે લડતાં, નપતિ મિનેન્ડરનું મરણ નીપજ્યું હતું; અને તે બાદ વળી તે પ્રજાના રાજ્યનો અંત આવી ગયો છે એમ જણાવાયું છે. એટલે સંભવિત છે કે, પોતાના સ્વામી અને બાદશાહ મિનેન્ડરનું મરણ નીપજ્યા બાદ ભૂમક પોતે પોતાના પ્રાંત ઉપર સ્વતંત્ર રાજ્યાધિકારી બન્યો હોય.
જ્યારે બીજી બાજુ નહપાના રાજત્વ પામવા બાબતને વિચાર કરીશું તો જjશે કે (જુઓ પૃ ૧૧૭ઉપર) તે પોતે શુંગવંશના છેલ્લા રાજાને મારીને મ. સં. ૪૧૩=ઈ. સ. પૂ. ૧૧૪ માં અવંતિપતિ બન્યો છે. એટલે હવે આપણને બે સાલના આંક એવા મળ્યા છે કે જે સાથે ભૂમકના જીવનને સંબંધ હોય છે એક ઇ. સ. પૂ. ૧૫૯-૮ કે જ્યારે તેને યુદ્ધમાં વિજય પ્રાપ્ત થ હતો અને બીજો ઈ. સ. ૫. ૧૧૪ કે
જ્યારે ભૂમકને પુત્ર નહપાણ અવંતિપતિ બન્યો હતા. તેમ નહપાણુના અમાત્ય અમયે કોતરાવેલ શિલાલેખ ઉપરથી આપણે એમ સાર ( જુઓ સામેનો કેલમ) કાઢયો હતો કે, તેણે ૪૫ ની સાલ સુધી ક્ષત્રપપદ ભોગવ્યું છે અને ૪૬ મા વર્ષે મહાક્ષત્રપ-રાજા સ્વામીનું પદ ધારણ કર્યું છે. હવે જે ૧૫૦ માંથી ૧૧૪ બાદ કરીએ તે બરાબર ૪૫ આવી રહે છે; એટલે આખાયે પ્રશ્નને આપોઆપ નીકાલ આવી જાય છે કે(૧) ભૂમકે પોતે ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮૯ માં પિતાના પ્રાંત ઉપર રાજ્ય ચલાવવા માંડયું છે. (૨) તેનું રાજ્ય ૪૫ વર્ષ સુધી ચાલ્યું છે અને અંતે ઈ. સ. પૂ. ૧૧૪ માં તેનું ભરણુ નીપજયું છે. મારીગ્રાફ ૩૩.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
ક્ષહરાટ સંવત
[ તુતીય
(ક) તે સર્વ પીસ્તાળીસ વર્ષનો સમય પર્યત નહ- પાણુ ક્ષત્રપપદ (યુવરાજપદે) રહ્યો છે (૪) પછી ૪૬ મા વર્ષે નહપાણ મહાક્ષત્રપ બને છે અને (૫) તુરત જ અવંતિ ઉપર ચડાઈ લઈ જઈ, તે સમયના અવંતિપતિ છેલ્લા શુંગવંશી સમ્રાટને મારીને પિતે અવંતિની ગાદીએ બેઠે છે; અને ત્યારથી પિતાના “મહાક્ષત્રપ' નામના બિરૂદ સાથે તેણે હિંદી ભાષાનું “રાજા” એવું પદ પણું જોડવા માંડયું છે. આખી ચર્ચાને નિષ્કર્ષ એ થયો કહેવાય કે, ભૂમકનો રાજત્વકાળ ઈ. સ. પૂ, ૧૫૯ થી ૧૧૪-૪૫ વર્ષને છે.
અહીં આપણે તેને સમય જે ઈ સ. પૂ ૧૫૯ થી ૧૧૪=૪પ વર્ષને જણાવ્યો છે, તે તે પિતે સ્વતંત્ર થયું એટલે કે મહાક્ષત્રપ જ્યારથી થયો ત્યારથી જ ગણાવ્યો છે, જ્યારે તેણે તે ક્ષત્રપ તરીકે પણ રાજ્ય કર્યું છે તેમજ હેદ્દેદાર તરીકે સિક્કા પણ પડાવ્યા છે એટલે તે સમય પણ જે તેની રાજકર્તાની જિંદગી તરીકે ગણુ હોય તે તેટલે કાળ તેમાં ઉમેરો રહે છે તે વિશે ઊંડાણમાં ઉતરીશું તો જણાશે કે, તે હિંદમાં ભલે ડિમેટ્રીઅસની સાથે જ આવ્યો હતો છતાં ડિમેટ્રી અને રાજ્ય વિસ્તાર એવડો મોટે નહોતું કે, તેના જુદા પ્રાંત પાડી, તેવા દરેક ઉપર ક્ષત્રપ નીમી રાજકારોબાર ચલાવવાની જરૂર ઊભી થવા પામે. જો તેમ થયું હોત તો, સૌથી પ્રથમ ક્ષત્રપ નિમાવાનો હક્ક મિનેન્ડરનો હતો. પણ જ્યારે મિનેન્ડરને જ કોઈ એવી માનનીય - પદવી ઉપર નિયુક્ત કર્યો નથી દેખાતે, ત્યારે
ભૂમકને તે પત્તો જ કયાંથી લાગે? મતલબ કે, ડિમેટ્ટીએસના અમલ સમયે ભૂમકની સ્થિતિ રાજકારણમાં નહતી જ; પણ મિનેન્ડરે ગાદીએ
(૩૨) ક્ષહરાટ સંવતની આદિની સાલ કહેવાય ત્યાંથી તે શકની શરૂઆત થઈ ગણાશે એટલે કે,
બેસીને જેવો રાજ્યને વિસ્તાર વધારી દેવા માંડ્યો કે તેવા છતાયેલા પ્રદેશ ઉપર ક્ષત્ર નીમવાની આવશ્યક્તા દેખાવા લાગી હતી. એટલે માનવું રહે છે કે, ઇ સ. પૂ. ૧૮૧ બાદ તુરતમાં જ કે બે ત્રણ વરસમાં આવા ક્ષત્રપોની નિમણુંકે કરી દીધી હતી, તેટલા માટે ક્ષત્રપ તરીકેની ભૂમિકને સમય આપણે ઇ. સ. પૂ. ૧૮૦ થી ૧૫૮ સુધીના ૨૨ વર્ષને ગણાવી શકીએ; પણ ક્ષત્રપ તરીકે સર્વસત્તાધીશ તે ન ગણાય માટે તેટલો કાળ આપણે તેના રાજત્વકાળના અંશ તરીકે લેખાવી શકીએ નહીં.
હવે જ્યારે એમ સાબિત થઈ ચૂકયું છે કે, ભૂમકનું રાજ્ય જ ૪૫ વર્ષ ચાલ્યું છે, અને
તે બાદ નહપાણુ મહાક્ષત્રપ ક્ષહરાટ સંવત થયા છે ત્યારે જે આંક ૪૫
ને નહપાણના શિલાલેખમાં તેના અમાત્ય અમયે કોતરાવ્યું છે તે આંક ભૂમકના રાજ્યને આરંભસૂચક જ છે. વળી એમ પણ સાબિત થયું કે, નહપાણે કે રૂષભદત્તે જ્યાં
જ્યાં આવી અકસંખ્યાનો નિર્દેશ કર્યો છે ત્યાં ત્યાં તે સર્વેને ભૂમકના રાજ્યની આદિ સાલથી માંડીને તેટલાં વર્ષ પસાર થયાના પુરાવારૂપ તેને ગણો રહે છે, તેમજ તે સર્વે જણ ક્ષહરાટ પ્રજાના સભ્યો હોવાથી આપણે તે આંકને “ ક્ષહરાટ સંવત” ના નામથી ઓળખાવતા રહીશું તે તેમાં કાંઈ અયુક્ત કહેવાશે નહીં. આ ઉપરથી જણાશે કે, આપણે એક નવા ઐતિહાસિક સંવતસરની શોધ અને ઉત્પત્તિ મેળવી કાઢી છે કે જેની આદિ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ માં થયેલી નેંધી શકાઈ છે.
હવે ખાત્રીથી કહી શકાય છે કે, ભૂમકનું
ક્ષહરાટ સંવત
છે
૦ = ઇ. સ. . ૧૫૯. ૧ = ઈ. સ. પૂ.૧૫૮.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ] સરની ઉત્પત્તિ
૧૮૯. રાજ્ય ઇ. સ. પૂ. ૧૫૯ થી ૧૧૪=૪૫ વર્ષ જ નીમાયો હતોતે સમયે પણ કમમાં કમ તેની
ચાલ્યું છે. એટલે તેણે ૪૫ ઉમર ૪૦ થી ૪૫ વર્ષની તો હશે જ. વળી આગળ ભૂમકનું વરસ તે મહાક્ષત્રપ તરીકે ઉપર સાબિત થશે કે તે મહાક્ષત્રપ બન્યો ત્યારે
રાજ્ય ચલાવ્યું હતું અને તેની ઉમર ૫૦ વર્ષની થઈ ગઈ હતી. તે હિસાબે
તે પૂર્વે મિનેન્ડર બાદશાહના સહેજે તેનું આયુષ્ય ૫૫+૪૫=૧૦૦ વર્ષનું જે ક્ષત્રપ તરીકે મહા જવાબદારી પૂર્ણ હોદ્દા ઉપર તે આપણે આંકીએ તે વાસ્તવિક લેખાશે એટલે
પિતાની ઉમર ભૂમકને જન્મ મ. સ. ૩૧૪ = ઈ. સ. પૂ. ૨૧૩૩૩ = ૦
, ક્ષત્રપ મ. સ. ૩૪૫ = ઈ. સ. પૂ. ૧૮૨૪ = ૩૧ - મહાક્ષત્રપ મ, સં. ૩૬૮ = ઇ. સ. પૂ. ૧૫૯૩૫ = ૫૪
, મરણ મ. સં. ૪૧૩ = ઈ. સ. પૂ. ૧૧૪ = ૯૯ આપણે સાબિત કરી ગયા છીએ કે તે મિનેન્ડરને જીતી આપ્યા હતા તેને કાંઈક મિનેન્ડર બાદશાહને પ્રથમ ક્ષત્રપ હતો અને નિર્દેશ અત્ર કરી લઈએ.
બાદશાહના મરણ પછી મહા- મિનેન્ડર જ્યારે ડિમેટ્રીઆસની ગાદીએ તેને રાજ્ય ક્ષત્રપ પદ ધારણ કરી, બેઠો ત્યારે તો તેને વારસામાં માત્ર પંજાબ વિસ્તાર પિતાના પ્રાંત ઉપર જ રાજ તથા તેની પશ્ચિમન થોડેક પહાડી પ્રદેશ જ મળ્યો
ચલાવવા મંડી પડે હતો. હતો; પણ પાછળથી પંજાબમાં આવેલ સતલએટલે પોતે ગમે તેવો મહાપરાક્રમી હોય અને જની દક્ષિણનો પ્રદેશ તથા સિંધ છે. જે તેણે ગમે તેટલી મહટી જીત મેળવવા પામ્યો હોય, મેળવ્યા હતા તે તેના આ યુદ્ધકુશળ અને શુરવીર પણ જ્યાં સુધી તે તાબેદારી દશામાં એટલે કે યોદ્ધા ભૂમકને લીધે જ પ્રાપ્ત થયા હતા. તે દેશ ક્ષત્રપ દરજજે-તે ત્યાંસુધીની સર્વે જીતે જીત્યા બાદ તેના ઉપર વહીવટ કરવાને પણ તેના નામે ચડાવવાને બદલે તેના શિરે મણી તેને જ નીમ્યો હતો. પછી તે તેણે એક પછી મિનેન્ડરને નામે જ નોંધવી રહે છે. બાકી એક પ્રદેશ જીતીને મિનેન્ડરના રાજ્યમાં વધારો કર્યો ન્યાયને ખાતર એટલું જરૂર કહી શકાય કે રાખ્યો હતો એટલે સુધી કે જ્યારે બાદશાહનું મરણ અમુક પ્રાંતે છતી આપવામાં તેનો હાથ હતો. થયું ત્યારે તેને હવાલે રાજપુતાનામાંના અરવલ્લી આ પ્રમાણે જે મુલકે તેણે પોતાના સ્વામી ડુંગરને પશ્ચિમે આવેલો સઘળો ભાગ, સિંધ,૩૭
(33) જ્યારે ડિમેટ્રીઆસની સાથે તે હિંદમાં ઈ. સ. ૫. ૧૯૨માં આવ્યો ત્યારે તેની ઉમર ૨૧ વર્ષની એટલે કે ભર યુવાનીમાં હતો એમ આ ઉપરથી કહી શકાશે. (જુઓ ઉપરમાં ડિમેટ્રીઆસના વૃત્તાંતે)
(૩૪) જ્યારે મિનેન્ડર બાદશાહ થયો ત્યારથી જ ભૂમકને ક્ષત્રપ નીમ્યો હતો. (જુઓ મિનેન્ડરના વૃત્તાંતે. )
(૩૫) સરખા ઉપરની ટી. નં. ૩૨.
(૩૬) પુરવાર કરાયું છે કે, ડિમેટ્રીઅસ સતલજ નદીને કાંઠે અગ્નિમિત્રની સાથે યુદ્ધ કરતાં મરણ પામ્યો છેમતલબ કે તેના રાજ્યની હદ ત્યાં આવીને અટકી જતી હતી. (જુઓ ડિમેટ્રીઅસના વૃત્તાંતે.)
(૩૭) અહીં ભૂમકના તથા મિનેન્ડરના સિક્કાઓ મળી આવે છે તેથી આ અનુમાન ઉપર વિલાને ગયા
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
કચ્છ તથા સૌરાષ્ટ્રના પ્રાંતા પણ હતા. તેમાં ય સૌરાષ્ટ્ર તા મિનેન્ડરનું મૃત્યુ થયું તે જ સાલમાં અથવા તો તેની આગલી સાલમાં જ શુગપતિ અળમિત્રને જીતી લેવાથી તેને પ્રાપ્ત થયા હતા. બાકી ગુજરાતને ભાગ ( અથવા જેને તે વખતે લાટ દેશ કે તેવા જ અન્ય નામથી ઓળખવામાં આવતા) તેને આ જીતથી મળ્યા નથી લાગતા જ,૩૮ બળમિત્ર મરી ગયા ખુદ પણ જ્યાંસુધી તેના ભાઇ ભાનુમિત્ર રાજગાદીએ હતા તેમ તેબલિષ્ઠ પશુ હતા એટલે ત્યાંસુધી તેા શુગપતિને તાખે જ તે દેશ રહ્યો હતા; બાકી તેનુ ભરણુ ઇ. સ. પૂ. ૧૪૨ માં થતાં, ભૂમકના પુત્ર ક્ષેત્રપ નહપાણે ગુજરાતવાળા ભાગ જીતી લઇ પોતાના પિતાના રાજ્યમાં ભેળવી દીધા લાગે છે. આ વખતે નહષાણુતા જમાઇ રૂષભદત્ત પણ યુવાવસ્થામાં હાવાથી તથા કાંઈક લશ્કરી તાલીમ પામેલ હાવાથી સૈન્યમાં ખેડાઇને પોતાના સસરાના જમણા હાથ જેવા થઇ પડ્યો હતા. તેણે પણ કેટલાક સૈન્ય સાથે તાપી નદીની દક્ષિણવાળા ભાગ જીતી લઈ આગળ કૂચ કરી હતી તથા ગાદાવરી નદીના મૂળવાળા ભાગ જેને તે સમયે ગાવરધન સમય 'ના નામથી ઓળખવામાં આવતા હતા અને જ્યાં આગળ ધપતિ શાતકરણીઓની સત્તા જામી પડી હતી ત્યાંથી તેમને હચમચાવી મૂકી પાછા હઠવાની ફરજ પાડી હતી તથા તે મુલક ક્ષહરાટ સામ્રાજ્યમાં ભેળવી દીધા હતા.૯ આ સર્વ બનાવ ભૂમકના રાજ્યકાળે બનવા પામ્યા
ભૂમકા
[ તૃતીય હતા તેથી તેની જીત તરીકે ઓળખવામાં વાંધે નથી. બાકી તે પ્રદેશ જીતવામાં તેના પુત્ર નહપાણુ તેમજ જામાતૃ રૂષભદત્તની જ પ્રેરણા મુખ્ય અંશે હતી તેટલી તેાંધ ા લેવી જ ઘટે. એટલે જેમ ભ્રમક પાતે યુવાવસ્થામાં પોતાના બાદશાહ મિનેન્ડરને પ્રદેશેા છતી આપવાને ઉપયાગી થઇ પડ્યો હતા, તેમ તેની પોતાની ઉત્તરાવસ્થામાં તેના પુત્ર અને જમાઈ તેને કાર ગત થઈ પડ્યા હતા. આ પ્રમાણે તેના રાજ્યવિસ્તારનું વર્ણન કહી શકાય.
વિદ્વાનાના અત્ર એવા મત છે કે ગુજરાત દેશમાંના ભરૂચ જીલ્લાવાળા ભાગ બાદશાહ મિનેન્ડરના સમયે ભ્રમ જીતી લીધા હતા અને તેના પ્રમાણ તરીકે તે ભાગમાંથી ભ્રમક અને મિતેન્ડરના જડી આવતા સિક્કાને આગળ ધરે છે. પણ ભારૂં માનવુ એમ થયું છે-જેનું વન ઉપર કરવામાં આવ્યું છે—કે તે ભાગ તે ભૂમ કના રાજકાળે તેના પુત્ર નહપાણે છતી લીધે। હતા; એટલે ભલે મિનેન્ડરના સિક્કા ત્યાંથી મળી આવે છે, છતાં તેનું રાજ્ય ત્યાંસુધી લખાયું નહાતુ' એમ કહેવુ પડશે, માત્ર સિક્કા મળી આવ્યાથી તે મુલક ઉપર તેના અધિકાર હતા એમ કાંઈ નિશ્ચિતપણે કહી શકાય નહીં', કારણ કે એવા કાઈ સિદ્ધાંત નથી કે જે રાજ્યના સિક્કો હાય તે સિક્કો તેની હદમાં જ માત્ર ગાંધાઇ રહેવા જોઈએ. જો તે નિયમ પ્રમાણે જ કામ લેવાતુ હાય તા તે વેપારને ચારે તરફથી
છે. આ સિદ્ધાંત અટળ તરીકે કાંઈ માનવા જેવા ન જ ગણાય. તેના વિવેચન માટે આ ધારામાં જ આગળ હકીકત વાંચે. તથા નીચેની ટી. નં. ૪૧ જી.
(૩૮) આ પ્રાંત ઉપર ભાનુમિત્રની સત્તા રહી હતી એવા પુરાવા જૈન સાહિત્યમાંથી મળી આવે છે. (જુ કાલિકસૂરિની કથાવાળા ભાગ )
(૩૯) આ હકીકત નાસિકના અને નેરના શિલાલેખોથી પુરવાર થાય છે. તેમાં નહપાણના જમાઈ રૂષભદત્તે અને પુત્રી દક્ષમિત્રાએ દાન કર્યાનું લખાણ છે.
(૪૦) દાનપત્રાનો સમય તેવા શિલાલેખામાં નોંધ્યા છે. જે સની સાથે। ભૂમકના રાજત્વકાળની સાબિત થઈ શકે છે,
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્યવિસ્તાર
ભરડે જ અનુભવો પડે અને દેશપરદેશ સાથે લેવડદેવડ અટકી જતાં દરેકને ખાબોચીયામાંહેલા કૂપમંડુક જેવી સ્થિતિમાં જ રહેવું પડે : બાકી આટલી વાત તો ખરી છે જ કે, જે મુલકનો સિક્કો હોય તે મુલકમાં તો ચલણનું મુખ્ય અંગ તે જ રહી શકે છે. ઉપરાંત સિકકાની અવરજવર તથા વપરાશને, રાજકીય તેમ જ વ્યાપારિક કવિક્રયની સાથે સાથે, પ્રજાના સામાજિક જીવન અને વ્યવહારમાં પણ લેતી દેતી ઉપર આધાર રાખવો પડતો હોવાથી, ગમે તેટલે દૂરદૂર દેશ પડવો હોય છતાં, ત્યાં તે પહોંચી જાય છે. તેમાં પણ એટલું તો ખરૂં જ કે, પિતા પોતાના રાજ્યવિસ્તારમાં અન્ય રાજ્યના સિક્કા આવવા દેવા કે કેમ, તે તે મુલકના રાજકર્તાના નિખાલસ દિલ ઉપર, તેમજ તે તે મુલકના રાજકર્તાઓની અરસપરસની રાજનીતિ ઉપર અવલંબાયમાન રહે છે. એટલે સૌરાષ્ટ્રમાં અને ભરૂચના પ્રદેશમાં ભૂમકના તથા મિનેન્ડરના જે સિક્કાઓ મળી આવ્યા છે ( જે તે પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ હોય તે ) તે તેમના રાજ્ય વિસ્તારનું પરિણામ ગણવાનું નથી; પણ તે સમયે વેપાર વહેવાર તેટલો વિસ્તૃત અને બહેળો ફેલાવા પામ્યો હતો તેમ કહેવાય અથવા તે વધારે સંભવિત કારણ એમ પણ કલ્પી શકાય કે, ભૂમક પછીના તેના વંશજોને જે અમલ તે પ્રદેશ ઉપર થયો હતો, તેમણે પોતાના પુરગામી--પૂર્વજોના સન્માન અને ભક્તિ તથા પૂજ્યબુદ્ધિને લીધે પોતાના અમલ દરમ્યાન પણ તે સિક્કાને ચલણરૂપે ચાલુ રહેવા દીધા હતા. આ પ્રમાણે અનુમાન કરવાને કારણ પણ છે.
(૪૧) વર્તમાનકાળે આ સ્થિતિ દરેક દેશપરદેશમાં નજરે પડે છે. દેશ કયાંય પડયું હોય અને તેને સિક્કો કયાંય દૂર દૂર વપરાતે દેખાય છે,
તે નહપાને રાજ્યને વિસ્તાર વિચારતી વખતે નાસિકના શિલાલેખનો ઉલ્લેખ કરીને ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીની માતા રાણી બળશ્રીના નામથી લખાયેલા શબ્દો ઉપર વિવેચન કરતાં આપણે પૂરેપૂરું સમજી શકીશું.
જ્યારે પિતે ક્ષત્રપ પદે હતા ત્યારે કે મહાક્ષત્રપ બન્યા પછી પણ કોઈ સિક્કો ભૂમકે પોતાના નામે પડાવ્યો હોય એવું જણાતું નથી. આ હકીકત એમ અનુમાન ઉપર આપણને લઈ જાય છે કે, પોતે મોટી ઉમરે મહાક્ષત્રપ બન્યો હોવાથી તેનું દિલ માયાવી સંસારથી કેટલેક દરજજે વિરક્ત થઈ ગયું હતું અને પોતે નિરભિમાનપણે રહી નિરપેક્ષ વૃત્તિથી રાજકારભાર ચલાવ્યે જવાના વિચારવાળે થયો હતે. મતલબ કે, તેણે પોતાનો આખે રાજત્વકાળ બલકે તેનો માટે ભાગ–શાંતિપૂર્વક રાજ્ય ચલાવી વેપારમાં વૃદ્ધિ કરી, પ્રજાની આબાદી અને સમૃદ્ધિમાં ઉમેરો કરવામાં જ ગાળ્યો લાગે છે.
જે પ્રદેશ ઉપર તે સત્તા ભોગવતો હતો તેનું સ્થાન ભરતખંડની લગભગ મધ્યમાં આવેલું
હોવાથી તેને તે સમયે “મધ્ય તેની રાજગાદી- દેશ૪૨ તરીકે ઓળખવામાં નું સ્થાન આવતો હતો અને તેના
રાજપાટને મધ્યમિકા નગરી કહેવામાં આવતી હતી એમ વિદ્વાનોનું માનવું થયું છે. આ નગરીનું આવું નામ કયાંથી શોધી કઢાયું તેની પૂરી માહિતી મળતી નથી, પણ તે નગરીનું સ્થાન વર્તમાન ચિતડ અથવા તેની આસપાસના પ્રદેશમાં થોડાક માઇલમાં ઠરાવાયું છે. જ્યારે મારું માનવું એમ થાય છે
(૪૨) જેને પ્રાચીન સાહિત્યમાં “મસ્ય” દેશ તરીકે પણ ઓળખાવાય છે. (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૬૬ ઉપર)
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
ભૂમકની
[ તૃતીય
કે, તેનું રાજ્ય અરવલ્લી પહાડની પૂર્વ દિશામાં કેઈ કાળે પણ થવા પામ્યું જ નથી; એટલે મધ્યમિકા નગરીનું સ્થાન મેવાડમાં દેવું માની શકાય તેમ નથી, પણ ભૂમકના મરણ પછી તેને પુત્ર નહપાણે પતે અવંતિ સર કર્યું તે પહેલાં અરવલ્લીની પૂર્વમાં કાંઈક રાજ્યનો વિસ્તાર વધારીને તે પ્રદેશમાં છેડે વખત સ્થિતિ કરી હતી. તે સમયે માત્ર વરસ કે દોઢવરસના ગાળા ભાટે જ-કદાચ તેની ગાદીનું સ્થાન આ ચિતોડગઢના પ્રદેશમાં કરાયું હોય તે શંકા રાખવાનું કારણ નથી; ભૂમક પતે તે તે મુલકની જમીન ઉપર પગ માંડવાને પણ નશીબ ત થયો નથી જ. બાકી તેના રાજકાળમાં નહપાણે, પિતાના જમાઈ રૂષભદત્તની સહાયથી ગુજરાતમાં થઈને દક્ષિણમાં જે પ્રવેશ કર્યો હતો તેનો ઉતરવાનો માર્ગ શિરેહીની દક્ષિણે થઈને કર્યો હતો એમ સમજાય છે. મતલબ કે અરવલ્લી અને સલંબર પર્વતને ફરતે માગે તેણે ગ્રહણ કર્યો હતો, જેથી ચિતડ-મેવાડની ભૂમિને ભૂમકની સત્તા બહાર ગણવી રહે છે; તે પછી તેના રાજપાટનું સ્થાને કયું હોઈ શકે તે જરા વિચારી લઈએ.
જો કે કોઈપણ સ્થળ નિશ્ચયપૂર્વક આપણે બતાવી શકીએ તેમ તે નથી જ, પણ તે સમયની ભૂગોળ ઉપર દષ્ટિપાત કરતાં જે ત્રણ ચાર સ્થાનની સંભવિતતા દેખાય છે તેનો ઉલ્લેખ કરીશું તે ભવિષ્યમાં તે બાબતમાં પ્રયાસ
કરનારને કદાચ તે માર્ગદર્શક થઈ પડશે ખરું. તેવાં સ્થાન મારી નજરમાં ચારેક નજરે પડે છે. સૌથી પ્રથમ ભિન્નમાલ નગર૪૩ : તેનું સ્થાન હાલના શિરોહી રાજ્ય ગોલવાડ પ્રાંતમાં અને જોધપુરની દક્ષિણે અંદ જ ગણી શકાય. બીજું સ્થાન તંબાવટી નગરીનું કે જેની જગ્યા અરવલ્લી પહાડની પશ્ચિમ કિનારીના પ્રદેશ ઉપર ગણવામાં આવે છે. તે પ્રદેશની જમીન વિષે એમ કહેવાય છે કે તે ભૂમિમાં તાંબાની ખાણો આવી હતી તેથી તે નગરીનું નામ તંબાવટી-તાંબાવટી-ત્રાંબાવટી પડયું હતું અને હાલ પણ તે ભૂમિને રંગ તાંબાની ધાતુના જેવો હોય તેવો રતુંબરે નજરે પડે છે. ત્રીજું સ્થાન વિરાટ નગરવાળું ૪૪ કે જ્યાં આગળ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનો બાભ્રા-વૈરાટવાળા શિલાલેખ ઊભે કરાયો હતે. તેનું વર્તમાન સ્થાન અલવર રાજ્યે મંચેરી ગામ પાસે આવેલું ગણી શકાય. અને ચોથું સ્થાન હર્ષપુર નગરનું, કે જે ઈ. સ. પૂ. ની પહેલી સદીમાં પૂર સમૃદ્ધિવાળું નગર હતું. તેનું વર્તમાન સ્થાન અજમેર શહેર અને પુષ્કર સરોવરની નજીકમાં હતું કે જે પ્રદેશમાંથી ભૂમકના સિક્કાઓ પણ મળી આવ્યા છે. આ શહેરનું વર્ણન જૈન સાહિત્ય ગ્રંથમાં નીચે પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે.૪૬ “ત્રણસે છે જિનભુવનો જેમાં, ચારસો છે લૌકિક પ્રાસાદ જેમાં, અઢાર સે છે બ્રાહ્મણોનાં ઘરે જેમાં,
(૪૩) આ સ્થાનની કેટલીક હકીકત માટે પુ. ૧, પૃ૬૬, ટી. નં. ૬૩-૬૪: પૃ. ૨૨૯ તથા પુ. ૨, પૃ. ૧૭૫ ઈ. ઈ. જુઓ; વળી વિશેષ હકીક્ત આગળમાં શકપ્રજાના વણને આવશે ત્યાં જેવું.
હિ ઉ. છે. પૃ. ૫૮ (ગુ x વ x સે. તરફથી બહાર પાડેલું)માં લખે છે કે, આબૂ પર્વતની વાયવ્ય ૫૦ માઇલ ઉપર આવેલ ભિન્નમાળ અથવા શ્રીમાલનગરમાં
ગુર્જર રાજપૂતની રાજધાની હતી...ભરૂચને નાને ગુર્જરવંશ ભિલ્લમાલ રાજવંશની એક શાખા માત્ર હતી. વળી નીચેની ટીકા નં. ૪૬ જુઓ.
(૪૪) આના વર્ણન માટે જુઓ, પુ. ૧ લું, પૃ. ૪૯-૫૧ ટી. નં. ૨૨; પુ. ૨, ૫, ૩૫૪.
(૪૫) કે. આ. ૨. પૃ. ૬૪. (૪૬) જુએ. કે. સુ. સુ. ટી. ૫. ૧૨૮,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
છત્રીસ હજાર છે. વણિકનાં ધરે જ્યાં, નવ સા છે બગીચાઓ જ્યાં, સાત સેા છે વાવા જ્યાં, ખસા છે કુવાઓ જ્યાં, તથા સાતસે છે દાનશાળા જ્યાં એવું તથા અજમેરની નજદીકમાં રહેલા તથા સુભટપાલ નામ છે રાળ જ્યાં એવું તે હપુર નગર છે. ઈ.” આ પ્રમાણે તેની ગાદીના સ્થાન તરીકે ચાર સ્થળની કલ્પના થાય છે. કયું વિશેષ સ ંભવિત છે તે તેા શેાધખાળ કરતાં નક્કી થાય તે ખરૂં; પણ મારૂં અનુમાન એમ થાય છે કે પ્રથમ તેનું રાજનગર અરવલ્લીના દક્ષિણ છેડે ભિન્નમાલ નગરેÝùશે, અને જેમ જેમ રાજકીય આવશ્યકતા લાગતી ગઇ હશે તેમ તેમ તેણે ત્યાંથી ખસેડીને અરવલ્લીના ઉત્તર છેડે આવેલ આ હપુરમાં રાજધાની કરી હશે.
ગાદીનું સ્થાન
( ૪૭ ) રાજા નહુપાણની રાજધાની વિશે કેમ્બ્રીજ રોટ હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડિયામાં પૃ. ૮૧ પર લખ્યું છે કે His capital is said to have been Minnagar which has not been identified-a-n રાજગાદી મિનનગરે હાવાનુ કહેવાય છે, તેનું સ્થાન નક્કી કરી શકાયું નથી, ( મારૂં' ટીપણું:-શું આ ભિન્નમાલને ટૂંકામાં ભિન્નનગર કહેવાતું હોય અને જ્યાં
૧૯૩
અથવા તા જરૂરીયાત પ્રમાણે તે અન્તે સ્થાનમાં અવારનવાર રહેણાક કરતા હશે.
આ સિવાય બીજું કાંઈ વિશેષ જાણવામાં આવ્યું ન હોવાથી ભૂમકના વૃત્તાંત અહીં પૂરે થાય છે. તેના વશને કેટલાકોએ કાઠિયાવાડના શાહી રાજાએ= Shahi kings of Kathiawar " તરીકે ઓળખાવ્યા છે, પણ મારા ખ્યાલ પ્રમાણે તે તે વંશ નહપાણુના જમાઈ રૂષભદત્તને ગણી શકાય તેમ છે. તેમ કરવાનાં કારણેા પણ છે. તે વિષય આપણે આગળ ઉપર રૂષભદત્તનું પ્રકરણ લખતી વેળા ચર્ચીશુ.
ભૂમનું વૃત્તાંત પૂર
ભિન્નનગર રાન્દ લખાયા હૈાય ત્યાંના અક્ષરની અશુદ્ધતાને લીધે કે, અક્ષરના કાના અથવા વળાંકમાં ફેરફાર થઈ ગયા હોય તેને લીધે કે પછી લિપિશકેલના સંદિધણાને લીધે તે ભિન્નને બદલે મિન્ન વચાયું હરો. ? ) કેટલાક વિદ્વાનનું માનવું એમ થાય છે કે આ મિનનગરનું સ્થાન સિધુ નદીના મુખ આગળના દુખમાં છે.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે.
ક
કરી .
-
-
*
મા
Gર
Nી કામcial
ચતુર્થ પરિચ્છેદ
પરદેશી આક્રમણકારો (ચાલુ)
ક્ષહરાટ ક્ષત્રપ (મધ્ય પ્રદેશ) ચાલુ સંક્ષિપ્ત સાર–(૨) નહપાણઃ તેનાં જુદાં જુદાં નામો તથા બિરૂદ વિશેના કરેલા ખુલાસા-જીવના જોખમે પણ અવતિની ગાદી મેળવવા ખેડવા પડતા પ્રયાસનું કારણ તેને સમય અને આયુષ્ય પરત્વે બાંધેલ નિર્ણય તેના કુટુંબની આપેલ કેટલીક હકીકતતેના રાજ્યવિસ્તારનું વર્ણન તથા હેવાલ-વિસ્તાર વધારવા જતાં આંધ્રવંશી શાતકરણ સાથે તેને બાંધવું પડેલું વેર-સામા પક્ષે તે વેરનું બાંધેલું માપ તથા અંતઃકરણમાં સ્થાપેલ તેના ઊડાણની ચર્ચા તેની રાજગાદીનાં સ્થાન તથા સિક્કાઓ વિશે આપેલી કેટલીક નવીન વિગતપ્રજારંજક પ્રવૃત્તિઓ માટે તેણે આદરેલા પ્રયાસ અને તેમાં તેને મળેલી કેટલીક સફળતાનું વર્ણન-તેનાં રાજકીય ડહાપણ અને દીર્ઘદૃષ્ટિનાં આપેલાં એક બે ઉદાહરણ આવાં પગલાં ભરવામાં તે તેનું અનુકરણ કરી રહ્યો હતો તે બાબતની સમજૂતિ-તે રાજનીતિની સાર્થકતા તેમજ વાસ્તવિકતાની લંબાણથી લીધેલી તપાસ-તે અવંતિપતિ હિતે છતાં તેનું વર્ણન જુદા જ વંશ તરીકે ન આપતાં, ક્ષત્રપ જેવા નાના સત્તાધિકારીઓ સાથે તેનું જીવનવૃત્તાંત કેમ ભેળવી દેવાયું છે તેને આપેલ ખુલાસા નહપાણ અને ચષણ, બને ક્ષત્રપોને સંબંધ કેવા પ્રકારના હોઈ શકે તે વિશેની દલીલ પૂર્વક કરેલ ચર્ચાકાન્વાયન વંશની આતહાસિક મહત્તવતા સંબંધી દોરેલાં કેટલાંક અનુમાને તથા તેનું આપેલું વર્ણન–
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
નહૃપા
૧૯૫
(૨) નહપાણ ભૂમકનું મરણ મ. સં. ૪૧ =ઈ. સ. પૂ ૧૧૪ માં થતાં તેની ગાદીએ તેને પુત્ર નહપાણ
આવ્યો હતો. એટલે અત્યાર તેનાં નામે સુધી પિતાના નામના છેડે તથા બિરૂદ જે ક્ષત્રપ શબ્દ લગાડતો તે
સ્થાને હવે મહાક્ષત્રપ લખવાનું તેણે શરૂ કરી દીધું હતું. આ વખતે ક્ષહરાટ સંવત ૪૫ ચાલતો હતો. પછી બીજે જ વર્ષે ( કદાચ છ આઠ માસમાં પણ સંભવિત છે.) તેણે શુંગવંશી છેલ્લે રાજા દેવભૂતિ જે અવંતિપતિ હતો તેની સાથે યુદ્ધ કરી મારી નાંખીને-કદાચ તેને ચડી આવેલે જાણીને દેવભૂતિને તેના અંતઃપુરમાંની કોઈ રાણી કે રખાત મારફત તેના પ્રધાને મારી નંખાવ્યો હોય. આ સ્થિતિ વધારે સંભવિત લાગે છે–પિતે અનંતિની ગાદીએ બેઠે.
આપણે આગળ જોઈ ગયા છીએ કે સારાયે હિંદમાં ઉજૈની, હિંદુ પ્રજાનું એક પવિત્ર સ્થાન ગણાતું હતું. તેમજ તેનું સ્થાન હિંદની મધ્યમાં હોઈને તેની રાજકીય અગત્યતા પણ વિશેષ હતી. અને તેને લીધે જ મગધસમ્રાટ પ્રિયદશિને પિતાની રાજગાદી પાટલિપુત્રમાંથી ફેર વિને ઉજજૈનમાં કરી હતી. તેમજ તેનું રેખાંશ પણ જ્યોતિષશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ બહુ જ ઉપયોગી હતું. વળી મોટું વેપારી મથક પણ હતું, તેમ જૈન ધર્મની દૃષ્ટિએ પણ તે પ્રદેશ અતિ પવિત્ર ગણાતે હતા.૪ આ પ્રમાણેની વિધવિધ વિશિ- છતાને અંગે અવંતિ શાંત મેળવવો અને તેના
રાજકર્તા થવું તે તે સમયે દરેક રાજાને પોતાના જીવનનું શ્રેષ્ઠતમ સાધ્ય થઈ પડયું હતું. તે પ્રાપ્ત કરવાને તે અનેક પ્રકારનાં જોખમ પણ તેઓ પિતાના શિરે વહોરી લેવાને તૈયાર થઈ જતા હતા. તે પ્રમાણે આ ક્ષહરાટ સરદાર નહપાણે પણ પિતાનો રાજ્યાભિષેક થયા બાદ સૌથી પ્રથમ ધ્યાન અવંતિની ગાદી મેળવવા જ દોડાવ્યું હતું. તે વખતે ત્યાંના આખા રાજ્યનું અંતઃપુર તેમજ મંત્રીમંડળ સર્વ વ્યભિચારપણુમાં સડેલું હોવાથી તેને પિતાને પ્રયાસ સુસાધ્ય લાગતો હતો; જેથી ચડાઈ લઈ જઈ, તેના રાજાને મારીને મોટી ધામધુમથી અવંતિને રાજા બની બેઠો. હિંદુસ્તાનની આવી પવિત્ર ગણાતી ઉજની નગરી ઉપર જે કોઈ પણ પરદેશીએ સ્વામિત્વ મેળવવાનું ભાગ્ય પ્રથમ પ્રાપ્ત કર્યું હોય તે તે આ નહપાણ જ હતો. અવંતિની ગાદી પ્રાપ્ત થતાં જ તેણે પિતાનું અસલી રાજપદ છોડી દીધું અને હવે મહાક્ષત્રપને બદલે “રાજા”નું બિરૂદ ધારણ કર્યું. આનો સમય ક્ષહરાટ સં. ૪૬–મ. સં. ૪૧૩ઇ. સ. પૂ. ૧૧૪ છે, તે સમયથી તેવા બિરૂદવાળા સિકકાએ પણ તેણે પડાવવા શરૂ કરી દીધા છે; છતાં પિતાનું જાત્યાભિમાન તેણે તદન કરે મૂકી દીધું હોય એમ માનવાને કારણ નથી. જેની સાબિતીએ આ સમય બાદ તેણે કોતરાવેલા શિલાલેખોથી આપણને મળી આવે છે. તેમાં તેણે પિતાને સ્વામી-રાજા-કે મહાક્ષત્રપ તરીકે સંબેધ્યાનું જોઈ શકીએ છીએ. એટલે કે તેનાં બિરૂદ મહાક્ષત્રપ-રાજા જીવનચરિત્રે શકસંવતની સ્થાપનાને લગતી બના.
(૩) જુએ પુ. ૨, પૃ. ૩૦૧-૩.
(૪) જુઓ પુ. ૧. પૃ. ૧૮૨ થી આગળ પૃ. ૨૦૦ સુધીની હકીકત,
(૧) જુઓ આગળના પારિગ્રાફ ટી. નં. ૧૩. ની હકીકત.
(૨) જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૧૮૨ અને આગળની હકીકત; પુ. ૨, પૃ. ૩૦૨. તથા ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીના
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહુપાણનાં સમય
૧૯૬
અને સ્વામી એમ ત્રણ હતાં.
આ સમયથી એટલે કે, તે પોતે ગાદીએ ખેડા તેના પછી બીજા જ વર્ષથી અથવા આપણે જે બનાવને, તેણે હિંદુસ્તાનના નાક સમાન ગણાતા અતિ પ્રદેશની ગાદી મેળવી લીધા તરીકેને ઓળખાવ્યા છે ત્યારથી, કેટલાક કૃતિહાસકારોએ તેનુ નામ ફેરવીને નહપણુને સ્થાતે હિંદુ ભાષાને છાજતું નામ બનાવવા પ્રયત્ન કર્યાં છે. તેમજ આપણે પણ એટલી વાતનેા તા સ્વીકાર કરવા જ રહે છે કે, હિંદુએના સહવાસમાં આવીને આ પરદેશીએ હિંદી જ બની જતા હતાપ. આવા ઇતિહાસકારોમાં જૈન ગ્રંથકારો કાંઇક અંશે અગ્રેસર હોવાનુ જણાઇ આવે છે. તેમણે હપાણુને બદલે નરવાહન, નભાવાહન અથવા નભવાહન કે નરવાહન નામ લગાડયું છે. આ બાબતમાં પંડિત જાયાલજીનું નામ આપીને રાજા નહપાણુની ઉત્પત્તિનું વૃત્તાંત લખતાં, ધી ઇન્ડિયન હિસ્ટારીકલ કવાલી પુ. ૫, ઈ. સ. ૧૯૨૯ માં પૃ. ૩૫૭ તથા પૃ. ૩૯૮ ઉપર તેના લેખક મહાશય જણાવે છે કે, Narvahan of this katha is named Nahapana in an ancient
( ૫ ) એ. હિ. ઇ. પૃ. ૧૪૨:- હિદી રાજા અને પ્રશ્નને પાતાની ગ્રીક સંસ્કૃતિમાં રંગિત કરવાને બદલે ઇન્ડીગ્રીક સરદારી અને પ્રજા પોતે જ હિંદી સંસ્કૃતિ અપનાવી હોવાની વલણવાળી હતી એમ સાફ સાફ જણાઇ આવે છે; The tendency certainly was for Indo-Greek princes and people to become Hinduized rather than for the Indian rajas and their subjects to be Hellinized.
( ૬ )
એ પિરિશષ્ટ પર્વમાં તેનુ વૃત્તાંત, (૭) જીએ, જ. એ, પ્રે, શ, એ. સે, પુ. ૯, પૃ, ૧૪૮, તેમાં લખે છે કે, રાન્ન નભાવાહનને કેટલેક
[ ચતુ
pattavali and his name bears resemblance to Nahapana-આ કથાના નાયક નરવાહનને એક જૂની પટ્ટાવલીમાં નવપાણ તરીકે સબોધ્યા છે અને તેનુ નામ નહપાણુને મળતું આવે છે. વળી લખે છે કુ Mr. JK P. Jayaswal has also taken the Jain Naravahan to be the kshatrap king Nahapana. Hence we can say that Nahapana did profess Jainism in his after like=પંડિત જાયસ્વાલજીએ પણ જૈનધર્મી નરવાહનને ક્ષત્રપ રાજા નહપાણુ હાવાનું માન્યું છે. તે માટે આપણે પણ કહી શકીએ છીએ કે, નહાણે પેાતાની ઉત્તરાવસ્થામાં જૈન ધર્મ સ્વીકાર્યાં હતા. એટલે કે, જેમ તેના પિતાએ ગાદીએ બેઠા પછી પોતાનું અસલ જાતિ નામ ગમે તે હતુ, પણ ફેરવીને ભૂમક નામ ગ્રહણ કર્યુ હતુ.૧૧ તેમ આ નહપાણુના સંબંધમાં પણ અન્ય' લાગે છે; તેથી તેણે પોતાનુ નામ નરવાહન કે નભેવાડન રાખ્યું હોય તે બનવાજોગ છે. છતાં કહેવું જોશે કે તેણે જે સિક્કા ‘રાજા 'પદે બિરાજીત થયા બાદ પડાવ્યા છે તેમાં તે “ નહુપાણુ ''જ
સ્થાને નરવાહન પણ કહ્યો છે.
વળી જુએ જ, ખી, એ. રી, સે, પૃ. ૧૦૨. ( ૮ ) ખ઼ુએ જૈન સાહિત્ય સંશોધક નામનુ ત્રિમાસિક પુ. ૧, ભાગ ૪, પૃ. ૨૧૧; તથા જી ઉપરની ટીકા નં. ૭.
( ૯ ) તેજ પુસ્તક ઇ. હિ. કા. પુ. ૫. ( ૧૦ ) આ શબ્દો તા મજકુર લેખક મહાશયના જ છે. માર્શમત કેટલેક અંશે જુદો પડે છે તે આગળ ઉપર જણાવવામાં આવશે. જીએ, “ તેનું ફ્રુટુંબ ’વાળેા પારિગ્રાફ
( ૧૧ ) જીએ ઉપર પૃ. ૧૮૪માં “ કોઈ ઈરાની કરતાં સંસ્કૃત ભાષાનું નામ * વાળા શબ્દો.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ]
તથા આયુષ્ય.
લખવાનું ચાલુ રાખ્યું દેખાય છે. - નાશિકના શિલાલેખ ઉપરથી સાબિત થઈ ગયું છે કે, તે ક૫ સુધી ક્ષત્રપ હતો, પછી ૪૬ માં
મહાક્ષત્રપ થયો છે અને તેનો સમય તે બાદ તે રાજા થયો છે.
તથા અને જ્યારથી કોઈ રાજકર્તા આયુષ્ય મહાક્ષત્રપ થાય ત્યારથી તે
સ્વતંત્ર થયો ગણાય છે એવો નિયમ આપણે પ્રતિપાદન કરી ગયા છીએ: એટલે એમ સિદ્ધ થઈ ગયું કહેવાશે કે, તેને રાજ્યાભિષેક ૪૬ ક્ષહરાટ સંવત મ. સં. ૪૧૩= ઈ. સ. પૂ ૧૧૪ માં થયો હતો અને બીજે જ વર્ષે કે છ આઠ મહિનામાં ૧૩ તે અવંતિપતિ બન્યો હત; એટલે તેને સમય ઈ. સ. પૂ ૧૧૪= ભ. સં. ૪૧૭ લેખાશે. તેમ રાજા તરીકે તેનો સમય ૪૦ વર્ષને ગણાય છે. (જુઓ પુ. ૧, પૃ.
૨૦૨; એટલે ક્ષહરાટ સં. ૮૬=મ. સં ૪૫૩=ઈ સ. પૂ ૭૪ માં તેના રાજ્યનો અંત આવ્યો છે. અથવા તેનું મરણ નીપજ્યું છે એમ ગણવું પડશે. એટલે કે તેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૧૪ થી ૭૪ સુધીના ૪૦ વર્ષ પર્ય તો કહી શકાશે.
હવે તેના આયુષ્ય સંબંધમાં જણાવવાનું કે, ક્ષત્રપ ભૂમક જ્યારે ગાદીપતિ થશે ત્યારે તેની ઉમર આશરે ૪૫ વર્ષની હોવાનું આપણે ઠરાયું છે. તેમ તેને પુત્ર નહપાનું. જ્યારે તેના જ રાજ્ય ક્ષત્રપ હતા અને પાછળથી ગાદીએ આવતાં મહાક્ષત્રપ થયો છે'૪ એટલે એક તે તેનો તે યુવરાજ જ હતે એમ પણ સ્પષ્ટ થાય છે તેમ એ પણ અનુમાન કરી શકાય છે કે જ્યારે પિતા-ભૂમક ગાદીએ આવ્યો (મારે પુત્ર–નહપાણની ઉમર કામમાં કમ ૧૫-૧૬ વર્ષની તે હશે જ. અને તે ગણત્રીએ જ્યારે
(૧૨) કે. આ. કે. પૃ. ૬૫, ટી. ૧:–શિલા- લેખોમાં ક્ષહરાટ ક્ષત્રપના ૪૧-૪૨ અને ૪૫ અને મહાક્ષત્રપ, સ્વામિના ૪૬ વર્ષ છે; જ્યારે સિક્કાઓ ઉપર ક્ષત્રપ કે મહાક્ષત્રપ નથી. પણું નહપાણ તે ભૂમકથી ભિન્ન પડીને હંમેશાં રાજા જ કહેવાય છેકIn inscriptions, Kshabarata kshatrap years 41, 42 & 45. Mahakshatrap Swami year 46. On the coins, the title Kshatrap or Maha-kshatrap does not occur: unlike Bhumak, Nahapana is always called Raja.
(૧૩) જીઓ ઉપરની ટીકા નં. ૧. - (૧૪) જ. ઈ. હિ. ક. ૫. ૧૨, પૃ. ૩૯ – (પ્રોફેસર એન કેનના મતે) નહપાણને સામી, સંકસ્વામી, અને રાજ તરીકે અને ચષણને મહાક્ષત્રપ સ્વામી ઓળખાવાય છે. “ Nahapana is styted Sami, Sank Swami & Raja Mahaksha- trapa Sami Chastrana"
[મારૂં ટીપણ-સામીને દરજજો શું હોઈ શકે તે
આપણે અહીં બતાવવું છે. રાજન, મહાક્ષત્રપ–સામી એમ જે લખ્યું છે તે તેમને ચડઉત્તર દરજે બતાવે છે. વળી ચષણના ઈતિહાસથી સમજાય છે કે પ્રથમ તે મહાક્ષત્રપ લખતો હતો અને પાછળથી રાજા લખવા મંડ હતું, એટલે તે બતાવે છે કે, મહાક્ષત્રપ કરતાં રાજાની પદવી મેટી છે; જેથી સામીની પદવી નાની છે એમ આપોઆપ સિદ્ધ થઈ ગયું...આ અનુમાન સાચું જ છે. તેની સાબિતી આપણને તે ચ9ણું વંશના અંતે જે રાજાઓ થયા છે તેમના જ સિક્કા ઉપરથી મળી આવે છે; કેમકે તેમના ઉપર અન્ય રાજવીઓના હુમલા થતાં અને પોતે નબળા પડતાં પોતાને સ્વામી તરીકે ઓળખાવતા હતા. (જુઓ પુ. ૪ના અંતે તેમને પરિચ્છેદ ) તેવી જ રીતે નહપાણ પ્રથમ સ્વામી હતો. (એટલે કે મહાક્ષત્રપથી નાના પદે અથવા ક્ષત્રપ તરીકે હતે આ ક્ષત્રપ શબ્દ પરભાષાને છે જ્યારે સ્વામી શબ્દ હિંદી ભાષાને છે) તે પછી મહાક્ષત્રપ થયો છે અને તે બાદ રાજ થયે છે.]
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯:
નહપાછુ પોતેજ મહાક્ષત્રપ બન્યા ત્યારે તેની પોતાની ઉંમર પણ ૧૪-૬ ની તા ઓછામાં ઓછી હાવી જોઇએ જ. તેમ ગાદીએ ખેડા પછી તેના રાજઅમલ પછે ૪૦ વર્ષ પર્યંત ચાલ્યે છે એટલે મરણુસમયે તેની ઉમર સે। વર્ષની અથવા તેની આસપાસની વધારે ખરી, પણ ઓછી નહીજ સરે ગણવી પડશે. તેમ ખી બાનું નપાણના જમાઈ મદનના વૃત્તાંત તપાસીએ છીએ. તા આપણા ઉપરના અનુભાનને પુષ્ટિ જ મળે છે; મકે આ પાદત્તે પોતાના દાનપત્રમાં પ માડામાં મેાડા આાંક સવરાટ સંવત ૪૫ ના રૃાા છે. અને તે પ સુધી નહપાણુ તો ક્ષેત્રપપ૬ જ હતા એમ તેજ લેખ ઉપરથી સાબિત થાય છે. તેમ આપણે ઉપરમાં જોઇ ગયા છીએ કે, તે તેના ક્ષત્રપપદનુ છેલ્લું જ વધુ હતુ. હવે વિચારે કે તે સમયે તેના જમાઇ જે યુદ્ધ કરીને વિજેતા જે બનવા જેટલું સામર્થ્ય ભોગવતા ચાય તેની ઉપર કટકી કાય ? આ બધા ધાગા જોતાં તેની આ ઉપર જે આપણે સો વર્ષની આશરે રવી છે તે યેાગ્ય જ કહેવાશે. એટલે તેને લગતા સમય આપણે નીચે પ્રમાણે ગોઠવી શકશું—
નહુપાતુ
( ૧૫ ) એ નીચેની ટીકા નં. ૧૬ ના ઉતારાઓ. (૧૬) ભા. પ્રા. રા. ભાગ ૧, પૃ. . નહપણ ( મંત્રી અચમ )
શવશી દિનિક
પુત્રી દક્ષમિત્રા
ને પરણાવી. T પુત્ર મિત્રદેવ
કા, આં, રૂ, પ્રસ્તાવ પૃ. ૧૦૪, પારા. ૮૪ ટી. ૧Nahapann's son-in-law suviutta-( Rishavdatta) was probably a Saka with a Hinduised name=નહુમાણને જમાઇ ઉષવદાત્ત
ઉષવદાત્ત
[ ચતુ
ભર
મ, સ` ઈસ. પૂ.
જન્મ
૩૫૩
૧૭૪
ક્ષેત્રપ
૩૬૯
૧૫૮
મહાસત્રમ ૪૧૩
૧૪
રાજા
૪૧૩
૧૧૪
મરણ
૪૫૩
૭૪
૧૦૦ કુલ આયુષ્ય=૧૦૦ : રાજ્યકાળ ૪૦.
તેનુ કુટુંબ
તેના પિતાનુ નામ ભૂક હતું તે આપો જાણી ચૂકયા છીએ. તે સિવાય તેની માતા, સ્ત્રી કે પુત્ર છે. નાં કોઇનાં નામ વિશે પત્તો લાગતો નથી. જે એક હકીકત નિસદેશે સાબિત થાય છે તે એટલી જ ', દમિત્રા નામે તેને એક પુત્રી હતી અને તેણીને શકપ્રજાના િિનક નામે કાઈ કુલીન અને મેાભાવાળા સરદારના પુત્ર ઉષવદાન-કૃષભદત્ત પર પરણાવી હતી.૧૬
૭
26
fo
.
નવપાળુને સતતીમાં કાષ્ઠ પુત્ર હોય તેમ જણાયું નથી. પુત્ર થયા હોય, પણ તેના પેાતાના ભરણુ પહેલાં જ તે મરી ગયા હોય તે તે વાત જુદી છે; પશુ સાર્ક સમજાય છે કે તેને પુત્ર જ નહીં થયા હૈાય. જો પુત્ર હાતા જેમ ભ્રમકના
αγ
( રૂષભદત્ત ) હિંદુ નૈતિના નામવાળો શકતિને ( માસ ) હતા.
જ, ખાં, બ્ર. રા. એ. સે. પુ. ૮, પૃ. ૨૭૯ઃ-~~ Ushavadatta, son of Dinika was married to Dakshamitra, daughter of Nahapanaદિનિપુત્ર પબાની, નવપણની પુત્રી દક્ષમિત્રા વેર પરણાવ્યો હતા.
જ. માં, બેરા, એ. સે, પુ. ૮, પૃ. ૬૩– Nahapana's daughter Dakshamitra was married to Saka Ushavadatta, whose inscriptions at Karla and Nasik record
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ] કુટુંબ
૧૯ રાજ્ય નહપાણુ ક્ષત્રપના રાજકીય જીવનને લગતા શિલાલેખ જેવા નાફેર પુરાવા હોવાથી તે સર્વ કોઈક ને કોઈક બનાવનો ઉલ્લેખ મળી આવે છે હકીકતને તદન સત્ય જ હોવાનું આપણે સ્વીતેમ તેને પણ જે પુત્ર હોત તે તેના રાજત્વ- કારવું રહે છે. વળી તેના મરણ બાદ તેની કાળમાં કાઈક ક્ષત્રપ તરીકે તેના પુત્રનું નામ ગાદી તેના વંશમાં પણ નથી રહી તેમ તેના કયાંક માલૂમ પડી જાત જ; પણ જ્યાં ને ત્યાં જમાઈને ભાગ્યે પણ નથી આવી, પણ બીજા જ જમાઈ રૂષભદત્ત નામની વ્યક્તિ જ તરી આવે વંશના હસ્તકે ગઈ છે તે હકીકત પણ એમ જ છે. એટલે સહજ કલ્પના કરી શકાય છે કે, સૂચવે છે કે, તેના મરણ સમયે તેને કોઈ પુત્ર જ નહપાણુના આખાયે-ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્રપ અને રાજા નહોતે. તરીકેના-જીવનકાળમાં જે કોઈ પણ પ્રધાન
ઉપર કહી ગયા છીએ કે ૪૦ વર્ષનું વ્યક્તિ હોય તે તે તેને જમાઈ રૂષભદત્ત જ હત; રાજ્ય ભોગવ્યા બાદ તેનું ભરણું કુદરતી સંયો. કે જેણે મુખ્યતાએ, નહપાણુ ગાદીએ આવ્યો તે ગામાં નીપજયું હતું; જ્યારે ઈન્ડીઅન હિસ્ટોરીપહેલાં અનેક જીત મેળવીને, નાસિક શહેરની કલ કોર્ટલ નામના ત્રિમાસિકમાં ૧૯૨૯. પુ. આસપાસના પ્રદેશમાં નહપાણુ ક્ષત્રપના નામે જ ૫. પૃ. ૫૭૬ ઉપર “ શ્રાવતાર કથા' નામે અનેક પ્રકારનાં દાન દીધાં છે; જે તેણે જ કેત- એક પુસ્તકનો જે ઉતારો આપ્યો છે? રાવેલ શિલાલેખે ઉપરથી જોઈ શકાય છે. અને તેમાંથી વળી જુદી જ સ્થિતિ તરી આવે છે, પણ
benefactions at various places-નહપાણની પુત્રી દક્ષમિત્રાને શક ઉષવદાર વેરે પરણાવી હતી. કાલો અને નાસિકના શિલાલેખોમાં તેણે ભિન્ન ભિન્ન સ્થળે દાન કર્યાને ઉલ્લેખ કરેલ છે.
- જ્યારે કે. હિ, ઇ. પૃ. ૫૭૭માં રૂષભદત્તને નહપાણના જમાઈને બદલે, તેને બનેવી કે સાળો હોવાનું જણાવ્યું છે. (Brother-in-law to Nahapana.).
(૧૭) તે ઉતારો સદાબર આ નીચે ઉતારું છું. મજકુર પુસ્તક વિબુધ શ્રીધર રચિત “ કૃતાવતાર કથા ” નામે દિગંબર સંપ્રદાયનો ગ્રંથ છે.
અત્ર ભરતક્ષેત્રે વામિદેશે વસુધા નગરી ભવિષ્યતિ તત્ર નરવાહને રાજા તસ્ય સુ પા રાજ્ઞી તસ્યાં પુત્રમલભમાન રાજા હદિ ખેદ' કરિષ્યતિ અત્રે પ્રસ્તાવે સુબુદ્ધિનામા શ્રેષ્ઠિ તસ્ય નૃપસ્યપદેશ દાસ્યતિ ! યદિ દેવ પદ્માવતી પદારવિંદ પૂનં કરિષ્યતિ તતઃ પુત્રે ભવિષ્યતિ તસ્ય પુત્રસ્ય પદ્મ ઇતિ નામ વિધાસ્યતિ રાજ તતÁત્યાલયં કરિષ્યતિ સહસ્રરૂઢ દશસહસ્ત્રઅંબેધૃત ચતુઃશાલ વર્ષે વર્ષે યાત્રા કરિષ્યતિ વસંતમાસે શ્રેષ્ઠાપિ રાજપ્રસાદાત્મપદે જિનમંદિરે મંડિતાં મહીં કરિષ્યતિ | અન્નાંતરે મ પ્રત્યે સમ•
સ્તષિ સંઘશ્વામિષતિ રાજ શ્રેષ્ઠિના સહ જિનસ્તવન વિધાય પૂજં ચ નગરીમથે મહામહેન રથ ભ્રામયિતા તો જિનપ્રાંગણે સ્થાયિષ્યતિ નિજ મિત્ર મગધસ્વામિન મુનીંદ્ર દવા વૈરાગભાવના ભાવિ નરવાહનોડપિ શ્રેષ્ટિના સુબુદ્ધિના—ા સહ જૈન દીક્ષાં કરિષ્યતિ
આ પ્રમાણે જણાવીને આગળ જતાં લખ્યું છે કે, He studied the Jain Siddhhanta from one Dharsenacharya and composed a new work on the Jaina philosophy-otherwise the Angas, which was quite extinct at the time-તેણે ધરસેનાચાર્ય પાસે સૂત્રને અભ્યાસ કર્યો અને જેનતત્ત્વ ઉપર (અંગસૂત્ર સિવાય કે જેને તે સમયે લોપ થઈ ગયો હતો.) એક નવીન જ ગ્રંથ રચી કાઢશે.
[મારૂં ટીપણુ-પાછળ ભાગ સત્ય નથી લાગતું, કેમકે અનેક પુરાવાથી આપણે સાબિત કરી ચૂક્યા છીએ કે તેની ઉમર ૧૦૦ આસપાસ તે હતી જ; તે શું તેવડી મોટી ઉમરે, રાજભવને ત્યાગ કરી તેમણે જૈન પ્રવ્રજપા લીધી હતી ? બીજુ વળી લખે છે કે, સિદ્ધાંતને નાશ થઈ ગયો હતો, તે તે પણ એ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
છેતાળીસ
[ ચતુર્થ
7
D:.
તે હકીકતને અન્ય સાધનોથી ટેકે મળ ને હોવાથી માન્ય રાખી શકાય તેવી લાગતી નથી.
જ્યારે આપણે તે નહપાણને લગતે સર્વ વૃત્તાંત, જે અવંતિ દેશ ઉપર તેણે રાજ્ય કર્યું છે તેના રાજકર્તાઓના વંશની ક્રમવાર અને અત્રુટિત સળંગ નામાવળી રજૂ કરવા ઉપરાંત, બન્યું ત્યાં શિલાલેખથી અને સિકકાઓના પુરાવાથી સાબિત કરી આપતા ગયા છીએ. એટલે તે સ્થિતિને ઐતિહાસિક ઘટના તરીકે વિશેષતઃ કબૂલ રાખવી પડશે.
નહપાણને ક્ષહરાટ જાતિને જણાવ્યો છે; એટલે કે તે પ્રજાનું મૂળ સ્થાન કંબોજ દેશમાં ઠરાવાશે; જ્યારે તેના જમાઈ રૂષભદત્તને શક જાતિને વર્ણવ્યું છે. આ શક પ્રજાને સિથિયનના સામાન્ય નામથી અને તેમાં જે ભાગ હિંદમાં આવી વણ્યો તેને Indo-Scythians= હિંદી શકના નામથી ઓળખાવવામાં આવે છે, પણ ઇન્ડો સિથિઅનનાં આવાં ટોળાં તો અનેક વખત હિંદમાં ઉતરી આવ્યાં છે તેમાંથી કયા સમયે આ રૂષભદત્તનું અથવા તેના વડવાઓનું ટોળું હિંદમાં આવી પહોંચ્યું હતું તે અત્રે વિચારવા કરતાં. જ્યારે શક પ્રજાનો ઇતિહાસ લખીશું ત્યારે જ વિચારીશું; પણ અત્રે એટલું જણાવવું તે યોગ્ય જ છે કે બન્ને સસરા જમાઈની જાતિઓ તદ્દન ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં સગપણ-સંબંધથી તેઓ જોડાયેલ છે. અને તેનાં કારણમાં એમ દેખાય છે કે, આ બધા પરદેશી આક્રમણ લઈ આવનારાઓ એક બીજા
સાથે રહેતા થઈ ગયા હોવાથી તથા સહધર્મી હોવાથી તદ્દન હળીમળી ગયા હતા. વળી જાતિ ( Birth) શબ્દની મહત્વતા પણ દિવસનું દિવસ ઘટી જતી હતી. આ પ્રમાણે આ ક્ષહરાટ અને શકપ્રજા વચ્ચેનું લોહીથી જોડાણ જે થયું હતું તેમાં કાંઈ વિસ્મય પામવા જેવું નહોતું જ.
નહપાણને રાજ્ય તેના મહામંત્રી અમયે જે શિલાલેખ સંવત ૪૬ માં કાતરાવ્યાનું અને
તેમાં મહાક્ષત્રપ નામથી તેને છંતાળીસ સંબે હેવાનું ઉપરમાં કે છોતેર જણાવી ગયા છીએ. તેને
બદલે તે આંક ૭૬ નો હોવાનું કેટલાકએ માન્યું છે, પણ તે બહુમાન્ય રહે. તેવું નથી લાગતું. છતાં દલીલ ખાતર માની લ્યો કે તે આંક ૭૬ નો છે તે તે સંવત ક્ષહરાટનો હોવાથી અને નહપાણ ક્ષહરણનું રાજ્ય સં. ૪૬ થી ૮૬ સુધી ચાલેલું હોવાથી, તે ૭૬ ના વર્ષને સમાવેશ પણ નહપાણના સમયમાં થઈ જ ગણાય; જેથી તે સ્થિતિ તેટલે દરજે માન્ય રહી શકે તેમ છે; પણ બીજી કેટલીયે પરિસ્થિતિ તેની વિરૂદ્ધ જાય છે. જેમકે, જે ૭૬ ની સાલ સ્વીકારાય તે, નહપાણના રાજ્યને અંત ૮૬ માં હોવાથી, તે પહેલાં દશ વર્ષે, અથવા ઈ. સ. પૂ. ૮૪ માં તે બનાવ બન્યો કહેવાય; અને તે સમયે તે તે મહાક્ષત્રપને બદલે અવંતિપતિ બની “રાજા ' પદ ધારિત ભૂપતિ હતું, જે તેના સિકકા ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે. ૧૮ જ્યારે અમે હતું એમ કહી ન જ શકાય. મતલબ કે, નરવાહનને પુત્ર નહેાતે તેટલી જ વાત સાચી છે. બાકી બીજી વાતને કોઈ જતને ટેકો મળતો નથી.].
(૧૮) જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૧૪ તથા શ્રી, નં. ૧૨.
છે, કેમકે આ સમય બાદ સવા વર્ષે (શ્વેતાંબર મત પ્રમાણે વિ. સં. ૩૦ માં વજસ્વામી નામના આચાર્યનું સ્વર્ગગમન થયું ત્યાં સુધી) વજસ્વામિને જ દશપૂર્વનું જ્ઞાન હતું અને તે હકીક્ત અનેક રીતે માન્ય રખાઈ છે. તે પછી extinct=વિધ્વંસ થયો
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાક્ષત્રપ પાતિક
લિખક
છે કે ટલ
૨૨૯ ૨
નવરાટ- નહપાણ ઈ- cli૪-૪
પાતિક
i
વાલા
(આકૃતિ નં. ૩૨)
)
'તોષ
ra
અત ત , ૨ ૮
વૈકૂટક વ્યાવ્રસેન.
વછૂટક ધરસેન
જનમ ત પ ણ
વાંઝણ
સા મા.
(આકૃતિ નં. ૩૩)
(આકૃતિ નં. ૩૪)
G) 05 આકૃતિ નં. ૩૧ ]
[ વર્ણન પૃષ્ઠ ૨૦૨
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીલીઝ અને
અઝીઝ બીજે ઈસ-૫૮-ઈસ
ઝી
ઉસ્તાન
8
બી
ને
નર,
ભીલા અવંતિ પતિ
આંધ પતિઓને
આકૃતિ નં. ૩૮]
[ વર્ણન પૃષ્ઠ ૩૧૫
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
કે
તેર
૨૦૧
તે તેને માત્ર સામિ કે મહાક્ષત્ર ૫૯ પદથી જ નવાજિત થયેલ તરીકે સંબો છે; તેમજ જેનગ્રંથ પણ નહપાણને અવંતિપતિ તરીકે ૪૬ ક્ષહરાટ સંવત=ઈ. સ. પૂ. ૧૧૪ થી જ સ્વીકારે છે : આ પ્રમાણે અન્ય શિલાલેખ કે સિક્કાઈ તેમજ અન્ય સંપ્રદાયી સાહિત્યગ્રંથી પુરાવાઓ વિરૂદ્ધ જાય છે. વળી એતિહાસિક બનાવો પણ વિરૂદ્ધ જાય તેવા છે, જે સાતવાહન વંશના રાજકર્તા સમયને લગતા હેઈ, અત્ર તેમને ખ્યાલ આપ અસ્થાને ગણાશે; તેમજ સંબંધ વિના જણવવાથી તેનું તારતમ્ય સમજાશે પણ નહીં. આ બે કારણથી તે મુદ્દાઓ અત્રે જવવાની આવશ્યકતા લાગી નથી. મતલબ કે ૭૬ નો આંક કરતા ૪૬ નો જ૨૦ તે આંક હોવાનું વધારે માનનીય થઈ પડે તેમ છે.
ભૂમકના વૃત્તાંતે જણાવી ગયા છીએ કે તે ગાદીએ બેઠો ત્યારે જ આધેડ વયે પહોંચી
ગયો હતો અને પછી વૃદ્ધ તેનું રાજ્ય થતાં પોતે પ્રદેશો જીતવા તથા વિસ્તાર અને રાજ્ય વધારવાની વૃત્તિ.
વાળો નહોતે જ. માત્ર તે તે સલાહશાંતિથી રાજ ચલાવવા અને વેપારની વૃદ્ધિ કરી પ્રજાને સંતેવામાં જ પોતાની અંતિમ કર્તવ્યતા સમાઈ જાય છે એવા વિચારને થયો હતા. પણ તેનો યુવાન યુવરાજ ક્ષત્રપ નહપાણ કાંઈ પગ વાળીને બેસી રહે તેવા રવભાવને નહોતો. તેની ચંચળ વૃત્તિને તેના જેવા જ ઉછળતા લોહીવાળા તેના જમાઈ રૂભદત્તે સાથ આપવા માંડ્યો હતો. એટલે બન્ને સસરા જમાઈએ, ભૂમક | ( ૧૮ ) જુએ ઉપરની ટી. નં. ૧૨ અને ૧૪. ની હકીકત.
( ૨૦ ) નીચેની ટી. નં. ૬૬ જુઓ. ૨૬
રાજ્ય જ, ગુજરાતમાં ઉતરીને નર્મદા-તાપી
નદીઓના પ્રદેશ વિધી, નાસિક સુધી પહોંચી પિતાની આણ વર્તાવી દીધી હતી. આ બધે યશ જે કે નહપાની કૌશલ્યતાને લીધે જ પ્રાપ્ત થયો હતો પણ તે વખતે તે માત્ર ક્ષત્રપપદે હોવાથી તે પ્રદેશમાં ખેલેલા યુદ્ધની હકીકત ભૂમકને નામે જ ચડાવવી રહે એટલે ત્યાં પણ લખાઈ ગઈ છે; તેમ તેને પ્રણેતા નહપાણ હોવાથી વધારે નહીં તે છેવટે તેનો ધસારો જ કરવો રહે છે. મતલબ કે ભૂમકના સમયે પોતાના શૌર્યથી મેળવેલ સર્વ પ્રદેશ ઉપર હવે પોતે જ સત્તાધીશ બની બેઠો હતો.
પોતે મહાક્ષત્રપ થયો ત્યારે ભલે તેની ઉમર લગભગ ૬૦ વર્ષે પહોંચી હતી, છતાં તેનામાં ઉમંગ અને ઉત્સાહ તો એક યુવાન યોદ્ધા જેટલા જ હતા. એટલે ગાદીએ આવતાં જ સૌથી પ્રથમ ચિત્ત તેણે પાસેનો દેશ મેળવવા અને કીર્તિમાં વધારો કરવા તરફ દોડાવ્યું. અરવલ્લીના ડુંગરની ઉત્તરદિશાએ આવીને અજમેર તથા પુષ્કરછ તળાવ રસ્તે રાજપુતાનામાં ઉતરી, ૨૧ પર્વતની પૂર્વની પદીએ આવેલ મુલક પ્રથમ તાબે કરી લીધો. આમ પહેલું પગલું ભરવામાં તેની મુરાદ એ હતી કે, અવંતિ ઉપર એકદમ સીધો હલ્લો લઈ જવા માટે અવંતિની હદની પશ્ચિમે કયાંક થાણું જમાવવું અને પછી ત્યાં લડાયક સામગ્રી એકત્રિત કરી અનુકૂળતાએ અવંતિ ઉપર ચડાઈ લઈ જવી. આ સમયે અવંતિ ઉપર કેવા નબળા, વ્યભિચારી અને ભેગવિલાસી તથા પ્રજાઇમનમાં રાચનારા અને પ્રજાકલયાણની
( ૨૧ ) ભમકનું રાજ્ય તેના મરણ સમયે અરવલ્લીની પશ્ચિમે જ આવીને અટક્યું હતું તેવી મારી માન્યતા થયેલ હેવાથી, આ પ્રમાણે અહીં લખેલ છે.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
ભાવનાથી એપરવા થઇ પડેલા શુંગવંશી રાજાએનો અમલ ચાલુ હતા તે આપણે તેમના વૃત્તાંત ઉપરથી જાણી ચૂકયા છીએ. તેમ વળા આ શુંગવંશીઓના તથા ક્ષહરાટ પ્રજાના ધર્માં પણ ભિન્ન હતા, જેથી એક વર્તાવેલા હુમ ચલાવી લેવા, બીજો તૈયાર નહાતા, તેમ અ'વતની ગાદીનું મહત્ત્વ પણ રાજકીય નજરે પ્રથમ કૅાર્ટિનું હતું. આવા અનેકવિધ કારણેાને લીધે નહપાણે અવંતિ જતી લેવા પ્રથમ તૈયારી કરી અને તે દેશ જીતી લીધેા, હવેથી પોતે ‘રાજા’ કહેવરાવવા લાગ્યા અને તે પ્રમાણેના સિકકા પણ પડાવવા શરૂ કરી દીધા. આ બનાવ ઇ. સ, પૂ ૧૧૪=મ, સ. ૪૧૭=ક્ષહરાટ સંવત ૪૬ માં બન્યા નોંધવા રહે છે.
નહાણા
જેમ ઉત્તરમાં જણાવ્યા પ્રમાણે તે અતિ ઉપર ધસારા લઇ ગયા હતા તેમ દક્ષિણુમાં અત્રપતિ ઉપર તેના જમાઈ રૂષભદત્ત અને મંત્રી અમય ચડી ગયા હતા. આ સમયે દક્ષિણપતિની ગાદી ઘણું કરીને પૈઠણમાં હતી . કદાચ જીત્તેરમાં પણ હાય. ) તે લડાઈમાં દક્ષિણપતિની સખ્ત હાર થઇ એટલે તેના રાજપાટવાળે ભાગ તથા આસપાસના કેટલાય પ્રદેશ, ગેાદાવરી નદીનાં મૂળવાળા ગોવરધન પ્રાંત સાથે, નહપાણની આણુમાં ચાલ્યા ગયા. આના સમય ઉપરના જ પ્રસંગ પ્રમાણે અથવા તેની પછી બે-ચાર
[ ચતુ
મહિને થયાની નેાંધ લેવી રહે છે. શાતવાહન વંશીની આ હાર કાંઈ જેવી તેવી નહાતી, કારણ કે રાજપાટની નગરી ગુમાવી તેમને પાછા કે હડી જવું પડયું હતું અને જે સ્થાનમાં વ માનવર`ગુળ શહેર આવેલું છે. તે પ્રદેશમાં રાજગાદી લઈ જવી પડી હતી. જો કે આ પરાજય પછી તે જ પ્રદેશમાં અને તેજ વર’ગુળમાં કેટલાય શાતવહનવંશી રાજા રાજ્ય કરી ગયા અને મરી પણ ગયા; છતાં આ નામેાશીના ડંખ તેમના મનમાંથી વીસરાયેા નહાતા. એટલે સુધી કે છેવટે જ્યારે તે વંશમાં ગૌતમીપુત્ર શાતકરણી થયા તેણે મહાન યુદ્ઘના જંગ ખેલી તેમાં ક્ષહરાટ નહપાણુ અને શક રૂષભદત્તના તે સમયના વંશજોને હરાવી, કાપી નાંખીને સત્ નિર્મૂળ કરી નાંખ્યા ત્યારે જ તેના મગજમાંથી કાંક અશે વેરના કીડા કમી થવા પામ્યા હતા. આ જીત મળવાથી ગૌતમીપુત્રને કેટલી માટી ખુશાલી ઉત્પન્ન થઈ હાવી જોઇએ તેનુ માપ આપણે એટલા ઉપરથી જ કાઢી શકીએ છીએ કે ખુદ તેનીજ માતાએ ૪–રાણીશ્રી ખળશ્રીએ-વૃદ્ધાવસ્થામાં પહેાંચી ગઈ હતી, અરે કડા કે મરણની સમીપે આવી ગઇ હતી છતાં-નાસિકના શિક્ષાલેખમાં ચાખ્ખા શબ્દોમાં કાતરાવ્યું છે કેRestored the glory of Satavahanas= શાતવાહનની કીર્તિ પુનરૂપાન કરી ૨૫. વળી
( ૨૨ ) વિશેષ હકીકત માટે જીએ આગળના પારિગ્રાફે
( ૨૩) નાસિકના શિલાલેખમાં ૪૬ રાક લખ્યું છે. જીઆ ઉપરની ટી. ન, ૧૨.
કે, આ રે, પ્રસ્તાવના પૃષ્ઠ પર ઉપર નાસિક શિલાલેખ નં. ૩૫ ની હકીકત જુએ. તેમાં અમયનુ ગામ, મહાક્ષત્રપ નહપાણ તથા ૪૬ ની સાલ ઈ. સર્વ હકીકતા લખાચલી છે.
(૨૪) જીએ કૈં।. આં. રે, પ્રસ્તાવના. પૃ. ૩૬ પારિગ્રાફ. ૪૪.
( ૨૫ ) કોઇને એમ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે કે ગાતમીપુત્ર કીર્તિને પુનઃ પ્રાપ્ત કરી તે હકીકતની, પ`ક્તિ શિલાલેખમાં છે એટલે સત્ય તરીકે તે માની લઇએ, પણ તે પ્રીતિને નહપાણે જ ખંડિત કરી હતી એમ ક્રાં ઉલ્લેખ છે કે આપણે નહપાણના વૃત્તાંતમાં તેને ઉતારી બેઠા છીએ તેના જવાબમાં જણાવવાનું કે,
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્ય વિસ્તાર
૨૦૩
વિશેષ ઉલ્લાસમાં આવી પુત્રની યશગાથા ગાતાં ગાતાં લખાવે છે કે, Destroyed the Sakas, Yavanas, Pahalvas etc. and rooted out the Kshaharatas= શક, યવન અને પાલ્યાઝ ઇ. ને મારી નાંખ્યા તથા ક્ષહરાટેનું (તે) નિકંદન જ કાઢી નાંખ્યું કે આ શબ્દથી મજકુર શિલાલેખ કાતરાવનારના મનમાં શું શું રમી રહ્યું હોવું જોઈએ તેની સહજ ક૯પના કરી શકાય તેમ છે.
વળી જે તેમાંના શબ્દો વિશે બારીકાઈથી વિચાર કરીશું તે નહપાણ અને રૂષભદત્ત ઉપર તેમજ તેમની જાતિ ઉપર તે શિલાલેખના કાતરાવનારના હૃદયમાં કેટલી બધી ધૃણા ર–તિરસ્કાર પ્રવેશ કરી રહ્યો હશે તેનું માપ પણ તે ઉપરથી કાઢી શકાય છે. તેમણે તેમાં Destroyed Sa- kas etc=શક મજાનો નાશ કર્યો એમજ લખ્યું છે, જ્યારે Rooted out the Kshaharatas= ક્ષરાટ પ્રજાનું નિકંદન કાઢી નાંખ્યું હતું એવા શબ્દો લખ્યા છે : અને એમ તે આપણે
જોઈ ગયા છીએ કે, રૂષભદત્ત પિતે શક હતો અને નહપાણ તે ક્ષહરાટ હતું. તેમજ તે બેએ ભળીને અંધ્રપતિ શાતકરણીને હરાવ્યા હતા. એટલે આ બેના વંશજો ઉપર જ શાતકરણી અથવા શાતવાહન વંશીઓને હડહડતું વેર ચાલ્યું આવતું હતું તેમાંયે ગૌતમીપુત્રના પૂર્વ જેને હરાવવામાં રૂષભદત્ત તો માત્ર હથિયારરૂપ જ ગણાય, જ્યારે નહપાણુ સત્તાધારી હોઈ. તેને આજ્ઞા કરનાર હોવાથી ખરે અને કટ્ટ વેરી તો તે જ ગણાય; માટે રૂષભદત્ત ઉપરનો વેરભાવ દર્શાવવા માત્ર Destroyed the Sa• kas=શકપ્રજાને નાશ કર્યો, કલ કરી નાંખી એ સાદે શબ્દપ્રયોગ કર્યો; જ્યારે નહપાણુ તરફનો તિરસ્કાર અને વેર દર્શાવવા તે Rooted out the Kshaharatas=ક્ષહરાટ પ્રજાનું નિકંદન કાઢી નાખ્યું.૨૮ એવા આકરા શબ્દો વાપરી, પોતાના દિલને રોષાગ્નિ-બાપ ઠાલવી કાઢો હોય એમ સમજાય છે. વળી આ વાતને બીજી રીતે ટેક પણ મળે છે કે, આ બનાવ
નહપાના (ઈ. સ. પૂ. ૧૧૪) સમયથી આ ઐતમીપુત્ર શાલિવાહનના (ઈ. સ. ૭૮ ) સમય સુધી ત્રણ વંશ સત્તામાં હતા. (૧) ઉજેતીમાં ગભીલ વિક્રમા દિત્યને વંશ. (૨) દક્ષિણમાં શતવાહન વંશ અને (૩) સૈરાષ્ટમાં ક્ષહરાટ અથવા શાહીવંશ. આ ત્રણમાંથી એક જણાએ જ શતવાહન વંશની કીર્તિની ઉણપ આગ હોઈ શકે. તેમાં નં. ૨ વાળ સત્તા તો પોતે જ છે એટલે તે તે બાદ કરવી જ રહી. નં. ૧ વાળી સત્તામાં ઉત્તરોત્તર નબળા રાજાનો જ અમલ આગે જતો હતો (જે તેમને ઈતિહાસ જેવાથી ખુલ્લું થાય છે, એટલે
જ્યાં પોતાનું ઘર સંભાળવાની જ ત્રેવડ ન હોય ત્યાં બીજના ઘર ઉપર તે ચડાઈ શી રીતે લઈ જઈ શકે ? આ પ્રમાણે બે સત્તા બાદ કરતાં ત્રીજી રહી નં. ૩ વાળી; અને તેનું નામ જ નહપાણ અને રૂષભદત્તને વંશ કે જેમણે શાતવાહન વંશની ઉજજવળ કીતિને કાળા ડાઘ
લગાડયો હતો.
(૨૬) કે, આં. રે–પૃ. ૧૦૪-Had extermi nated the race of Kshaharatas= 6212 પ્રજને ઉચ્છેદ કરી નાંખ્યો હતો.
જ. . . . એ. સ. ૧૯૨૮ નું પુસ્તક પૃ. ૬૫.
(૨૭) આ ઘુણ કેવી હતી તે જેવી હોય તે પુ. ૨ માં સિક્કા નં. ૭૫ નું વર્ણન જુઓ. તેમાં નહપાના સિક્કા ઉપર આ ગૌતમીપુત્રે પિતાનું મહોરું અને છાપ પડાવ્યાં છે જેથી નહપાણનું મહોરું પણ દેખાય અને ઉપરથી પિતાનું પણ દેખાય.
(૨૮) કેટલાક એમ ધારે છે કે ગૌતમીપુત્રે નહપાણ અને રૂષભદત્તને પિતાને જ માર્યા હતા, પણ તે બનવા યુગ્મ નથીકેમકે નહપાનું અને રૂષભદત્તને સમય ઈ. સ. પૂ. ૭૪ છે જ્યારે ગૌતમીપુત્રને સમય ઈ. ૭૮ છે, એટલે કે બેની વચ્ચેનું અંતર જ લગભગ
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
નહપાણનો
[ ચતુર્થ
ઇ. સ. ૭૮ માં બન્યા પછી ગૌતમીપુત્ર શાત- કરણીએ પિતાના પૂર્વજોની ગાદીનું પુરાણું સ્થાન જે પિઠણ (કે જુનેરની આસપાસમાં) હતું, અને જેને ત્યાગ કરવો પડ્યો હતો તે પછીની (ઈ. સ. પૂ. ૧૧૪૭૮=૧૯૨ ) બે સદી જેટલા લાંબા ગાળામાં તેની જે હાલહવાલી થઈ ગઈ હતી તે બધી દુરસ્ત કરવા માંડી હતી. અને તેમ કરવામાં પાંચેક વર્ષને સમય વીતી ગયા હતા. દરમ્યાન પિતાનું મૃત્યુ નીપજ્યું હતું એટલે તેને પુત્ર જે પુલુમાવી શાતકરણ નામ ધારણ કરી ગાદીએ બેઠો હતો તેણે જ વરંગુળમાંથી ગાદી ફેરવીને પાછી મૂળસ્થાન-આ પુનરૂઠાર કરેલી પઠણ નગરીમાં આણી હતી. અને પૈઠણનું બધું બાહ્ય સ્વરૂપ ફેરવી નાખવામાં આવેલ હોવાથી તેનું નવું નામ પૈઠણને બદલે નરવર અથવા નવનગર-નવીનગરી પાડવામાં આવ્યું હતું. આટલો લંબાણ
ખુલાસો એ માટે કરવું પડે છે કે, શાતવાહન વંશવાળાઓને હરાવીને તેમની રાજગાદીનું
સ્થાન તેમની પાસેથી ઝુંટવી લેવા માટે, નહપાણને કેટલી જબરદરત મહેનત ઉઠાવવી પડી હશે તેને તથા તેના પરિણામે બને વંશની પ્રજા વચ્ચે કેટલા તીવ્ર પ્રમાણમાં રોષ પ્રગટ હશે તેને, તેમજ રાણી બળથીએ જે શબ્દો લેખમાં કોતરાવ્યા છે તેનું વાસ્તવિકપણું કેટલું છે તેને, વાચકવર્ગને પૂરેપૂરો ખ્યાલ આવે.
અંધપતિ ઉપર આ પ્રમાણે જીત મેળ વવાથી તેમના મુલકને સારે જેવો ભાગ નહ પાણની સ્વાધીનતામાં આવ્યો હતો. તેથી જ ઈતિહાસકારોને૩૦ લખવું પડયું છે કે “ His dominion comprised a large aren, extending from Southern Rajputana to the Nasik and Poona districts in the western ghats and including
દેઢ વર્ષનું છે એટલે નહપાણ અને રૂષભદત્તના વંશનેને હરાવ્યા હતા અને માર્યા હતા એમ જ સમજવું.
કે. આ રે. ૫ ૧૦૫માં લખે છે કે –The de: scendants of Nahapana were exterminated by Gautamiputra-ૌતમીપુત્રે નહપાના વંશજોને વિનાશ કરી નાંખ્યું હતું.
જ, બે, બં. ૨, એ.સે. નવી આવૃત્તિ ૫. 3 4.98:-The figures on coins prove conclusively that Nahapana & Gautamiputra were not contemporaries but were separated by a very long period-સિક્કા ઉપરના આંકડાઓથી નિસંદેહ સાબિત થાય છે કે, નહપાયું અને ગૌતમીપુત્ર સમકાલીન નહેતા જ; બલકે બેની વચ્ચે ઘણું મોટું અંતર હતું.
ઈ. એ. પુ. ૧૭, ૫. ૪૩–The mere mention that Gautamiputra Satakarani
extinguiished the kshaharat family does not imply that he defeated Nahapana himself. He might have defeated a weak descendant of that prince=Suannya H4212 પ્રનને હરાવી હતી એટલા સાદા શબ્દથી કાંઇ એમ ઠરતું નથી કે તેણે નહપાણુને ખુદને જ હરાવ્યા હતા. તેના વંશમાં થયેલ કઈ નબળા રાજાને પણ હરાવ્યું હોય.
એ. હિં. ઇ. (ત્રીજી આવૃત્તિ) ૫. – Nahapana was dead before Gautamiputra extirpated his family and clan-laha તેની જાતિ અને વંશને વિવંસ કરી નાંખે તે પૂર્વે નહપાણ તે મરણ પણ પામી ચૂક્યો હતે.
(૨૯) આ હકીકતના વર્ણન માટે જુએ જ. . . . એ. સે. નવી આવૃત્તિ પુ. ૩ (અંક શકાય છે.)
(૩૦) જુએ અ. હિં, ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ.૨૯. કે, એ. ઇં. ૫. ૧૦૪.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ્ર ]
Peninsula of Saurastra in Kathiawar-તેના રાજ્યના વિસ્તાર મેટા પ્રદેશ ઉપર હતા; તેમાં દક્ષિણ રાજપૂતાનાથી શરૂ થઇને, પશ્ચિમ ધાટમાં આવેલા નાસિક અને પુના જીલ્લા તેમજ કાઠિયાવાડમાં સૌરાષ્ટ્રના દ્વીપકલ્પ પણ આવી જતા હતા. સર કનિંગહામ સાહેબે પણ ઉપરતે મળતા જ અભિપ્રાય ઉચ્ચાર્યાં છે.૩૨
the
રાજ્યવિસ્તાર
આપણે જોતા આવ્યા છીએ કે, મૌ વંશી સમ્રાટ અશાકના રાજ્યના અંત આવ્યા ત્યાં સુધી પૂર્વી હિંદના મગધ દેશની અને તેના સામ્રાજ્યના પાટનગર પાટલિપુત્રની જ વાતા બહુ સંભળાતી હતી. તે બાદ મહારાજા પ્રિયદર્શિત જ્યારથી અતિમાં–ઉજ્જૈનીમાં રાજગાદી ફેરવી નાંખી ત્યારથી મગધનું નામ પશુ કાઇ લેતુ જણાતું નથી અને તેથી રાજા નહપાશે પૂ હિંદનું મગધ જીતી લેવા કે સર કરવા કદી મીટ
(૩૧) ખરી રીતે તેા તેના મુલકની પશ્ચિમ હદ ટેડ સિધ પ્રાંત સુધી અને વાયવ્ય ખૂણે સતલજ નદી સુધી પહેાંચતી હતી; કેમ} ભૂમના રાજ્યે આપણે સાબિત કરી ગયા છીએ, કે તેની સત્તા આ પ્રદેશ ઉપર હતી; પણ ભૂમક અને નહપાણુ વચ્ચેનો શું સગપણ સબંધ હતા તે અત્યાર સુધી કાઇ પણ ઇતિહાસકાર શોધ્યું જણાતું નથી. એટલે ભૂમકના વારસા નહપાણને મળ્યા હતા તે હકીકત તેથી માણમાં જ રહી ગણાચ: જેથી કરીને રાજપૂતાનાની દક્ષિણેથી નહપાણના રાજ્યની હદ શરૂ થતી હતી એમ તેનું માનવું થયું છે.
(૩૨) કે. એ.ઈ. પૂ. ૧૦૪:As his do. minions embraced Prabhas in Kathiawar, as well as Braganza ( Broach) to the north of the Narbada with Sopara and Nasik to the south, his capital was probably at Ujjain=કાઠિયાવાડનું પ્રભાસ, તેમજ
૨૦૫
સરખી પણ માંડી હતી કે કેમ ? તે જો કે જણાયું નથી; છતાં સ`ભવિત છે કે તે તરફ તેણે દુક્ષ જ કર્યું લાગે છે. મતલબ કે, તેના રાજ્યના વિસ્તારમાંથી પૂર્વી હિંદુ અકાત રહ્યો હતેા.૩T
હિંદના ઉત્તર ભાગમાં આવેલે જે સુર. સેન અને પાંચાલ દેશવાળા ભાગ હતા. તે ઉપર તેના જાતભાઈ મડ઼ાક્ષત્રપ રાજીવુલ- સાદાસનુ અને પંજાબ-તક્ષિલાવાળા ભાગ ઉપર મહાક્ષત્રપ લિક અને પાતિકનુ રાજ્ય પ્રવર્તી રહ્યું હતું. જણાય છે કે તે બન્ને સજાતીય અને સ્વધર્મી બંધુઓ ઉપર મીઠી નજર જ તેને રાખવી પડતી હતી. એટલે સ્વાભાવિક છે કે, આ બધા ક્ષહેરાટ પ્રજાના સરદારાએ પરસ્પર સંગઠન કરીને મિત્રાચારી પણ બધી જ હાવી જોઇએ એમ કેટલાક ઐતિહાસિક બનાવા ઉપરથી આપણે કહી શકીએ તેમ છીએ.૩૪ કેમકે તેમના દરેકના મનમાં એટલું તે વસી ગયું હાવુ
નર્મદા નદીની ઉત્તરે આવેલું ગ્રેગેન્ઝા ( ભરૂચ ) તથા તેની પણ દક્ષિણે આવેલા સારા અને નાસિકને સમાવેશ. તેના રાજ્યમાં થતા હેાવાથી સંભવિત છે કે તેનું રાજનગર ઉજ્જૈની શહેર હશે,
( ૩૩ ) કે પછી તે ભાગ અવંતિપતિની આણુમાંજ ચાહ્યો આવતા હતા. માનવાને કારણ મળે છે કે ત્યાં સ્વતંત્ર વશ જ રાજ્ય ચલાવ્યે આવતા હતા. કારણ કે માય વશની એક શાખા ત્યાં ઠેઠ ( જીએ, પુ. ૨ માં દશરથ અને શાલિજીકના પરિશિષ્ટની હકીકત ) ઈ. સ. ની છઠ્ઠી કે સાતમી સદી સુધી રાજ ચલાવતી ઇતિહાસમાં નજરે પડી છે, જો કે પાટલિપુત્ર શહેરના તા શુંગવી સમ્રાટ અગ્નિમિત્રે નાશ કરી વાળ્યા હતા એટલે તે સમય પછીથી રાજનગરનું સ્થળ ફેરવી નંખાયું હશે; બાકી તે વંશની સત્તા તે ચાલુ જ રહેલી,
(૩૪) આ માટે જુઓ રાજીવુલ મહાક્ષત્રપનું વૃત્તાંત આગળ ઉપર. ત્યાં ધાર્મિક પ્રસંગે આ ત્રણે રાજવીએ એકત્ર થયા માલૂમ પડે છે,
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
જોઇએ કે, તેઓ કાઇ પશુ સ્વતંત્ર રાજકર્તી કામના સીધા વારસદાર નૃપતિ નથી, તેમ આ હિંદની ભૂમિ તે સર્વેને પરભૂમિ જેવી છે જ. એટલે કોઇ અડીભીડીનેા સમય આવી પડયે તે ત્રણેએ પરસ્પર મદદમાં આવીને ખભેખભા મિલાવી ઊભા રહેવાથી જ સર્વેનું કામ સરી શકશે. આવા સિદ્ધાંતને અનુસરીને નRsપાણુને ઉત્તર હિંદના કાઇ પણ પ્રદેશ તરફ્ નજર સરખીયે કરવાનું મન થાય તેમ નહેાતું જ. પછી તે જે જીતવું રહ્યું તે માત્ર દક્ષિણ હિંદુસ્તાન જ; અને તેના ઉપર આપણે જોઇ ગયા છીએ તે પ્રમાણે, કુત્તેહમદીથી જીત મેળવી લીધી જ હતી. એટલે પછી કા વિશેષ પ્રદેશ મેળવવાને તેને રાજ્યલાભ શમી ગયા હતા અને હિંદના મધ્ય ભાગ-the heart of India-ઉપર જ શાસન ચલાવવાના સતાત્ર પકડી રાખવા પડ્યો હતા; તેથી કરીને પેાતાની પ્રજા માટે લેાકકલ્યાણના માર્ગો યેાજી તે પૂરા પાડવામાં જ પોતાના શાસનકાળના શેષ ભાગ ગાળવાનું તેણે શ્રેયસ્કર ધાર્યું" હતું. અને તે પ્રમાણે જ પોતે વર્યાં છે, જે આપણે આગળ ઉપરના વર્ણને નીહાળીશું.
નહપાણની રાજગાદી
કહેવત છે કે, એક ગલતી કે ભૂલ જો કરવામાં આવે તે તેના આધારે જે જે હકીકતા ગોઠવાય તેમાં પણ ભૂલ જ રાજગાદીનું થવા પામે છે અને તેને
પિર
ણામે લેાની એક હારમાળા જ ઊભી થઈ જાય છે. પ હિંદુ ઉપર ચડી આવનાર દરેક પરદેશી પ્રજાને આપ્યા ઇતિહાસ લખવામાં
સ્થાન તથા તેના સિક્કા
( ૩૫ ) આ કથનના દૃષ્ટાંત તરીકે, મારા પ્રકાશનના ભાગ ખીને જીએ; જેમાં કેવળ મા વશના સઘળા પ્રતાપી રાજવીઓનુ’જ વર્ણન અપાયું છે અને અદ્યાપિ પત નણવામાં આવેલી હકીકતથી તે કેટલું જીંદુ
[ ચતુ
ડગલે અને પગલે આ જ સ્થિતિ માલૂમ પડે છે. અમારૂં' આ કથન કેટલે દરજ્જે સત્ય છે તે આ પરદેશી પ્રજા સંબંધી અત્યાર સુધી જે કાંઈ જણાયું છે તે સાથે, અત્રે વર્ણવેલુ તેમનુ' વૃત્તાંત આ પુસ્તકના આખા ચેક છઠ્ઠો ખંડ જ તેમને માટે અલાયદો કાઢવા પડ્યો છે તે-સરખાવી જોતાં તુરતજ વાચકવર્ગને જણા
આવશે.
જે પ્રમાણે નહપાણુના પિતા ભૂમકના પાટનગર વિશે મતભેદ હોવાનું જણાયું છે તે પ્રમાણે આ નહુપાહુની રાજગાદીનું સ્થાન ડરાવવામાં પશુ બન્યુ છે. કેટલાકે મધ્યમિકા નગરી ઠરાવી છે તો કેટલાકે પુના પાસેનું જીન્તેર ઠરાવ્યું છે; તા વળી કેટલાક, વર્તમાન રતલામની પાસે આવેલા મદસારને તે પદ્મ અપે છે; ત્યારે વળા કોઇક તે સ્થાન તરીકે ઉજૈનીને ગણાવે છે. આમ ભિન્નભિન્ન મત તેના સ્થાન સંબંધી પડે છે. ખરૂ' શું છે તે તપાસીએ.
એક વિદ્વાન જણાવે છે કે:-૩૬ The Capital of the kingdom of Nahapana was probably at Junner & not Mandasore as suggested by Prof. D. ૢ Bhandarker. Nahapana's rule was in all probability a long and prosperous one-નહપાણના રાજ્યનું પાયતખ્ત શહેર સે।વસા જીત્તેર હતું, પણ પ્રેા. દે રા. ભાંડારકરસૂચિત મંસાર નહેતુ'. સ સંભવિત સંજોગેથી ( જણાય છે કે ) નહુપાણુતા રાજઅમલ ધણા દી કાળી તથા સમૃદ્ધિ
તરી આવે છે તે ઉપરથી ખ્યાલ પણ બાંધી શકાશે. (૩૬ ) જીએ જ. માં, મેં, રા. એ. સા. નવી આવૃત્તિ ( તેની સાલ ધણું કરીને ૧૯૨૮ ની છે. ) પુ. ૩, પૃ. ૬૪.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
વતા હતા. આ શબ્દોથી પૂરવાર થાય છે કે, નહુપાશુના રાજપાટના સ્થળ વિશે ઉપરમાં જે ઉલ્લેખ મેં કર્યાં છે તે પ્રમાણે અનેક વિદ્યાનું મતથ્ય થાય છે; પણ ઉપરમાં પ્રસંગાપાત્ જાણવાનું બન્યુ છે તેમ નાસિક, કાર્લી, સેાપારા, પુના કે તેર અથવા તેની આસપાસના કાઈ પણ પ્રદેશમાં જ્યાં જ્યાં નહપાણુના શિલાલેખા મળી આવ્યા છે અને જે સર્વેને ઇતિહાસકારા નાસિકના શિલાલેખા-( Nasik group નાસિકના સમૂહ કહીએ તેા પણ ચાલે ) તરીકે ગણાવે છે તે સર્વે સ્થળેા પ્રથમ તેા, શાતવાહન વંશી રાજાની હકુમતના જ સ્થળેા હતાં અને તે જમીન ઉપર તેા માત્ર યુદ્ધ જ લડવામાં આવેલું છે. અલબત્ત, તે સર્વે યુદ્ઘોમાં એક પક્ષે નહપાણ અને સામા પક્ષે શાતકરણી હતા. અને રિણામે જે પક્ષની જીત થઈ હાય તેણે અહીં નહપાણના પક્ષ જીત્યા હતા એમ જણાયું છે— ફાવે તે યુદ્ધના પ્રાયશ્ચિત્ત અર્થે, કેકાવે તે પુણ્યનાં સાધારણ કામ કરવાનુ જેમ દરેક મનુષ્યની ક્રૂરજ સમજાય છે તે પ્રમાણે, ક્રૂરજને અંગે કાઈ ધર્માંકા આ નહાણે તે સ્થાનમાં કરાવ્યાં દેખાતાં હોય, તેા તેથી કાં નિશ્રયપણે એમ ઝરતું નથી જ, કે તેની રાજગાદીનુ સ્થળ પણ આ પ્રદેશમાં જ હતું, જે જે શિલાલેખામાં આ સ્થળાનાં નામના ઉલ્લેખા થયા છે. તેમાંના કાપણુમાંથી તેવી મતલબને-તે સ્થાન રાજનગર હાય તેવા-કાઈ આશય નીકળી શકતા હાય, એવા એક પશુ ઉદ્ગાર આપણે વાંચીને છૂટા પાડી શકતા નથી; એટલે પછી તેવા સ્થળેામાંથી કાઈ એકની, રાજગાદીના સ્થાન તરીકેની કલ્પના કરવી તે પણ દબહાર નીકળી ગયા જેવું ગણાશે. અલબત્ત, તેટલે દરજ્જે સાચું ગણી શકાય કે, તે તે સ્થળેા તેની હકુમતમાં
તથા સિક્કાઓ
૨૦૭
તેણે જતીને મેળવી લીધેલ હતાં; તેમજ તે વિશે લેશમાત્ર શંકા પણ રહેતી નથી.
હવે સવાલ રહ્યો મધ્યમિકાના અને ઉ. નીનેા. પ્રથમ તે મધ્યમિકા કર્યાં આવી તેના સ્થળના જ નિશ્ચય હજી સુધી કરી શકાયેા નથી. પણ ભૂમકના વૃત્તાંતમાં જે ચાર-પાંચ સ્થાને તેની રાજધાનીના શહેર તરીકે જણાવી ગયા છીએ તેમાંનુ કાઈ એક હાય ( જુએ ઉપરમાં પૃ. ૧૯૧થી આગળ ) તે તે ભ્રમકની હકુમતમાં હાઈ તેના ગાદીવારસ તરીકે નહપાનું પણ પાર્ટનગર તે સ્થાન અને, તે સ્વાભાવિક જ ગણાય. વળી તે જ્યાંસુધી મહાક્ષત્રપ રહ્યો હતા ત્યાંસુધી તેણે જાળવી પણ રાખ્યું હતું, એમ કહેવામાં જરાયે ખાટું નથી; પણ પછી જ્યારે તેના ભાગ્યના સિતારે ચડવા માંડ્યો અને અવંતિ જેવા દેશ-કે જે જીતવા માટે સમસ્ત ભારતવર્ષોંના હિંદુ રાજાઓ ઉપરાઉપરી તુટી પડતા હતા એવી પ્રસિદ્ધિ અને મહત્ત્વતા ધરાવતા મુલકજો પાતાની સત્તામાં આવી પડે તે પછી આછી અગત્યતા ધરાવતા સ્થાન ઉપર પાતે રહેવાનુ ચાલુ જ રાખ્યા કરે એમ શા માટે આપણે ધારવુ જોઇએ? અલબત્ત, જૂનું અને બાપીકું સ્થાન ન મુકવું−old is gold—તે સિદ્ધાંત આપણા સામાજિક વ્યવહારમાં ભલે લાગુ પડતો હશે ખરા, પણ રાજકીય નીતિને અંગે તેા, જેમ તે નીતિ અન્ય કાર્યો પરત્વે સામાજિક રીતેાથી અનેક રીતે ભિન્ન પડે છે, તેમ ગાદીસ્થાન કે જે પણ રાજકીય નીતિનું એક પ્રધાન અગ જ ગણાય છે તે પરત્વે પણ તેના જુદો જ રાહ હાય તેા નવાઇ જેવું શું ગણાય ? અને અન્યું છે પણ તેમજ; કેમકે જેવા અવતા પ્રદેશ તેણે જીતી લીધા છે કે તુરતજ રાજગાદી અતિની રાજનગરી ઉજૈનીમાં આણી, ત્યાં જ
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહપાણની રાજગાદી
૧૦૮
પોતાના રાજ્યાભિષેક કરાવ્યા છે, અને હિંદુપ્રજામાં અતિપ્રિય તથા વહાલું ગણાતું તેમજ પ્રતિભાદક રાજપદને શાલતું એવું “ રાજા ” નામનુ બિરૂદ ધારણ કર્યું છે. એટલુ જ નહી પશુ તે બનાવના સ્મારક તરીકે, “ રાજા ' ની પદવી સાથેના પોતાના નામના સિક્કા પણ પડાવ્યા છે. ૭ ( જીઓ પુ. ૨. પૃ. ૧૩૨ ઉપર સિક્કા ચિત્ર પર ન. ૨. આકૃતિ ન. ૩૭ ) આ બનાવ સહરા સંવત ૯-૪ સ. પૂ. ૧૧૪૫, સ ૪૩ માં બન્યો છે. આ ઉપરથી એમ પણ સમજી શકાશે કે જે સિક્કાઓમાં તેનુ નામ ક્ષેત્રપ તરીકે છપાયુ' હાય અને તેમાં જો સાલ છાપી જ હોય તો ૪૫ અથવા તેની નીચેના જ કોઇ સાંક હાઇ શકે. પણ પોતાના બાપની ગાદી ઉપર માપ તરીકે સહેરાત સંવત ૪૫-૪ માં તે બેઠેલો હોવાથી, જ્યાં જ્યાં મહાક્ષત્રપ
[ ચતુ તરીકેના સિક્કો હોય ત્યાં ત્યાં માત્ર એક જ આંકસંખ્યા–કાં ૪૫ ની ૬ કાં ૪૬ ની-નજરે પડી શકે. પશુ જેવા તે તિતિ થયા તેવા કે તે પછી તો, રાજા તરીકેના જ સિક્કા પડાવ્યા છે. તેથી ક્ષહરાટ સ. ૪૬ પછીના દરેક સિક્કા ઉપર “ રાજા નહપાયું ' એવુ' બિરૂદ્ધ જ આપણે વાંચીશું, અને એટલું પદ્મ ચોક્કસ સમજવું કે કદાચ થોડાઘણા સિક્કા ( ૪૫-૪૬ના આંકવાળા ) ઉપર મહાક્ષત્રપ શબ્દ છપાવા પામ્યા હો તા તેવા તા બહુબહુ ત્યારે માત્ર એક વ પત જ ચાલેલ ટાવાથી ભાગ્યેજ તે બિરૂદવાળા સિક્કાઓ અદ્યાપિ મળી આવતા હાય. અથવા તે। કાં તેણે જ તે સર્વે એકઠા કરાવીને ગાળી નખાવ્યા ન હોય ?
( ૩૭) નહપાણના રાખ બિરૂદવાળા સિક્કા એ જાતના દેખાચા છે: એકમાં અવળી ખાજુએ ( જી પુ. ૨ માં સિક્કાનું ચિત્રઢ ન. ૨ માં કૃત્તિ ન ૩૬ ) તેના પિતા સૂમના સિક્કાને મળતાં ચિહ્ન ારે ભીખમાં અવળી તુએ જૈનનું'ચિહ્ન છે. (જીએ ચિત્રપટ ન. ૪ આકૃતિ ન ૫: જેમાં તેની સની બાજુના ચહેરા ઉપર ગાતમીપુત્રે પોતાની છાપ મારી એક એમ ધારી શકાય છે, પ્રથમનો છે) સિદ્ધી આપતિપતિ બન્યા કે સુરતમાં જ પડાવેલ, જ્યારે કર્જનીના ચિત્રવાળા પાછળથી પડાવેલ,
( ૩૮ ) . માં. ૧. પ્રસ્તાવના પુ. પ૪. ચિલાલેખ ન. ૩૫On the coins, the title Kshatrap or Mahakshatrap does not occur. Unlike Bhumaka, Nahapana is always called · Raja "=( નહુપાણના ) સિક્કા ઉપર, ભૂમકની પેઠે ક્ષત્રપ કે મહાક્ષત્રપ (શબ્દ) જોવામાં આવતા નથી. તે હમેશાં “શન “ જ કહેવાય છે. વળી નીચેની ટીકા નં. ૩૯ તથા ૪૦ જીએ,
( ૩૯ ) . . . પ્રસ્તા. પ. રિલાલેખ ન
સાર એ થયા કે, ક્ષહરાટ સંવત ૪૫ સુધીના બધા સિક્કા ક્ષત્રપ નહપાણુ ''ની ૩૫—The family designstion ishwbo is omitted: and this is the only occur rence of the title of Mahakshatrap as applied to Nahapana=તેના કુળનું નામ ક્ષહરાટ જે છે તે પડતુ મુકાયું છે, અને નહપાણુને મહાક્ષત્રપનું બિરૂદ ભગાડાયુંઢાય તે આ ફક્ત એક જ દષ્ટાંત છે. [ અહીં રે only માત્ર; એક જા શબ્દ લગાડાયા છે તે એમ સૂચને અે કે, આવા સિક્કા દનુજ મળે આવે છે અથવા એક જ સંખ્યાવાળો મહાક્ષત્રના કામે છે એમ પ ૢ અથ થાય. વધારે સમય એક જ આનો લેવાનો છે; કારણ કે મહાક્ષત્રપ બન્યા પછી છ આઠ માસમાં જ તે રાજા બન્યા છે; એટલે કે મહાક્ષત્રપ શબ્દવાળા સિક્કામાં એ આંક લખેલ (૪૫ કે ૪૬ ) મળી આવે તા એમ સમય કે તેના ન્યાભિષેક ૪૫ ની ગરમાં થયેલ અને ૪૬ ના પ્રથમ ભાગ સુધી તે પદે રહ્યો છે, પણ ૪૬ ની આખરમાં તા તે શન બન્યા છે જ ] સરખાવે ઉપરની ટીકા ન, કટ અને ૪૦ માં આપેલી બીકત,
**
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
તથા સિક્કાઓ
૨૦૯
છાપના, સંવત ૪૫-૪૬ ના સિક્કા તે “ મહાક્ષત્રપ નહપાણ” ની છાપના જાણવા અને તે બાદ જે જે છપાવાયા તે સર્વે ઉપર “ રાજા નહપાણ”ની છાપ અંકિત કરાઈ છે એમ - સમજી લેવું. વળી તેનું- રાજા તરીકેનું-રાજ્ય, ૪૦ વર્ષ જેટલી લાંબી મુદ્દત સુધી ચાલ્યું છે એટલે “ રાજા નહપાણ”ની છાપવાળા સિક્કા જે અસાધારણ મેટી સંખ્યામાં (તેની બીજી છીપવાળા સિકકા કરતાં ) મુદ્રિત થયેલા મળી આવે છે તેનું કારણ પણ તેને રાજા તરીકેનોઅવંતિપતિ તરીકેનો-દીર્ઘકાળ સુધી ચાલુ રહેલો આ વહીવટ જ છે એમ સમજી લેવું.
નહપાણનું રાજ્ય અવંતિમાં હતું ૪૧ તે હકીકત સાબિત કરવા માટે તે કોઈ અન્ય પુરાવાની જરૂર જ રહેતી નથી. કારણ કે તેણે બે જાતના સિક્કા “ રાજા નહપાણ” તરીકેના પડાવ્યા છે. ( બને તફાવત શું હોઈ શકે તેના ખુલાસા માટે ઉપરમાં ટી. નં. ૩૭ જુઓ) તેમાં બનેમાં સવળી બાજુએ પોતાનું મારું તથા રાજા નહપાણુ તેવા શબ્દો છે અને અવળી
બાજુએ એક જાતના સિક્કામાં, જેને સિક્કા શાસ્ત્રીઓએ “ઉજનનું ચિન્હ-Ujjain Symbol ” તરીકે ઓળખાવરાવ્યું છે તેનું ચિત્ર છે. ૪૨ એટલે તે અવંતિપતિ થયો હતો એમ નિર્વિવાદિત સાબિત થઈ ચૂકયું જ ગણાય. અને તેમ થયું એટલે તેની રાજગાદી પણ ઉજેનીમાં૪૩ અથવા વિદિશામાં નિશ્ચયપૂર્વક થઈ ચૂકી જ ગણવી રહે છે.
નહપાણે જે એક ખાસ વિશિષ્ટતા પોતાના સિક્કામાં દાખલ કરી છે તે આ સ્થળે જણાવવી જરૂરી છે. તે એ કે, અત્યાર સુધીના કેઈ હિંદુ સમ્રાટ-પછી તે મગધનો હેય, ઉજેનીને હોય કે, કલિંગનો હોય પણ કોઈએ-સિકકા ઉપર પોતાનું મહેરૂં ચિતરાવ્યું જ નથી, જેથી રાજા નહપાણે જ પિતાનું મહેરૂં છાપવાની પ્રથમ શરૂઆત કરી કહેવાય. અલબત્ત, પરદેશી પ્રજાના સરદારો તે મહારૂં પહેલેથી પડાવતા આવ્યા છે જ. એટલે આ નહપાણુના દૃષ્ટાંતથી એ હકીકતની કાંઈક ઝાંખી કબૂલાત મળે છે કે, તેની જાતિનું મૂળ, શુદ્ધ આર્ય પ્રજામાં નહતું :
(૪૦) કે. . રે. પૃ. ૬૫ ટીપ નં. ૧ માં પણ તે પુસ્તકની પ્રસ્તાવના પૃ. ૫૯ વાળા શબ્દો છે. (જુઓ ટી. નં. ૩૮ તથા ૩૯) વળી પારી. ૮૮ માં લખેલ છે કે:-Mahapana bears the title " Raja” together with his family name Kshaharata, but in none of them is he styled Kshatrapa or Mahakshatrapa=16પાણે પોતાને વંશનું નામ જે ક્ષહરાટ છે તેની સાથે રાજનું બિરૂદ ધારણ કરેલ છે. પણ કોઈ ઉપર ક્ષત્રપ કે મહાક્ષત્રપ બિરૂદ સાથે તેને અંકિત કરેલ જોવામાં આવતું નથી. (ઉપરની ટી. નં. ૩૭-૩૮ માંને ખુલાસે વાં. હવે સમજશે કે મહાક્ષત્રપના સિક્કા શા માટે નથી મળતા અથવા મળે છે તે બહુ જ જુજ સંખ્યામાં )
२७
(૪૧) નીચેની ટીકા નં. ૪૩ જુએ.
(૪૨) જુએ પુ. ૨ સિક્કા ચિત્ર નં. ૭૫ તથા તેને લગતું વર્ણન.
(૪૩) કે. આ. રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૦૩ ટી. નં. ૧-It may be observed that there ' is the record of certain benefactions of Rishabhadatta at Ujjain which must therefore presumably have been included in Nahapana's dominions=એટલી નોંધ લેવી ઘટે છે કે, રૂષભદત્ત ઉજનીમાં કેટલાંક દાન કર્યાનો ઉલ્લેખ મળી આવે છે. એટલા માટે જરૂર કહી શકાય કે, નહપાના રાજયમાં ઉજૈનીને સમાવેશ થતો હે નેઈએ જ.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
અથવા ધારા કે જમુદ્દીપની આ પ્રશ્નમાં હતું તે પણ યવનપ્રજાની ૪ કે શાકદ્વીપના ઇ વસાહતના પ સંસ્કારની છાપ તેના મન ઉપર પડી ચૂકી હતી જ. આ કારણને લીધે તેણે તેમનુ અનુકરણ કર્યુ લાગે છે.
લેાકવૃત્તિને
તેના રાજ્યમાં લા ક વૃત્તિ ને સતાષાતી
હતી
નહપાણુના રાજ્યે જેમ રાજકીય ક્ષેત્રે તેમ સામાજિક ક્ષેત્રે અને લેાક-કલ્યાણના કાર્યા કરવામાં પણ તેના જમાઈ રૂષભદત્તને જ મોટા વિશેષતઃ રહેતા હશે એમ જણાઇ આવે છે; પછી તેવી
હિસ્સા
પ્રવૃત્તિએ તે સ્વેચ્છાથી આચરતા કે રાજા નપાણની ચ્છા અને પ્રેરણાથી ધપાવત, તે નક્કી કરવાનું સાધન આપણી પાસે નથી; પણ નહુપાશુનુ કૌશલ્ય તથા બીજી રીતે કરેલ બુદ્ધિ અને પાકટ વધુ જોતાં, એમ સ્વાભાવિક અનુમાન કરાય છે કે આવાં સ કાર્યોમાં તેના તરફથી જ આજ્ઞા અને હુકમે રૂષભદત્તને મળતાં રહેતાં હતાં જોઇએ. તેમ ખીજુ કારણુ કાંઈક અમનાય છે તે આ પારીગ્રાફમાં આગળ વધ્યું, એટલે પછી પ્રજાહિતનાં જે કાર્યાં નહપાણ કે રૂપભદત્તના નામે ચડયાં દેખાયછે તે પ્રધાનપણે નવપાણુની આજ્ઞાથી જ કરાયલાં છે એમ આપણે લેખવુ પડશે છતાં રૂષભદત્તને પણ અન્યાય ન થાય તે માટે તેના વૃત્તાંત લખતાં કેટલીક
( ૪૪-૪૫ ) યવન એટલે ગ્રીક; અને શાહીપને ફાઇ વસાહત એટલે એકટ્રીઅન્સ અથવા યાન,
નહપાને આપણે ક્ષહરાટ પ્રજાના ઠરાયેા છે અને ક્ષહરાટ પ્રશ્ન ઉપર યવન તથા યાન પ્રશ્નના સંસ્કાર પડયા હતા જ, તે આપણને ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરના વૃત્તાંતથી પણ નણવામાં આવ્યુ છે. આ બધી બાબતાને સમન્વય કરીશુ તે સ ́રકારને લગતી
{ ચતુર્થાં
હકીકત ત્યાં જણાવવી પડશે. એટલે અહીં તે સર્વે સંક્ષિપ્તમાં જણાવવું ચેાગ્ય ધાર્યુ છે. અને તેમ કરવામાં અમે અમારા પેાતાને અભિપ્રાય કાઇ પ્રકારે રજૂ કરીએ તે કરતાં જુદા જુદા વિદ્વા
એ જે શબ્દમાં તેમણે પેાતાનું મંતવ્ય જણાવ્યું છે તે અસલ રાખ્ખો જ એકાદ વાકય જેવડા નાના પ્રમાણમાં ટાંકી બતાવીશુ. એક લેખકે૪૬ તેના આખાયે રાજ્યની સમાલેાચના એક નાનકડા સરખા વાકયમાં જ કરી દીધી છે. તે આ પ્રમાણે છે. His reign wa S in all probability a long and pro sperous one=તેનું રાજ્ય દરેક બાળુએ તપાસતાં દીસમયી અને સમૃદ્ધિશાલ હતું એમ કહી શકાય. આટલુ કહીને પછી તે જ લેખક પોતાના અભિપ્રાયને કાંઇક વિશેષ સ્પષ્ટપુણે વ્યક્ત કરતાં જણાવે છે કે- Trade with western countries thrived during his reign; his henefactions were between Brahamins and Baldhists ferries, rest-houses, places for drinking water and public halls are some of the comforts that he bestowed on his subjects. But what rebounds mostly to his credit is his revival of Nigamsabha E=તેના રાજ્ય અમલ દરમ્યાન, પશ્ચિમ દેશ સાથેના વેપાર
હકીકત ઉપર જેમ પ્રકારા પણ પડે છે તેમ આપણે જે જે વન કરતા આવ્યા છીએ તે બરાબર છે—સાધાર છે; પણ કાલ્પનીક નથી-એમ પણ સાખિત થતું ાય છે.
(૪૬ ) જીએ, જ. બે, બ્રે.. એ, સી, નવી આવૃત્તિ પુ. 3,
૧૯૨૮ નુ’ પુરતા
પૃ. ૬૪,
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતેાષાતી હતી
પરિચ્છેદ ]
ખૂબ ફાલ્યા હતા તેણે બ્રાહ્મણા૪૭ અને બૌદ્ધધર્મીઓ માટે દાન દીધાં છે. પેાતાની પ્રજાને જે કેટલીક સુખ--સગવડતાથી તેણે નવાજી હતી તેમાં, મચ્છવાઓ-હાડીએ, ધર્મશાળાઓ-વિશ્રામસ્થાન, પિયાવા પર, તેમજ વ્યાખ્યાનગૃહેા-સભામંડપોનાં નામેા ગણાવી શકાય ખરાં; પણ તેમાં યે તેની કીર્તિને જે વધારે ઝળકાવે છે, તે તેા તેણે નિગમસભાને ૯ પુનર્જીવન અપ્યું હતું તે છે. એક બીજા લેખકે રૂષભદત્ત વિશે લખતાં, ઉપર પ્રમાણે જ અને લગભગ તેવા જ ભાવાનું લખાણું લખ્યું છે. એટલે કે આપણે જે ઉપરમાં જણાવી ગયા છીએ, કે નહુપાહુ અને રૂષભદત્તનાં કાર્યાં ભલે જુદાં જુદાં નામ તળે અપાયાં હાય, તાપણુ તેને નહુપાહુનાં ગણવામાં વાંધે નથી. તે આપણી માન્યતાને સમર્થનરૂપ ગણાશે. તેમણે જણાવ્યું છે કે,૫૦ Ushavdatta looked to the comforts of travellers. Quadrangalar rest-houses were ere+
( ૪૭) આ જ પ્રમાણે બ્રાહ્મણાને જમાડવાનુ’ બિંદુસારના ખાતે ઈતિહાસકારોએ ચડાવ્યું છે, પણ તે વિચાર કેવા ભૂલ ભરેલા છે તે પુ. ૨, માં તેનુ' વન કરતાં જણાવાયું છે. ( જીએ પુ. ૨. પૃ. ૨૨૨ તથા તેની ટી. ન. ૬૯) ખરી રીતે તે કાર્યં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનુ હતુ. ( જીએ તેના ચરિત્રે ) તે જ પ્રમાણે નહપાણે પણ ઘણી ખાખતામાં પ્રિયદરિાનની રાજનીતિ ગ્રહણ કરેલી દેખાય છે. આગળના વાયેાની તથા દાનપત્રની હકીક્ત સરખાવવાથી ખાત્રી થરો.
(૪૮ ) પ્રાચીન કાળના ઇતિહાસનુ... જ્યાં જ્યાં વિદ્વાનોએ આલેખન કર્યું છે ત્યાં ત્યાં, બ્રાહ્મણ અને બદ્ધ આ એ ધર્મોનુયાયીએ નું જ સૂચન કરાયું છે. જ્યારે તે સમયે તેા ત્રણ ધર્મવાળાઓનુ અસ્તિત્વ હતું એમ આપણે પ્રથમના બે પુસ્તકથી જાણી ચૂકયા છીએ, એટલે જે ત્રીન ધર્મોનુયાયી જેને છે તેને તે ત્રણે ક્રાઈળખતું જ નથી એમ સ્થિતિ દેખાય છે, તેમાં દોષ જનાને જ પ્રધાનપણે ગણવા રહે છે. કેમકે તેમણે
૨૧૧
cted at various places. Wells were dug upon the way, stands for free
distribution of water were raised in many places and ferri-boats were povided to cross some of the rivers. Whatever the condition of the four varnas in ancient times, howsoever strict the restrictions abo ut connubium and commensality,during the early part, at any rate there was undoubtedly amalgamation between them during the time of the foreign kshatrapas=વટેમાર્ગુઓને રાહત મળે તે બાબત ઉષવદત્ત ભારે કાળજી રાખતા, અનેક જગ્યાએ તેણે સમચારસ-વિશાળ મુસાકુરખાનાં અનાવરાવ્યાં હતાં; રસ્તામાં કુવા ખાદાવ્યા હતા. ઘણી જગ્યાએ મક્ત પાણીની પરમે બધાવી હતી.૫૧ તેમજ કેટલીક નદીએ
તેમનુ' સાહિત્ય અન્ય વિદ્વાનેાથી ગુપ્ત રાખવા પ્રચાસ · સેન્યો છે, એટલે વિદ્વાનેા તા તેવા સાહિત્યના અભાવે તેના અભ્યાસ પણ શી રીતે કરે? અને અભ્યાસ ન કરે તા પછી અભિપ્રાય તા શી રીતે જ આપે? બાકી ને તેમણે પેાતાનુ' સાહિત્ય સ` માટે ખુલ્લું મૂકી દીધું હાત, તા અત્યારે ભારત દેશના ઈતિહાસની સ્થિતિ તદ્ન જુદી જ હોત.
(૪૯ ) પ્રિયદર્શિનના ખડખ લેખમાં તથા શ્રેણિકના વનમાં આ શબ્દો વપરાયા છે કે કેમ તે જોવુ
(૫૦) જીએ જ, બે, છેં. શ, એ. સ. ૧૯૨૭ નું પુ. ૩, ભાગ ખીન્ને.
(૫૧ ) સરખાવા પ્રિયદર્શિનના ખડક લેખામાંની વિગતા, નહુપાણની રાજનીતિ કેટલીચ બાબતમાં પ્રિયદર્શિનને અનુસરતી હતી તે ખાખતની ખાત્રી માટે “ ક્રેઝીક ઐતિહાસિક ઘટનાનું પુનરાવર્તન ” નામના આગળ આવતા પારિત્રાનુ વર્ણન તુ,
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેાકવૃત્તિને
૨૧૨
ઉતરવા માટે હાડીઓ રખાવી હતી.પર પ્રાચીન સમયે ચાર વર્ષોંની ગમે તે સ્થિતિ હશે, તેમજ તે બાદ-કાંઇક પૂર્વ સમયે-રોટી અને એટી વ્યવ હારના એટલે પરસ્પર લગ્ન કરવા સબંધી અને ખાવાપીવા સંબંધી ગમે તેટલા સખ્ત પ્રતિખંધા હશે,૫૩ છતાં કહેવુ જોઇશે કે આ પરદેશી ક્ષત્રપોના સમયે તે તે સર્વેમાં નિસંદેહપણે ધણુ જ મિશ્રણ થઇ જવા પામ્યું હતું. ' જ્યારે મિ. મજમુદાર પોતાના કારારેટ લાઈક નામના પુસ્તકમાં પૃ. ૩૭૬ ઉપર લખે છે કે“There were many castes and subcastes; distinct groups must have existed from the earlier period and these ultimately developed into classes and castes=જ્ઞાતિ અને પેટાજ્ઞાતિ તા હતી જ.૫૪ પૂર્વના સમયે સ્વતંત્ર સમૂહ હાવા જોઇએ જ અને તેમાંથી આખરે વગ અને જ્ઞાતિ ઉદ્ભવી હતી.’પપ ઉપરના સ્વતંત્રપણે ઉચ્ચારેલા વિદ્વાનેાના અભિપ્રાયાથી તે સમયની સામાજિક સ્થિતિનું તથા રાજા નહપાણે તેમાં કરેલી લેાક કલ્યાણની વિધવિધ પ્રગતિનુ, આપણને કેટલેક અંશે જ્ઞાન થશે. એટલું જણાવી આ પારિમાની આદિમાં જણાવ્યા પ્રમાણે આ સ્થિતિ રૃખાવાનું કારણ જે કલ્પી શકાય છે તે હવે જણાવીશું.
ભૂભક પોતે મહાક્ષત્રપ થઇ ગયા ઢાવા
(૫૨) તે વખતે નદીઓમાં કેવાં પુર આવતાં હશે તેને ખ્યાલ આ ઉપરથી આવશે ( સરખાવે પુ. ૧, પૃ. ૧૬, ટી. ૨૦) કાં તે વખતની જલપૂણ્ નદીએ અને કયાં હાલની સૂકીસમ નદીએ ?
(૫૩) નાત-જાતના વાડા તા બંધાયા હતા જ. તેમાંય કદાચ વૈદિકધર્મી 'ગવી અમલે તેને જોર મળ્યું હશે, પણ આ પરદેશી-ભૂમક, નપાણ વિગેરેના અમલે તે શિથિલ થવા પામ્યા હશે, આગળ આપણે
[ ચતુ
છતાં તેના સિક્કા ક્ષત્રપ બિરૂદવાળા જ માત્ર સાંપડે છે તેમ કાઇ શિલાલેખમાં તેના કર્તા તરીકે તેનું નામ જ ગોત્યું જડતુ નથી : તે જ પ્રમાણે નહપણુ પણ મહાક્ષત્રપ અને રાજા થયા હતા, છતાં તેના સિક્કામાં ક્ષત્રપ નહ્રપાણ લખતે દેખાય છે અને શિલાલેખામાં પણ મોટે ભાગે ક્ષત્રપ બિરૂદ જોડેલું જ નજરે પડે છે; જ્યારે રાજા અને મહાક્ષત્રપ બિદવાળા તે શિલાલેખ જ નોંધાયા માલૂમ પડે છે. તેમ તે સર્વેમાં મુખ્ય સહાયક અને દાતા તરીકે તે તેના જામાતા રૂષભદત્તનું નામ જ્યાં ને ત્યાં હાજર જ છે. આ બધી હકીકતાનું સમીકરણ કરીશું તેા એમ સમજાય છે કે, ભ્રમક જ્યારે ગાદીપતિ થયા ત્યારે તે ૫૦ ની ઉમર ટપી ગયેા હતેા. તેમ નહુપાળુ પણ પાતે ગાદીએ ખેડ ત્યારે--મહાક્ષત્રપ કહો કે રાજા કહેા, એમાંથી ગમે તે પદવી લ્યેા-તેટલી જ બલ્કે તેથી પણ માટી ઉમરે પહોંચી ગયા હતા. અને બન્નેએ ૫૦ ઉપરની ઉમરે ગાદીએ આવ્યા છતાં ચાળીસ અને તેથી વધારે વર્ષની અવિધ સુધી રાજપદ ભાગવ્યું છે; એટલે જ આ બન્નેએ પતપોતાના રાજત્વકાળ દરમ્યાન તે તદ્દન શાંતિથી જ અને ઉપેક્ષા વૃત્તિથી જ જીવન ગાળવાનુ પસંદ કર્યું હશે એમ દેખાય છે; પણ પેાતાના પિતાના રાજઅમલ દરમ્યાન જેમ નહપાણે પોતે ભરયુવાન હેાવાથી ધમપછાડા જોઈશું કે તેઓ જે ધમ પાળતા હતા તેનું આ પિરણામ હતું. તેને ધર્મ જૈન હતા એટલે તે પણ સાબિત થશે કે જૈન ધર્મ અમુક જ્ઞાતિને આશ્રીને નથી જ ગણાતા. જે કાઈ મનુષ્ય તે પાળે તેને માટે ખુલ્લા જ છે એવું તેનું વિશ્વ વ્યાપકપણું' છે.
(૫૪) સરખાવે ઉપરની ટી. નં. ૫૩ ની
હકીકત,
( ૫૫ ) સરખાવા પુ. ૧, પૃ. ૩૩૫,
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ] સંતોષાતી હતી
૨૧૩ મારીને, એક અવીરતપણે કાર્યકર્તા તરીકે નક્કી જ થયું ગણવું કે તે વિભાગની ઉપયોગિતા ઉદ્યાગી જિંદગી ગાળી અનેક પ્રદેશ જીતી લીધા રાજદ્વારી નજરેપકે તેને વિશેષપણે લાગી હતી. હતા તેમ રાજા નહપાના સમય દરમ્યાન તેના દક્ષિણ હિંદના પશ્ચિમ કિનારા ઉપર ઉત્તરભાગે જમાઈ રૂષભદત્તની જિંદગી પણું હોવી જોઈએ. આવેલા એક પ્રાંતની આ પ્રમાણે સ્થિતિ આ પ્રમાણેની -પિતે રાજપદે મેટી ઉમરે આવ્યા થઈ: તેજ પ્રમાણે તેની દક્ષિણે આવેલે બીજે છે એટલે પોતાની યુવાનવયે બીજાની કારકીર્દીના પ્રાંત, જેને તેણે કેરલપુત નામ આપ્યું છે ત્યાં અંશમાં રહીને કામ કરવું પડયું છે–વસ્તુસ્થિતિ પણ પોતાના એક કુટુંબીજનને નીમ્યો હતો ધ્યાનમાં રાખીને જે ક્ષત્રપ ભૂમક અને ક્ષત્રપ એમ ત્યાં ઊભા કરેલા ત્રણ શિલાલેખમાં આળેનહપાણના સિકકા તેમજ શિલાલેખોમાં ખાયેલી હકીકત ઉપરથી આપણે સમજી શકીએ આળેખાયેલ વર્ણન અને શબ્દો ઉપર વિચાર છીએ. જેમ હિંદી દ્વીપકલ્પના પશ્ચિમ કિનારાની કરીશું તો સર્વ સ્થિતિ આપોઆપ તદ્દન સત્ય | સ્થિતિ હતી તેવી જ પૂર્વ કિનારાની પણ હતી. સ્વરૂપમાં આપણને તુરત જણાઈ આવશે. તે કિનારાનું નામ કેરીમાંડળ કહેવાતું હતું,
મહારાજા પ્રિયદર્શિનના સમયમાં તેના અથવા કહો કે આપણે તે નામે તેને અત્યારે રાજ્યના જે કેટલાક પ્રાંતીય વિભાગો પાડવામાં ઓળખી રહ્યા છીએ. તે કિનારા ઉપર પણ
આવ્યા હતા તેમાં એક અપ- પ્રિયદશિને તે જ સ્થિતિ ઊભી કરી હતી. અલકેટલીક રાતનો પ્રાંત પણ હતો, તથા બત્ત, તેમાં ફેર એટલે રાખવો પડયો હતો કે ઐતિહાસિક તેનું રાજનગર સોપારા નગરે તે સ્થાને પોતાના કેઈ કસુંબીને નવા સૂબા ઘટનાનું હતું એમ આપણે જણાવી તરીકે નીમે નહે. પણ તે કિનારે ઉત્તરના પુનરાવર્તન ગયા છીએ (જુઓ પુ. ૨, ભાગમાં પલવ જાતિના ચોલાવંશી અને દક્ષિ
| પૃ. ૩૫૮ ) વળી ત્યાં પોતાના ણના ભાગમાં પાંડયવંશી રાજાઓનો અમલ તરફથો એક ખડકલેખ ઊભો કરાયો છે. આવા ચાલુ રખાવ્યા હતા. વળી આપણે પુ. ૧, પૃ. લેખે ઊભા કરવાના હેતુમાં જણાવ્યું છે કે તે ૩૧૩, ૩૭૭ તથા પુ. ૨, પૃ. ૩૫૭ ટી. નં. સ્થળે તેના રાજકુટુંબના કોઈકનું લોહી રેડાયું ૨૩-૨૪-૨૫ માં જણાવી ગયા છીએ કે આ હોય અથવા કુદરતી રીતે મરણ થયું હોવું બન્ને રાજવંશીઓ મૂળે લચ્છિવી ક્ષત્રિયો જ જોઈએ; પણ તે સ્થળે કોઈ સાથે પ્રિયદર્શિનને હતા. તેમાંયે પલ્લવજાતિ ક્ષત્રિયો મૌર્યવંશને લડાઈ થઈ હોય કે તેના પુત્રને અથવા કૌટુંબિકને એક પલ્લવ-એક શાખા-જેવા જ હતા. મતલબ ત્યાં કોઈ કારણસર યુદ્ધમાં ઉતરવું પડયું હોય કે, આ બન્ને રાજકર્તાએ ખરી રીતે તે પ્રિયએમ અદ્યાપિ પર્યત જણાયું નથી. એટલે એમ દર્શિન સમ્રાટના ભાયાતા જ હતા. તેથી જ તેણે અનુમાન કરવું રહે છે કે, ત્યાંના સૂબાનું જ પિતાના શિલાલેખમાં આ બે રાજવીઓને તે સ્થળે મરણ નીપજ્યું હશે અને તે સૂબો Bordering Lands=સરહદ ઉપર આવેલા પિતાનો કઈ નજીકનો ખેશી જન જ હશે. જ્યારે પ્રદેશના રાજા તરીકે સંબોધ્યા છે. એટલે કે ખેશી જનને સુબાપદે નીમ્ય ઠરે ત્યારે એ પણ તેણે તેમને પોતાના આજ્ઞાંકિત જન તરીકે ગણ્યા
(૫૬) જુએ ૫, ૨, પૃ. ૩૫૨ થી આગળનું વર્ણન. ખાસ કરીને પૃ. ૩૫૮ નું પહેલું આસન,
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
બે અવંતિપતિઓની
[ ચતુર્થ
સ્થિતિની જાણ એકલા શિલાલેખથી જ આપણને થાય છે એમ નથી, પણ તે પ્રદેશમાંથી મળી આવતા સિક્કાઓ સુદ્ધાં તે જ હકીકત બત વગાડીને પોકારે છે; કેમકે કોરમાંડળ કિનારાના પ્રદેશમાંના સિકકાઓ ઉપર બે સઢવાળું વહાણ ચિતર્યું છે અને બીજી બાજુ પ્રિયદર્શિનનું સાંકેતિક ચિહ્ન જે હાથી છે તે ચિતર્યો છે. મતલબ કે, હિંદી દ્વીપકલ્પના આખા પૂર્વ કિનારા ઉપર પણ પ્રિયદર્શિનની સાથે સમભાવ દર્શાવતા મિત્ર રાજાઓનો રાજઅમલ ચાલતો હતો. આ પ્રમાણે દ્વીપકલ્પના બને કિનારા ઉપર સમ્રાટ સંપ્રતિ ઉર્ફે પ્રિયદર્શિનને-સીધી કે આડકતરે કાબૂ હતો તે ને હશે જ. આ કારણને લીધે દરિયામાર્ગે હિંદને સંબંધ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયે પૂર્વમાં અરબસ્તાન અને તેથી આગળ વધીને આફ્રિકા, મિસર અને ગ્રીસ સુધી ૫૯ તથા પશ્ચિમે સુમાત્રા, જાવા સુધીના દૂરદૂરના પ્રદેશ સાથે જોડાયેલ રહે અને તેથી વેપારને ઘણું જ ઉત્તેજન મળતું હતું. તેમજ “ ખ્યા રે વસતિ સૂક્ષ્મ ” ની કહેવત અનુસાર દેશ સમૃદ્ધ પણ હતું. આ નીતિને અનુસરીને જ રાજા નહપાણે પણ સમુદ્રતટ પિતાની આણામાં
મેળવવા૬૧ અથાગ જહેમત ઉઠાવી હતી. તેની પ્રતીતિ આપણને, જે લડાઈઓ તે વારંવાર નાસિક, કાર્લા, સોપારી અને જુનેરના પ્રદેશમાં લડવા કરતો હતો તે ઉપરથી મળી આવે છે. પિતે ગાદીપતિ બન્યા ત્યારે પિતાના તાબે, ભરૂચ . અને સુરત જિલ્લાવાળો એટલે કે નર્મદા અને તાપી નદીથી ફળદ્રુપ બને તથા તેના બંદરવાળા ભાગ તથા સાબરમતી અને મહી નદીના મુખવાળો ખંભાતના અખાતવાળા ભાગ ર તે તેને વારસામાં મળી ચૂક્યો હતો જ; પણું ગુજરાત પ્રાંતની દક્ષિણે આવેલ ભાગ-દક્ષિણ ગુજરાત તથા કાંકણુટીવાળો અપરાંત પ્રદેશ-તેને તાબે નહીં હોય એમ સમજાય છે; કેમકે અવંતિપતિ શુંગવંશી નબળા રાજાઓને રાજ અમલે આખા દક્ષિણ હિંદ ઉપર-સમુદ્રતટના પ્રાંતે સહિતઆંધ્રપતિની સત્તા જમાવટ પામી હતી. એટલે જ તે પ્રદેશ પિતાનો કરી લેવો વિશેષ લાભકારક છે એમ રાજા નપાની ચકોર અને દીર્થ રાજદષ્ટિએ જોઈ લીધું હોવું જોઈએ; અને તે કારણે જ ત્યાં ઉપરાઉપરી ચડાઈઓ લઈ જવાનું ધારણ તેણે અંગીકાર કરી લીધું હશે. આથી કરીને પિતે રાજપદે આવ્યો તે પહેલાં પણ આ સમુદ્રતટને પ્રદેશ ઉપર હુમલા લઈ જઈને ત્યાં
(૫૭) જીઓ પુ. ૨, પૃ. ૧૧૮ સિક્કા નં. ૮૧ નું વર્ણન. વળી નીચેની ટી. ૫૮ જુઓ.
(૫૮) આડકતરે એટલા માટે કે, પ્રિયદર્શિનના પિતાના કૌટુંબિક જનની ત્યાં સત્તા ન હોય, પણ અન્ય રીતે સગું થતું હોય તેની સત્તા હોય. અહીં આંબ- પતિ શાતકરાગી સાતમાનું રાજ્ય હતું જે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનને સાળ થતો હતે ( જુએ પુ. ૨, ૫. ૨૯૬. ટી. નં. ૪૩ તથા પુ. ૨, પૃ. ૩૧૦ તથા તેની ટીકાઓ )
(૫૯) પ્રિયદર્શિનના જે પાંચ સમકાલીન પરદેશી રાજઓનાં નામે ખડકલેમાં આપ્યાં છે તે હકીકત
પરત્વે આ કથન છે એમ સમજવું.
(૧૦) વર્તમાનકાળે પાશ્ચાત્ય પ્રજાએ આ રાત્રને અનુસરીને જ પોતાની રાજનીતિ રચી રહ્યા છે તે મેં કોઇની જાણમાં હશે.
(૬૧)સરખાવે આ પુસ્તકમાં મિનેન્ડરના વૃત્તાંતમાં ઈતિહાસકાર મિ. વિલેંટ સ્મિથનું કથન પૃ. ૧૫૬.
(૬૨) આથી સાબિત થશે , બંદરની કિંમત અને તે દ્વારા વ્યાપાર ચલાવવાની કળા, આર્ય પ્રજાને ઈ. સ. પૂ. ના ત્રીજા સૈકાથી પણ જાણીતી છે ( પ્રિય દશિનના સમયથી) તે પૂર્વે પણ હશે જ: બલકે રાજ શ્રેણિકના સમયે પણ જાણીતી હતી,
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ]
સરખી રાજનીતિ
૨૫
પિતાનું બળ પાથર્યો જતો હતો તેમજ કટકે કટકે તે દેશ જીતી લઈ, ત્યાં દાન પણ દઈ, તેવાં આશયનાં દાનપત્રો તથા શિલાલેખો વિગેરે ઊભાં કરાવ્યાં હતાં; જેથી ત્યાંના પ્રજાજનોને સભાવ પિતા તરફ વળતો જાય.૬૪ વળી એકમાં તો યુવરાજ જેવા જમાઈ રૂષભદત્ત તથા પુત્રી દક્ષમિત્રા સાથે ૬૫ પોતાના મહામંત્રી અયમનું નામ કે પણ વાંચવામાં આવે છે. એટલે તે પ્રદેશની કેવી ભારે અગત્યતા તે પિતે સમજ હશે ૭ કે જેથી પિતાની અંગત એવા એક નહીં, બે નહીં, પણ ત્રણ ત્રણ મહાપુને ત્યાં મોકલી આપ્યા છે, એટલું જ નહીં પણ તે પ્રદેશમાંથી અ ધ્ર પતિની સત્તા તદ્દન નાબૂદ થઈ જાય તેમજ કોઈ કાળે પાછી સ્થાપન કરવા માંગે તે પણ તે અતિવિકટ પ્રશ્ન બની જાય તેવું તેને આવ- યક દેખાતાં, આંધ્રપતિને તેની રાજધાનીનું નગર અસલ સ્થાનેથી ખસેડીને આંતરિક પ્રદેશમાં જરા આઘે લઈ જવા ફરજ પાડી હતી.
આવું પગલું ભરવાથી કેવું હાડોહાડ વેર શાતકરણી વંશના રાજવીઓ સાથે સદાને માટે તેણે વહોરી લીધું હતું તે આપણે જોઈ ગયા છીએ. નાસિકના શિલાલેખમાં રાણી બળથી એ કે તરાવેલ શબ્દોની ગંભીરતા અને મહત્વતા વાચકવર્ગને હવે બરાબર સમજાઈ હશે.
આ બધા નિવેદનથી એક જ વાત સૂચવવાની કે રાજા નહપાણને પણ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનની પેઠે સમુદ્રતટનો પ્રદેશ પિતાને તાબે કરી લેવાની અગત્યતા પૂરેપૂરી સમજાઈ હતી જ; અને તેથી જ તે સાધ્ય રાધવા માટે હંમેશા ચિંતવન કર્યા કરતો હતો અને અંતે તે લક્ષ્ય સાધ્યા બાદ જ
આંકતે હતો તેમ સરિતા પ્રવાહને ૯ પશુ વ્યાપારિક ઉપયોગમાં લેવાને તેણે ઓછું લક્ષ નહોતું આપ્યું. તેની ખાત્રી તેણે જે Ferriboats-મચ્છવા, હડી વિગેરેની અધિક સગવડતા કરી આપ્યાનું જાણીએ છીએ તે ઉપરથી આપ
(૬૩) હાલની પાશ્ચાત્ય પ્રજાઓએ પણ વ્યાપારની વૃદ્ધિ માટે, પશ્ચિમ હિંદના કિનારે સે૫ા રાની નજીકનું જ બારૂં પિતાના બંદર તરીકે પસંદ કર્યું છે (જેને આપણે હાલ “મુંબઈનું તરતું બંદર” કહીને સંબંધીએ છીએ) મતલબ કે, આ તટનાં સ્થાનેની કિંમત પણ તે વખતના રાજવીઓને જીતી હતી.
(૬૪) આ પ્રમાણે પ્રજને સતેજ મેળવી શકાય છે તે પણ રાજનીતિનું એક અંગ જ લેખાય છે.
(૬૫) જ્યારે જમાઈ અને પુત્રીને જ જ્યાં ને ત્યાં આગળ કર્યા છે તે બતાવે છે કે, નહપાણને પુત્ર નહેાતે, પણ યુવરાજનું સ્થાન અને જવાબદારી બધાં રૂષભદત્તને માથેજ લાદ્યાં હતાં. વળી નીચેની ટીક નં. ૬૭ સરખાવે.)
(૬૬) આ હકિતથી સમજાશે કે, શિલાલેખમાં અમયના નામ સાથે જે આંક જોડાય છે તે ૭૬ નહીં પણ ૪૬ ને જ છે, એટલે કે રાજન નહપાણી રાજકાર, કીદિરના પ્રારંભ જ છે. ઉપરમાં “છોતેર કે હેંતાલીસ”
વાળે પારો વાંચે.
(૬૭) મહાઅમાત્યને પણ આ પ્રદેશ સુધી મેક છે તે બતાવે છે કે, આ દેશ છતા તેને મન બહુ જ ઉગી અને હાડોહાડ વાત બની ગઈ હતી. ' (૧૯) પૈઠણમાંથી આઘે ભીતરના પ્રદેશમાં જ્યાં વરંગુળ રાહેર આવ્યું છે. ત્યાં જ કે તેની આસપાસનું સ્થાન હશે. અંહી પૂર્વે પણ અંધ્રપતિની ગાદી થોડો સમય રહી ગઈ હોય એમ બનવાગ્ય છે. ( જુઓ. પુ. ૧, પૃ. ૧૫૭) એટલે આ પ્રસંગે પણ આદુ ધર્મ તરીકે તેને સ્વીકાર કરવો પડયો હોય. તેના રાજમાં વિસ્તારમાં દર્શાવેલી હકીક્ત સાથે સરખાવે.
(૧૯) હાલની સ્થિતિ સાથે સરખાવો. પહેલાંનાં બંદરે જેવાં કે તાપી કિનારે સુરત, નર્મદાનું ભરૂચ, મહીનું ખંભાત તથા કાવી, સાબરમતીના મુખ પાસે આવેલું છેલેરા વિગેરે જે જહે, લાલી ભોગવી રહ્યાં હતાં તે વત, માનકાળે સર્વ બંધ થઈ ગયાં છે,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
નહપાણ અને
[ ચતુર્થ
ણને મળે છે. મતલબ એ થઈ કે, જેમ મહારાજા પ્રિયદર્શિન વેપારવૃદ્ધિને માટે સતત કાળજી ધરાવતે હતો તેમ રાજા નહપાણ પણ તેના જેવો જ લાંબી નજરે કામ લેવાવાળા રાજવી હતો. તેથી જ તે બન્ને રાજાની પ્રજા સંતોષી અને સુખી બની રહી હતી. તે જ પ્રમાણે તે બન્નેને રાજ્યઅમલ પણ જનકલ્યાણકારી ગણાઈને વખણાયો હતો તથા રાજ્યની સંગીનતા અને મજબૂતાઈ પણ વિશેષ મનાતી હતી ( સરખાવો પૃ. ૧૫૬ ઉપર ટાંકેલું અ. હિ. ઈ નું અંગ્રેજી શબ્દોવાળું અવતરણું તથા તેને લગતી ટી. નં. ૪૪ તેમજ આ પારિગ્રાફે ટી. નં. ૬૧, ૬૨, ૬૩ ની હકીકત, )
રાજા નહપાણ એક તે અવંતિપતિ બન્યો છે. વળી તેણે એક હિંદુ રાજાને શોભે
તેવું “નરવાહન, નભવાહન” અવંતિપતિ વાળું નામ તેમજ “રાજા” હેવા છતાં નામનું બિરૂદ પણ ધારણ ક્ષત્રપ સાથે કર્યું છે. એટલે જેમ અન્ય વર્ણન કેમ ? અવંતિપતિના વંશનો ઈતિ-
હાસ પૃથક પૃથક પરિચ્છેદ કે ખંડ પાડીને વર્ણવે છે, તેમ રાજા નહપાનો પણ એક સ્વતંત્ર વંશ લખીને તેનો ઇતિહાસ જુદો પાડવો જોઈતો હતો; પણ તેમ ન કરતાં અત્ર સામાન્ય લેખાય, તેવા ક્ષત્રપની નામાવળીમાં જ કેમ તેને દાખલ કર્યો હશે? તેવી શંકા કોઈના મનમાં ઉદ્દભવે, તે તેના ખુલાસામાં જણાવવાનું કે, તેમ કરવામાં પણ કેટલાંક વિશિષ્ટ કારણો છે. જેમકે (૧) તેના શિલાલેખમાં અને સિક્કાઓમાં ક્ષત્રપ શબ્દ જ મુખ્યતયા વપરાવે છે અને તેથી વાચકની સમજણ ફેર
થઈ ન જાય, તેમ બીજી રીતે તેને સમજવામાં ગુચવાડો ઉભો ન થાય, તેટલા માટે ક્ષત્રપને અનુસરતા જ સ્થાને તેને ગોઠવવાનું યોગ્ય લાગ્યું છે. (૨) વળી તેના વંશમાંથી માત્ર તે એક જ પુરૂષ એવો થયો છે કે જેણે અવંતિપતિની ગાદી શોભાવી હોય. એટલે એક પુરૂષનો વંશ છૂટ કેવી રીતે વર્ણવવો? અત્યાર સુધીના કોઈ પણ દેશને ઈતિહાસ શોધી વળે તે એવો એક પણ દાખલો હાથ નહીં લાગે કે જ્યાં એક વંશનો
એક જ રાજા થયા હોય. એટલે પણ આવા સ્થાપિત ધરણથી અળગા પડી જઈને અપવાદ માર્ગમાં ઉતરવાનું લાજમ નથી લાગ્યું.
ત્યારે કોઈ એમ પ્રશ્ન ઉઠાવશે કે, તો પછી નહપાણના જમાઈ રૂષભદત્તનું કેમ ? શું તે તેનો ગાદીવારસ નહેાતે. ઉપરની ટી. નં. ૬૫ માં તે તમે તેને રાજા નપાણના યુવરાજ તરીકેની સઘળી જવાબદારી ઉઠાવી લેતો બતા
વ્યો છે. આમ કરીને તમે તેને અન્યાય કરી રહ્યા છે તે તેના ઉત્તરમાં જણાવવાનું કે, (૧) રૂષભદત્ત પ્રથમ તો અવંતિપતિ તરીકે અભિષિક્ત જ થયું નથી. (૨) બીજું તે કાંઈ એકલો જ નથી પણ તેના વંશમાં લગભગ આઠ દશ રાજા થઈ ગયા હોવાનું જણાય છે. અલબત્ત, તેમનાં નામ અને જીવનના વાસ્તવિક બનાવો અદ્યાપિ તદ્દન અંધારામાં પડી રહ્યાં છે તેટલું ખરું; છતાં માનવાને કારણે મળે છે કે, તેમને એકંદર રાજઅમલ ઈ. સ. પૂ. થી ઇ. સ. ૭૮ સુધીના ૧૫ર વર્ષ પર્યત ચાલ્યો છે. (૩) CASION 241 4219 Shahi Kings of Saurastra=સૌરાષ્ટ્રના શાહી રાજાઓ એવા ઉપનામથી થોડે અંશે ઓળખાવ્ય લાગે છે,
(૭૦) જુએ ઉ૫રમાં “ તેના રાજ્યમાં લોક.
વૃત્તિને સંતોષાતી હતી” વાળા પારિગ્રાફનું વર્ણન,
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિ છે ].
ચઠણની જાતિ
૨૧૭
એટલે કે તેને નહપાણુ ક્ષહરાટના વંશજ, વારસદાર કે તેના દતક તરીકેના અનુગામી તરીકે લેખવામાં આવ્યું જ નથી. આ પ્રમાણે અનેક કારણે મળવાથી રૂષભદત્તનું વૃત્તાંત અત્રે ન લખતાં એક સ્વતંત્ર પરિચ્છેદ તળે જ લખવાનું ઠરાવ્યું છે.
ઉપર પ્રમાણે સર્વ ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિ હોવાથી, હવે સમજાશે કે શા માટે નહપાણુનું વૃત્તાંત સ્વતંત્રપણે આળેખવામાં નથી આવ્યું, તેમજ તેના જીવનની અનેક ઘટનાઓ તેના જમાઈ રૂષભદત્ત સાથે ઓતપ્રોત થઈ ગઈ છે; છતાં તેનાથી પણ તેને શા માટે છુટા પાડી નાંખવામાં આવ્યા છે.
પરદેશી પ્રજાના ઈતિહાસમાં અને તેમાં પણુ ક્ષત્રપ બિરૂદ ધરાવતા રાજકર્તાઓ જે જે
હિંદના ઈતિહાસ સાથે સંબંધ નહપાણ અને ધરાવતા મનાતા આવ્યા છે
ચશ્મણના તે સર્વેમાં, જે કોઈનો રાજસંબંધ વિશે અમલ વિશેષ પ્રભાવશાલી
અને મહત્વપૂર્ણ બનાવથી ભરપૂર માલૂમ પડ્યો હોય, તે તે માત્ર બે પુરૂજેને જ છે. તેમનાં નામ નહપાણ અને ચણ છે. આ બન્નેને રાજકારભાર જેમ પ્રભાવવંતે અને યશસ્વી નીવડયો છે તેમ તે બન્નેને રાજત્વકાળ પણું દીર્ઘ સમય કર્યો છે. વળી
બન્ને જણાએ ક્ષત્ર૫, મહાક્ષત્રપ, સ્વામી તેમજ રાજાનાં બિરૂદ મેળવેલાં છે. આ પ્રમાણે અનેક રીતે બનેની સામ્યતા હોવાથી, વિદ્વાનોએ તેમને એક જ કુળના અથવા તે એક કુળની જુદી જુદી શાખાના હોવાનું ધારી લીધું છે. તેમાંના નહપાણનાં રાજદ્વારી જીવનને કેટલોક પરિચય, પ્રસંગે ઉપસ્થિત થવાથી અત્ર અપાઈ ગયો છે, જ્યારે ચષણ વિશે તે હજુ થા પુસ્તકમાં અને તે પણ તેના અંત ભાગે જ નિવેદન થવાનું છે. એટલે બેની વચ્ચે અનેક રીતે સામ્યતા હોવા છતાં, જે વિષમતા છે તે તે ત્યારે જ માલૂમ પડશે; છતાં અત્રે જે એક મુદ્દો જણું. વો આવશ્યક છે તેની જ ચર્ચા હાથ ધરીશું.
રાજા નહપાણે પિતાના સિક્કામાં પોતાની ઓળખ માટે ક્ષહરાટ શબ્દ૩ વાપરેલ હોવાથી તેના વિશે આપણે અંધારામાં ગોથાં ખાવાં પડે તેવું બહુ રહેતું નથી; જ્યારે એણે પિતા માટે કયાંય પણ, એકે શબ્દ વાપર્યો જ નથી; જેથી તેની અન્ય ઓળખ માટે વિવિધ કલ્પનાઓ ઉપજાવી કાઢવી પડે છે. તે સર્વેને ઉલ્લેખ તો તેનાં વૃત્તાંત કરીશું. અત્રે તે એટલું જ લક્ષમાં લેવાનું છે, કે જેમ નહપાણને ક્ષહરાટ કહી શકીએ છીએ તેમ ચકણને વિશેષણ લગાડવું તે અગમ્ય મુદ્દો ગણ્યો છે. એટલે વિદ્વાનોએ એક માર્ગ લીધો સમજાય છે કે, ક્ષહરાટને એક ગોત્ર (family)૭૪
(૭૧ ) જુએ તેમના સિક્કાઓ (પુ. ૨ માં ન. ૩૭ તથા ૪૨) તેમજ ઉપરની ટી. ન. ૧૪.
(૭૨) આ ઉપરાંત તે બનેના ધર્મ વિશે પણ ઘણી જ સામ્યતા હતી ( ધણું જ એટલા માટે લખવી પડી છે, કે તેમાં કાંઈક ભેદ પણ હશે એમ મને લાગ્યું છે. કદાચ તે ભેદ ન પણ હોય; પણ તે શંકાનું સમાધાન ન મળે, ત્યાં સુધી તેટલે દરજે ભેદ હોવાનું માનવું
પડે છે) પણ તે અહીં મેં નથી જણાવી; કેમકે વિદ્વાનેએ ધર્મ બાબતમાં કોઈ રાજવીઓ વિશે વિચાર જ કર્યો નથી (કઈ એક બે જણીતા અપવાદ સિવાય) એટલે તે વાત હું અહીં કરવા બેસું તો તે અસ્થાને ગણાશે.
(૭૩) પુ. ૨, સિક્કા નં ૩૭ જુઓ. (૭૪) જુએ ઉપરમાં ભૂમકના વૃત્તાંતે,
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧.
અથવા વંશ ( Race ) કે જ્ઞાતિ ( Stock ) જેવુ લેખી કાઢયુ તથા જે પરદેશીએ બહારથી હિંદ ઉપર ચડી આવ્યા છેપ અને જેમનાં નામ અવ'તિપતિ તરીકે કે તેની આસપાસના પ્રદેશ ઉપર સત્તાવાહી થયા છે તેમાં માત્ર શકે તથા હિંદી શકપ્રજાનું નામ જ વિશેષ જાણીતું થયેલ હોવાથી આ નહપાણુને તે શકપ્રજાના સભ્ય બનાવી દીધા; તેમ ચઋણુ વિશે તેા કાંઈ તેવું જણાયું જ નહેતું. વળી તે પણ હિંદની બહારના જ વતની હતા–જો કે તેનું જન્મસ્થાન કે દેશ વિગેરે કાંઇ જણાયું નથી જ. તેમ શોધી કાઢવા પ્રયત્ન થયા હોય એવું પણ દેખાતુ* નથી–એટલે તેને પણ શક ઠરાવી દીધા; કેમકે તે એની વચ્ચે અનેક પ્રકારનું સૌમ્ય તા હતુ' જ; જે સ્થિતિ આપણે આ પારીગ્રાફના આરંભમાં જણાવી ચૂકયા છીએ. મતલબ કહેવાની એ છે કે, સ જોગને અનુસરીને તેમજ સાથે સાથે કલ્પનાના મળને યુક્ત કરીને આ બન્ને સત્તાધિકારીને શક જાતિના-જે સિશિઅન્સ કહેવાય છે, અથવા હિંદમાં વસવાથી ઈન્ડો-સિથિઅન્સ પણ કહેવાઇ શકે છે હરાવી દીધા છે. તેમાં નહપાણતી સાથે ક્ષહરાટ શબ્દ લાગેલ ડાવાથી તે ક્ષહરાટ શબ્દને, જ્ઞાતિ કે પ્રજાનુ નામ ન લખતાં, તેને માત્ર ગાત્રનું નામ૬ માની લીધું છે.
વિદ્વાનોએ ગ્રહણ કરેલ આ માગ કેટલા
નહુમાણ અને
( ૭૫ ) પામિન્સ, બેકટ્રીઅન્સ, પદ્મવાઝુ અને શક: આ ચાર નામા તેમણે પરદેશી પ્રશ્ન તરીકે ગણ્યા છે. પહેલા ત્રણ પ્રાએ બહુ બહુ તે પાખ, પાંચાલ અને સુરસેન ઉપર જ અમલ ચલાત્મ્યો છે, માત્ર રાપ્ત પ્રજાએ જ મધ્ય હિંદમાં પ્રવેશ કર્યા હતા,
[ ચતુર્થાં
દરજ્જે ગ્રાહ્ય છે, અથવા તેા અગ્રાહ્ય અને ભૂલ ભરો હાય, તે તેનાથી શું શું અનિષ્ટો ઐતિ હાસિક દૃષ્ટિએ નીપજ્યાં છે, તેને આપણે તાગ સેવા પ્રયાસ કરવા રહે છે.
( ૭૬ ) સરખાવા ઉપરની ટીકા ના ૭૪ તથા જુએ નીચેની ટીકા ન’. ૭૮.
(૭૭) મૂળ માટે જીએ! કો, આં. રૅ. પ્રસ્તાવના
વિશેષ વિસ્તારમાં ન ઉતરતાં છેવટના મારા જે અનુમાન–નિય થયા છે. તે પ્રથમ જણાવી દૃશ અને પછી તે માટેનાં કારણેા જણાવીશ. નિયમાં જણાવવાનુ કે તે એમાંથી એકકે જબુ શકજ નથી. તેમ તે બન્નેની જાતિ જ જુદી છે, અને જો જાતિ જુદી જ છે તે પછી તે એની વચ્ચે કાઇ પણ પ્રકારના સગપણુ સંબંધ હોવાને પ્રશ્ન જ ઉદ્ભવતા નથી; જ્યારે કારણેામાં જણાવવાનુ` કેઃ—
( ૧ ) ગૌતમીપુત્રની માતા રાણી અળશ્રીવાળા નાસિકના શિલાલેખમાં જણાવાયુ છે કેઃ–૭૩ * Gautamipatra destroyed the Sakas, Yavanas and Pahalvas etc......& rooted out the Kshaharatss=ગૌતમી પુત્રે શક, યવન અને પલ્લાઝ વિ. ની કત્લ કરી નાંખી...તેમજ ક્ષહરાટેનું જડમૂળથી નિક`દન કાઢી નાંખ્યુ, ” આ હકીકતથી એમ તો સ્પષ્ટજ થઈ ગયું કે, જેમ શક ( Scythi. ans ) યવન ( Greek or Bactrians ) અને પહુવાઝ ( Persians & Parthians ) જુદી જુદી પ્રજા છે તેમ ક્ષહરાટ ( Inhabi
પુષ્ઠ ૩૬, પારિત્રમ્ ૪૪; તથા અવતરણ માટે ઉપરમાં જીએ પુ. ૨૦૨ અને ૨૦૩,
(૭૮ ) જ્યારે રાક, ચવન, પહુવાઝ અને ક્ષsરાટા સર્વેનાં નામ એક સાથે લેવાયાં છે તથા તેમાંની પ્રથમ ત્રણને પ્રજા તરીકે ઓળખાવચ છે. તે પછી સહરાને પણ પ્રશ્ન તરીકે જ લેખથી રહે છે. છતાં ગેાત્રનુ` નામ લખવું તે ભૂલ કહેવાય કે નહીં ? (જુએ ઉપરની ટીકા ન', ૭૫ તથા ૭૭, )
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ].
ચઠણની જાતિ
tants of Camboja ) you at angel of પ્રજા છે. અને નહપાણુ ક્ષહરાટ હોવાથી તેને શક પ્રજાને સભ્ય કહી ન જ શકાય. બીજી વાત આ શિલાલેખથી એમ સિદ્ધ થઈ જાય છે કે, શક, યવન અને હવાઝની કલ થઈ ગઈ હતી. એટલે કે આ ત્રણે પ્રજાનાં જે જે માણસે યુદ્ધમાં ઉતર્યા હતાં તે સર્વે કપાઈ મૂઆ હતાં. પણ તેમની આખી પ્રજાનો તે નાશ--વિવંસ થયો નહતો જ. પણ તે પ્રજાના ઘણાં માણસે જીવતાં રહ્યાં હતાં; જ્યારે ક્ષહરાટેનું તે નિકંદન જ કાઢી નંખાયું છે. એટલે કે તેમને કોઈપણ માણસ બચત જ રહેવા પામ્યો નહોતે : તેમ જ્યારે ભાણસ જીવતે જ નથી રહ્યો ત્યારે તે તે પ્રજાના નામ ઉપર આપણે તાળું જ મારી દેવું પડે છે. એટલે કે, ગૌતમીપુત્રના સમય પછી કોઈ ક્ષહરાટ પ્રજાને માનવી શો જડે, તેવી સ્થિતિ જ રહી નથી; જ્યારે બીજી બાજુ આપણે તે એમ સાબિત કરી શકીએ છીએ-આગળ ઉપર જઇશું કેગૌતમીપુત્રના મરણ પામ્યા બાદ જ ચકણુની ઉત્પત્તિ છે. હવે વિચારો કે જે ક્ષહરાટેનું નિકંદન ગૌતમીપુત્રે કાઢી નાંખ્યું હોય તે પ્રજાને માણસ ગૌતમીપુત્રના મરણ બાદ હોઈ શકે ખરો ? જો તેમ ન બની શકે છે, પછી ચકણુને ક્ષહરાટ પ્રજાને પણ ન જ કહી શકાય; અને તેટલું સિદ્ધ થયું તે, ક્ષહરાટ નહપાણથી ચ9ણું ભિન્ન જ પ્રજાને થઈ ચૂક કહેવાય.
(૨) મિ. થેમસનું મંતવ્ય એમ છે }-It seems certain that the name Nahapana is Persian and that of
the Ghsamika, the father of Chasshana is scythic= એટલું નક્કી છે કે, નહપાણનું નામ ઈરાની છે તથા ચછના પિતા Kષમતિકનું નામ શક જાતિનું લાગે છે. ” આ ઉપરથી એટલું તે મિ. એમના મનમાં પણ ઉગ્યું દેખાય છે કે, નહપાણ અને ચણ એક જાતિના તે નથી જ. ભલે પછી તેમણે તે દરેકની જાતિ માની લેવામાં ભૂલ ખાધી હોય.
(૩) મિ. રેસનનો અભિપ્રાય એમ 2149 3-Western Kshatrapas (meaning Chasthana family ) were first called the Sah ( meaning Shahi ) dynasty-a wrong reading of the " Sinha or Sen" which forms the second part of so many of these names=પશ્ચિમ દેશના (તે ઉપર અમલ ધરાવતા) ક્ષત્રપ (ચણ વંશ કહેવાને માંગે છે) ને પ્રથમમાં શાહવંશી (શાહીવંશી ) ગવામાં આવતા હતા. તે વંશના ઘણા નામના બીજા પદમાં “સિંહ કે સેન” (શબ્દ ) આવે છે તેને બદલે ભૂલમાં આ શબ્દ ( શાહ) વંચાય છે.” તેમના કહેવાને તાત્પર્ય એ છે કે, ચ9ણના વંશજોમાં ઘણાંખરાં નામને છે “સિંહ અને સેન” લાગેલ છે. તેથી તેમના વંશને અગાઉ “ શાહવંશી” તરીકે ગણવામાં આવતો હતો, પણ હવે વિશેષ અભ્યાસથી માલૂમ પડયું છે કે તેઓના વંશને
શાહી ” નામથી ઓળખાવો - તે ભૂલભરેલું છે. જયારે આપણે આગળ રૂષભદત્તનું વર્ણન કે શાહ અથવા તેને મળતા ઉચ્ચારવાળા નામથી એળખાવા જ નથી. તેને ખરે ભેદ તેનું વર્ણન કરવામાં આવશે ત્યારે સમજાશે. જુઓ પુસ્તક ૪ ના અંતે.
(૭૯ ) જ. જે. એ. સે. ૧૯૦૧, ૫. ૨૨૧,
(૮૦) જુએ. કે. આ. ૨. પ્રસ્તાવના ૫. ૧૦૩ નું ટીપણુ.
(૮૧) ખરી રીતે તે તેના વંશને પણ શાહી
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહપાણ અને
[ ચતુર્થ
લખતી વખતે સાબિત કરીશું કે માત્ર તેના વંશને જશાહી કહી શકાય તેમ છે; જે કારણથી રૂષભદત્તને શાહી કહી શકાય તેમ છે તે જ કારણથી નહપાને પણ કહી શકાય તેમ છે. એટલે કે નહપાણને હજુ શાહી કહી શકાય પણ ચ9ણ તે શાહી નથી જ; જેથી બન્ને જુદી જુદી ઓલાદમાંથી ઉતરી આવેલા તેમને લાગ્યા છે.
(૪) પ્રો. એડનબર્ગનું કહેવું વળી આ પ્રમાણે થાય છે કે-Kshatrapa inscriptions ( at Junagadh and Jasdan ) contain nothing similar titles, Shabi, Shahenshahi, Saka or Devaputta which are found several times con. nected with those in the legends ( જસદણ અને જૂનાગઢવાળા) ક્ષત્રના શિલા- લેખમાં, શહી શહેનશાહી, શાક અથવા દેવપુર
જેવા કોઈ હોદ્દાઓને ઉલ્લેખ થયો નથી દેખાતે, કે જેને ઉપયોગ આ કથામાં વારંવાર થલ દેખાય છેએટલે કે ચ9ણના વંશને આવા હેફાઓ જોડાયેલા જાણતા નથી; જયારે
(૮૨) આપણે સરખામણી કરવાની છે થાણ અને નહપાની. તેમાં રૂષભદત્તનું નામ જ લેવાની જરૂર નથી, કેમકે નહપાણ અને રૂષભદત્ત ભલે સસરે જમાઈ થાય છે, એટલે એક જ્ઞાતિના ધારી શકાય. પણ આગળ જતાં સમજશે કે તે બન્ને એક જ્ઞાતિના જ નથી. અહીં આ દલીલ એટલા માટે ઉતારવી પડી છે કે, રૂષભદત્ત અને નહપાણુ કે ભમક વિગેરેને “ શાહી ”=ઈરાની શહેનશાહત સાથે કાંઈક સંબંધ હતો ( જુઓ નીચેની દલીલ નં. ૪); જ્યાર થષણને તેમાનું કાંઈ જ નથી,
(૮૩) ઇ. એ. પુ. ૧૦, ૫. ૨૨૩ ( ડાબા હાથને કેલમ) જુઓ.
(૮૪) સરખા ઉપરની ટીમ નં. ૮૨ નું લખાણ,
તે હોદ્દાઓ નહપાણુ અને રૂષભદત્તને અવારનવાર લગાડવામાં આવ્યા છે.૮૩ કહેવાની મતલબ એ છે કે, તેમના મતથી નહપાણ અને ચણ જુદી જ પ્રજાના સરદારો હોવા જોઈએ.
(૫) મિ. રેસન નહપાણના સિક્કા બાબત ચર્ચા કરતાં એમ દલીલ કરે છે કે૮૫Arrow, Discus and Thunderbolt... which may therefore be supposed to be the device of the dynasty... Bhumak's distinctive type was "Lion-Capital and Dharma-Cakra=241241 માટે કામઠું, વજ અને ગદાને તે ( નહપાણા ) વંશના ચિહ૬ તરીકે ધારી શકાય-ભૂમકની (તેના વંશની) ખાસ ઓળખમાં (પણ) સિંહવાળે સ્તંભ અને ધર્મચક (ની નિશાનીઓ) છે.” જયારે ચછના સિક્કાનું વર્ણન કરતાં જણાવે છે કે, તેને Star & Moon=સૂર્યચંદ્ર (તારો અને ચંદ્ર) છે. ૮૮ તેમની કહેવાની મતલબ એ છે કે નહપાણુ અને મકના સિક્કાએમાં કામઠું, વજગદા, સિંહસ્તંભ, ધર્મચક
(૮૫) જુઓ કે. આ. ૨. પ્રસ્તાવના પણ ૧૬e, પાશ ૧૪૧,
(૬) જુએ તેને સિક્કો પુ. ૨, નં. ૧૭.
(૮૭) જુએ તેને સિક્કો પુ. ૨, નં. ૭૬-૫. આ ચિહ્નોના અર્થ શું થાય તે માટે તેનું વર્ણન ૫. ૨, ૫. ૧૭ જુઓ.
(૮૮) જુએ તેને સિક્કો પુ. ૨, ન, ૪૨: આનું વર્ણન કરતાં મિ. રેસને પિતાને વિચાર જણાવે છે. કે (જુઓ કો. ઓ. ૨. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૧૩, પારી. *?) This "Sun & Moon " shows Par. thian Origin=આ સૂર્ય અને ચંદ્રથી સાબિત થાય છે કે તેમનું મૂળ ઈરાની પ્રજામાં છે [મારૂં ટીપણ. આ કલ્પના કરી છે તે આપણે પુ. ૪ ના અંતે ચઝણ વંશ વિશેની હકીકતમાં એઈશ ]
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨
પરિચ્છેદ ]
ચષ્ઠણની જાતિ
૨૨૧
આદિ ચિહ્નો છે; જ્યારે ચષ્ઠણના સિક્કાઓમાં સૂર્યચંદ્રની જ નિશાની છે. એટલે કે નહપાણુ અને ચપ્પણના સિક્કા પરસ્પર મળતા આવતા નથી; જેથી એમ જરૂર કહી શકાય કે, તે બને
એક જ પ્રજાના નથી એમ દેખાય છે. મિ. વિન્સેટ સ્મિથ૮૯ પણ નહપાણના સિક્કા વિશે વિવેચન કરતાં મિ. રેસનના ઉપર ટકેલ
અભિપ્રાયને મળતા જ ઉદ્દગાર કાઢે છે. તે તે વળી સાફ શબ્દોમાં જણાવે છે કે-The coinage of Chasthan and his successors is quite different (from that of Nahapana, Hagama and Hagamasha= ચઠણું અને તેના અનુજેના સિક્કાઓ ( નહ• પાણુ અને હગામાશના સિક્કાઓથી ) તદન નિરાળાજ છે . અહીં કૌંસમાં લખેલ અક્ષર મેં ઉમેર્યા છે; પણ મિ. સ્મિથના ઉપર પ્રમાણેના શબ્દો નહપાણ ઈ. નું વર્ણન લખતાં ઉચ્ચારાયેલા હોવાથી વાચકવર્ગને જલ્દી સમજણ પડે એટલા માટે મારે જોડવા પડયા છે. આ ઉપરથી સમજાશે કે નહપાણ અને ચક્કણ જુદી જ જાતિના છે.
(૬) નહપાણના સિક્કામાં જે શબ્દો લખાયા છે તે ખરોષ્ઠી ભાષાના છે ; જ્યારે
(૮૯) જુએ અ. હિ. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૧૭.
(૯૦) પુ. ૨ માં નં. ૪૨ ને સિક્કો બતાવ્યો છે તેમાં ચષણના પિતાને “રાજ્ઞા શબ્દ ખેડેલ લાગે છે. સરખા ઉપરની ટી. નં ૭૧ નું લખાણ.
() જુઓ બુદ્ધિપ્રકાશ પત્ર ૫, ૮૧, અંક ૧, પ. ૫૫. લેખકનું નામ ધનપ્રસાદ ચંદાલાલ મુનશી છે.
(૯૨) જ્યાં સુધી મારી જાણમાં છે ત્યાં સુધી પ્રથમના છેડા રાજઓએ આ ઉપાધિ ગ્રહણ કરી લાગતી નથી, છતાં અત્યારે આ વિષયની ચર્ચામાં ઉતરવાનું પ્રયોજન નથી. સરખા ઉપરની ટી. નં. ૧૪.
(૩) આ સ્વામિ શબ્દ સ્વતંત્રતાસૂચક છે કે કેમ, તે હું સ્પષ્ટ રીતે કહી શકતો નથી, પણ
ચ%ણના સિક્કાની ભાષા તદ્દન જુદી જ છે.
(૭) ચષ્ઠણે અવંતિપતિ બન્યા પછી પણ “મહાક્ષત્રપ ” નું બિરૂદ જારી રાખ્યું છે, જ્યારે નહપાણે તુરત “રાજા” નામ જોડવા માંડયું છે. એટલે નહપાણુ હિંદુ પ્રજાને વિશેષપણે મળતું આવતા હતા.
(૮) એક અન્ય લેખક જણાવે છે કે, “ક્ષત્રપ વંશના (તેમને ભાવાર્થ ચણ્ડણવંશને ઉદ્દેશીને કહેવાનું થાય છે ) બધા રાજાની પૂર્વે “સ્વામિ ” ઉપાધિ લગાડેલી મળે છે.૯૨ વખતે એ સ્વતંત્રતા સૂચક ૯૩ બિરૂદ હશે. ક્ષહરાટ વંશના ક્ષત્રપ (નહપાણું કહેવા માંગે છે) અથવા મથુરાના શક રાજાઓની (રાજુઙલ વિગેરે કહેવાનો આશય હશે) પૂર્વે એ બિરૂદ લગાડેલું જણાતું નથી.” જેથી લેખક મહાશયને મત એમ થાય છે કે-(૧) ક્ષત્રપવંશના એટલે ચલ્ડણવંશી રાજાઓ. પિતાને સ્વામી નામથી ઓળખાવતા હતા. (૨) જ્યારે ક્ષહરાટના વંશના, એટલે નહપાણના વંશના ક્ષત્રપ આ ઉપાધિ લગાડતા નહાતા ( ૩ ) તેમજ મથુરાના શક રાજાઓ કે જેઓ પણ ક્ષત્રપ ગણાતા, તેઓ પણ આ ઉપાધિ ધારણ કરતા નહોતા.
મહાક્ષત્રપના પદ કરતાં જરૂર તે પદ નાનું હતું એમ તે કહી શકાય તેમ છે જ. જેને લગતું વિવેચન ૫. ૪ ના અંતે ચ9ણુવંશની હકીકત જુઓ.
(૯૪) મથુરાના ક્ષત્રપોને તેમણે શક જાતિના શા ઉપરથી જણાવ્યા છે તે ખુલાસે કરેલ નથી.
[મારૂં ટીપણુ-ઘણુંખરા ઇતિહાસકારોએ શક, ક્ષહરાટ, ચવન, યોન કે તેવા બધા પરદેશી પ્રજાને લગતા શબ્દોને ભેદભાવ બહુ ઊંડાણથી વિચાર્યો જ લાગતું નથી. જુઓ આ ખંડના પ્રથમ પરિચ્છેદમાં જણાવેલ વિચારે; એટલે જ અનેક એતિહાસિક સત્યને ઉકેલ મુશ્કેલીભર્યો થઈ પડયો છે. ]
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
આટલા વિવેચનથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે, તેમના અભિપ્રાય પ્રમાણે ચણુ અને નહપાણુ તેમજ મથુરાપતિએ ભિન્ન ભિન્ન જાતિના હતા, ( પછી નહપા અને મથુરાપતિ એક જાતિના ગણાય * ભિન્નભિન્ન જાતિના તે મુદ્દો તેમના લખાણુથી સ્પષ્ટ થાય યા નહીં, તે વાત ન્યારી છે. ) ( ૯ ) આ ઉપરાંત ચòષ્ણુની જાતિ વિશેની કેટલીક હકીકત પુસ્તક ચેાથાના અંતે તેનુ વૃત્તાંત લખતાં મેં જણાવી છે. તે ત્યાંથી જોઇ લેવા વિનંતિ છે.
નહુપાણુ અને
આ સર્વે ભિન્નભિન્ન મતદનને સાર એક જ વસ્તુસ્થિતિ કહી આપે છે, કે નપાણુ અને ચòષ્ણુ અને ભિન્ન ભિન્ન પ્રજાના નખીરાઓ હતા.
[ ચતુર્થાં
સમાન હેાવાથી, જેમ વાવાઝોડા અને ઝપાપાત લાગવાથી ભૂમિશાયી પણ થઇ જાય છે તેમ આ મારી સૂચનાનું અંતિમ પણ ભલે આવી જાય; છતાં દરેકે દરેક ક્ષેત્રમાં થતી શેાધખેાળનુ પ્રથમ ખીજ જુઓ, તા ખાત્રી થશે કે-કલ્પના અને અખતરા થયા બાદ જ તેનું સત્ય સ્વરૂપ પકડાય છે. એટલે તેમાં રસ લેનારાએ કદાયે નાસીપાસ ન થતાં, પ્રથમ ભૂમિકાએ તે હંમેશાં સપ્રમાણ કલ્પનાએ રજુ કર્યે જાયે છે, તે પ્રમાણે મે' પ આ બન્ને મુદ્દા એક પછી એક પારિત્રાકમાં છુટા પાડીને રજુ કર્યાં છે.
નહુપાહુના મરણુબાદ તેની ગાદી ઉપર અન્યવશી પુરૂષોનો રાજઅમલ સ્થાપિત થયા હાવાથી, મધ્ય પ્રદેશ ઉપર રાજ્ય ચલાવતા ક્ષરાટ ક્ષત્રાનુ વૃત્તાંત સંપૂર્ણ થાય છે. હવે મથુરાના અને તક્ષિલાના પ્રદેશના શાસનક ક્ષહરાટ ક્ષત્રપોનું વર્ણન હાથ ધરવું રહે છે; પણ તેમ કરતાં પહેલાં એક બે મુદૃા કાન્તાયન વશ સાથે સબંધ ધરાવતા યાદ આવ્યા છે. તેમાંના એક, ઐતિહાસિક રીતે નહપાણુની સાથે જો કે ખોટી રીતે છે, પણ તેમ થવાનું કારણુ તે ખોટી કલ્પનામાંથી ઊભી થયા છે એટલે કહેવું પડયું છે કે તેની સાથે—સંબ ંધયુક્ત હાઈને, તે નહપાણુના વર્ષોંન સાથે, છતાં તેનાથી તદ્દન છુટા પડી જાય તેમ, વર્ણવવા યાગ્ય લાગ્યા છે. જ્યારે બીજો તે તદ્દન મે' મારી કલ્પનાથી ઊભા કર્યાં છે; કે તેમ કરવાથી એક જાતની નવીન સૂચના જ વિચારકાને અને સ`શાધકાને ધરી છે એટલું લેખનું રહે છે. કલ્પનાઓ તે હુંમેશાં આકાશઉડ્ડયન-હવાઈ ફિલ્લાઓ
હાથીગુકાના લેખમાં આળેખાયેલા ખારવેલ, શ્રીમુખ અને બૃહસ્પતિમિત્રને સમકાલીનપણે થએલ જુદા જુદા પ્રદેશના રાજકર્તા માનવા પડ્યા છે, તેમાંયે બૃહસ્પતિમિત્ર ને મગધ પતિ જણાવ્યા છે. પણુ તે ના મના કાષ્ઠ રાજા પ્રતિહાસમાં જણાયા ન હેાવાથી, બૃહસ્પતિ તે પુષ્યનક્ષત્રનુ બીજું નામ ઢાવાથી, બૃહસ્પતિમિત્ર એટલે પુષ્યમિત્ર ઠરાવી દઈ, ખારવેલ, શ્રીમુખ અને પુષ્યમિત્રને સહસમયી ઠરાવ્યા; અને પછી આ પુષ્યમિત્રના વંશના છેલ્લા રાજા દેવભૂતિને, કન્વવશી બ્રાહ્મણુ અમાત્ય વસુદેવે અથવા કોઈકના મતે તે વંશના છેલ્લા પુરૂષ સુશમને મારીને, પોતે કેવી રીતે અવંતિની ગાદી હાથ કરી; તથા તેને જ પાછળથી મારીને ઉપરના ત્રણ ભૂપતિમાંના શ્રીમુખે કેવી રીતે પાતામાટે અવતિની ગાદી પ્રાપ્ત કરી; તે બધા ભ્રમેાત્પાદક ઇતિહાસ જાણવા યાગ્ય થઈ પડ્યો છે. તેમાંના કેટલાક ભાગ પુ. ૧, પૃ. ૧૫૪ થી ૧૬૧ સુધી ધનકટક પ્રદેશના વર્ણને આપણે જણાવી દીધા છે; તેમજ કેટલે જે પુષ્યમિત્રની
કાન્યાયન વંશ સાથેના
સમય
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ6 ]
ચઠણની જાતિ
રર૩
સાથે સંબંધ ધરાવે છે તે આ પુસ્તકે શુંગવંશના વર્ણનમાં જણાવ્યો છે; જ્યારે શ્રીમુખ અને ખારવેલને લગતી બીના છે તે તેમનાં જીવનચરિત્ર લખતી વખતે વર્ણવીશું. પણ અત્ર કહેવાની એટલી જરૂર છે-કે મારા મત પ્રમાણે આ કન્વવંશી પ્રધાનોનું સ્થાન જ્યાં મને સર્વથી વિશેષ સંભવિત લાગ્યું ત્યાં, એટલે કે શુંગવંશી નૃપતિ. એના ઉત્તર ભાગ સાથે જોડયું છે; જ્યારે અન્યત્ર સ્થાને તે તેની તરફેણમાં અને વિરુદ્ધમાં જતી દલીલોની ચર્ચા જ કરી છે. મતલબ કે, મેં મારી બુદ્ધિ પ્રમાણે તે તેમનાં સમય અને સ્થાનને નિર્ણય કરી નાંખે છે જ, પણ મનુષ્ય માત્ર ભૂલને પાત્ર ગણાય છે જ. એટલે વાચકવર્ગ પાસે બધી વસ્તુસ્થિતિ રજૂ કરવી તે મારી ફરજ છે અને તે ઉપરથી જે વિચાર તેમણે બાંધવો ઘટે તે બાંધે.
અત્રે આપણે નહપાણનું વૃત્તાંત લખી રહ્યા છીએ. વળી તેનું નામ ઉપર જણાવેલી હકીકતમાં ક્યાંય માલૂત પડતું જ નથી, છતાં અહીં આ કન્યવંશને લગતું કાંઈક જણાવવાની જરૂર ઊભી થઈ છે તે એક મુદ્દાને અંગે છે. તે આ પ્રમાણે છે. એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે, કન્વવંશનો એકંદર સત્તાકાળ ૪૨ થી ૪૫ વર્ષને છે; જ્યારે શુંગવંશના જે નબળા રાજાઓ ગાદીએ બેઠા છે તે સર્વેને સહકાળ ૨૮ વર્ષનો કહ્યો છે. વળી તેમની પહેલાનો રાજા ભાનુમિત્ર અથવા ભાગ હતો તેને રાજકાળ ૧૫ વર્ષને કહ્યો છે એટલે કે તે સને એકંદર સમય ૪૩-૪૨ વર્ષ થાય; તેમ તે સર્વ સમય પહેલેથી છેલ્લે સુધી જે કવંશી પ્રધાનો અમલ ઉપર રહે છે તેમનો સમય પણ તેટલો જ એટલે ૪૨ વર્ષને ગણો રહે. જ્યારે કેટલાક મને એક પક્ષ એમ માને છે કે, આ કન્વવંશીનો અમલ ૪૫ વર્ષને રહ્યો છે. જે તેનો
સ્વીકાર કરો તે, કન્વવંશી પ્રધાનને અમલ શંગવંશી સત્તા નાબૂદ થયા પછી બેથી અઢી વર્ષ સુધી એટલે નહપાણના રાજ્ય ચાલેલ ગણવો પડે. પણ આપણે નાસિકના શિલાલેખથી જાણી ચૂકયા છીએ કે, નહપાના પ્રથમના વર્ષે પણ મહાઅમાત્ય સંગમ સત્તાધીશ હતા. એટલે સાબિત થયું કે, ૪૫ વર્ષ સુધી સત્તા કન્વવંશની રહી હોવાનું માનનારા પક્ષનું મંતવ્ય સાધાર નથી. જ્યારે બીજો પક્ષ વળી એમ માને છે કે (જુઓ આ પારિગ્રાફની આદિમાં) શુંગવંશી છેલ્લા રાજા દેવભૂતિને મારનાર તે કન્વવંશી છેલ્લે પુરૂષ સુશર્માન નહીં, પણ પ્રથમ પુરૂષ વસુદેવ કે વાસુદેવ હતો. જે પ્રથમ પુરૂષ તરીકે ખૂન કરનારને સ્વીકારો અને તે આખા કનવવંશીને પ્રધાનવાનો સમય ૪૨ થી ૪૫ વર્ષનો છે જ, તે તે તેનો અર્થ એમ કરવો રહેશે કે તે વંશના પ્રધાને એ નહપાણના ૪૦ વર્ષના રાજવહીવટમાંના મોટા ભાગ પર્યત પ્રધાનવટું ભગવ્યું હતું; જે હકીકતને ઉપર ટકેલા અયમવાળા બનાવથી વિરોધ આવે છે. સાર એ થયે કે, કન્વવંશીનો સત્તાકાળ જે ૫ વર્ષનો માને છે તે પણ બરાબર નથી તેમ પિતાના રાજાનું ખૂન કરાવનાર પ્રથમ પુરૂષ માને છે તે હકીકત પણ સત્ય નથી.
જે એક પ્રશ્નને કાન્હાયન વંશની સાથે સીધો ઐતિહાસિક સંબંધ નથી, છતાં મારે અત્રે તે વંશનું વિવેચન ચાલે છે ત્યારે તેને લગતી ચર્ચા પણ ભેમાભેગી કરી લઈએ તો નિરર્થક નહીં ગણાય. કાન્વાયન વંશના મૂળ પુરૂષ તરીકે વૈદિક ધર્મવાળાઓ, રાજા દુષ્યતા અને શકુન્તલાના સમયના મહાતપસ્વી કન્વકરવ રૂષિને માને છે કે જેઓ કુંવરી શકુન્તલાના પાલક પિતા હતા, તે તો બહુ જ પુરાણ
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
કાન્હાયન
[ ચતુર્થ
સમયની વાત છે, પણ એક બીજી સુરતમાં જ બનેલી ઘટના ઉપર મારું લક્ષ જાય છે. તેની સત્યાસત્યતા તપાસવા માટે વાચકવર્ગ સમક્ષ રજૂ કરૂં છું. આપણે જોઈ ગયા છીએ કે, મગધપતિ નવમા નંદના સમયે, પંજાબ દેશ
જ્યારે તેણે જીત્યો ત્યારે ત્યાંથી વિદ્વાન પુરૂષની એક ત્રિપુટી તે પોતે મગધ દેશમાં લાવ્યા હતા. તેમાંના એક પાણિનિ મહાવૈયાકરણી તરીકે નામ કાઢી ગયા છે. બીજા કૌટિલ્ય ઉફે ચાણક્ય મહાન અર્થશાસ્ત્રી અને રાજકીય પુરૂષ તરીકે પિતાનું નામ હંમેશા યાદગાર રહી જાય તેમ અમર કરી ગયા છે. જ્યારે ત્રીજા જે વરરૂચિ હતા તેમણે રાજા નંદના મુખ્ય પ્રધાન શકડાળ મંત્રીનું પદ ઝૂંટવી લેવા પ્રયત્ન કર્યાનું, પણ અંતે નિષ્ફળ થઈ બૂરી હાલતે પહોંચ્યાનું જ જણાયું હતું. તે બાદ તેમનું નામ કયાંય દીપી ઉઠયું હોય એમ જણાયું નથી. નવમાં નંદનો સમય ઈ. સ. પૂ ૪૦૦ ને છે, જ્યારે આ કન્ય-કાન્હાયન અમાત્યોના સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૫૬ થી ૧૧૪ ને આપણે સાબિત કર્યો છે. એટલે કે બંને વચ્ચેનું અંતર લગભગ અઢીસો વર્ષનું જ છે, તે શું તે વરરૂચિ વિદ્વાન જેમનું
(૯૫) કાત્યાયન ઉપરથી ભૂલભરેલો શબ્દ કાન્હાયન રચાયે હોય તે માટે નીચેનાં ચાર કારણો રજૂ કરી શકાય. એક તો લહિ આઓએ લખવામાં કે કોપી કરવામાં ભૂલ ખાધી હેચ. બીજું કાવ્ય ન ગોત્રી વરરૂચિ બાબત તેમને તદ્દન અજ્ઞાનપણું હેય અથવા તેના સમયની પણ જાણ ન હોય તેથી, આ પ્રધાને કાત્યાયન ગેત્રી હોવા છતાં, તેમને વિશેષ ઉચ્ચપદ આપવા પુરાણ કાળના કનવંશ સાથે જોડવાનું વેચ ધાર્યું હોય, ત્રીજુ કત્વ અને કાત્યાયન બે શબ્દો જ તેમને જુદા તો લાગ્યા હેય; પણ બન્નેની ઘડ બેસારવા કાત્યાયનનું કાવાયન કર્યું અને તેને કન્વ-કણ સાથે જોડી દીધું હોય. શું તે જમાનામાં જેમ ઉચારની
ગોત્ર કાત્યાયન હતું તેમના જ વંશજો આ કાવાયન ૯૫ (કાત્યાયન અને કોન્યાયનના ઉચ્ચાર લગભગ એક છે જેથી લડિઆએ ભૂલ કરી દીધી હોય તે સ્વાભાવિક છે.) મંત્રીઓ હશે કે ? અને જો તેમ સાબિત થયું છે, તે ત્રિપુટીમાંહેના ત્રણે વિદ્વાનેની નામની સાર્થકતા પૂરેપૂરી થએલી માની શકાશે.
એક વળી બીજો મુદો કે, આ કન્યવંશી પ્રધાનોને સંબંધ અવંતિના કે ધનકટકના પ્રદેશ સાથે હતા, તે પણ આ ઉપરથી સિદ્ધ થઈ જતો દેખાશે. જે ધનકટકની સાથે તેમને સબંધ ગણીએ તે પુ. ૧, પૃ. ૧૫૭-૬૧ માં દર્શાવ્યા પ્રમાણે તેમનો સમય ઇ. સ.પૂ. ૪૭૩ થી ૪૩૦ આસપાસ ગણવો પડશે. જ્યારે પંડિતવરરૂચિને સમય (જે તેના જ અનુજે કનવંશી પ્રધાનને ઠરાવાય તે) ઈ. સ. પૂ. ૪૦૦નો છે. એટલે કે વરરૂચિના સમય પૂર્વે તે તેમની ઐતિહાસિક મહત્ત્વતાનો ઉદય માની શકાય જ નહીં. જેથી સાબિત કરી શકાય છે કે, કન્વવંશી પ્રધાનોને ધનકટકના પ્રદેશની સાથે કંઈ પણ જાતની લેવાદેવા હતી જ નહીં અથવા બીજી રીતે કહી શકાય કે, તેઓની જે રાજ્યસત્તા જામી ગઈ હતી તે સામ્યતાના પરિણામે સેંડ્રેકેટસને ચંદ્રગુપ્ત ઠરાવી દેવાયા છે તેમ કાત્યાયન ને કાનીયન માની લેવાયા હોય,
(૯૬) ઉપરની ટી. નં. ૫ ની દલીલ સાથે, જે વરૂચિએ શાકડાલ મંત્રીનું પદ ગ્રહણ કરવા પ્રયાસ આદર્યા હતા તે દલીલનું બળ પણ ઉમેરીએ તે આ
અનુમાનની વાસ્તવિકતા તેટલે દરજે વધારે સંભવિત Lબનતી જતી ગણાશે. આપણે અત્યારે પણ ઘણે ઠેકાણે જોતાં આવીએ છીએ કે, એક પૂર્વજના વિચારે અને શક્તિ, અમુક કાળ સુધી તેના વંશજોમાં ઉતરી આવતી નજરે પડે છે એટલે વરરૂચિના વિચારને પડમંત્રીપદે બિરાજવાને-બસો વરસે આ કાવાચન વંશી તેના અનુજેમાં દીપી નીકળે છે તે સંભવિત છે,
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
અવંતિ પ્રદેશને અનુલક્ષીને જ માત્ર હતી. આપણે અત્યાર સુધીમાં ઘણા રાજાઓ, અાત્યા અને ખીજી રીતે પ્રખ્યાત થયેલી વ્યક્તિઓનાં નામેા તેમજ ચરિત્રા સાથે સમયાનુસાર પરિચિત થઇ ગયા છીએ; તેમાં વિદ્વાનેાની એક ત્રિપુટીપાણિનિ, ચાણકય અને વરરૂચિની ત્રિપુટીતરીકે જેને આપણે ઓળખાવી છે. તે અવારનવાર કાંઇક વિશેષ ધ્યાન ખેચ્યાં કરે છે. કેમકે “ ફેશે પૂëતે રાગ, વિદ્વાન્સર્વત્ર પૂગ્યતે ’ વાળી ઉક્તિ પ્રમાણે રાજા, અમાત્યા અને વિદ્રાનાના ત્રણ વર્ગ માંથી, વિદ્વાનો જ સ આકર્ષણુ સદા પ્રથમ કરે છે. એટલે આપણે પશુ તે નિયમના અપવાદરૂપે તે ન જ બની શકીએ. તેમાં ય આપણા માટે વિશેષ આકર્ષણીય તત્ત્વ તે તે વિષયમાં એ ભરેલુ છે કે, તે ત્રણમાંની એકે એક વ્યક્તિ માટે ઘણી ઘણી ખાતા આપણાથી અજ્ઞાત જ રહેલી છે; તેથી તેમના સબંધી જેટલું અને તેટલુ સાહિત્ય સમયસર અને પ્રમાણેાપેત બહાર પડાય તે આપણી અદના ફરજ તે વિદ્વાન ત્રિપુટીના ચરણે ધરી કહી શકાશે. આપણું આ પુસ્તક ઇતિહાસને અંગે હાવાથી તેમના જીવનના અન્ય પ્રસંગા કરતાં–જેવા કે સામાજિક, ખાનગી વ્યક્તિગત વ્યવહારિક છે. ઇ.-પ્રતિહાસને જ સ્પતા અનાવા વર્ણવવાથી સાષ લેવા રહે છે.
ત્રિપુટીમાંના પાણિનિ એક મહાન વૈયા
હવે બીજી
કલ્પના
વશતા સઅધ
(૯૭) ધર્મ અને સંસ્કૃતિના અર્થમાં ઘણા ફેર રહેલ છે, તેમ કાળે કાળે તેના અથ જુદા કરાતા રહ્યા હાવાથી આવા ફેરફારા અનેક રીતે અને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે કલ્પી લેવાના રહ્યા છે તેમાંને અત્રે
૨૯
૨૨૫
કરણી હતા તથા પ. ચાણકય મહાન રાજદ્વારી અને અશાસ્ત્રી હતા. તે બન્નેનાં જીવનની કેટલીક નવીન માહિતી મને જાઇ હતી તે પ્રમાણે મેં વાચકવર્ગ સમક્ષ ધરી છે. તેમ આ પુસ્તકમાં, તે ત્રિપુટીમાંના ત્રીજા સભ્ય વરરૂચિને અંગે, જે જે વિચાર મને સૂઝવા હતા તેમાંના થાડાક આ ઉપરના પારિત્રામાં જ, શુંગવંશના કાન્તાયનવ’શી પ્રધાનાની ઉત્પત્તિ પણ કાત્યાયન ગોત્રી સાથે કાં સબંધ ધરાવતી ન હોય ? તેવી શંકા ઊભી કરીને મેં વ્યક્ત કર્યાં છે. તેમ અહીં પણ તેને જ લગતા, છતાં અન્ય દિશામાં ખેંચી જતા દેખાતા છે તે હવે ઉતારૂં' છું,
તે વિચાર। રજૂ કરતાં પહેલાં જે એક વાત સ્ફૂરી આવી છે તે પ્રથમ જણાવી દઉં કે જેથી કટલાક વાચા ઊમિવશ—લાગણીપ્રધાન બની જઇને એકદમ અમુક પ્રકારનેા મત બાંધી એસે છે, તે મહેરબાની કરીને પૂર્વમતગ્રાહી બની ન જતાંઅને પરિણામે પક્ષપાતી બની જવાય છે તેમ ન થતાં–રજૂ થતી હકીકત સારાસારની દૃષ્ટિએ જ વિચારે. આ ત્રિપુટીમાંના ત્રણે મહાપુષો જન્મે તો બ્રાહ્મણ જ છે. એટલે કે બ્રાહ્મણ માબાપને પેટે જન્મ્યા છે. તેથી તેના ધ૯૭ પણ બ્રાહ્મણ જ હાવા જોઇએ તથા વર્તમાનકાળે જેમ સઘળા બ્રાહ્મણો વૈદિકધમ પાળતા નજરે પડે છે. તે જ પ્રમાણે અલ્કે વિશેષાંશે તે જ વિધિ અનુસાર પ્રાચીન સમયના બ્રાહ્મણો પણ પાળતા જ હેાવા જોઇએ; આવા ખ્યાલે ઘણાનાં મનમાં રમી રહ્યા હોય
વવાતા પ્રકાર પણ એક છે એમ સમજી લેવુ', બાકી ધમ અને સંસ્કૃતિ વિશે જે માશ કાંઇક ખ્યાલ અધાયા છે તે આગળ ઉપર આપવા ધારૂ છુ તે જોવા વિનતિ છે,
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
તેમાં
સમા
એમ જણાય છે. ( એટલે તેમની આ માનીન તાથી, જરાયે આધુ–પાછું પગલું ભરતું સાહિત્યવાંચન આવી પડે, કે તુરત પૂર્વમતાગ્રહના પરિણામે, તેવા સાહિત્યના અનાદર કરવાના વલણ તરફ તે ઢળી પડતા જાય છે. મને આ પ્રમાણે જણાયુ છે તેથી જ અહીં આટલે નાના સરખા પણુ ઉલ્લેખ કરવા પડ્યો છે; કેમકે મારા આ પુસ્તકના એ વિભાગા બહાર પડી ચૂકયા છે. તેમજ તેને લગતી સમાક્ષેાચનાએ અનેક વર્તમાનપત્રામાં લેવાઇ છે. લેચક મહાશયેાએ જે ઉદ્ગારા કાઢવા છે તે ઉપરથી હું જોઇ શકયો છુ' ) ખેર! અત્ર તે એટલુ જ જણાવવાનું કે, જેને આપણે ઝાંખા સ્વરૂપે સ`સ્કૃતિ તરીકે અત્યારે એળખાવીએ છીએ, તેને પ્રાચીન સમયે ધર્મ કદાચ કહેતા હશે; પણ તે સમયે જે ચાર વગ–ભરણપોષણ માટે તેમજ સામાજિક વ્યવહારની સરળતા માટે પાડવામાં આવ્યા હતા તેમને ધમ સાથે કાંઈ જ સંબધ નહાતા. તેથી કરીને ગમે તે વર્ષોના માણસ ગમે તે ધમ પાળી શકતા હતા. એટલે જ તે સમના ત્રણે ધર્મ–વૈદિક, બૌદ્ધ અને જૈન ધમ માં–ચારે વિષ્ણુના સભ્યો આપણે નિહાળી શકીએ છીએ. જો આટલું સત્ય સમજી જવાય તે। જન્મે બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિય હોવા છતાં પણુ, કાઈ માણસને વૈદિક, જૈન કે બૌદ્ધમાંથી, કોઇ પણ ધર્મનેા મતાનુયાયી માનવામાં આપણુને વાંધા જ કયાં રહે છે? તે જ પ્રમાણે જ્યારે ૫. ચાણકયને મેં જૈનધર્મી હોવાના પ્રમાણા આપી વિચારા રજૂ કર્યાં, ત્યારે કેટલાકને નવાઇ લાગી હતી; વળી કાષ્ટકે તે એટલે સુધીના
(૯૮) સરખાવે પુ. ૨, પૃ. ૩૫ તથા ૧૯૭ ની
હકીકત,
( ૯ ) એક કુટુંબમાં અથવા તા સગાત્રીઓમાં
એક બીજી
[ ચતુ
ઉદ્ગાર પણ કાઢ્યા છે કે લેખક તે પાણુનિ, ચાણુકય અને વરરૂચિની આખી ત્રિપુટીને જ જૈનધર્મી હોવાનું મનાવવા બહાર પડ્યા છે. તે અત્રે સ્પષ્ટ કરવા રજા લઉં છું' કે, માત્ર ચાણુકયજીને જ મેં જૈન મતાનુયાયી માન્યા છે. પાણિ નિના ધર્મ વિશે મારા જાણવામાં અદ્યાપિ પર્યંત કાંઇ આવ્યું જ નથી; જ્યારે વરાચ મહાશય વૈદિક મતવાળા હતા એમ સ્પષ્ટપણે જણાવી ગયા છું; અને તે આધારે જ વરરૂચિ કાત્યાયનના સબંધ શુંગવ’શી કાન્સાયન ગેાત્રી પ્રધાના સાથે જોડી બતાવ્યા છે; વળા પણ, આ વરચના અંગે જ નીચે પ્રમાણે વિચારો રજૂ કરૂ છું.
પ', વરરૂચિ તે સમયના મગધપતિ મહા નંદ ઉર્ફે નવમા નંદના જૈનધર્મી મહાઅમાત્ય શકડાળના વિરોધી હાયાનું જાવાયું છે; તેમ શુંગવશી અતિપતિના કાન્વાયન ગેાત્રી અમાત્યા પણ જૈન સંસ્કૃતિના વિરોધી હતા એમ જણાવાયું છે. વળી ૫. પતંજલી મહાશય પણ તે જ મનેત્તિવાળા હતા એમ શુંગવી સમ્રાટ આગ્નમિત્રના વૃત્તાંત ઉપરથી જણાયું છે.
એક હકીકત થઈ. બીજી હકીકત એમ છે કે, ૫. વરરૂચિ મહાઅમાત્ય બનવાની રૂચિવાળા હતા. તેમજ પતંજલી મહાશય મહાઅમાત્ય જેવી રાજપુરાાહતની પદવી ભાગવી ચૂકેલા હતા. વળી કાન્તાયન ગેાત્રી પ્રધાનોએ શુંગવંશી ભૂપતિના સમયે બજાવેલી કડેધડે સેવા હતી. આ ત્રણે પ્રસગામાં ૯ અમાત્યપદ માટેની મનેાદશા અથવા તે તેમાંથી ઉદ્ભવતી ઝંખના-તમન્ના દેખાય છે. આ સર્વ વસ્તુસ્થિતિ વિચારતાં એમ વિચાર ઊભા થયા, કે એક પક્ષે વચ મહાશય તે
એક જ પ્રકારની મનેાભાવના કેટલાય કાળ સુધી ઉત્તરા ત્તર ઉતરી આવવાનું જે મનાય છે તેના દષ્ટાંતરૂપ આ ઉદાહરણ કેમ ન ગણાય ? સરખાવેશ ટી. નં. ૯૬,
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
ક૯૫ના
૨૨૭.
કાત્યાયન ગેત્રી છે જ એમ સ્પષ્ટપણે જણાયું છે, તેમ બીજા પક્ષે કાન્હાયન ગાત્રી પ્રધાને પણ કાત્યાયન ગોત્રી હોવાનો સંભવ દેખાય છે, તે ત્રીજા પક્ષે પતંજલી મહાશય પણ કાં કાત્યાયન ગેત્રી ન હોય? આ ઉપરથી વડોદરા કેલેજના સંસ્કૃતના અધ્યાપક શ્રીયુત ગે. હ. ભટ્ટને તે સંબંધી મેં પૂછાવ્યું. તેઓએ કૃપા કરીને જે વિચાર દર્શાવ્યા તે શબ્દેશબ્દ અહીં ટાંકી બતાવું છું. (તે માટે તેમને ઉપકાર માનું છું.).
“પતંજલીનાં બીજાં બે નામો નીચે પ્રમાણે છે –(૧) ગોનર્દીય ૧૦°(ગોનર્દનામના “ પ્રાંત ઉપરથી); (૨) ગણિકાપુત્ર (માતાના “નામ ઉપરથી ). કેટલાક વિદ્વાનોનો એવો
અભિપ્રાય છે કે આ બે નામે પતંજલિનાં નથી ૧૦૧ પણ તેમની પહેલાં થઈ ગયેલા બે “વૈયાકરણનાં છે.
કાત્યાયન, પતંજલિની પહેલાં થયેલા છે.૧૦૨ કાત્યાયને ૧૦૭ પાણિનિની અષ્ટા
“ધ્યાયીનાં સૂત્રો ઉપર વાર્તિકો રચ્યાં છે અને
પતંજલિએ (ઈ. સ. પૂર્વે બીજે સકે) “મહાભાષ્ય રચ્યું છે. કાત્યાયન અને પતંજલિ એ બે ભિન્ન વ્યક્તિઓ૦૪ છે.”
તેમના આ અભિપ્રાયથી મારી માન્યતાને કેટલેક અંશે સમર્થન મળે છે. તેમણે તે કાત્યાયન અને પતંજલિ એ બને ભિન્ન વ્યક્તિઓ હોવાનું જે કે જણાવ્યું છે, પણ પિતાનું તે મંતવ્ય તેમણે કાત્યાયન નામની એક જ વ્યક્તિ થઈ ગયેલી હોવાનું (જુઓ ટી. નં. ૧૦૨) માનીને બાંધ્યું જણાય છે. પણ કાત્યાયન નામની બે વ્યક્તિઓ (ટીકા નં. ૧૦૭ અને ૧૦૪ પ્રમાણે એક વરરૂચિ અને બીજા પતંજલિ મહાશય ) થયાનું જે ગણવામાં આવે, તે સહજ પુરવાર થઈ જાય છે કે, તેમનું આખુંયે કથન સત્ય જ છે. આ વિચાર ઉપર વાચકવર્ગ પિતપોતાનો અભિપ્રાય તથા પ્રમાણે રજા કરશે એવી ઉમેદ ધરાવું છું.
(૧૦૦) મેં પણ આ પ્રમાણે જ માન્યું છે ( જુઓ ભાગ બીજો પૃ. ૧૭૭) અને પુરવાર કરી બતાવ્યું છે. એટલે તેમને ગેનદય કહેવાય છે તે સત્ય કરે છે.
(૧૦૧) ઉપરની ટી. નં. ૯૫ સરખાવે.
(૧૨) અહીં પહેલા કાત્યાયન એટલે વરરૂચિ સમજવા રહે છે. તેમને સમય ઈ. સ. ૫. એથી સદી છે જ્યારે પતંજલિ મહાશયને સમય મારી ગણત્રી પ્રમાણે પણ ઈ. સ. પૂ. ૧૯૪-બીજી સદીને છે; તેમ અધ્યાપક મહાશય શ્રી ભને પણ તે જ છે. એટલે પતંજલીની પૂર્વે જ પ્રથમના કાત્યાયન થઈ ગયેલા ગણાય છે તે બરાબર છે..
(૧૦૩) અહીં કાત્યાયન એટલે વરરૂચિ પણ થાય. તેમ કોઈ બીજી જ વ્યક્તિ પણ હોય અને પતંજલિ મહા.
શય પણ હેય : પાણિનિ અને વરરૂચિ સહમયી હતા, પણ વરરૂચિ વ્યવહારિક ક્ષેત્રમાંથી ખસી ગયેલ હોવાથી ( જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૩૬૬ ની હકીકત ) તેઓ પાણિનિની અષ્ટાધ્યાયી ઉપર વાતિકે રચવા જેવી સ્થિતિમાં નહેતા, તેમ બીજી કોઈ કાત્યાયન નામે વ્યક્તિ જણાઈ નથી. કદાચ હોય પણ ખરી; અને હોય તો તે પણ વાલિંકકાર બની શકે; પણ તેમ જાણવામાં આવ્યું નથી માટે પતંજલીને કાત્યાયન ગેત્રી મેં ધારી લીધા છે.
(૧૦૪) શ્રીયુત ભટ્ટે ભલે ભિન્ન વ્યક્તિઓ ધારી છે (જે કે એક રીતે બને કાત્યાયન ભિન્ન જ છે. વરરૂચિ અને પતંજલિ) પણ વાતિકના કર્તા કાત્યાયન અને કાત્યાયન પતંજલિ; તે બન્ને એક જ વ્યક્તિ હોવાનું મને લાગે છે.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
N
II
-THAT
[thal{littlT liliitilipiviાદiniti,thjIII
૨૬ઃ' કt
ક
, ક
on.
પંચમ પરિચ્છેદ
ક્ષહરાટ ક્ષત્રપ (ચાલુ) સંક્ષિપ્ત સાર–
(ગ) મથુરા પતિઓ (૧) મહાક્ષત્રપ રાજુલુલ–તેનાં નામ તથા જાતિની આપેલ ઓળખ–તેના કુટુંબને કરાવેલ પરિચય-તેના સમય વિશે વિધવિધ સામગ્રીથી ઉપાડેલ ચર્ચા અને કરી આપેલ નિર્ણ–તેના રાજકાળના મુખ્ય બનાવોનું વર્ણનતેની પટરાણીએ કરાવેલી મથુરા સિંહસ્તૂપની પ્રતિષ્ઠા અને તે ભવ્ય પ્રસંગ ઉપર નિમંત્રિત થયેલ અન્ય ભૂપતિ બાએ આપેલી હાજરી તથા બતાવેલ સાહચર્ય
( ૨ ) ડાસ-તેના સમયની તથા જીવનના બનાવોની ચર્ચા
(૬) તશિલાપતિઓ–(૧) મહાક્ષત્રપ લીક તેની જાતિ, નામ, સમય તથા જીવનના બનાવની આપેલી માહિતી
( ૨ ) પાતિક–તેના સમય વિશે પ્રમાણપૂર્વક ચલાવેલ વાદવિવાદ-તેણે ગાળેલા ધામિક જીવનનું વૃત્તાંત-તેણે કોતરાવેલ શિલાલેખમાંના ૭૮ ના આંક વિશે વિદ્વાનોએ ઊભા કરેલ વિવિધ મુદ્દાઓનું કરી આપેલું સમાધાન–
સર્વ ક્ષહરાટ ક્ષત્રપોના ધર્મ વિશેની વિસ્તૃત સમાલેચના અને અદ્ય પર્યત ચાલી આવતી તેમનાં ધાર્મિક ચિહે સંબંધીની દૂર કરેલી ગેરસમજૂતિ–વર્તમાન કાળે ધર્મના નામે કેમીયતા કે જાતિયતા સંકળાવીને જે હાઉ ઊભો કરાય છે અને પરિણામે સંસ્કૃતિને મારી નાંખવામાં આવે છે તેને દૂર કરેલ ભ્રમ
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ]
મથુરાપતિઓ
૨૨૯
આલ '
જેમ મધ્યદેશ ઉપર પ્રથમ ભૂમક અને પછી નહપાણ, ક્ષહરાટ પ્રજાને સરદાર તરીકે રાજ્ય કરી ગયા છે, તેમ મથુરા ઉપર રાજુવલ અને તે પછી તેને પુત્ર સાડાસ ગાદીપતિ તરીકે આવ્યા છે; જ્યારે તક્ષશિલાની ગાદીએ પ્રથમ લીઅક અને તેની પછી તેનો પુત્ર પાતિક આવ્યા છે; ભૂમક અને નંહપાણના વૃત્તાંત ઉપરના પરિચ્છેદે લખાઈ ગયાં છે. એટલે અહીં પ્રથમ મથુરાપતિનાં વૃત્તાંતે લખીશું અને તે બાદ તક્ષિાપતિઓનાં લખીશું. મથુરાપતિ તરીકેના બે મહાક્ષત્રમાં પ્રથમ જે રાજુઙલ છે તેનું વૃત્તાંત પહેલવહેલાં હાથ ધરીશું. (૧) રાજુકુલ
વખતે ગબજ-કંબોજ કહેતા હતા ત્યાં થયો રાજુલુલને ઠેકાણે અનેક વિદ્વાનોએ જુદાં હતો. અને યોનપતિ ડિમેટીઅસ જ્યારે હિંદ જુદાં નામ આપ્યાં છે, તે સર્વે દેખીતી રીતે ઉપર સ્વારી લઈ આવવા નીકળ્યો હતો ત્યારે ભિન્ન ભિન્ન લાગે છે; છતાં
તેણે પોતાના આ દૂરના સગા મિનેન્ડરને તેમજ તેનાં નામ તે એક જ વ્યક્તિનાં નામ છે ત્યાંની સ્થાનિક પ્રજામાંના બે ત્રણ યુવાન અને તથા જાતિ એમ નિર્વિવાદપણે દેખાઈ ભવિષ્યમાં તેજદાર નીકળવાની આગાહી
આવે છે, એટલે તે બાબતની આપતા ઊંચા ખાનદાન કુટુંબના નબીરાઓને ચર્ચા કરવાની કે પ્રમાણ રજૂ કરવાની જરૂરી- સાથે લઈ લીધા હતા. આ સ્થાનની મુખ્ય આત રહેતી નથી. માત્ર તે નામો જ જણાવી ભાષાનું નામ ખરેછી હોવાથી તે પ્રજાને ઇતિદેવાથી તેની ગરજ સરી રહેશે. તે આ પ્રમાણે હાસાએ ક્ષહરાટ નામથી ઓળખાવી છે. અને છેઃ-રાજૂલ, રાજીવુક અને ૧૨જીબુલ
જે યુવાન સરદારો ડિમેટ્રીઅસ સાથે આવ્યા જ્યારે પ્રો. એન કેનાઉ છે. હિ, કોર્ટલ નામે હતા તેમાં એકનું નામ ભૂમક હતું; બીજાઓનાં વૃત્તપત્રના પુ. ૧૨ માં પૃ. ૨૧ ઉપર જણાવે છે
નામ હગામ-હગામાસ હતાં. કદાચ તેમાં એકનું કે રાજુવુલનું પદચ્છેદ કરતાં તે રાજુ-વુલ શબ્દોનો નામ રાજુવુલ પણ હોય; ઉપરાંત બીજા પણ બનેલે જણાય છે. તેમાં રાજુ એટલે રાજ હતા કે કેમ, તે વળી આગળ ઉપર જોયું જશે. અને વલ-સંસ્કૃત વર્ધન સમજી શકાય. તે હિસાબે
આમાંના ભૂમકને મિનેન્ટરના જીવન સમયે મધ્ય રાજુવુલનું સંસ્કૃત નામ રાજવન છે એમ
દેશ, જે એના પતિના તાબે હતો તેના ઉપર ક્ષત્રપ સમજવું.
તરીકે અને મથુરા-પાંચાલના પ્રદેશ ઉપર હગામઉપરમાં આ પણે મિનેન્ડરનું વર્ણન કરતાં હગાનાસને ક્ષત્રપ તરીકે પ્રથમ નીમ્યા હતા. જણાવી ગયા છીએ કે, મિનેન્ડરનો જન્મ તેમાંના હગામ-હગામાસ બને ભાઈઓ મિનેન્ડરની કાબુલ નદીની ખીણવાળા પ્રદેશમાં–જેને તે વતી શંગપતિ ભાનમિત્રના સૈન્યની સાથે લડા
(૧) કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૭૫:-Rajuvala of other inscriptions is Ranjubula: he struck coins both as satrap and Maha- kshatrap=બીજા શિલાલેખેને રાજુલુલ તે જ રંજીવલ સમજ. તેણે ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપ એમ બને ૫દ સહિતના સિક્કા પડાવ્યા છે.
He was the father of Sodash, in whose reign as satarap the monument (Lion-pillar ) was erectedra #1312491 (al હતું, જેના ક્ષત્રપ તરીકેના રાજ્યકાળે સિંહ
સ્તુપ ઊભો કરવામાં આવ્યો હતો. કે. હિ. ઇ, પૃ. ૫૨૬–૭.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૯ રાજુલુલની
[ પંચમ ઇમાં મરણ પામવાથી તેમની જગ્યાએ રાજુ નામ, ઉપર જણાવવામાં આવેલ મથુરા સિંહવલની નીમણુક થઈ હતી. એટલે રાજુલુલને સ્તૂપના લેખમાં કોતરાવેલ છે અને તે આ પણ ક્ષહરાટ પ્રજાના એક ક્ષત્રપ તરીકે જ પ્રમાણેનાં છે. રાણીનું પિતાનું નામ નન્દસીનોંધવો રહે છે. અલબત્ત ક્ષત્રપ તરીકે તેને અકસા, તેણીના બાપનું આયણિકભૂલે, રાજ્યકાળ બહુ ટૂંક સમયને જ રહ્યા છે તે માતાનું અબૂલા અને દાદીનું પિસપસિ હતું. આપણે યથાસ્થાને જણાવીશું. જેમાં તેની જ્યારે તેણીના ભાઈનું હયુઅર હતું. વળી આયાતના ઇતિહાસથી આપણે તેને ક્ષહરાટ જ્યેષ્ઠ પુત્ર–યુવરાજનું નામ ખલયસ કુમાર કરાવ્યો છે, તેમ અન્ય સાબિતિ ઓ પણ તે હતું, તેને ખરઓસ્ટનામ પણ આપ્યું હોય બાબતની મળી રહે છે. તેના જે સિક્કા મળી એમ જણાય છે. બીજા નાના પુત્રોમાં કાલુઈ આવ્યા છે તે ઉપરના અક્ષરો પણું ખરેકી અને સાથી નાના નામે જ હતાં. આ ત્રણે ભાષાના જણાયા છે; તેમજ તેની પટરાણી એ જે સગા ભાઈઓ હતા. અન્ય પુત્રમાં શાદાસ દાનપત્ર કોતરાવ્યું છે જેને મથુરાનો સિંહસ્તૂપ અને પુત્રી તરીકે હનનાં નામ જણાવ્યાં છે. આ કહીને વિદ્વાનોએ એળખાવેલ છે–તે સારા ઉપરથી જણાય છે કે, રાજુવુલને ચાર પુત્ર તૂપની ભાષા પણ ખરોકી જ છે.છે એટલે
અને એક પુત્રીને પરિવાર હતો. સાધારણ આવા સિક્કાઈ અને શિલાલેખી પુરાવા જયાં નિયમ એ છે કે, પિતાની ગાદીએ હંમેશાં ચેક અસ્તિત્વ ધરાવે છે, ત્યાં પછી અન્ય રજૂ પુત્ર જ આવે. અહીં છ પુત્ર-યુવરાજનું નામ કરવાની જરૂર દેખાતી જ નથી; જેથી આપણે ખલયસ કુમાર અથવા ખરએટ હોય એમ તેને નિશંક રીતે ક્ષહરાટ ક્ષત્રપ તરીકે જ જણાય છે; જ્યારે તેની પછી ગાદીએ તે છેડાસ ઓળખવો રહે છે.
આવ્યાનું જણાયું છે; એટલે બે અનુમાન કરી આપણા ઇતિહાસની સાથે જો કે તેના શકાય છે. કાં તો જેમ ખલયસકુમારનું બીજું કુટુંબી પુરૂષોનાં નામોને કોઈ સંબંધ નથી જ, નામ ખરટ છે તેમ ત્રીજું નામ જોડાશ
છતાં તે વખતમાં કેવાં નામે પણ હોય; અથવા પિતાની હૈયાતિમાં જ તે ખરતેનું કુટુંબ હતાં તે જાણવાની કેટ- ઓસ્ટનું ભરણુ નીપજ્યું હોય, તે તેના પછી
લાકને કુતુહળતા ઉત્પન્ન થાય તુરત જ ના કુમાર એટલે જેનો નંબર બીજે તે સંતોષવા માટે જણાવીએ છીએ કે, તે સર્વે હોય તે તે સદાસ ગાદીએ આવ્યું હોય.
(૨) જુએ પુ. ૨. સિક્કા ચિત્ર નં. ૭, ૮.
(૩) કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૭૪:-The Kharoshati inscription with which the surface is completely covered associate in the religious merit of the foundation: the donor herself, the chief Queen of the great satrap Rajula શિલાલેખ આ ખરેછી ભાષાથી લખાય છે તેમાં તેની સ્થાપના વિશેની
ધાર્મિક ગેરવતાનું જ વર્ણન છે; તેના દાતા તરીકે, મહાક્ષત્રપ રાજુલી પટરાણી ખૂદ પોતે જ છે (૫ટ: રાણી લખી છે એટલે બીજી પણ રાણીઓ હશે જ એમ થયું.).
(૪) આ સર્વ નામે એ. ઇં. પુ. ૯, ૫. ૧૪૨ તથા ભારતીય પ્રાચીન રાજવંશ પુ. ૨, પૃ. ૧૯૩ અને આગળમાંથી ઉતારવામાં આવ્યાં છે.
(૫) આ વિશે નીચેની ટીક નં. ૬ જુએ.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ]
વિશેષ હકીકત
૨૩૬
વળી પટરાણીના પેટે ત્રણ પુત્રનાં નામ જણાવ્યાં છે; જ્યારે કુમાર દાસ અને કુંવરી હનનાં નામ જુદાં પાડી પતાવ્યાં છે. તે ઉપરથી એમ અનુમાન લઈ જવાય છે કે, તે બન્ને પટરાણીના ફરજંદો નહીં હોય. પછી તે બન્ને સાદર હતાં કે કેમ તે સ્પષ્ટ થતું નથી; પણ મહાક્ષત્રપ રાજુલુલને એક કરતાં વધારે રાણીઓ હતી એમ તે ચક્કસ કહી શકાશે જ, આ સિવાય તેનાં બીજાં કોઈ સગાંઓનાં નામે તેમાંથી નીકળતાં નથી. ઉપરમાં આપણે ખરઓસ્ટ તે જ્યેષ્ઠ પુત્ર ખલયસ કુમારનું બીજું નામ હોવાનું જણાવ્યું છે, પણ બીજે ઠેકાણે તેને રાજુલુલના હિત્રાનો પુત્ર હોવાનું જણાવાયું છે.
તેના સિક્કા ઉપરથી જણાય છે કે તેણે “ ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપ ” એમ બને હોદા
ભગવ્યા છે જ. હવે જે તેને સમય ક્ષત્રપ તરીકેનો તેનો સમય
વિચારીએ છીએ તો તે સ્પષ્ટ થાય છે જ કે, તેના ઉપરી તરીકે બીજે કઈ હેવો જોઈએ જ; અને તે બીજા કોઈને સંભવ નથી પણ બાદશાહ મિનેન્ડરનો જ છે; તેમજ જ્યાંસુધી મિનેન્ડર જીવતો હતો ત્યાંસુધી તે તે પ્રદેશ ઉપર હગામ-હગામાસ જ ક્ષત્રપ હતા. તેમજ શુગવંશી ભાનુમિત્રની સાથેના યુદ્ધમાં મિનેન્ડર તથા આ હગામાસ મરણ પામ્યા હતા, એમ જણાવી ગયા છીએ. તેમજ એટલું તો સમજી શકાય તેવું જ છે કે, જ્યારે યુદ્ધમાં વિજેતા ભાનુમિત્ર છે ત્યારે તે સ્થાન ઉપર, યુદ્ધ પછી સત્તા તે તેની જ સ્થપાય; જેથી રાજુપુલનું
ક્ષત્રપદું રહી શકે જ નહીં. એટલે પ્રશ્ન એ થાય છે કે રાજુપુલ ક્ષત્રપપદે આવ્યો કયારે ? બે સ્થિતિ સંભવી શકે (૧) મિનેન્ડરની હૈયાતિમાં જ તે નિમાયો હોય, અને તેમ બન્યું હોય તે હગામાસને યુદ્ધ પહેલાં એટલે ઈ. સ. પૂ.
પહેલાં મરણ પામ્યાનું લેખવું રહ્યું; કે જેથી રાજુલુલને તેના સ્થાને ક્ષત્રપ તરીકે નીમી શકાય. (૨) અને બીજી સ્થિતિ, ભાનુમિત્રે મથુરા ઉપર પોતાની સત્તા જમાવ્યા બાદ થોડા કાળે આ રાજુલુલે તે મુલક પાછો લડી કરીને તેની પાસેથી પડાવી લીધો હોય પણ તેજ બન્યું હોય તો તે સમયે મિનેન્ડર જેવો કોઈ ઉપરી રાજકર્તા રહ્યો ન હોવાથી તેને “મહાક્ષત્રપ ” તરીકે જ સંબોધી શકાય, ક્ષત્રપ તરીકે નહીં જ, એટલે પછી એમજ અનુમાન કરવું રહ્યું કે, નં. ૧ માં જણાવ્યા પ્રમાણે હગામાસનું મરણ જ . ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ પહેલાં નીપજી ચૂકેલું અને તેની અવેજીમાં મિનેન્ડરે પિતાની હયાતિમાં જ આ રાજુલને ક્ષત્રપ તરીકે નીમેલ, આટલું નિશ્ચિત કર્યા પછી, તે કેટલો કાળ ક્ષત્રપ પદે રહ્યો હતો તે વિચારવું રહે છે. જો કે ક્ષત્રપ તરીકેના કાળનો નિર્ણય કરી લઈએ તે પણ આપણા સ્થાપિત નિયમ પ્રમાણે તેને તે સમય રાજત્વકાળને નહીંજ લેખાય; માટે તે પાછળ કરેલી મહેનત અફળ જાશે તેમ ધારી તેનો પ્રયત્ન કરવાનું માંડી વાળશું.
હવે મહાક્ષત્રપ તરીકેના સમયનો વિચાર કરીએ –એક વાત તો ઉપરમાં નં. ૨ ની સ્થિતિને વિચાર કરતાં સ્પષ્ટ જણાવી દીધી છે કે, રી દીકરા આતને પુત્ર થતો હતો.
(9) જુએ ઉપરની ટી. નં. ૧.
(૮) આ પ્રમાણે ઠરે તો તે પ્રમાણે હગામહગામાસના ચરિત્રમાં આપણે ફેરફારો કરવા રહેશે,
(૬) કે. શે. હિ. ઇં. પૃ. ૭૦ જુઓ -Another મember of the family known to us is Kharaosta, of Ranjubula=841 fudlo બીન સભ્યનું નામ ખરસ્ટ છે. તે રાજુલુલની દીક
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂર
રાજીબુલની
ઈ. સ, પૂ. ૧૫૯ માં મિનેન્ડરનું મરણ થવાથી તથા તે પ્રદેશ ભાનુમિત્ર જીતી લીધા હોવાથી તે ઉપર પ્રથમ તેા શુંગવંશીની સત્તા જ સ્થાપિત થઇ ગયેલી ગણાય; જ્યારે પાછા તે જ પ્રદેશ ઉપર રાજુલે મહાક્ષત્રપ તરીકે હકુમત ચલાવી છે; ત્યારે એમ જ અર્થ કરવા રહે છે કે, તેણે શુંગવશી અમલ તળેથી તે દેશને પાછા જીતી લીધે હાવા જોઇએ. કયારે તેમ બન્યુ હેવુ જોઇએ તે જ પ્રશ્ન વિચારવા રહ્યો. બીજી બાજુ એમ જણાવાયું છે કે ભાનુમિત્રનું રાજ્ય ઇ. સ. પૂ. ૧૫૯ થી ૧૪૨ સુધી ૧૭ વર્ષ ચાલ્યું છે અને તે બાદ માત્ર નામધારી રાજા જ ઊભા થયા છે. એટલે એ અનુમાન કરી શકાય-એક એ કે ભાનુમિત્રના મરણુાદ તે પ્રદેશ રાજીવુલે જીતી લીધે હોય; અથવા ખીજું એ કે, ભાનુમિત્રના જીવતાં પણુ તેમ બન્યું હોય. પણ સત્તર સત્તર વર્ષ સુધી કાઈ માણુસ વિચાર કરતા કરતા બેસી રહે કે કલાણાનું મરણુ થશે-કયારે મરણ થવાનું છે તે કોઈ માણસ શી રીતે જાણી જ શકે—તા હુ' તે મૂલક પચાવી પાડીશ; એ વાત અનવા યેાગ્ય ન ગણાય. માટે એમ જ કલ્પના કરી શકાય કે, ભાનુમિત્રના રાજ્યે જ ઇ. સ. પૂ. ૧પ૯ પછીના ટૂંકા સમયમાંજ-ખેથી પાંચ વર્ષ
(૯) તુ ઉપરની ટી નં. ૧, તથા ઉપરમાં “ તેનુ” કુટુ’બ ” વાળા પારગ્રાફ,
(૧૦) ૩. હિ. ઇ. પૃ. ૫૭૫:-Subsequently after the erection of Mathura-Lion-capital in his reign as satarap, he (Sodasa) appears as great satarap on the Amohi votive tablet at Mathura dated in the second month of the year 42=પેાતાના ( સાદાસના ) ક્ષત્રપ તરીકેના સમયમાં મથુા સિંહર૫ની સ્થાપના કર્યા પછી તુરત જ મથુરાના આમાહી ( પરૂં છે )માં ભક્તિ માટે ઊભી કરેલ એક તપ્તિમાં
[ પંચમ
સુધીને સમય ધારવા વ્યાજખી ગણાશે-તેણે લડાઇ કરીને તે પ્રદેશ પા મેળવી લીધેા હશે એમ ગણવુ. એટલે મહાક્ષત્રપ તરીકેના તેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૫૪-૫ થી શરૂ થયા, એમ આપણે હાલતુરત પાા નિયન મળી આવે ત્યાં સુધી તેા ઠરાવીશું. તેના રાજ્યારભના સમય નિતિ થઈ ગયા. હવે અંતના સમય વિચારીએ. તે માટે આપણને શિલાલેખ ઉપરથી જાણવાનું સાધન મળે છે. તેની પટરાણીએ જે મથુરાસિંહસ્તૂપની પુનઃસ્થાપના કરી છે તેમાં પુત્ર સાદાસને ક્ષત્રપ તરીકે જણાવ્યા છે; જ્યારે આમાહીના બીજો શિલાલેખ છે તેમાં સાદાસે પોતાને મહાક્ષત્રપ॰ તરીકે લેખાવ્યા છે. એટલે તાત્પ એ થયા કે, તે બન્ને શિલાલેખના સમયની વચ્ચેના ગાળામાં સાદાસ મહાક્ષત્રપ થયા છે તથા રાજીવુલનુ ભરણ પણ થયું છે. મથુરાના તેમજ આમેાહીના એમ બન્ને લેખમાં ૪૨ ના જ આંક છે. એટલે એમ થયુ' કહેવાય કે પ્રથમ પુનઃસ્થાપના થઇ; પછી ટૂંક સમયમાં રાજુજુલનુ મરણ થયું અને તે બાદ સાદાસે આમાહીના પટ્ટ ચિતરાવ્યા હતા, હવે આ ખેતાળીશના આંક તે કયા સંવતના હતા તે પાછુ વિચારવું રહે છે. આપણે ભૂભકનુ વર્ણન કરતાં જણાવી ગયા
પાા તેના ઉલ્લેખ મળે છે. તે તક્તિની સાલ માટે “ ૪૨ ના શિયાળાનો બીજો મહિને ” એમ લખાણ છે.
વળી જુએ. એ. ઇ. પુ. ૯, પૃ. ૧૩૯.
વળી જીએ વિન્સેટ સ્મિથ સાહેબકૃત મુદ્રિત મથુરા એન્ડ ઇટસ એન્ટીકવીટીઝ. ઈ. સ. ૧૯૦૧, પ્રસ્તાવના પૃ. ૫. તે જ પુસ્તકના રૃ. ૨૧ ઉપર તા 42nd ચોખ્ખું જ લખ્યું છે કે “ In the year of the Maha Kshatrpa Sodas ( Pl. xiv Ayaga-patta) મહાક્ષત્રપ સેદાસના રાજ્યે સ૪૨ માં ( આચાગપષ્ટ આકૃતિ ન”, ૧૪ જુએ. )
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ્ર
છીએ કે તેણે પાતાની ક્ષહરાટ જ્ઞાતિ ઉપરથી ક્ષહરાટ વતતી થાપના કરી છે. તેની દિ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ થી જપેાતે ગાદીપતિ બન્યા ત્યારથી જ-કરવામાં આવી છે. તેમ આ રાજીકુલ પણ તે જાતિના છે. તેમ બીજી અનેક રીતે, રાજકીય સામાજિક અને ધાર્મિક કાર્યોંમાં તે ભૂમકની સાથે જોડાયલા માલૂમ પડ્યો છે. એટલે સહજ અનુમાન કરી શકાય કે રાજુકુલના લેખામાં પણ તે જ ક્ષહરાટ સંવત વપરાયેા હશે; તે હિસાબે લહરાટ સવંત ૪૨=ઈ. સ. પૂ. ૧૧૭ થાય, કે જે સાલમાં મહાક્ષત્રપ રાજુલનુ મરણ થયું હતું. એટલે તેના રાજ્યઅમલ ઇ. સ. પૂ. ૧૫૫૧ થી ૧૧૭ સુધીના ૩૮ વર્ષના છો એમ ગણવું રહે છે.
તેના ૬૮ વર્ષ જેટલા લાંગા ગાળાના અમલમાં રાજકીય બનાવા તા અનેક બનવા પામ્યા હશે, પણ આપણને તેના રાજ્યના જ્યાં સુધી તે વિશેની કાંઇ જ મનાવા
માહિતી મળી નથી ત્યાંસુધી તેના ખાતે તે વિષયમાં મૌન જ સેવવું ઉત્તમ છે. માત્ર એક પ્રસંગ જે તેની પટરાણીએ કાતરાવેલ શિલાલેખ ઉપરથી આપણે જાણી શકીએ છીએ તેનું જ વર્ણન અત્રે આપીશું. તે પ્રસંગ મથુરાના સિંહસ્તૂપની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા કર્યાના છે. આનુ કેટલુંક વિગતવાર વર્ણન આગળ ઉપર મથુરા નગરીના પરિશિષ્ટમાં આપીશું, તેમજ જે કેટલાક રાજુજુલનાં સગાંવહાલાંનાં નામ તેમાં નિર્દિષ્ટ થયાં છે તે આપણે “ તેના કુટુંબ ''વાળા પારિગ્રાફમાં જણાવી
વિશેષ હકીકત
(૧૧) ભૂમકના રાજ્યની આદિ, ક્ષહરાટ સવતની આદિથી ગણાય છે; પણ રાજુકુલના સમયની
૩.
૨૩૩
ગયા છીએ. હવે વિશેષમાં જે થાડુ ઘણું જણા· વવું બાકી રહે છે તે જ અત્રે કહીશું.
આ પ્રસંગ એક ધાર્મિક કાર્યના હતા. તેની પ્રતિષ્ઠા તથા ગૌરવ એટલું માઢુ ધારવામાં આવતું હતું કે તે ક્રિયાના પ્રમુખપદ માટે તેના યજમાન કરતાં પણ-ખુદ મહાક્ષત્રપ રાજીવુલની પટરાણીનું નામ તેમાં અપાયુ છે—વિશેષ વૈભવવતા પુરૂષની જો વરણી થાય તેા પ્રસંગની શાભામાં વધારે થશે. તે રાયે ક્ષહરાટવશી ત્રણ મહારાજ્યા હતાં: એક, પાબમાં મહાક્ષત્રપ લીઅકની સત્તા હતી. બીજા, મથુરામાં રાજીવુલ મહાક્ષત્ર પુની પેાતાની અને ત્રીજા, મધ્યદેશમાં મહાક્ષત્રપ ભૂમકની આણુ ચાલી રહી હતી. આ ત્રણેમાં ભૂભકનું સ્થાન દરેક રીતે ઉચ્ચ પદે હતુ'. ઉમરમાં પણ તે સ રાજકર્તાઓમાં વિશેષ વૃદ્ધ હતા; તેમજ તેને રાજ્યવિસ્તાર પણ સૌથી મેટા હતેા ઃ તેમ ક્ષહરાટના સરદારામાં-ચેાનપતિ એમાં છેલ્લા કેાનપતિ મિનેન્ડરના સમયે પણુ-આ ભૂમકનું જ વર્ચસ્વ માત્ર બાદશાહ ખુથી જ બીજા નંબરે લેખવામાં આવતું હતું. એટલે આ પ્રસંગના મેળાવડાના સભાપતિ તરીકે તે ભ્રમકની જ ચુંટણી કરવામાં આવી હતી; પશુ આ સમયે એટલે કે ક્ષહરાટ સ`વત ૪૨= ઇ. સ. પૂ. ૧૧૭ માં ભ્રમકની ઉમ્મર લગભગ ૯૫ વર્ષની થઇ ગઈ હાવાથી તેણે પોતે હાજરી ન આપતાં, પેતાના યુવરાજ ક્ષત્રપ નહુપાહુને પેાતાના પ્રતિનિધિ તરીકે પાઠવ્યા હતા આ સમયે તક્ષશિલાના મહાક્ષત્રપ લીઅકને પણ આમંત્રણ મેાકલ્યુ હતુ. એટલે તે પશુ પોતાના યુવરાજ
આદિને ક્ષહરાટ સવતની આદિ સાથે સંબંધ ગણવારા નથી,
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાડાસનું
૨૩૪
મ
ક્ષત્રપ પાવિકને લઇને ઉપસ્થિત થયા હતા. મતલબ કે, ત્રણે પ્રદેશના ક્ષહરાટ મહાક્ષત્રપો અને તેમના યુવરાજ-ક્ષત્રા ત્યાં હાજર થ ગયા હતા. ( અલબત્ત, ભ્રમક પોતાના સ્થૂળ દેહું નહાતા જ ) પ્રતિષ્ટા નિમિત્તે ઉજવવાના પ્રાગની એટલી બધી મહત્ત્વતા તેમના મનમાં ઊગી હતી, અને ખરેખર તે પ્રસંગ હતો પશુ તેવા જકે જેથી તેની ઉત્પાદિકા મહાક્ષત્રપ રાજીબુલની પટરાણી નન્દસીગસાત્રે પાતી ઞ ભાઇ ભાંડરૂ, માળાપ, પુત્રી, દોહિત્રા વિગેરેને ત્રણ મેકલી મેાકલીને ખેલાવી લીધા હતા. સર્વ નામે। આણુને તે સ્તૂપ ઉપર પતરાંચલી વિગતમાંથી મળી આવે છે. આ વિવેચન પ રથી સમજી શકાશે કે, શામાટે તે સ્તૂપની પ્રતિવ્હાને તેણીએ પોતાના જીવનના એક અનુપમ પ્રસંગ ૧૨ તરીકે લેખાવ્યા છે તથા બધા બહા ક્ષત્રપ અને ક્ષત્રપે હાજર થયા છે તથા અમે મહાક્ષત્રા વિદ્યમાન હોવા છતાં યે નહપાણુ ૧૩ જેવા નાની ઉમ્મરને અને માત્ર ક્ષેત્રપપદથી જ વિભૂષિત ૧૪ થયેલે, તે પ્રસગના પ્રમુખ થયા પામ્યા છે.
આ ધાર્મિક કાર્યના પ્રસંગે જે ત્રણે પ્રદેરાના ક્ષહરાટ ભૂતિઓએ આમ ત્રણુને માન આપી હાજરી પુરાવી છે, તે ઉપરથી એ ત્રણ
આ
( ૧૨ ) અનુપમ પ્રસ ́ગ એટલા માટે હતા કે તેણીએ પેાતાના ધર્મના એક અતિ ઉત્તમ અંગ તરીકે ઉજવવાને ધાયું હતું. તે હકીકત મથુરા નગરીના પરિશિષ્ટમાં બતાવેલા વન ઉપરથી જોઈ શકારો,
[ પંચમ
આખા અચુકપણે સિદ્ધ થઇ જાય છે; કે (૧) તેઓમાં ધર્મપ્રેમ જીવતીજાગતિ જ્યાત જેવા વતા હતા (૨) તે રાજપતિઓ હોવા છતાં એક બીજા પ્રત્યે-વધાર્મિક અને સ્વજાતિ ખમ્મા પ્રત્યે-બહુમાનની નજરથી જોતા હતા (૩) તેમનામાં ઉદારવૃત્તિ તથા સજ્જનને શાત્રે તેવી સભ્યતા અને સૌજન્યતા ભરેલી હતી (૪) કૈાઇ ડાઈના ઉપર દ્વેષત્તિ દાખવતું નહાતુ'; નહી તે। ભૂમકા જેવા મહારાજ્યનો અધિપતિ તેની પાસે જ આવેલા-ઉત્તરે મથુરા અને નૈસે તક્ષિલા જેવા પ્રદેશના ભૂપતિ ઉપર ચડાઈ લઇ જઈ તેમના મુલક બથાવી પાડે, તે કેટલી વાર
લાગવાની હતી ?
તે સમયની આ ક્ષહરાટ પ્રજા પાતાના ધર્મના અનુષ્ઠાન કરવામાં કેટલા ઉમગ ધરાવતી હતી તથા ધ પ્રત્યે કેટલું' માન રાખતી હતી તેનુ આપ પણ ઉપરથી કાઢી શકાશે.
આ
(૧૩) જ, બે, ત્રે, રા. એ. સે, નવી આવૃત્તિ પુ. ૩. પૃ. ૬‰-It is obvious that Nahapana
ઉપરના પ્રસંગ વીત્યા પછી માત્ર બે ચાર માસની અવધિમાં જ મહાક્ષત્રપ રાજીવુલનું મરનીપજ્યું હતું અને તેના સ્થાને તેને બીજો પુત્ર સેાડાષ ૧૫ મથુરાતિ બન્યા હતા. (૨) યાડાસ-સાડાસ
રાજીવુલની પછી તેને પુત્ર ષાડાસ મહાક્ષત્રપ અની મથુરાની ગાદીએ બેઠો છે. ઇ. સ. પૂ. ૧૧૭=મ સ’. ૯૧. જેમ ઇતિહાસમાં અનેક બાબતો હજુ અંધારામાં જ પડી રહી છે તેમ આ પાડાસના રાજ્યકાળે જે બનાવા અનવા પામ્યા હતા તેનુ પણ સમજી લેવું. એટલે આ
was a contemporary of Rajuvula, the Mahakshatrapa of Mathura-એ તે દેખીતું જ છે કે નહપણ તે મથુરાના મહાક્ષત્રપ રાજવુલના સહસમયી હતા.
(૧૪) નહપાણાતે ઈ. સ. પૂ. ૧૧૪ માં મહાક્ષત્રપ થયો છે. એટલે ઈ. સ. પૂ. ૧૧૭ માં થયેલી આ પ્રતિષ્ઠાના પ્રસંગે તા તે ક્ષત્રપ જ માત્ર હતા એમ સ્પષ્ટ કહી શકાય છે.
(૧૫) જુએ ઉપરમાં પૂ. ૨૩૦ ની હકીકત,
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ડાસ વિશે બહુ નવું તા આપણે વાચક દ પાસે ધરી શકીએ તેમ નથી જઃ સિવાય કે એક એ મુદ્દા જે જણાયા છે તે ઉપર કાંઈક વિશેષ પ્રકાશ પાડવાના પ્રયત્ન બને તે કરીએ. ઉપર જષ્ણુાવામાં આવ્યું છે કે, તે જેવે ગાદીએ બેઠા કે તુરત જ થુરા નગરીના એક પરામાં જેને અત્યારે માહી તરીકે ઓળખામાં આવે છે ત્યાં ભક્તિપૂજા કરવા માટે તેણે એક આયાગપટ્ટ બનાવરાવ્યા હતા, એવી હકીફત ત્યાંના શિલાલેખમાંથી લબ્ધ થઇ છે, કેટલે આ આયારના સભ્ય પણ . સ. પૂ ૧૧૭ જ લેખવા રહે છે. જ્યારે આયાગટ્ટ માંના આંક ૪ર તે સ્થાને ૭ર વાંચ્યાનું પ્રેા સ્ટેન કાના નામે જણાવાયુ છે. ૧૬ વળી ત્યાં જાવ્યું છે કે, તેમણે આ છર ના આંકને વિક્રમ સવંત ધારીને તેને સમય ઇ. સ. ૨૪ હરાવી દીવે છે. આ બધું કેમ બનવા પામ્યું' છે તેની ભાંજગડમાં ઉતરવાની આપણને જરૂર જ નથી. માત્ર એટલું જ કહીશું કે, ક્ષરાટ સવતની કાઈને જાણ નહી' હાવાથી, જેને જેમ કાવ્યું' તેમ અનુમાન દાયે ગયા છે અને ઇચ્છાપૂર્ણાંક તેને અ ક૨ે રાખ્યા છે.
તેના રાજ્યના ખારભકાળ ઈ. સ પૂ. ૧૧૭ ગયા છે જ્યારે નહપાહતા ઇ. સ. પૂ, ૧૧૪ છે. એટલે નહપાણતી પૂર્વ ત્રણ વર્ષે તે ગાદીપતિ થયા છે. તેમ નહુપાળુના રાજ્યની
(૧૬) જીએ જ. ઇં. હી, કા, પુ, ૧૨. (૧૭) આ હકીકત સ્પષ્ટપણે આપણે શહેન શાહ મેજીઝના વૃત્તાંતે જણાવવાની છે. ત્યાંથી ળેઈ લેવા વિનતિ છે.
(૧૮ ) જ ખે ંઞ, રે, એ. સે, નવી આવૃત્તિ પુ. ૩. પૃ. ૬૪:-Nahapana lived prior to Sodag of Mathura and therefore Nahapana
વૃત્તાંત
૧૩૫
અંત ઈ. સ. પૂ૪ માં ગણાયા છે; જ્યારે સાદાસના રાજ્યની પૂર્ણાંહુતિના સમય એકદમ ચેકસ તા કહી શકીએ તેવી સ્થિતિમાં હજી આપણે મુકાયા નથી જ; પણ ઇન્ડો-પાર્થિઅન શહેનશાહ માઝીઝે ઉત્તર હિ`દના-એટલે તાિલાપંજાબના અને મથુરાના-અને ક્ષહરાટ મહાક્ષત્રપાને જતી લ૧૭ તેમનાં રાજ્ય ઉપર પેાતાની આણુા ફેરવી દીધી હતી; એટલે માનવાને કારણ રહે છે કે, તેને સમય ઇ. સ. પૂ. ૭૮ થી ૭૫ અંદાજે મુકીએ તે લગભગ સત્ય જ આવી રહેશે; અને તે હિસાબે સાડાશના રાજ્યના અંત ઈ સ. પૂ. ૭૫ મૂકતાં તેનું રાજ્ય ૧૧૭ થી ૭૫૪૨ વર્ષ પર્યંત ચાલ્યુ હતુ.એમ ગણી શકાશે. મતલબ કે, નહપાણુ અને જાડાસ બન્ને પોતાના આખા રાજ્યકાળ દરમ્યાન સમકાલીનપો જ વિદ્યમાન રહ્યા છે; છતાં તાળુઘ્ન જેવુ છે કે વિદ્વાનાએ નહપાણને સાદાસની અગાઉ૧૮ થઈ ગયાનું જાહેર કર્યું છે. તેના એ કારણેા મારી કલ્પનામાં આવે છે. એક તા ઉપર જેમ પ્રે!, સ્ટેન કાનાની ખાખતમાં જણાવાયુ છે તેમ, કાષ્ટને તેમના સમયની ચાસાની માહિતી નથી એટલે મરજી પ્રમાણે ફેકયે રાખ્યુ છે. અને બીજી' એ કે, તેમણે શિલાલેખાના અક્ષરેની સરખામણી કરી છે તે તે સાચી, પણ એક બાજી નપણ પોતે ગાદીએ ખેડો તે પહેલાંના જે ક્ષત્રપણે તેણે કાતરાવ્યા હતા તેના અક્ષર
prceeded Sodas-નહુપાણુ મથુરાના સાદાસની અગાઉ થઈ ગયે છે.
ઇ. એ. પુ. ૩૭ (૧૯૦૮) પૃ. ૪૩:-The characters of the inscriptions of Sodas are later than those of the inscriptions of
12pang-નહપાણના લેખમાંના અક્ષરો કરતાં પેાંડાસના લેખમાંના અક્ષરો કાંઈક ભાડા સમયના છે.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
[
લીધા, જ્યારે બીજી બાજુ સાડાસના કિસ્સામાં તેના રાજ્યની આદિના ન લેતાં જે લેખ લગભગ અંતસમયે લખાયા હતા તેના અક્ષર લીધા; એટલે બનવાજોગ છે કે, બન્નેનાં નામ સાચાં, અન્નેને સમય સાચા, પણુ આદિને અત વચ્ચે લગભગ ૪૫ વર્ષનું અંતર જે પડી જાય છે તેની ગગુત્રી કોઇએ હિસાબમાં ન જ લીધી; જેથી સ્વાભાવિક છે કે તે સ્થિતિમાં તેમનું અનુમાન જુઠ્ઠું' જ આવે. આ બીજું કારણ વિશેષ સંભ વિત લાગે છે.
તેના તથા તેના પિતાના રાજ્યકાળે બીજા રાઈ બનાવા બન્યા હોવાનું જણાયુ નથી. એટલે હાલ તા એટલુ જ કહેવું બસ થઇ પડશે કે, તેમનાં જીવન, પ્રજોપયેગી કાય કરી પ્રજાને રાજી રાખી, શાંતિથી કાર્ય ભાર ચલાવ્યે જવા તેવી મનેત્તિવાળાં જ હશે. જેથી નથી તેમના રાજ્યે ધાંધલ મચાવી રહેલી કોઈના તરફથી આવી પડેલી ચડાઇએ થઈ પડયાની જાહેરાત, કે નથી તેમણે કઇ બાજુ પ્રદેશ જીતવા માટે લઇ ગયેલી ચડાઇ અને પરિણમતી ખાનાખરાબીની વધા ઇએ. આ સ્થિતિ તેમની સંસ્કૃતિ દૈવી હશે તે વિશેનું અનુમાન બાંધવાને આપણને ઉપયેાગી થઇ પડશે. આ પરિચ્છેદને અંતે તેમના ધર્મ વિશેના પારામાંની હકીકત સાથે સરખાવે. ( ૬ ) તક્ષિકા ( તક્ષશિલા ) પતિએ.
લીકનું
પૂ. ૨૨૯ ના મથાળે જણાવી ગયા પ્રમાણે અહીં પણ આપણે એ નૃપતિઓનાં જ જીવન વિશે ખેલવાનુ રહે છે. તેમાંનાં એકનુ નામ લીએક
(૧૯) નીચેની ટીકા ન ૨૫ જીએ, તેમાં પાતિ ક્રને ‘“ કુસુલ પાતિક ” તરીકે ઓળખાશે છે; પણ તે કથન બહુ પ્રમાણભૂત લાગતુ નથી. એટલે વિશેષ ખાત્રીપૂર્વક સાબિત ન થાય ત્યાંસુધી પાવિકને કાંઇ ઉપનામ વિના જ ઓળખવે રહે છે.
[ પંચમ
અને ખીજાનું નામ પાતિક છે, તેમાંના૨ેક પછી એકની હકીકત લખીશુ. (૧) લીક
આગળ જણાવી ગયા પ્રમાણે તે લહરોટ જિતના હતા. તેનું નામ તેા લીએક જ છે, પણ ઘણે ઠેકાણે કુરુક્ષુક લીક અથવા લીએક કુલુક તરીકે પણ જણાવાય છે. એટલે સહજ અનુમાન કરી શકાય છે કે, કુસુલુક શબ્દ કાં તે તેનું ઉપનામ હોય કે હાદ્દો હાય કે ગાત્ર હાય; પણું ગેાત્રનું નામ નથી જ લાગતુ. કેમકે નહીં તે તેની પાછળ આવનાર તેના પુત્ર પાતિકને પણ તે શબ્દ૧૯ લગાડવામાં આવ્યા હાંત; પણ તેમ થયું નથી, એટલે ઉપનામ કુ હોદ્દો હાવાનુ॰ જ તે સંભવે છે
જ્યાં સુધી મિનેન્ડર જીવતા હતા ત્યાં સુધી આ પંજાબના પ્રાંત ઉપર ઍન્ટીસીઆલડાસ નામના ક્ષત્રપ તેના તરફથી તેનેા સમય રાજ્ય ચલાવતા હતા; કે જેણે, મિથેન્ડરનુ લડાઈમાં મરણ નીપજતાં પેાતાને ભય લાગ્યા હૈય તેથી કે અન્ય કારણથી, પણ શુગપતિ ભાગ-ભાનુમિત્રની મૈત્રી શેાધવાના પ્રયત્ન કર્યાં હતા. તે એન્ટીસીઆલાસની પછીથી આ લીએક રસ્તા ઉપર આવ્યેા છે; પણુ તેનું મરણ થવાથી કે તેણે ગાદીને ત્યાગ કરવાથી કે તેને ઉડાડી મૂકવાથી તેમાંનું કાંઇ જણાયું નથી. તેમજ તુરત કે થોડા સમય બાદ તે પણ જણાયુ' નથી. એટલે હાલ
જાતિ તથા નામા
(૨૦) કે. હિ, ઇ, પૃ. ૫૮૩:-It is no dotbt a title like the Kujula Kadaphisis= કુન્નુલ કડીસીઝની પેઠે તે ( કુસુલુક ) શબ્દ પણ પદવી સૂચક લાગે છે.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
વૃત્તાંત
૨૩૭
તે, જેમ ક્ષત્રપ રાજુલુલ સંબંધી બનવા પામ્યું હતું એમ ગણી લઈને તેના રાજ્યનો આરંભકાળ ઇ. સ. પૂ. ૧૫૫ નો લેખીશું. તેનું મરણ કયારે થયું અથવા તેના રાજ્યનો અંત ક્યારે આવ્યો તે બાબત પણ કયાંય નૈધ થઈ દેખાતી નથી; પણ મહાક્ષત્રપ રાજુલુલનાં સમયે જે પ્રતિષ્ઠા ઓચ્છવ મશુરા સિંહસ્તૂપ ઉજવાયો હતો તેમાં આ તક્ષિલા પતિ મહાક્ષત્રપ લી એક પણ પિતાના પુત્ર પાતિક સાથે ઉપસ્થિત થયો હતો એટલું તેની ઉપર કાતરેલ લેખથી જણાયું છે. તેથી તેનો જ અમલ ઈ. સ. પૂ. ૧૧૭ સુધી ચાલુ હતું એમ નકકી થયું જ, પછી કેટલા વર્ષે પૂરો થાય તે માટે અનુમાન કરવું રહે છે. જેમ તે સમયના સર્વે ત્ર–મહાક્ષત્રના અમલ ૩૫-૪૦ વર્ષ ચાલ્યા છે તેમાં લી એકની બાબતમાં પણ માની લઈને તેને રાજ્યકાળ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૫ થી ૧૧૫ સુધી ૪૦ વર્ષ પર્યત ટકો હતો એમ ગણવું રહે છે, જો કે તેના સમય વિશે અન્ય વિદ્વાનોએ ભાતભાતના નિર્ણય બાંધ્યા છે, પણ તે ભરોસાપાત્ર નથી એમ ઉપરમાં અનેક ઠેકાણે આપણે કહી ગયા છીએ; એટલે તેની ચર્ચામાં ઉતરવાનું પાછું
ગ્ય લાગતું નથી. માટે તેનો ઉલ્લેખ પણ કરીશું નહીં.
મથુરા નગરીમાં જે પ્રતિષ્ઠા એ છવમાં તેની હાજરી થઈ હતી તે ઉપરથી કેટલાક મત
એમ બંધાવે છે કે, તેનું રાજ્ય મથુરા પ્રદેશમાં જ થવા પામ્યું હશે; પણ ખરી હકીકત શી રીતે બનવા પામી છે. તેનાથી હવે સારી રીતે આપણે વાકેફગાર થઈ ગયા છીએ. વળી કેટલાક વિદ્વાનોના કથનથી ૨૧ ૫ણું પુરવાર થાય છે કે તે પંજાબ ઉપર જ સત્તા ભોગવતો હતો.
તેના જીવન વિશે બીજું કાંઈ જણાયું નથી. એટલે ઉપરમાં સાડા યના રાજ્ય સંબંધી જે ટીકા લખી છે તે અહીં લીકને પણ લાગુ પડે છે એમ સમજી લેવું. તેને મરણ પછી તેની ગાદીએ તેનો પુત્ર પાતિક માવ્યો છે
પાતિક-પાલિક તે ક્ષહરાટ જાતિનો હતો તથા લી એક કુસુલુ કનો પુત્ર હો, તે હકીકત ફરી ફરીને જણાવવા જરૂર રહેતી નથી. તેને તે તકિલા પતિ હતો તે પણ પુરવાર થઇ ગયું છે. વળી તે મથુરાના સિંહ તૂપની પ્રતિષ્ઠા વખતે પોતાના પિતા સાથે તેના યુવરાજ-ક્ષ ૧૫ તરીકે હાજર થયો હતે તે પણ જાણીતી વાત થઈ ગઈ છે. તેમ ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે તેને રાજઅમલ ઈ. સ. પૂ. ૧૧૫ થી શરૂ થયાનું ગાવું રહે છે. પણ તેના રાજયનો અંત કયારે આવ્યો તે જરા વિવાદાપદ પ્રશ્ન છે. જેથી તેની ચર્ચા કાંઈક વિરતારથી કરતાં જરૂર ધારું છું.
એક લેખકે, ૨૨ લી એક કુસુલુકનું વર્ણન
(૨૧) જ. ઈ. હિ, ક. ૫, ૧૨. પૃ. ૪૧: The chief Liaka Kusulika is character- ised as kshaharat and as a kshatrap of Cikhan-સરદાર લીએક કુસુલુક ક્ષહરાટ તરીકે અને શુમ્સના ક્ષત્રપ તરીકે ઓળખી શકાય છે.
કેશે. હિ. પૃ. ૬૮-Patika, the son of Li- aka Kusulaka, Moga's satrap of chukhsa and Chhahara=લીએક કુસુલુકનો પુત્ર પાતિક, તે
ચુમ્સ અને છહરનો (શહેનશાહ મોગને ) ક્ષત્રપ હતે. (આમાં કેટલીક હકીકત બેટી છે પણ ચુસ તે પિશાવર જીલ્લાને એક પ્રાંત છે એ સમજ આપવા જ કથન ટાંકયું છે)
કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૭૪ માં પણ ઉપરની જ બાબતનું સમર્થન કરાયેલું છે.
(૨૨) કે. હિ. છે. પૃ. ૫૭૫,
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
લખતાં લખતાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે—His ( Liaka ]nsulak, ) son Patika, who made the deposit of relics copperplate inscription of 78 ( Tuxilla ) which is commemorated by the inscription bore no litle at the time= લીઅક કુમુલકનો પુત્ર પાતિક, જેણે અવશેષા પધરાવ્યાં (છે જુએ ૭૮ ની સાલના તક્ષિલાના તામ્રપટ ઉપરના લેખ ) ઍવુ જે લેખ ઉપરથી સ્મરણ થયાં કરે છે. તેમાં તેણે કાઇ હોદ્દો ધારણ કર્યાં લાગતા નથી. કહેવાની મતલબ એ છે કે, ( ૧ ) તક્ષિલાનું તામ્રપત્ર ઊતરાવનાર પાતિક છેઃ અને તેણે પોતાના ધર્મનાં કાંઈક અવશેષો પધરાવીને તે ઉપર સ્મૃતિચિહ્નો તરીકે તે મૂકયુ' છે ( ૨ ) વળી તે તામ્રપત્ર ઉપર ૭૮ ના સંવત લખેલ છે. આ ઉપરાંત બીજી કાંઇ જ તેમાંથી ખુલતુ નથી. જયારે તે જ લેખકે અન્ય ઠેકાણે ૨૩ શહેનશાહુ મેઝીઝ–માગ સંબધી પોતાના વિચાર જણાવતાં કહ્યુ છે કે:-He (Mauses) is undoubtedly to be identi. fied with the Great king Moga, who is mentioned in the Taxilla copper-plate inscription of the Satrap Patika. The inscription is dated in the reign of Mauses and
( ૨૩ ) કે. હિ. ઇ. પૃ. ૫૭૪.
(૨૪) એટલે કે મેઝીઝ અને માગ અને એક જ વ્યક્તિ છે.
પાકિન
(૨૫) જ, ઇં. દ્ધિ કા. પુ. ૧૨, પૃ. ૨૦ (પ્રે. સ્ટેન કાનાઉ લેખક છે) તેમણે લખ્યુ છે કે:Mahakshatrap Kusula Patika (identified with Patika, the son of the kshaharat, the Khatrap Liaka Kusulaka )=મહાક્ષત્રપ
[ પમ
in the year 78 of some unspecified era. None of the known Indian eras seems to be probable=ક્ષત્રપ પાતિક ( પોતાના ) ક્ષિલાના તાત્રયના લેખમાં જે મેાઝીઝનું નામ આપ્યું છે તેજ મેાગર' નિઃશ ંકપણે આ શહેનશાહ માફ તરીકે ઓળખી શકાય છે. લેખતા સમય, મેાગના રાજ્યકાળે ૭૮ ના વા છે. સંવતનું નામ આપ્યું નથી. પણ જે જે હિંદી સંવત્સરા જાણીતા છે તેમાંના એક પણ તે સંભવિત નથી. આટલા કથનથી એમ જણાય છે કે (૧) પાતિકે તે તામ્રપષ્ટ લખાવ્યુ‘ છે ખરૂં; પણ તે વખતે મેાગના રાજઅમલ હતા અને (૨) તે સમયે, કાઇક સવત્સરનુ ૭૮ મું વર્ષ ચાલતુ હતુ; તે સંવત્સર કયા હશે તે ખાભૂત તે લેખકડી ખ્યાલમાં કાં ઉતર્યુ† નથી. ઉપરના અન્ને વાકયનુ એકીકરણુ કરીશુ તા સાર એ નીકળે છે કે, દક્ષિ લાનગરીના પ્રદેશ ઉપર ૭૮ ની સાલમાં શહેનશાહુ મેગની સત્તા હતી. તે સમયે પાતિકે એક તામ્રપટ, ધર્મના સ્મરણુ નિમિત્તે કાતરાવ્યું છે, પણ પેાતાના નામ સાથે કાંઇ જ હોદ્દો જણાવ્યા નથી.
આમાં કયાંય લિબ્ઝક કુસુલુકની વાત જ નથી, તેમ તે જીવતા હતા કે કેમ ? તે પણુ જાવાયું નથી. પતિક નામ ચોખ્ખુ` છે, પણ તેથી કાંઇ એમ નથી સાબિત થતું કે તે મેગની
કુકુલ પાતિક ( ક્ષત્રપ લિઅકઝુલુ જે ક્ષહરાટ છે અને જેના પુત્ર પ્રતિક છે તે જ સમજવે! !– મતલબ કે અહીં ડા. સ્ટેન કાનાએ પાતકને મહાક્ષત્રપ તરીકે ઓળખાવ્યો છે. પ્રસંગ કે સાલકે આધાર લખ્યા નથી; પરંતુ વાંચનથી યાદ આવે છે કે તે મથુરામાં એક વખત યાત્રાએ ગયો છે (જે સ્તૂપની પ્રતિષ્ઠા વખતે પોતે હાજર હતા તેની ) અને તે ઉપર તેણે ૭૮ ની સાલ બતાવી છે,
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
પોરછેદ ]
જીવનચરિત્ર
૨૩૯
આજ્ઞામાં હતું કે કેમ અથવા મગને અને પાતિકને કાંઈ રાજદ્વારી સંબંધ હતો કે કેમ ? ઊલટું જયારે પાતિકે પોતાના નામ સાથે કાંઈ પદવી જોડી જ નથી, ત્યારે તો એમ અર્થ થઈ જાય છે કે, તે પોતે ગાદી ઉપરથી ઉતરી ગયો હોવો જોઈએનહીં તે જેમ મથુરાના સિંહ
તૂપના ઈ. સ. પૂ. ૧૧૭ માં ઉજવાયેલા ઓચ્છવ સમયે પોતાને ક્ષત્રપ અને પોતાના પિતાને મહાક્ષત્રપ લીક તરીકે તેના શિલાલેખમાં કોતરાવેલ છે તથા બીજા અન્ય પ્રસંગે તેણે પિતાને મહાક્ષત્રત્ર ૨૫ તરીકે પણ ઓળખાવ્યો છે તેમ અહીં પણ કઈક હોદ્દો જણાવત ખરે જ. એટલે વસ્તુસ્થિતિ એમ સમજાય છે કે, મહાક્ષત્રપ પાતિક (જુઓ ટી. નં. ૨૫) પોતે ૭૮ ની સાલમાં જ્યારે મથુરાની યાત્રાએ ગયો છેઃ ત્યારે તેની ગેરહાજરીમાં કે પછી તેની સાથે લડાઈ કરી, જીત મેળવીને શહેનશાહ માગે તક્ષિાનું રાજ્ય લઈ લીધું છે. એટલે પાતિક ગાદિવિહીન થઈ જવાથી પિતાને એક સામાન્ય મનુષ્ય તરીકે પાતિક તરીકે–જ ઓળખાવી રહ્યો છે. આવી સ્થિતિમાં તેણે તક્ષિલા નગરીમાં–પતાનું જયાં દેવસ્થાન કે ધાર્મિક ક્રિયા કરવાનું સ્થાન હશે ત્યાં કેટલાક પવિત્ર અવશેષો પધરાવીને તે સંબંધી એક તામ્રપટ કોતરાવીને મૂકયું છે. જે આ પ્રમાણે જ અર્થ થતું હોય અને બધી સાલન બરાબર મેળ ખાતે જાય છે, એટલે માનવું પડે છે કે તે પ્રમાણે જ બન્યું હતું અને તે જ
પ્રમાણે અર્થ થાય છે તે વ્યાજબી છે તે–સાબિત થાય છે કે (૧) ૭૮ ની સાલ ક્ષહરાટ સંવતની જ છે. જેમ મથુરા સિંહસ્તૂપના ઓચ્છવ વખતે ૪૨ ને આંક મૂક્યો છે તેને ક્ષહરાટ સંવત મનાવ્યો છે; તથા જેમ બધા ક્ષહરાટ ક્ષત્રપ પોતાના રાજ્યકાળ બનતા બનાવોને તે જ સંવતસરના આંક મુકીને જણાવતા રહ્યા છે તેમ; એટલે ૭૮ ને સંવતસર તે ઈ. સ. પૂ. ૭૯ ની સાલ થઈ કે જયારે મહાક્ષત્રપ પાતિકે મથુરાની યાત્રા કરી હતી (૨) વળતે વર્ષે એટલે ઈ. સ. પૂ. ૭૮ માં શહેનશાહ માગે તશિલા જીતી લીધું અને પાતિક ગાદીએથી ઉતરી ગયો (૩) શહેનશાહ મોગે મહાક્ષત્રપ પાતિક સાથે યુદ્ધ કરીને જીભે હોય એમ કોઈ ઠેકાણે હકીકત નીકળતી નથી. એટલે સમજવું રહે છે કે, મહાક્ષત્રપ પાતિકની ગેરહાજરીનો લાભ લઈને તેણે ગાદી પોતાના હસ્તક લઈ લીધી હતી. આ સ્થિતિમાં શહેનશાહ મેઝીઝના ફાળે બહુ યશ બેંધી શકાય નહિં; ઉલટું તેનું વર્તન કાંઈક હીણપતવાળું ગણી શકાય. છતાં પાતિકને ગાદીએથી ઉતરી ગયા પછી પણ, જ્યારે ધાર્મિક ક્રિયા કરવા દીધી છે ત્યારે કહી શકાય કે, તેણે કાંઈક ઉદાર દિલ વાપર્યું હતું; અથવા પિતા તરફથી તેના પ્રત્યે કરેલ અન્યાયનો બોજો હળવો કરવા તે પગલું ભરવાનું તેને આવશ્યક લાગ્યું હતું.
મહાક્ષત્રપ પાતિકે પછીથી કેવી જિંદગી
કા. આ. રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૦૨ પારિ. ૮૧ - Subsequently Patika is a Mahakshatrap ( Mathura Lion capital)-પછી પતિક મહાક્ષત્રપ થ છે (મથુરા સિંહસ્તૂપ)
(૨૬) જ્યારે પાતિકને બીજી કઈ રીતે રંજાડા નથી ત્યારે સાબિત થાય છે કે, બંને વચ્ચે કાંઈ યુદ્ધ
જેવું ખરી રીતે થયું જ લાગતું નથી. મતલબ કે, પાતિકની ગેરહાજરીને લાભ લઈ પોતે ગાદી ઉપર ચડી બેઠો છે. અને તેને થયેલ અન્યાયનો બદલો આપવા તેને કેટલુંક ધર્મકાર્ય કરવાની સગવડ કરી આપી દેખાય છે,
(૨૭) ઉપરની ટીકા. નં. ૨૬ ને અંતિમ ભાગ જુઓ,
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
૮ ની સાલ
ગાળી હતી તે કશું જણાયું નથી, પણ જ્યારથી તે ગાદી ઉપરથી ઉતરી ગયા ત્યારથી તેનુ રાજદ્વારી જીવન અંધ થયુ જ ગણી શકાય. એટલે તેના રાજ્યના અંત ઇ. સ. પૂ. ૭૮ માં આવ્યા હતા એમ ગણવું; જ્યારે પ્રારંભ ઈ. સ. પૂ. ૧૧૫ માં થા હોવાથી ૩૭ વર્ષનું રાજ્ય તેણે કર્યું' હતું એમ લેવું રહે છે.
ક્ષહરાટ પ્રજાનાં ત્રણ રાજ્યા હતાં એમ આપણે જણાવ્યુ' છે. તેમાંનુ પ્રથમ અને સૌથી
એક ખુબી
અગત્યનું જે મધ્યદેશનુ છે તેનું વૃત્તાંત નૃત્રીય અને ચતુર્થાં પરિચ્છેદે અપાયું છે; જ્યારે બીજા એનાં-મથુરાનગરીનુ અને ક્ષિલાનું-ઘૃત્તાંત આ પંચમ પરિચ્છેદે લખાયાં છે. તે ત્રણે રાજ્યના અંતની રસમય લગભગ એક સરખા જ છે. એમ કહેને કે પાંચ વરસ જેટલી ટુકી અવધિમાં જ તે ત્રણે મહારાજ્યા પૃથ્વીની સપાટી ઉપરથી અદશ્ય થઈ ગયાં છે. તેમાં કયા પ્રકારની ખુશ્રી જળવાઇ રહી છે તે જાણુવા માટે આગળ ૧૪મ ખડે-ષમ પરિચ્છેદે શહેનશાહ મેઝીઝના વર્ણનમાં “ તેને રાજ્યવિતાર ’ વાળા પારિત્રાફ જુઓ,
તિહાસના સંશોધનમાં શિલાલેખા કેટલે મહત્ત્વના અને અગત્યના ભાગ ભજવે છે. તે વાચકવૃ ને નવેસરથી કહે૯૮ ની સાલ વાની જરૂર રહેતી નથી, તે જ ાની ? પ્રમાણે મહાક્ષત્રપ પાતિક અને શહેનશાહ મેઝીઝના સમયનિહ્ય માટે, આપણે ઉપર દર્શાવી ગયા
(૧૮) શહેનશાહ મેઝીઝને સમય ઈ. સ. પૂ. ૭૮ થી જ વિદ્વાનોએ માન્ય છે. તેમણે તે શક સંવતની સ્થાપના સાથે માઝીઝને સબધ છે એવા ધ્યાનથી જ ૭૮ ના આંક લેખાવ્યા છે; પણુ તાજીમ
[ પ મ
મુજબ તક્ષિકા વગેરેથી મળી આવેલ તામ્રપટની મદદ લેવી પડી છે. અને જે રીત્યા તેના ઉકેલ મારી સમજમાં આવ્યા તે ઉપરમાં અમે વિદિત કરી તાવ્યા છે; છતાં જે બીજી રીત્યા વિદ્યાનાએ તેની સમજૂતિ ચ્યાપી છે, તે પણ અત્ર રજી કરવી રહે છે; કેમકે જો તેમ થાય તે જ, કયા ઉકેલ સાચે છે અને કયા અન્યથા છે તે બરાબર તારવી શકાય.
તે લેખના શબ્દાર્થ ઉપરમાં પૃ. ૨૭૮ માં કે, હિં. ઈ. ના લેખકના જ શબ્દોમાં ઉતાર્યા છે. તે અત્રે પાા કરીને જણાવી તેના રહસ્ય ઉપર વિવાદ કરીશું. તેમણે જણાવ્યું છે કે, The inscription is dated in the reign of Mauses and in the year 78 ok some unspeicified era=૪ અજાણ્યા સંવત્સરના ૭૮ મા વર્ષે મેાઝીઝના રાજ્ય અમલ દરમ્યાન તે શિલાલેખ કાતરાવાયાની તારીખ નંખાઇ છે. આ શબ્દોમાં સંવત્સરનું નામ તદ્દન અજાણુમાં છે એવું સાફસાફ લખ્યું છે. તેમ તે સાલની સાથે માઝીઝને શું લાગેવળગે છે તે પણ જણાવાયું નથી. તેના રાજ્યનું કેટલામુ` વર્ષ હતુ` કે અન્ય કાંઇ સંબંધ હતા તેના પણ ઉલ્લેખ નથી જ. માત્ર એટલું જ કહે છે કે, તે સમયે તે પ્રદેશ ઉપર શહેનશાહ મેઝીઝની સત્તા હતી અને કાઇક સંવત્સરનું અડેતેરમુ' વ હતું. સામાન્ય રીતે એવા નિયમ હોય છે કે, ઊતરાવનાર વ્યક્તિ જેને આદર કરતા હાય તે વિશે જ તે ખ્યાન કરે. તેથી સહજ અનુમાન કરાય છે કે, અહી' તામ્રપટ ઊતરાવનાર વ્યક્તિ પાતિક
થવા જેવું છે કે, આ પ્રમાણે ગણત્રી કરતાં તેજ આંક આવીને ઉભે રહ્યો છે. આનું નામ “ કાકતાલીય ’ ન્યાય અથવા દષ્ટાંત કહેવાય. ( વિરોષ માટે અઝીઝ પહેલામાં જુએ ૭૮ ની સાલના ખુલાસો,)
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ] વિશે સમજૂતિ
૨૪૧ છે. એટલે જે સંવત્સરને તે માન્ય રાખતા હોય shment of the new kingdom in તેને જ નિર્દેશ પિતે કરી શકે. આપણે વર્તમાન Seistan after its incorporation inકાળે સર્વ હિંદુ પ્રજા, બે સંવતસરને માન્ય to the Parthian einpire by Mithraરાખીએ છીએ. એક આપણે હિંદુજા તરીકે dates =લેખમાંના મહિનાનું નામ પાર્થિઅને અને બીજે આપણું ઉપર રાજ કરતી પ્રજાને છે; તે ઉપરથી એમ અનુમાન કરી શકીએ પહેલાનું નામ વિક્રમ સંવત છે; જ્યારે બીજાનું નામ કે, તે સંવત્સર પણ પાર્થિઅન સાથે સંબંધ ઇસ્વી સંવત છે. કેઈ ત્રીજા સંવતને ઉપયોગ ધરાવતે હશેશહેનશાહ મિગ્રેડેટસ પહેલાએ કરતા નથી. કેઈક ધાર્મિક પ્રસંગ હોય ત્યારે તે તે પાર્થિઅન સામ્રાજ્યમાં સિસ્તાનનું રાજ્ય ભેળવી ધિર્મના અનુયાયી પિતતાના ઈષ્ટદેવને સંવતસર લીધું ત્યારથી તે સ્થાપન થયો હોય એમ વિશેષ તે પ્રસંગનો સમય દર્શાવવા સાથે સાથે જોડી સંભવિત છે. ” આમ જણાવીને પછી પોતાને બતાવે છે, જેમકે પારસીભાઈઓ જરથોસ્ત સાહે- અભિપ્રાય જાહેર કરે છે કે “ If so, the બને, મુસ્લીમ ભાઈઓ મહમદ સાહેબને, બૌદ્ધ- date of the inscription would be ધર્મીઓ ગૌતમ બુદ્ધને તેમ જ જૈનો મહાવીર cir. 72 B. C. a year which may સ્વામીનો ઈ. ઈ. તેમ પ્રસ્તુત વિષયમાં પાતિકે well have fallen in the reign of પણ જે ક્ષહરાટ પ્રજાને પોતે હતા તથા તે Mauses=જે તેમ કરાય તે, લેખની તારીખ પ્રજા જે સંવતસરનો ઉપયોગ કરતી આવી હતી ઈ. સ. પૂ. ૭૨ અંદાજે આવે, કે જે વર્ષ તેને જ ઉપયોગ તેણે કર્યો હતો એવા મેઝીઝના રાજ્યઅમલ દરમ્યાનનું એક ગણાય” નિર્ણય ઉપર આપણે આવ્યા હતા. તેથી જ તે આ બે વાકયમાં બીજા ઘણું મુદ્દાઓ ચર્ચાસ્પદ આધારે ઉપરની હકીકતને સમય આંકી બતાવ્યું તો છે જ, પણ આપણે તે સાથે સંબંધ ન છે; જ્યારે વિદ્વાને તે ક્ષહરાટ સંવતના ઉદ્દભવ હોવાથી પડતા મૂકીશ; જે ઉપગી છે તેની જ અને વપરાશ બાબત અજ્ઞાત હોવાથી તેમણે વિચારણા કરીએ. જ્યારે ૭૨ ઈ. સ. પૂ. ગણાવે બીજી જ કલ્પના કરી છે. તેમાંની એક આ પ્રમાણે છે અને લેખન સંવત ૭૮ છે ત્યારે તેમની છે.૨૯ (૧) The Imonth in the inscription ગણત્રી એમ છે કે મિથ્રેડેટસે ૭૨૫૭૮=ઈ. સ. is Parthian and from this fact પૂ. ૧૫૦ માં સિસ્તાન જીતી લીધું હતું. હવે it may be inferred that the era it- મિડેટસને સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૭૪ થી ૧૩૬ self is probably of Parthian origin, જણાવાયો છે (જુઓ પૃ. ૧૪૫ નો કોઠે ). It may possibly mean the establi. એટલે તેના રાજ્યઅમલના સ્મારક તરીકે તે
(૨૯) જુઓ. કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૭૦.
(૩૦) એમાં તે માત્ર second month“બીજો મહિને ” એટલું જ લખ્યું છે. એટલે કે મહિનાનું નામ પાર્થિઅન નથી જ. કદાચ પાર્થિ અનેની રીતિ આ પ્રમાણે લખવાની હતી એમ કહેવાને
આશય હોય, તે તેવા દાખલા ટાંકયા હેત તે વિશેષ અજવાળું પડત
ઊલટું ક્ષહરાટ સંવની તે પ્રથા હતી એમ આ પારિગ્રાફમાં જ જરા આગળ વાંચવાથી સમજી શકાશે,
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
ક્ષહરાટ ક્ષત્રપોના
[ પંચમ
૧૫૦ નો આંક ન જ હોઈ શકે એમ પુરવાર થયું; કદાચ સિસ્તાન જીત્યાની સાલ સાથે સંબંધ હોય એમ માની લેવાયું હોય તે તેમ પણ બની શકે તેમ નથી; કેમકે અમુક બનાવ બન્યા પછી સંવતસરની સ્થાપના થાય તેટલે દરજજે વાત કબુલ છે; પણ તે બનાવ સાથે જેનું પરાક્રમ જોડાયું હોય તેના રાજઅમલની આદિથી તે સંવતસર-રાજાની યાદગિરિ તરીકે-શરૂ કરવાની પ્રથા વધારે સન્માનિત છે, નહીં કે બનાવ બન્યાની તારીખથી; છતાં એક બારગી તે પ્રમાણે બન્યું હોવાનું માની લઈએ, તે પણ ઈ. સ. પૂ. ૭૨ ની સાલમાં શહેનશાહ મોઝીઝનું રાજ્ય તે કયારનું ખતમ થઈ ગયું જણાય છે. જો કે કેટલાકના મતે ઈ. સ. પૂ. ૭૮ માં તેના રાજ્યનો અંત આવ્યાનું ગણાય છે; પણ મોટા ભાગનો મત તે ઈ. સ. પૂ. ૭૫ ને જ છે: આ બેમાંથી ગમે તે મત લ્યો, તો પણ મોઝીઝના રાજ્ય અમલનો અંત આવી ગયાને ત્રણથી છ વર્ષ થઈ ગયાં હતાં. એટલે તે હિસાબે પણ તે સંવતસરની માન્યતા સ્વીકાર્ય નથી. (૨) બીજી માન્યતા એમ છે કે- It is far more probable that he (Mauses) invaded India after the end of the reign of Mithradates II when Parthia ceased to exercise any real control over Seietan and Kandahar=એમ બનવું વધારે શકય છે કે, મિથે. ડેટસ બીજાના રાજ્યનો જ્યારે અંત આવ્યો અને સિસ્તાન તથા કંદહાર ઉપરની પાર્થિ અનની વાસ્તવિક સત્તા બંધ પડી, ત્યારે તેણે (મોઝી) હિંદ ઉપર ચડાઈ કરી હતી. આ
કથનથી લેખકની મતલબ બે પ્રકારે થતી હોય એમ સમજાય છે. એક એમ કે, મિડેટસને અમલ બંધ થયો હોય તે સમયની નિશાનીરૂપ ૭૮ ને આંક હોય; અથવા બીજી રીતે તેનો અમલ બંધ થયા બાદ મેઝીઝ હિંદ ઉપર ચડી આવ્યા અને તે તેના પ્રાંતે જીત્યા તથા ત્યાં ગાદી કરી તેની ખુશાલીમાં જે સંવતસર સ્થાપ્યો હોય તેને આંક ૭૮ હૈયઃ બેમાંથી ગમે તે સમય લ્યો. બેની વચ્ચે બહુ લાંબું અંતર કાંઈ નહીં જ હોય ? બહુ ત્યારે બેથી પાંચ વર્ષ તો હદ થઈ જશે. હવે મિથેડેટસ બીજાનો સમય (જુઓ પૃ.૧૪૫ કાઠે ) ઈ. સ. ૫. ૧૨૩ થી ૮૮ ગણાય છે. અથવા બે વર્ષ આઘે પાછે ગણો તે પણ ઈ. સ. પૂ. ૮૮ થી ૮૦ સુધીમાં તે સંવત્સરની સ્થાપના ગણી શકાય; અને તે હિસાબે ૭૮ નો આંક એટલે ઈ. સ. પૂ. ૧૦ થી ૨ આવશે. જે ઉત્તર તે ઉપર બતાવેલ પ્રથમ અનુમાન કરતાં પણ વિશેષ અસંભવિત દેખાય છે. એટલે કે વિદ્વાનોની માન્યતા પણ કસી જોઈ.
આટલાં વિવેચનથી જણાશે કે, આપણે જે અનુમાન દોર્યું છે તે બરાબર છે. ઉપરમાં પાર્થિઅન રીત્યા, શિલાલેખમાં મહિને દર્શાવ્યાનું કહ્યું છે (જુઓ ટી. નં. ૩૦ ), પણ તે પ્રથા તે મથુરા એન્ડ ઈટસ એન્ટીકવીટીઝનું આખુ પુસ્તક જોઈ વળશો તે અનેક વખત તેનો વપરાશ કરાયેલ દેખાશે. વળી તે પુસ્તકમાં તે ક્ષહરાટ અને કુશનવંશી ભૂપતિઓની જ હકીકત ભરેલી છે. એટલે ઊલટું એમ સાબિત થાય છે કે, સંવતસરની સાથે મહિને કે રૂતુ વર્ણવવાની પદ્ધતિ ક્ષહરાટ અને કુશાન પ્રજામાં પણ વિદ્યમાન હતી.
(૩૧) જુએ પૃ.૧૪૫ ને કોડે.
* કે. હિ. ઇ. પૂ. પ૦૪,
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
ધર્મ વિશે માહિતી
૨૪૩
આ ક્ષેત્રને લગત પરિચ્છેદ સમાપ્ત કરીએ તે પહેલાં આપણી પ્રથા મુજબ તેમના
જય પરાજય અને ધર્મ વિશે ક્ષહરાટ કહેવું પડશે. તેમાંયે જયક્ષત્રપોને પરાજય વિશે પ્રત્યેકના રાજધર્મ અમલમાં ખપપૂરત ઈસારો
કરી દેવાયો છે. બાકી તો તેમનાં સર્વેનાં રાજ્યમાં કોઈ ખાસ એવો બનાવ બન્યો જ ન હોય ત્યાં વર્ણન કરવું શેનું? આમ ન થવાનાં બે કારણ મુખ્યપણે મને નજરે પડે છે. એકતે તે ત્રણે ક્ષત્રપોનાં રાજ્યની સરહદ એક બીજાને એવી તે લગોલગ આવીને અડી પડી હતી કે, જરા પણ વિસ્તાર વધારવાની ઇચ્છા કોઈને થાય, તે તેને પાસેવાળા બીજાની હદ ઉપર આક્રમણ કરવું જ પડે; કે જેવી મનેવૃત્તિ તેમાંના એકને પણ નહોતી. ઊલટાં આપણે તે ત્રણેને અંદર અંદર ભાઈચારાની વૃત્તિથી હળતામળતા જોઈ ગયા છીએ; બીજું કારણ એ છે કે તે ત્રણે, એવા ધર્મના ઉપાસક હતા કે જેના પરિણામે તેમને શાંતિથી જીવન ગુજારવું જ ગમતું હતું. એટલે જ તેમના રાજ્ય નથી આપણે બંડબખેડા જોયા કે નથી પરસ્પર અથડામણ થતી જોઈ; આથી કરીને તેમને પિતપોતાનાં રાજયનાં સમૃદ્ધિ અને વાણિજ્ય ઈ. વધારવામાં તથા લેકેપગી કાર્ય કરવામાં જ મશગુલ બની રહેતા, તેમજ ધાર્મિક પ્રસંગે એકચિત્ત થતા જોતા રહ્યા છીએ,
પ્રથમ વર્ણવેલ યોન પ્રજાનું મૂળ, ભરતખંડની બહાર હોવાથી તેમને સંસ્કૃતિ કે ધર્મ
જેવું કાંઈ નહતું એમ કલ્પી શકાયું હતું; તેમ આપણને તે વિશે તપાસ કરતાં કાંઈ માલુમ પણ પડયું નથી, એમ જણાવી ગયા છીએ.
જ્યારે આ ક્ષહરાટ પ્રજા તે આપણી હિંદુપ્રજાના રૂષિ મુનિઓનાં સ્થાનરૂપ ગણુતા (જુઓ છઠ્ઠા ખંડે, પ્રથમ પરિચ્છેદે આ પ્રજાઓનાં ઉત્પતિસ્થાનને લગતાં વિવેચન) પ્રદેશમાં હેઈ, તેઓ આર્ય સંસ્કૃતિથી વિભૂષિત હતા જ, જેની ખાત્રી માટે આપણે તેમની કાળગણનાની નૈધ લેવાની રીત ૩૨ ઉપરથી પણ કહી ગયા છીએ.
ધર્મ સંબંધીનો વિચાર કરવાને આપણું પાસે બેજ મુખ્ય સાધનો વર્તમાનકાળે પ્રાપ્ય છે. એક સિક્કાઓ અને બીજું શિલાલેખે તથા દાનપત્રો. તેમાં પણ સિક્કાઓ, હમેશાં તેમાં કોતરાયેલાં ચિહ્નો તથા અન્ય નિશાનીઓથી વિશિષ્ટ સ્કુટપણે હકીકત ઉપર પ્રકાશ પાડે છે.
જ્યારે દાનપત્રોમાં કેટલીક તે સામાન્ય પ્રજાનાં કલ્યાણ માટેની પણ હોય છે, તેમ કેટલીક તે રાજકુટુંબના ધર્મને લાગેવળગે તેવી ન હોવા છતાં, શાસિત પ્રજાની ઉન્નતિના માર્ગને લગતી હોવાથી, રાજકીય ધર્મ અથવા ફરજરૂપે બજાવવી પડે, તેવી પણ ઉલ્લેખ તેમાં કરેલ હોય છે. એટલે તે ઉપર વિશેષ આધાર રાખવો પણ પરવડે નહીં તેમ તદ્દન ઉપેક્ષા કરવી પણું પિવાય નહીં.
આ પ્રજાના સિક્કાઓ મુખ્યપણે તેમની રાજગાદીના મુખ્ય સ્થળેથી–એટલે કે ગુજરાત અને અવંતિ પ્રાંતમાંથી, મથુરા અને તક્ષિલામાંથી; જ્યારે શિલાલેખો અને દાનપત્રો તે તે કરાવે છે તેટલે અંશે તે આર્ય સંસ્કૃતિથી દૂર છે એમ સમજવું.
સરખા ઉપરના પારાના અંતમાં ક્ષહરાટ અને કુશનવંશીમાં સાલ લખવાની પ્રથા વિશેની હકીકત.
(૩૨) સાલ, રૂતુ, મહિને, પખવાડીયું અને દિવસ આ પ્રમાણે પાંચે હકીકત જ્યાં દર્શાવાય ત્યાં શુદ્ધ આર્ય સંસ્કૃતિ સમજવામાં આવે છે; પછી એટલે અંશે આ પાંચ હકીકતમાંથી એછા વધતાને ઉલ્લેખ
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષહરાટ ક્ષત્રપના
[ પંચમ સ્થાન સિવાય દૂરનાં સ્થળેથી, જેમકે નાસિક આમાં ધર્મચક્ર છે તે મુખ્યતાએ તક્ષિ આદિના પ્રદેશમાંથી પણ મળી આવે છે. લાના સિક્કાનું ચિહ્ન લેખાય છે. પ્રશ્ન એ થાય સિક્કાઓ ઉપરનાં ધાર્મિક ચિહ્નોમાં, ધર્મચક્ર, છે કે શું બુદ્ધ-શાક્ય પિતાની હૈયાતિમાં કોઈ સિંહ, સ્વરિતક, ચૈત્ય આદિ છે. આ બધાંને દિવસ પણ તે સ્થળે પધાર્યા હતા ખરા ? વિદ્વાનેએ અત્યારસુધી બૌદ્ધધર્મનાં ચિહ્નો તરીકે અથવા શું તેમના કોઇ શિષ્ય તેમની હયાતિમાં એ લખાવ્યાં છે. તેમણે કયા આધારે આ પ્રમાણે
તે પ્રદેશમાં પ્રવર્તકપણે ગયા છે ખરા? જે તેવી જાહેર કર્યું હશે તે આપણે જાણતા નથી. કોઈ
કોઈ સાબિતી ન જ મળતી હોય તે પછી શા બૌદ્ધ ગ્રંથમાં શું આ ચિહ્નો તેમનાં હોવાનું
આધારે માની લેવું પડે છે કે તક્ષિાના પ્રદેશમાં લખાણ મળી આવે છે ખરૂં? કે પછી પ્રાચીન અનેક સ્થાને વપરાતું ધર્મચક્રનું ચિહ્ન તે બૌદ્ધ સમયે જે મુખ્ય ત્રણ ધર્મો પ્રજાના હતા–વૈદિક સંપ્રદાયનું જ છે? ( વિશેષ અધિકાર તક્ષિલાના બૌદ્ધ અને જે-તે ત્રણેનાં રહસ્યમાં એકવાક્યતા પરિશિષ્ટ જુઓ.). તથા સમાનતા કેટલેક અંશે દીસી આવતી તેવી જ રીતે મથુરાના સંબંધમાં ૩૩ પણ હતી. તેને લીધે એક ધર્મનાં ચિહ્નોને બીજાનાં
બન્યું હોય એમ દેખાય છે. મથુરાને સૂપ હેવાનું ધારી લેવાયું છે. આ બાબત આપણે મહાક્ષત્રપ રાજુલુલની પટરાણું નંદિસીએકસાએ વિસ્તારપૂર્વક પુ. ૨. પરિચ્છેદ બીજામાં સામાન્ય ધર્મદાન તરીકે મેટા ઉત્સવપૂર્વક ઊભે કરાવ્યું રીતે તથા ત્રીજામાં પ્રત્યેક સિક્કાચિત્રની હકી- છે, (જેનું સ્પષ્ટીકરણ મથુરાનગરીના પરિકત સાથે સમજાવી આપ્યું છે તે ત્યાંથી જોઈ શિષ્ટમાં કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં આ પરદેશી લેવું; તથા થોડીક હકીકત હવે પછી જેડવામાં ક્ષહરાટ જાતિના રાજકર્તા ક્ષત્રપનાં નામ આવનારાં બે પરિશિષ્ટો-એક મથુરાનગરીનું અપાયાં છે તથા તેની ટોચે સિંહાકૃતિ ગોઠવી અને બીજું તશિલા વિશેનું–માં આપવાની છે; છે. આ સિંહાકૃતિને બૌદ્ધધર્મ સાથે શું સંબંધ તેમ જ ખાસ ખાસ જે છે તે અંગે જણાવીશું. છે? શું તે શાકયસિંહ-બુદ્ધદેવનું લંછન કે
(૩૩) છે. રીઝ ડેવીઝ જે બદ્ધધર્મનાં પુસ્ત- કોને ખાસ અભ્યાસી ગણાય છે તેમણે ધી બુદ્ધિસ્ટ ઈન્ડિયા નામે પુસ્તક પૃ. ૩૭માં લખ્યું છે કે:-As Mathura is mentioned in the Milinda ( 331 ) as one of the most famous places in India: whereas in the Buddha's time, it is barely mentioned: the time of its greatest growth must have been between these dates=મિલિન્ડમાં (૩૩૧) મથુરાને હિંદના સર્વ શ્રેષ્ઠ પ્રખ્યાત શહેરેમાંનું જો કે ગણવ્યું છે; છતાં બુદ્ધના સમયે તેને ઇસાર સુદ્ધાં કરવામાં આ નથી. એટલે આ બે સમયની વચ્ચે જ (બુદ્ધ- દેવ અને મિરેન્ડરના અંતરગાળે) તેની ચઢતી કળા
થઈ હશે.
[ આ ઉપરથી સમજાશે કે બુદ્ધદેવના જીવનકાળમાં તે મથુરાને કાંઈ લેવા દેવા નહતી જ; તેમ મિરેન્ડર સમયે શું સ્થિતિ હતી તે તે કાંઈ દર્શાવાયું જ નથી.તે સમૃદ્ધિવાન શહેર હતું પણ તેમાં બૌદ્ધધર્મને શું ? એટલે અનુમાન બંધાય છે કે, સમ્રાટ અશોકના સમયબાદ, ઉત્તર હિંદ તો શું પણ સમસ્ત ભારત માંથી બૈદ્ધધર્મ લગભગ અદશ્ય જેવો થઈ ગયો હતે. પછી ઈ. સ. ની ત્રીજી સદી બાદ, ગુપ્તવંશના અમલે કાંઈક સજીવન થવાની શરૂઆત થઈ દેખાય છે.]
જુઓ આગળ ઉપર મથુરાનગરીના પરિશિષ્ટમાં વિશેષ અધિકાર,
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]. ધર્મ વિશે માહિતી
૨૪૫ સાંકેતિક ચિહ્ન છે? તેમજ મથુરાના મંદિરને પ્રવર્તી રહી છે. પુ. ૨ માં બીજા પરિચ્છેદનું જે દરવાજો ( Gateway ) શોધી કઢાયો છે વર્ણન બરાબર ધ્યાનપૂર્વક વાંચીને મનન કર( જુઓ પુ. ૧ પૃ, ૧૯૬ઃ આકૃતિ નં. ૩૧, વામાં આવશે, તે મને સંપૂર્ણ ખાત્રી છે કે વાચકક૨, ૩૩ તથા તેનાં વર્ણન) તેને સર્વ વિદ્વાન વર્ગને પણ મનમાં સંપૂર્ણ ઇતબાર જામી જશે: નોએ જ્યારે જનધર્મને હોવાનો અભિપ્રાય આપ્યો અને એવો વિચાર ધરાવતા થશે કે આ ચિહ્નોને છે ત્યારે આબેહુબ તેની જ જાણે કેમ પ્રતિકૃતિ- બૌદ્ધધર્મ સાથે કાંઈ લાગતુંવળગતું જ નથી. નકલ ન હોય તેવા દરવાજા-પ્રવેશદ્વાર, સાંચીના અને સિકકાના પુરાવાથી જે વસ્તુસ્થિતિ સિદ્ધ તૂપ સાથે તેમજ બીજા ભારદ્યુત સ્તૂપ સાથે જોડા- થઈ જાય તે તે અચૂક અને અતૂટ જ ગણવી ચેલ એમ બે ઠેકાણેથી મળી આવેલ છે; તે બન્નેને રહે છે; એટલે આ વિષયને પણ તે જ કક્ષાનો બૌદ્ધધર્મી હોવાનું જણાવાયું છે. આમ એક જ કાં ન સ્વીકારવો ? જાતની કારિગરીના અને એક જ વસ્તુ સૂચવતા કોઈને એમ પણ વિચાર થશે કે, બૌદ્ધપદાર્થોને ભિન્ન ભિન્ન ધર્મના–સંપ્રદાયના ઠરા
ધર્માના મુખ્ય સ્થાપક અથવા તે તેમના પ્રચારકે વવામાં કોઈ કારણ ખરૂ? કે ભિન્ન ભિન્ન પ્રદેશ,
તે બાજુ વિચર્યા હોવા વિશે તમે જ્યારે શંકા માંથી મળી આવ્યા માટે ભિન્ન ભિન્ન સંપ્રદાયના
ઉઠાવો છો અથવા તે તેમ બન્યું હોવાને થઈ ગયા ? વળી મથુરા પાસે થડે જ છેટે-ત્રણ
આધાર માંગે છે, તે અમે પણ તમને કાં ચાર માઈલ દૂર-કંકાલિ તિલા નામે જે ટેકરી
વળતો પ્રશ્ન ન પૂછી શકીએ, કે તમારો મત આવેલી છે અને જે પ્રાચીન મથુરાનું એક પરૂં સ્થાપિત કરવા માટે તમારી પાસે શે આધાર હેવાનું અનુમાન કરાયું છે ત્યાંથી જે અવશેષો,
છે? તે તેમને ઉત્તરમાં જણાવવાનું કે, આ મૂર્તિઓ, આયાગપટ્ટો ઈ. ઈ. મળી આવ્યાં છે. પુસ્તકની આદિથી માંડીને, સર્વે સમ્રાટોને અને તે સર્વેને વિદ્વાનોએ જૈનધર્મનાં હોવાનું નિઃસં- રાજાઓનો જે જે ધર્મ હતો, તે વિશેની ચર્ચા દેહપણે કહી દીધું છે, ત્યારે આ સિંહપને જ અમે કરી છે તે વાંચી જેવાથી આ વાતનો માત્ર બૌદ્ધધર્મને ઠરાવવા માટે શું આધાર છે? ફેટ થઈ જશે. ઉપરાંત એક અન્ય હકીકત ( જો કે હવે તેને પણ જૈનધર્મનો ઠરાવાય છે.) પણ વાચકવર્ગની જાણ માટે ટાંકવા રજા ઉપરના વર્ણનથી સમજાશે કે, જેમ ધર્મ
લઈએ. તે હકીકત પણ સિકકાઈ પુરાવાની પેઠે ચક્ર બાબતમાં દિવિધ અભિપ્રાય દર્શાવાય છે.
જ એક નક્કર સત્ય તરીકે આપણે લેખ પડશે તેમ સિંહ-સ્તૂપના કિસ્સામાં પણ બન્યું છે: કેમકે તે શિલાલેખી પુરાવા ઉપર રચાયેલી છે. તેવી જ રીતે ચત્ય અને સ્વસ્તિકના ૩૪ ચિહ્નનું પણ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના અનેક શિલાલેખો, ખડક. સમજી લેવું. આખાયે લખાણને સાર એ છે કે, લેખો તથા તેમની અંદર આળેખેલ ધમ્મલિપિના આ વિષયમાં અત્યારસુધી ગંભીર ગેરસમજૂતિ જ રહસ્યથી ૩૫ આપણે સર્વે કઈ જાણીતા થઈ
(૩૪) નહપાણ અને ભૂમકના સિક્કામાં સ્વસ્તિક ૩૫૭ લેખ નામે “ Was Nahapana a Jain ? ” છે: ( જુઓ પુ. ૨. સિક્કાચિત્ર નં. ૩૫, ૩૬, ૩૭, આ લેખથી આડકતરી રીતે પૂરવાર થાય છે કે નહવર્ણન પૂ. ૯૬, ) તેઓ જેનધર્મી જ હતા, તથા પણ જૈન હતો. જુએ . કૉં. હિ, પુ. ૫, ૧૯૨૯ જુનને અંક પૃ. (૩૫) રહસ્ય તે અત્યાર સુધી દરેકની જાણમાં
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતિ
[ પંચમ
ગયા છીએ જ, કે તેમણે પોતાના ધર્મપ્રચાર અર્થે અનેક દેશમાં ધમ્મમહામાત્રાઓને પાઠવ્યા હતા. તેવા પ્રદેશમાં યવનદેશ,નદેશ, કાશ્મિર, ગાંધાર, તિબેટ, મિસર, સિરિયા આદિનાં નામો પણ તેમણે લખ્યાં છે. આ બધે બનાવ ઈ. સ. પૂ. ૨૫૦ ની આસપાસને જ છે. અને આ પ્રસ્તુત પરિચ્છેદમાં વર્ણવતા સર્વે ક્ષત્રપ તથા મહાક્ષત્રપ, મૂળે આ સ્થાનમાંથી જ હિંદ ઉપર ચડી આવેલા છે. તેમને સમય પણ ઈ. સ. પૂ ૨૦૦ થી માંડીને ઈ. સ. પૂ. ૧૦૦ સુધીનો જણાયો છે; એટલે કે, સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન નની પછી માત્ર સે વર્ષને જ ગાળ રહે છે. તો શું જે ધર્મપ્રચાર મહારાજા પ્રિયદર્શિને આટઆટલી મહેનત અને જહેમત ઉઠાવીને હિંદભરમાં તેમજ હિંદબહારના પ્રદેશોમાં કરાવ્યો હતે તેની અસર માત્ર સો વર્ષનાં અંતર સુધી ચાલી આવતી ધારી ન શકાય કે? અરે-સેદેઢસો વર્ષની વાત તે આવી રહી, પણ બસે વર્ષે પણ જે બનાવ બન્યો છે, જે આપણે અવંતિપતિ ગર્દભીલ રાજાના સમયે પ્રસંગોપાત વર્ણવવો પડશે. તે ઉપરથી પણ સાબિત થશે કે, તે સમયે ત્યાં વસતી શક પ્રજને ધર્મ પણ, મુખ્યતાએ જૈન જ હતે. વળી આ હકીકતને વાયુપુરાણ જેવા ગ્રંથથી સ્વતંત્ર રીતે ટેકે મળેલ ૩૬ છે. એટલે
તેને પણ આપણે સત્ય અને સિદ્ધ થયેલ ઐતિહાસિક તત્વ જ માનવું રહે છે.
આ પ્રમાણે સર્વ તરફથી અને સર્વ પ્રકા રથી, જ્યારે એક જ બાબત સિદ્ધ થઈ શકે છે, ત્યારે તેને અન્યથા હોવાનું આપણાથી કેમ કહી શકાય ? સારાંશ એટલો જ કે, આ પરદેશી ક્ષહરાટ પ્રજાના ક્ષત્રપ તથા મહાક્ષત્રપ સર્વે જૈન સંપ્રદાયના જ અનુયાયી હતા અને તેમનામાં મજકુર ધર્મને બીજા પ્રક્ષેપ, સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના ધમ્મમહામાત્રાઓએ કર્યો હતો. એટલે હવે પ્રો. રેસન જેવો સિક્કાને અભ્યાસી જે કહે છે કે, ૩૭ ધર્મચક્ર તે બૌદ્ધધર્મનું (2) જૈનધર્મ જોઈએ) ચિહ્ન છે, તો તે તેમજ તક્ષિલા અને મથુરાના ક્ષત્રપ આ ધર્મના જ અનુયાયી હતા. તે; એમ બન્ને હકીકત સત્ય તરીકે જ આપણે સ્વીકારવી રહે છે.
અત્યાર સુધીના વર્ણન ઉપરથી વાચકવર્ગને એક બાબતની પ્રતીતિ થઈ હશે, કે દરેક
વંશના ભૂપતિઓનું વૃત્તાંત સંસ્કૃતિ પૂરું થતાંની સાથે તેમના જય
અને પરાજય તથા ધમ વિશે એક ધમ
સ્વતંત્ર પરિચ્છેદ જ વતન પાઈ
જુદ પાડવાનું ધારણ ગ્રહણ કર્યું છે; કેમકે તે બન્ને વસ્તુ ઉપર ખાસ ધ્યાન ખેંચવાની જરૂરિયાત લાગતી રહી છે. જય
આવ્યું હતું જ. પણ તે સર્વ બદ્ધ ધમની કીર્તિ ગાનારું હતું એમ ધરાયું છે; જ્યારે પુ. ૨ માં પ્રિય દર્શિન ચરિત્રે હવે એમ સાબિત કરાયું છે કે તેમાં તે જૈન ધર્મને લગતું ફરમાન છે.
(૩૬) આ પુસ્તકના ઉત્તર ભાગે ગંભીલ વંશનું વૃત્તાંત આપવામાં આવ્યું છે ત્યાં આ સર્વ હકીકત સપ્રમાણ આપવામાં આવી છે તે જોઈ લેવા વિનંતિ છે.
(૩૭) કો. . . પારિગ્રાફ ૮૭-The Wheel of the Law is a symbol of the Buddhist (?) faith, which was professed by the Satarpal families of Taxilla and Mathura ( ઉપરમાં (1) ચિન્હ મેં મૂક્યું છે. આને લગતો ખુલાસે આગળ ઉપર તક્ષિલા નગરીના પરિ. શિષ્ટના અંતે જુઓ.)
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
અને ધર્મ
પરાજય શબ્દ તે સ્પષ્ટ અને સાફ હોવાથી તેને અંગે લેશ માત્ર પણ ગેરસમજૂતિ ઊભી થવા ભીતિ રહેતી નથી; પણ ધર્મ શબ્દની વ્યાખ્યા બહુ અટપટી હોવાથી અનેક ગેરસમજૂતિ ઊભી થતી સંભળાય છે; એટલું જ નહીં પણ તેનો ઊલટો અર્થ સમજી જવાથી, ઈતિહાસનો વિષય ચર્ચનારા આવા પુસ્તકની કિંમત ભારી જઈને, ઘણે અનર્થ ઉત્પન્ન થવા સંભવ છે. તેટલા માટે કાંઈક ખુલાસો કરવાના હેતુથી આ આ પારિગ્રાફ ખાસ ઉમેરવો પડે છે.
વર્તમાનકાળે ધર્મ શબ્દ એટલો બધો મામુલી અને હળવો બની ગયા છે કે હાલતાં ને ચાલતાં તેનો ઉપયોગ કરી નાંખી, કેમ જાણે એક બજારૂ ક્રય-વિક્રયની વસ્તુ જ હાયની તેવી સ્થિતિએ તેને ઉતારી પાડ્યો છે. આવી અવદશામાં તેના મૂળમાં રહેલી આધ્યાત્મિક ઉજજવળતાને, હાર્દિક આનંદનો કે હૃદયની વિશાળ ભાવનાનો તદન લોપ થઈ જાય તે દેખીતું જ છે. પરિણામે તેની ખરી ખૂબીનું અને મનુષ્યત્વ સાથે સંયુક્ત થયેલા અંતઃકરણના ઔદાર્યનું, જ્યાં પ્રદર્શન થવું જોઈએ ત્યાં નરી સંકુચિતતા જ કિલષ્ટપણે આસન જમાવીને પડી રહી જણાય છે. એટલે હવે તે ધર્મની વ્યાખ્યા માત્ર તેના અમુક વિધિવિધાનને જ સમર્પણ કરાઈ છેઃ જેમકે જનોઈ પહેરે, સંધ્યા-અર્ચા કરે કે શિવમંદિરે જાય તે જ બ્રાહ્મણ, મજીદમાં અમુક વખતે જાય કે નિમાજ પઢે તે જ મુસ્લિમ, વિષ્ણુમંદિરે કે હવેલીનાં દર્શને જાય તે જ વૈષ્ણવ, ચર્ચ-દેવળમાં જાય અને દર રવિવારે ઘૂંટણીએ
(૩૮) આવી ઓળખ કરી નાંખવાથી જ ધમને અનેક વાડામાં ને દિવાલોનાં ગોંધાઈ રહેવું પડે છે અને તેમ થતાં તેના અનુયાયીઓનું જીવન ચિળાઈ જવા પામે છે.
પડી ત્યાં પ્રાર્થના કરે તે જ પ્રીસ્તિ, દહેરાસરે કે ઉપાશ્રયે જાય ને કપાળમાં પીળો ચાંલ્લો કરે તે જ જૈનઃ આવા આવા પ્રકારે અત્યારે તે ધર્મની ઓળખ કરાવવામાં આવે છે. જેમ ધર્મની બાબતમાં બની રહ્યું છે તેમ, જાતિcommunity ની બાબતમાં પણ, તે જ પ્રમાણે સંકુચિતતાએ પ્રવેશીને દુર્દશા કરી નાંખી છે; જેમકે બ્રાહ્મણથી વેપાર કરી શકાય કેમ ? તે તે રસોઇયા જ બને; અને બહુ તો વિદ્યાગુરૂ થાય. વ્યાપાર ખેડવો તે તો વણિક-વૈષ્ય-વાણિયાઓનું જ કામઃ ચામડાઓની વસ્તુઓ બનાવી તેમાંથી નિર્વાહ ચલાવો તે તે મેચીનું જ કામ, તેમાં બીજા વર્ણથી૩૯ પડાય જ નહીં. આવી આવી અનેક પરંપરાગત રૂઢીઓએ મનુષ્યનાં મન, બુદ્ધિ અને વિચાર ઉપર કાબૂ જમાવી દીધો છે.૪૦ આ પ્રમાણે જ્યાં એકલા ધર્મના વિષયમાં જ સંકુચિતતા પ્રવેશી રહી હતી ત્યાં વળી આ જાતિ વિષયક હાઉએ પિતાના બાહુ પ્રસાર્યા છે. એટલે તે બનેની એકંદર મળીને દિવિધદિગુણી (by multiplication) મુશ્કેલી થવાને બદલે દ્વિ-વર્ગી (by making square) મુશ્કેલીઓ ખડી થઈ ગઈ છે. નહીં તો ધર્મનાં-નામેએઠાં નીચે હુલ્લડો, તોફાનો, મારામારી, કાપાકાપી, ખૂન અને લુંટફાટ શેનાં હોય ? કે જાતિના નામે સામાજિક હેરાનગતીઓ અને દમનો કયાંથી હોય ?
અત્રે કહેવાનું એ છે કે, આખા પુસ્તકમાં ક્યાંય પણ ઉપરની પંક્તિઓમાં જણાવ્યા પ્રમાણે અને હાલ પ્રવર્તી રહેલ સંકુચિત ભાવવાળા
(૩૯) વર્ણ અને શ્રેણીઓ ઊભી કરવાને મૂળ આશય હતો તે માટે જુઓ પુ. ૧. પૃ. ૨૭, ૨૬૭.
(૪૦) ખુશી થવા જેવું છે કે, કેળવણીના પ્રસારથી આ પ્રકારની મનોદશા ધીમે ધીમે ફેરવાતી જાય છે,
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
અમાં, કદી પણ ધર્મ શબ્દ મે વાપર્યાં નથી. તેમ પ્રાચીન સમયે તે પ્રમાણે ના અથ થતા હોય એવી મારી માન્યતા પણ નથી. તેની વ્યાખ્યા સ્પષ્ટપણે એકાદ શબ્દોમાં કે વાકચમાં કરવી, તે અતિ દુષ્ટ કાર્ય હાઇને પ્રાચીન ભારત વર્ષના પુ. ૧ પ્રશસ્તિ પૃ. ૨૧ પારિ, ૭ માં તેને વિવેચનસહ સમાવવા કાંઇક પ્રયાસ મે કર્યાં છે. એટલે હવે સમજાશે કે ધર્મ શબ્દને મારી માનીનતા પ્રમાણે, નથી કોઈ જાતિ વિષયક પ્રશ્નના સંબંધ કે નથી કોઈ પ્રકારની વિધિવિશેષને વળગાડ. તાપણું વૈશ્વિકધર્મ એટલે વૈકિસ કૃતિ અને જૈન ધર્મ એટલે જૈનસંસ્કૃતિઃ આવા સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપમાં ધ શબ્દના ઉપયાગ મે` કર્યાં છે એમ હજી કહી શકાશે. ધર્મ શબ્દનુ અને તેમાં રહેલ રહસ્યનુ કાંઇક આછું દર્શીન આ પ્રમાણે કરાવાયું છે. હવે આ સમયે પ્રવતી રહેલ એ ધર્મ ૪૧ વૈદિક અને જૈતવિશેની માન્યતા વિશે જે કાંઇક હું સમજ્યેા છુ
(૪૧) ને કે ત્રણુ ધમ ગણાવાયા છે. વૈદિક, જૈત અને બધ્ધે; પણ ત્રો એટલે ખાદ્ધ ધર્મ, તે તા પાછળથી–એટલે કે વિવરણુના હાર વમાંથી લગભગ ચારસે સાડાચારસો વ્યતીત થયા બાદ–ઉમેરાયા છે; એટલે તેની ઉત્પત્તિ સ્વતંત્રપણે થઈ નથી, આવાં એ કારણથી તેની ગણના અહીં' કરી નથી.
સંસ્કૃતિ
[ પશ્ચમ
તેનેા ટુંકમાં ખ્યાલ આપીશ; જેથી વાચકને ખાત્રી થશે કે તેમાં કોઇને ઉતારી પાડવાના કે કિંચિત્ણે અપમાનિત કરવાના લેશ માત્ર પણ મારા હેતુ, ઉદ્દેશ કે આશય છે જ નહી. મુખ્યતઃ વૈદિક ધર્મ તે બ્રાહ્મણધમ તરીકે જ હવે તા ઓળખાવવા૪ર લાગ્યા છે. જ્યારે વાસ્તવિક રીતે વ્યુત્પત્તિના અર્થમાં ગણીએ તો વેદને આશ્રીતે જે ધર્મની પ્રરૂપણા થઇ હોય તે વૈદિક ધર્મઃ જો તે અર્થા માં પણ તે માન્ય રાખી શકાય તેમ તે નથી૪૩૪; જ્યારે સ ંસ્કૃત શબ્દ-કાશમાં બ્રાહ્મણુ શબ્દની આ પ્રમાણે વ્યાખ્યા આપી છે. “ ગન્નના जायते शूद्रः, संस्कारैर्द्विज उच्यते । कर्मणा याति વિર્ય, માં જ્ઞાનાતિ શ્રાદ્દા:૪૪ । =શૂદ્ર તેા જન્મથી જ હોય છે (પણ) સરકારવડે (યજ્ઞોપવિત જનોઈ મળતાં) તે દ્વિજ(બ્રાહ્મણુ)–કહેવાય છે: (પછી) કમ-કાંડ કરવાથી વિપ્રપણું પામે છે (અને) બ્રહ્મ(પરમાત્મા)નુ જ્ઞાન મેળવવાથી તે બ્રાહ્મણ બને છે. મતલબ કે બ્રહ્મજ્ઞાન થવાથી જ એટલે કે આત્મા,
(૪૨) બ્રાહ્મણ તે તેા ચાર વગમાંના એક વર્ગનું નામ છે; જ્યારે ધમ તે જુદી વસ્તુ છે. ધર્મનેં અને વગને સબધ શે ? તેમ બ્રાહ્મણ નામના પુરાણીક ગ્રંથા છે તે શબ્દ પણ આખા ધર્માંની સંજ્ઞા તરીકે વાપરી રાકાય નહીં. આ પ્રમાણે બન્ને રીતે વિધ આવે છે; છતાં તેને વમાન કાળે પ્રાણધર્મ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, આગળ તેમ નહીં થતું હ્રાય એમ લાગે છે, તેથી હવે તા' શબ્દ મે વાપર્યા છે.
(૪૩) ખરી રીતે તે। આ રાદ પણ માન્ય રાખી
ન શકાય, કેમકે જૈન લોકો પણ વેદને તા માને છે, ખરી વાત છે કે, તેમના વેદ ગ્રંથા ખીન્ન છે (તેમનાં નામ, ૧, સંસારદર્શન વેદ. ૨. સંસ્થાપન પરામર્શન વેદ, ૩, તત્ત્વાવમેધ વેદ અને ૪. વિદ્યાપ્રોધ વેદઃ (તુએ ત્યાંયોભાનિધિ વિજ્રયાન દસૂરિ રચિત જૈનતત્ત્વાદ: નીચેની ટીકા ન. ૪૫) એટલે સામાન્ય જનતા એમજ માનવા લાગી છે કે જૈન લોકો વેદને માનતા નથી અને તે કારણે જ જૈનેને નાસ્તિક પણ તેઓ કહે છે-તે દ્રષ્ટિએ જનાને પણ તે વિશેષણ લાગુ પાડી શકાય તેમ છે.
(૪૪) અન્ય ગ્રંથમાં તેને મળતી જ વ્યાખ્યા છે તે આ પ્રમાણે
जन्मना जायते शूद्रं, संस्कारेण द्विजोत्तमः । वेदपाठी भजेद्विप्रो, ब्रह्म जानाति ब्रह्मणः ॥ અંમર કંમળો ( ઉત્તરશ્ચિયન, અ. ૨૬. ગાથા, ૩૧. )
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ]
અને ધર્મ
૨૪૯
પરમાત્મા ઈ. નું જ્ઞાન થવાથી જ કોઈને પણ બ્રાહ્મણ ગણી શકાય છે. આ પ્રમાણે બ્રહ્મ વિશેનું જ્ઞાન થવાનું ધોરણ તે જૈન સંસ્કૃતિમાં પણ સ્વીકારાયું છે. હવે જો એમ જ હોય, તો બન્નેમાં બ્રાહ્મણ શબ્દનું પદ-ઉચ્ચકોટિનું થઈ ગયું ગણાય; અને તેમ હોય તે બે સંસ્કૃતિને જુદી તરીકે ઓળખાવવાની જરૂર જ રહેતી નથી આ ઉપરથી એમ સમજાયું, કે શબ્દકોષમાં વર્ણ વેલી ઉપરની વ્યાખ્યા પણ સંપૂર્ણપણે સ્પષ્ટ કે બરાબર નથી જ. એટલે મારી સમજણમાં રમી રહેલી “વરતીતિ ગ્રાહ્મઃ” ની વ્યાખ્યા ઠીક છે કે કેમ, તેની સમજૂતિ લેવા અને ચાતુર્માસ બિરાજતા વિદ્વર્ય જૈનાચાર્ય શ્રી વિજય- વલ્લભસૂરિ પાસે ગયો. તેમણે ટી, નં. ૪૪ માં ઉતારેલ બન્ને ક્ષેકની નોંધ કરાવી તથા અમે- રિકાના શિકાગો શહેરમાં મળેલી ધી વર્ડઝ પાર્લામેન્ટ ઓફ ધી રીલીજીઅન્સમાં પ્રખ્યાત થયેલા ન્યાયાંનિધિ સદ્ગત વિજયાનંદસૂરિજી. કૃત જૈનતજ્વાદશં માં છપાયેલાં૪૫ “બ્રાહ્મણો કી ઉત્પત્તિ ” તથા “ વેદકી ઉત્પત્તિ” નામના બે વિષયને હવાલે આપી સ્પષ્ટીકરણ કરતાં જણા
વ્યું કે, જૈન સંપ્રદાયના આદિ તીર્થકર શ્રીરૂષભદેવના પુત્ર ભરત ચક્રવર્તીના સમયે રાજ તરફથી એ પ્રબંધ કરવામાં આવ્યો હતો કે, જેને વિદ્યા ભણવી હોય તેમણે ગુરૂ પાસે જવું; અને જે ગુરૂ
પદે નિયજિત થાય તેમને શિરે અમુક નિયમનું પાલન કરવાની ફરજ નંખાઈ હતી. તે ફરજ પ્રમાણે તેમણે બ્રહ્મચર્ય પાળવું પડતું હતું= “બ્રહ્મચણ બ્રાહ્મણઃ” (સરખાવો ઉપરનું વાક્ય -બ્રહ્મ ચરતીતિ બ્રાહ્મણ ) વળી તે ગુરૂવર્યો જે વિદ્યા ભણાવતા તેમાં સૌથી પ્રથમ અને મહત્વનો ઉપદેશ૪૬ અહિંસા [ભા હૃw (પ્રાકૃત ભાષા) મા દૃન (સંસ્કૃત ભાષા ) વધ કરે નહિ) વૃત્તને કરતા આ પ્રમાણે માહણ શબ્દને અર્થ, તો જે પ્રાણી કોઈ જીવને વધ ન કરે છે, આવા રૂપમાં થયો; એટલે કે માહણ-શ્રાવક૭; અને જૈન શબ્દનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ, જિનનો અનુયાયી તે જેનઃ વળી જિન તેને કહેવાય કે જેણે ( ગી ધાતુ ઉપરથી). પિતાના અંતરંગ ( કામ, ક્રોધ, માન, માયા, લેભ આદિ શત્રુઓ( અરિ-રિપુ )ને જીતી લીધા છે તે; આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થશે કે માહણ અને જૈન બને શબ્દ પર્યાયવાચક જ કહી શકાય તેમ છે. પણ “અરિ ૪૮ શબ્દમાં રહેલી વિશિષ્ટતાને અંગે તેમજ જેન અને ભાહણુ શબ્દો એક બીજાથી જુદા ઓળખાવી શકાય તે માટે, માહણુ શબ્દનું રૂપાંતર બનાવી બ્રાહ્મણ શબ્દ યોજાયે લાગે છે અને તેમ થતાં ગુરૂપદ મેળવવાનું મૂળ લક્ષણ બ્રહ્મચર્ય પાળવાનું જે હતું, તે પણ બ્રાહ્મણ શબ્દમાં જળવાઈ રહેતું જણાયું. તેમ જૈન શબ્દમાં અરિ
( ૪૫ ) મુદ્રિત: લાહોર, ઈ. સ. ૧૯૩૬, ૫. ૨. (ઉત્તરાર્ધ) પરિચ્છેદ ૧૧. પૃ. ૩૮૪ થી ૩૯૦
(૪૬) જેનેને અવિરતપણે (સંસારીને) કે વિરતિપણે (સાધુઓને) જે પાંચ વૃત્તો પાળવાનું ફરમાન છે તેમાંનું પહેલું વૃત્ત અહિંસા વૃત્ત છે. તે પાંચેનાં નામ આ પ્રમાણે છે. (૧) અહિંસા (૨) સત્ય (૩) અસ્તેય (૪) અમૈથુન-બ્રહ્મચર્ય (૫) અને અપ-
રિગ્રહ મછત્યાગ.
(૪૭)વર્તમાનકાળે શ્રાવક શબ્દ જૈન મતાનુયાયી પુરૂષને ઓળખવા માટે વપરાય છે. જેનોને જીવંતમંત્ર “અહિંસા ” ગણાય છે. જેથી અહીં તેવા રૂઢ શબ્દાર્થમાં શ્રાવક શબ્દ મેં વાપર્યો છે. •
(૪૮) અરિ શત્રુઓ હરહયા છે, જીત્યા છે જેણે તેને “ અરિહંત'=જિન કહેવાય છે,
૨૨
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
[[ પંચમ
ઓને જીતનારા જિનના અનુયાયી હોવાનું લક્ષણ જે હતું તે પણ જળવાઈ રહેતું જણાયું.
ઉપરના આટલા સ્પષ્ટીકરણથી પ્રકાશિત થાય છે કે, બ્રાહ્મણ અથવા જૈન શબ્દની સાથે, ફાવે તે સંસ્કૃતિ શબ્દ લગાડે કે ફાવે તે ધર્મ શબ્દ જોડે, તે પણ બન્ને કિંચિતપણે જ ભિન્ન છેઃ વસ્તુતઃ મોટા ભાગે એક જ છે. તેમજ યુગ યુગ જાનાં છે; એટલે તે બનેને સાદી ભાષામાં સનાતન કહી શકાય તેમ છે. બને ધર્મો વેદને પણ માનનારા છે અને તે દૃષ્ટિએ બને આસ્તિક જ છે. કેઈને નાસ્તિક કહેવાય નહીં. આ પ્રમાણેની સ્થિતિ ઉત્તરોત્તર ચાલી આવતી જણાઈ છે. કદાચ અવારનવાર અંતરકાળે થોડી ઘણી ભિન્નતા ઊભી થઈ હશે, તે પણ તે નષ્ટ થઈ ' ગઈ હશે. બાકી વિશેષપણે જે કાંઈ ફેરફાર થવા પામ્યો હોય તે તે વર્તમાનકાળે પ્રચલિત વેદ- ઉપનિષદ-શ્રુતિ-સ્મૃતિ આદિ ગ્રંથ રચાયા ગણાય છે ત્યારથી જ-એટલે કે ઈ. સ. પૂ. ની ૮ થી ૧૦ મી સદીથી જ ૫૦–કહી શકાય? અને ઈતિહાસ જોતાં આ વાતને ટેકો પણ મળે છે; કેમકે તે સમયથી યજ્ઞ-યાજ્ઞાદિ અનુષ્ઠાને માં હિંસા પ્રવેશતી નજરે પડે છે; તેમજ અવતાર રૂપે મહાપુરૂષોનાં પ્રાગટ્ય વિશે જે પેલી ઉક્તિ " परित्राणाय साधूनाम् विनाशाय च दुष्कृताम् । ઘāસ્થાપના સંભવામિ યુગે યુ ” પ્રચલિત થઈ પડી છે, તેની યથાર્થતા પણ ૫૧ સાબિત થઈ જાય છે.
આ સધળા વિવેચનથી એ તે સિદ્ધ થઈ જાય છે કે-બ્રાહ્મણ અને જૈન શબ્દની ગમે તે વ્યાખ્યા સ્વીકારાય, તે પણ તેમાં નથી કઈ પ્રકારની કોમીયતાની ગંધ કે નથી જાતીયતાની ગંધ એટલે કે બન્ને વિશ્વવ્યાપક છે. કદાચ વચ્ચગાળે સંકુચિત બનાવી દેવાઈ હોય તે પાછી વિશ્વવ્યાપક બનાવી શકાય તેમ પણ છે. બન્નેમાં ગમે તે મનુષ્ય ભળી શકે છે, ફાવે તે જન્મથી કે ફાવે તે પિતાના ઉત્તર જીવનમાં કોઈ જાતનો તેમાં તેને પ્રતિબંધ જ પર નથીઃ એટલે જે કોઈ એમ કહે કે આ સંસ્કૃતિના શિક્ષણથી કે ઉપદેશથી કમીવાદને ઉત્તે જન મળે છે, તો તે વાતં કદી ગળે ઉતરે તેવી નથી. ઊલટું તેનાથી તે એમ બતાવી શકાય છે કે આ બન્ને સંસ્કૃતિઓ યુગજૂની હેઈ, જે કોઈ નવી સંસ્કૃતિ તેમાં ભળીને હાલમાં ધર્મના નામે મનાતી થઈ ગઈ છે તે સર્વે, તેમની ઉપર જણાવેલ બે માદર સંસ્કૃતિઓમાંથી કાંઈક ને કાંઈક શબ્દાર્થની ફેરસમજથી તથા વિકૃતિ પામવાથી જ ઊભી થવા પામી છે. એટલે જે તેના શબ્દાર્થથી ઉત્પન્ન થયેલ સમજફેર કે વિકૃતિનું સમાધાન કરવામાં આવે તે પુ. ૨, પૃ. ૩૭ માં જણાવ્યા પ્રમાણે પાછા અસલની સ્થિતિએ આવીને ઊભા રહેવાય; અને તેવું સમાધાન શું બુદ્ધિગમ્ય એવા આ વર્તમાન યુગમાં અશકય કે અસંભવિત છે?
સંસ્કૃતિના વિષય પર ઉપરના પારિ,
(૪૯) ઉપરની ટીકા નં. ૪૩ જુઓ. . (૫૦) જુએ પુ. ૧, પૃ. ૨.
(૫૧) આ ઉક્તિની સિદ્ધિ માટે જુઓ પુ. ૧ ૫૬ ની હકીકતઃ તથા પુ. ૧, પૃ. ૨૪, ૨૫૩
(૫૨) કાઠિયાવાડમાં રાજકોટ મુકામે હમણ જ મળેલ જૈન યુવક દ્વિતીય પરિષદના પ્રમુખ સ્થાનેથી
એમ કહેવાયું છે કે, જૈન શબ્દ મર્યાદિત છે. સંભવે છે કે વર્તમાનમાં ધમની વ્યાખ્યા જે થઈ પડી છે તેને આશ્રીને તે ઉચ્ચાર્યો હશે. બાકી જૈન સંસ્કૃતિમાં તે તે સ્થિતિ જ અસંભવિત છે. (કદાચ કાઠિયાવાડના સ્થળ પર મર્યાદિત જણાવ્યું હોય તે તે જુદી વાત છે.)
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેă ]
ગ્રાફમાં જે ચર્ચા-વિચારણા રજૂ કરી છે તેમાંથી એક બીજી સ્ફૂરણા ઉદ્ભવી છે, તે તેની સત્યાસત્યતા માટે અત્ર વ્યક્ત કરૂ છું. આપણે એમ જોઇ ગયા કે જે બે સંસ્કૃતિ અસલમાં હતી તેનાં નામ-બ્રાહ્મણુ અને જૈન-એમ હતાં. પછી વેદની નવીન રચના ઈ. સ. પૂ નવમી કે દસમી સદીમાં થવાથી બ્રાહ્મણુ સંસ્કૃતિનું નામ ફેરવાઈને વૈદિકસંસ્કૃતિ નામ પાડયું; અને થ્રેડે કાળે એટલે કે તે બાદ બીજી ચારેક સદી જતાં બૌદ્ધ નામે ત્રીજી સંસ્કૃતિના ઉય થયેા. આ પ્રમાણે એક હકીકત છે. બીજી હકીકત એમ છે કે, જ્યારે નવીન સંસ્કૃતિ ઊભી થાય છે ત્યારે તેના ઉત્પાદક હંમેશાં મહાવિચક્ષણ, વિચારક કે ગવેષક હોય તેા જ અની શકે છે: અને તેવા ગુણને ધારક મનુષ્ય કયારે બની શકે કે જ્યારે પોતે અઠંગ વિદ્યાવિલાસી તથા શાસ્ત્રના પારંગત હાય તા જ. મતલબ કે, પડિતા, વિદ્વાના કે આચાર્યાં હોય તેવાથી જ નવી સંસ્કૃતિના ઉદ્ભવ-આરંભ થાય છે. હવે
આ ત્રણે સંસ્કૃતિને ઇતિહાસ તપાસીશું તે એટલી ખીના તેા સ્વય' જણાઇ આવે છે કે, બ્રાહ્મણુ સંસ્કૃતિના પંડિતાએ જ, જૈન અને બૌદ્ધ સંસ્કૃતિ અપનાવી છે; કારણ કે તેનાં અનેક દૃષ્ટાંતા તિહાસનાં પાને ચડેલ દેખાય છે; પણ જૈન કે બૌદ્ધ સંસ્કૃતિના પડિતાએ બ્રાહ્મણુ સંસ્કૃતિ અપનાવી હોય એવું એક પણ દૃષ્ટાંત જણાયું નથી. અથવા અન્યો હોય તે કાઇ રહ્યોખડચો દાખલા જ. આ સ્થિતિ એમ પુરવાર કરે છે કે, તે
ઉદ્દભવતી
એક
સ્ફૂરણા
અને ધમ
૨૫૧
જમાનાના વૈદિક સંસ્કૃતિના સંચાલકામાં ગમે તે રીતના અતિરેક વ્યાપી ગયા હૈાવા જોઇએ; કે જેથી તેમના વિદ્વાના અને પિતા તેને ત્યાગ કરી અન્ય સસ્કૃતિ તરફ વલણુ ધરાવતા થઇ જતા હત!. આવા અતિરેક એ પ્રકારે હોઈ શકે છે: એક અંતરથી અને બીજો બાહ્યથી, અંતરથી તેને કહી શકાય કે જે, મજકુર સ ંસ્કૃતિનાં વિધિવિધાન કે અનુષ્ઠાનને અંગે ઉત્પન્ન થતા હોય; અને ખાદ્ય તેને કહેવાય કે જે રાજસત્તા અથવા આચાર્ય જેવા પુરૂષની ધાકધમકીથી ઉત્પન્ન થતા હેય. અત્યારસુધીનેા જે ઇતિહાસ આપણે જાણી ચૂકયા છીએ તે ઉપરથી એમ જરૂર કહી શકાશે કે. બૌદ્ધસસ્કૃતિના ઉદ્ભય સમયે ખાદ્ય અતિરેક નહોતા; કેમકે તે વખતે બ્રાહ્મણુ સંસ્કૃતિના પાલક કોઇ રાજા નહેાતા, પણ જૈનસસ્કૃતિપ્રધાન રાજાએ હતા ખરા અને જે હતા તેમણે પણ કાંય અસહિષ્ણુતા વાપરી હાય કે દમદાટી કરી હેાય તેવુ નોંધાયું નથી. એટલે આંતરિક અતિરેક જ તે ઉદ્ભવના કાર ગુરૂપ બન્યા ડાવા જોઇએ એમ અનુમાન કરવું રહે છે. જ્યારે આગળ જતાં અશેાકવર્ધન, પ્રિયદર્શિન અને શુંગવંશીઓનેા રાજઅમલ તપાસીશું તે રાજસત્તાને અતિરેક થયેલ માલૂમ પડે છે. છતાં કહેવુ જ પડે છે કે અશેકવર્ષને કે પ્રિયદર્શિત કદી પણુ રાજસત્તના ઉપયાગ ધર્મના અનુષ્ઠાન બાબતમાં પોતાની પ્રજા ઉપર કર્યાં હાય અરે આર્યો હાય-તેમ બતાવી શકાશે નહીં; જ્યારે શુંગવંશીઓને અમલ ખાદ્ય અતિરેકના જવલંત દૃષ્ટાંત તરીકે ઇતિહાસમાં હંમેશાં યાદગાર જ રહી જશે.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ઠમ પરિચ્છેદ
પરિશિષ્ટા.
સાર:-કેવળ પરિશિષ્ટો માટે જ પરિચ્છેદ છૂટા પાડવાનું કારણ—
પરિશિષ્ટ (૧) મથુરાનગરી;—તેનાં પ્રાચીન અને વર્તમાન સ્થળ વિશેની સમજૂતિ-સિ’હસ્તૂપ વિશેની માહિતી તથા તે ઊભા કરાવવામાં રહેલા આશય-તે સ્થાનની સ ંસ્કૃતિ જે ધર્મને આભારી છે તેનુ ખતાવી આપેલ હા–તેના વિનાશ થયાના સમયના અંદાજ-મથુરાની રહીસહીનું આપેલ વન—
પરિશિષ્ટ (૨) તક્ષિલાનગરી—તેની ઉત્પત્તિ સબધી ચાલી રહેલ ખ્યાલ, કેટલા દરજ્જે અગ્રાહ્ય છે તેને મતાવી આપેલ મમ-તેની પ્રાચીનતા સ’"ધી આપેલી વિગતા–રાજકીય મામલાએ તેની કરી મૂકેલી અવદશા-વતમાન સ્થિતિનાં કારણ અને સમયની લીધેલ તપાસ-તેની વિદ્યાપીઠ વિશેની આપેલ કેટલીક માહિતી—
આ બન્ને નગરીનાં પ્રજાજના જે ધર્મને અનુસરતા હતા તે ઉપર કરેલું વિહ’ગાવલેાકન–
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
મથુરાનગરી
૨૫૩
પૃ. ૨૪૩ થી ૨૪૬ સુધી ક્ષહારાટ ક્ષત્ર ના ધર્મનું જે વિવેચન આપણે આપ્યું છે તે વાંચવાથી બરોબર ખ્યાલ આવશે કે, આ પ્રજા વિશેષ ધર્મચુસ્ત હોવાથી તેમનાં જીવનપ્રસંગે ઉપર અવારનવાર તે વિશેની છાયા પડતી દેખાય છે. વળી તેમનાં બે મુખ્ય તીર્થસ્થાને-મથુરા અને તણિલા-તેમનાં રાજ્યના પાટનગર હોવાથી તેમના રાજઅમલમાં કાંઈક વધારે પ્રકાશમાં આવ્યાં છે. આ બે નગરોને લગતી અનેક માહિતીઓ ઈતિહાસના અભ્યાસની દૃષ્ટિએ જાણવા જેવી છે. જો કે તેમાંની થોડીક, ઉપરમાં સમયાનુસાર જણાવાઈ ગઈ જ છે; છતાં ઘણીએ આપવી બાકી રહી છે તેની, તેમજ જે અપાઈ ગઈ છે તેની યથાપ્રકારે સમજણ મળી શકે તે માટે સંગ્રહિતપણે ગુથણી કરીને એકધારા વાંચનરૂપે રજુઆત કરવાની આવશ્યક્તા લાગે છે. એટલે તેને આ ક્ષહરાના ઈતિહાસ સાથે જ જોડવાનું યથાયોગ્ય લાગ્યું છે. પણ સાથે વળી એમ વિચાર આવ્યો કે, ઈતિહાસમાં વર્ણવતા ભૂપતિઓ, અમાત્ય કે રાજકારણમાં જોડાયેલા અન્ય પુરૂષોનાં વૃત્તાંત સાથે આવાં સ્થાન પરત્વેનાં વિવેચન ન ભેળવાય તો સારું. આ કારણથી તે બનેને લગતી હકીકતે પરિશિષ્ટરૂપે દાખલ કરવા મન થયું. બીજો વિચાર એ થયો કે, પરિશિષ્ટ માત્ર તે પુરવણી જેવાં હોવાથી થોડાં પૃષ્ઠોમાં જ પતી જવાં જોઈએ; જ્યારે આમાં તે લગભગ વીસેક પૃષો રોકાય તેવું દેખાઈ આવ્યું એટલે તેને લગતું એક સ્વતંત્ર પ્રકરણું પાડીને, સામાન્ય ઇતિહાસથી જુદુ દેખાઈ આવે તેમજ પરિશિષ્ટ રૂપે પણ
ગણાય તેવી યોજના ઘડવી પડી; જેથી આ આખા પછમ પરિચ્છેદમાં તે બે નગરી વિષેનું ખ્યાન માત્ર પરિશિષ્ટરૂપે જ આળેખાયું છે.
1) મથુરાનગરી આ શહેર વર્તમાનકાળે જે કે બહુ વિસ્તારવંત કે જાહેરજલાલીવાળું રહ્યું નથી જ. છતાં વિષ્ણુભક્તો-કૃષ્ણભક્તોનું તે પવિત્ર સ્થળ ઉપરાંત તીર્થધામ હોવાથી સમા તેને મથુરાજી કહીને સંબોધાય છે. જેમ કાળદેવની કડવી-મીઠી દષ્ટિ અનેક સ્થાન ઉપર પડી દેખાય છે તેમ આ પરિચ્છેદમાંનાં બને નગરો પણ તેમાંથી બાકાત નથી રહ્યાં. એટલે કે પૂર્વ સમયે મથુરાનગરીને સાથે રાજપાટના શહેર તરીકે કીર્તિકળશ ચડી ગયો હતો એટલું જ નહી પણ લક્ષ્મીદેવીની અમિદષ્ટિ પણ તેને લલાટે અંકિત થઈ ગઈ હતી. જેમાં સામાજિક, વ્યવહારિક અને રાજકીય ક્ષેત્રે તેનું સ્થાન મધ્યાહ્નસ્થિત સૂર્યની પેઠે ઝગમગી ઉઠ્યું હતું, તેમ ધાર્મિક ક્ષેત્રે પણ એક વખત થવા પામ્યું હતું. અહીં જે વર્ણન લખવાનું મન થયું છે તે તેની ધાર્મિક મહત્ત્વતા કે વિભવ બતાવવાના હેતુથી નથી જ, પણ તેને લગતી–તેમાંથી ઉપસ્થિત થતી–અનેક ઐતિહાસિક ઘટનાઓની ગેરસમજતિ દૂર થવા પામે, તથા ખરી વસ્તુસ્થિતિ શું હતી તે ઉપર સાચો પ્રકાશ પડે તે માટે છે.
ઈતિહાસ કહે છે કે, વૈશ્નવ સંપ્રદાયની ઉત્પત્તિ શ્રી વલ્લભાચાર્યજી મહારાજના વરદ હસ્તે ઈ. સ. ની કેટલીયે શતાબ્દિ પસાર થયા બાદ થવા પામી છે. એટલે જે સમયનો ઈતિહાસ આપણે આ પુસ્તકમાં આલેખવાનો છે
(૧) વૈષ્ણવ અને વૈશ્નવ વચ્ચે શું ફેર ગણાય તે બાબતની મારી માન્યતા મેં ઉપરમાં પૃ. ૮૬, ટી. ૨૪ માં જણાવી છે. [ વિશેષ પૂછો કરતાં જણાયું છે કે તે
બને શબ્દોની વપરાશ વર્તમાનકાળે એક જ ભાવાર્થમાં કરાતી રહી છે.]
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
તેટલા પ્રાચીન સમયે તે સૉંપ્રદાયનું તીર્થધામ હાય એમ ગણી શકાયર નહી. પણ જે મુખ્ય સંસ્કૃતિ વૈદિકધર્મ -માંથી તેનેા ઉદ્ભવ થયા છે તેને લગતું સ્થાન હજુ તે હાઇ શકે ખરું, તે કે તેના પુરાવા ઇતિહાસ આપતા નથી, એટલે આપણે તેની વિચારણા છે.ડી દેવી પડશે. તે વખતની બીજી એક સંસ્કૃતિનું નામ–બૌદ્ધધર્મ-અપાયું છે. તેના વિશે, આ ક્ષહરાટ ક્ષત્રપાના જ સરદાર અને શિરતાજ એવા મિનેન્ડરના સમય વિશે લખતાં, તે ધર્મના પ્રખર અભ્યાસી પ્રે।. રીઝ ડેવીસનુ' જે મતવ્ય બંધાયુ છે તે આપણે તેમના જ શબ્દોમાં અક્ષરશઃ પૃ. ૨૪૪, ટી. ન ૩૩ ઉપર જણાવી દીધુ છે. તે ઉપરથી એમ કલ્પી શકાય છે કે બૌદ્ધધર્મ પ્રવક શ્રી ખુદેવ અને મરે. ન્ડરના સમય વચ્ચે લગભગ ૩૫૦ વના જે ગાળા પશ્નો છે તે દરમ્યાન આ નગરીએ તેવુ સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યુ હોય; પણ તે હકીકત તેમણે સાહિત્યગ્રંથાના આધારે જણાવી છે, અને સાહિત્યગ્રંથામાં કેવીયે ઘાલમેલ થઇ ગયેલી માલૂમ પડી આવેલ નજરે ચડી છે કે, પુરાતત્ત્વવેતાએ તેને એમ ને એમ સ્વીકારવા તૈયાર હોતા નથી; કયાં સુધી કે તેને શિલાલેખ, સિક્કા કે તેવા જ
મથુરાનગરી
આ
(૨) તા તા તેમની ઉત્પત્તિ થયા બાદ જ સ્થાન તેમનું તી સ્થાન બન્યુ. હેવુ. જોઇએ, એમ આપણે ગણવું પડશે,
( ૩ ) આ પુસ્તક ગવરમેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયાના આર્કીઓલોજીકલ ખાતા તરફથી ૧૯૦૧ માં બહાર પડેલ છે. ઉપરાંત મથુરાને લગતાં કેટલાક આર્ટીકલો નીચેના સ્થાને આપણને વાંચવા યોગ્ય મળી શકે છેઃ
[૧] ઈન્ડીયન એન્ટીકવેરી પુ, ૩૭મ્મુ, ઈ. સ. ૧૯૦૮, [૨] એપીગ્રાફીકા ઇંન્ડીકા, યુ. ૯ પૃ. ૧૬૯ અને
આગળ.
[૩] સર કનિંગહામકૃત, કાઇન્સ એફ એન્શન્ટ
ઇન્ડીઆ,
[ ષમ
અન્ય સબળ પુરાવાઓને 2। ન મળી આવે ત્યાં સુધી. આવી સ્થિતિમાં પુરાતત્ત્વવેત્તાઓએ બહાર પાડેલું “ મથુરા એન્ડ ઈટસ ઍન્ટીકવીટીઝ '' નામનું એક આખું સ્વત ંત્ર પુસ્તક તથા તેને લગતા જ વિષયા ઉપર પ્રગટ થયેલા ભિન્નભિન્ન પ્રથામાંના લેખા અને નિબંધ જ્યારે ખડા થઇ રહ્યા છે ત્યારે કાને વિશેષ માનનીય ગણવાં–સાહિત્યગ્રંથના વર્ણનને કૅ આવા સંશોધનખાતાના નિષ્ણાતેની કલમેાથી બહાર પડતાં વણતાને-તે વાચકવૃંદે જ સ્વયં વિચારી લેવુ રહે છે. જો સશાધાના અભિપ્રાય વિશેષ વજનદાર લેખવાનું ગણાતું હાય તો તેઓ સર્વે એકમત થઇને જાહેર કરે છે, કે તે સ્થળે, ઉભા કરાયેલા આવા સ્તૂપે અને અન્ય પુરાતત્ત્વ સામગ્રીઓને મેટા ભાગ ( મોટા ભાગ એટલા માટે કે, મળી આવેલ સામગ્રીમાંના કાઇક ભાગ હજી શોધવા બાકી રહ્યો હોય તા તે અપેક્ષાએ તેટલાને અનિર્ણિત અવસ્થામાં રાખીને જ આ પિરણામ જણાવાયું છે એમ ગણાય ) જૈન ધમનાં સ્મારકોના જ છે. વળી By way of elimination=સમન્વય કરતાં એક પછી એક સંભાવના ઉડાડી દેતાં ખાદ
[૪] ગુજરાત વિદ્યાપીઠ તરફથી બહાર પડેલું, પુરાતત્ત્વ નામનું પત્ર, પુ. ૨, પૃ. ૨૪,
[૫] રોયલ એશિયાટિક સોસાઇટી એફ એ ગામનું જરનલ પુ. ૭, પૃ. ૩૪૧ અને આગળ,
[૬] ગૌડવડામાં પણ ઘેાડીક હકીકત આપેલી છે ( પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૫૬. )
[૭] ભારતકા પ્રાચીન રાજવ ́શ. પુ. ૨, પૃ. ૧૯૩ અને આગળ.
[ ૮ ] કેમ્બ્રીજ હિસ્ટ્રી એફ ઈન્ડીયા. પૃ. ૧૬૭: પૃ. ૫૭૪ અને આગળ.
[ ૯ ] પ્રીન્સેપ્સકૃત ઈન્ડીઅન એન્ટીકલીટીઝ, પુ. ૨, પૃ. ૨૨૩ થી આગળ છે. ઈં.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
કરતાં જવાની રીતથી–પણ સાબિત થઇ ગયું કહેવાય કે, જ્યારે મથુરાનાં પ્રાચીન અવશેષા, નથી વૈદિક ધર્મનાં નથી બૌદ્ધધર્મનાં ત્યારે તો પછી તે સમયના ત્રણ ધર્મી અથવા સંસ્કૃતિવૈદિક બૌદ્ધ, અને જૈન−પૈકી બાકી રહેલ ત્રીજાનાં જ એટલે જૈનધર્મનાં જજ્જ હાઇ શકે છે.
આટલું પ્રાથમિક નિવેદન કર્યાબાદ તે સ્મારકામાંની થાડીક હકીકતા આપણે તપાસીશું અને તેમાંથી મળી આવતી ઐતિહાસિક ઘટનાએની નાંધ કરીશું કે જે આપણને ભવિષ્યમાં ઉપયાગી થઈ પણ પડે.
( ૧ ) કહેવામાં આવ્યું છે ૫૩-‘Inseription on the Mathura Lion-capital (cir. 30 B. C. stating the name of the Saka Satarap Patika) was discovered by l'andit Bhagwanlal Indrajit in 1869; it represents two
કયા ધર્મનું તી
(૪) મથુરાના સિ ંહસ્તૂપ જૈનોના જ છે, તે માટે ઉપરમાં છઠ્ઠા ખરે પચમ પરિચ્છેદે રૃ. ૨૪૫ જી: અને તે જૈનનો હાવાથી તેમની સ'સ્કૃતિ તરફના દ્વેષને લીધે સમ્રાટ અગ્નિમિત્રે તે તેાડી નાંખ્યા હતા ( જીએ તે માટે તેના વૃત્તાંતે પુ. ૮૬ ટી, ન` ૨૪).
(૫) બ્રુએ કે, હિ. ઇં. પૃ. ૫૭૪.
( ૬ ) પુરાતત્ત્વની રૌલીમાં, કેટલાક અક્ષરા ( જેવા કે, ચ, છ, જ,જી, શ, ષ, સ, ઈ, ) જુદી જુદી રીતે ઇંગ્રેજી આલફાબેટ-મૂળાક્ષરમાં લખવા હોય ત્યારે લખાય છે; પણ તેવી નિશાની સામાન્ય ઇંગ્રેજી મૂળાક્ષરામાં-છાપખાનાના ખીખાંમાંહેતી નથી એટલે અહીં તેવા મે* ઉતાર્યા છે એમ સમજી લેવુ.
(૭) કયા સરદારો કઈ પ્રજાના છે તે ોધી કાઢવાની બહુ જહેમત વિદ્વાનોએ ઉઠાવી નથી; અથવા ઉઠાવી છે તે તેમાં બહુ ફતેહમંદ થયા લાગતા નથી, તેથી અહીં પાતિકને શક પ્રજાને જણાવ્યું છે. બાકી તે ક્ષહુરટ પ્રશ્નમાંના છે ( જો કે ક્ષહરાટ પ્રજામાં પણ શક પ્રજાનું મિશ્રણ થયેલું તેા છે જ, જે આપણે આગળ જતાં શક
૫૫
lions, reclining back to back and facing in the same direction. Its style is strikingly Iranian. The cap ital must originally have surmounted a pillar and must itself have supported some religious emblem: but its purpose had long ago been forgotten and when it was discover. ed, it was built into steps of an alter devoted to the worship of Sitala, the goddess of small-pox-મથુરા સિંહસ્તૂપવાળે! લેખ (જેમાં શ± ક્ષત્રપ પાતિકનુ નામ છે અને આશરે ઇ.સ.પૂ. ૩૦ના સમયના છે.) ઇ. સ. ૧૮૬૯ માં પંડિત ભગવાનલાલ ઈંદ્રજીતે શોધી કાઢ્યા હતા. તેમાં પરસ્પર એક ખીજાની પીઠને અઢેલીને અને એક જ દિશામાં જોઈ રહેલા એવા એ સિંહું બતાવાયા છે. તેનુ પ્રજાના વર્ણનમાં જોઈશુ. )
(૮) મૂળ લેખમાં ૪૨ ને આંક છે ( જેની સમજ માટે ઉપમાં પૃ. ૨૩૨ ની હકીકત જુઓ ) પણ આ આંકને ‘શક સવત ધારી લેવાયા છે અને શકસ'વતની સ્થાપના ઈ. સ. ૭૮ માં થયાનું ગણાયું છે, એટલે તે હિસાબે ૭૮–૪૨=ઇ. સ. પૂ. ૩૬ આવે તે ગણુત્રીએ ૫. ભગવાનલાલજીની માન્યતા અહીં જણાવાઈ છે; બાકી મૂળ લેખમાં । ૪૨ ને જ આંક છે.
(૯) જ્યારે બન્ને સિંહની પીઠ જ એકબીજાને મળી રહી હાય, ત્યારે બન્નેના મેઢાં સામી દિશાએ જ આવી રહે, પણ અહીં એક જ દિશામાં જોાતાં હાવાનુ જણાવે છે, તે એમ સમજવુ કે “ એક સીધી લી’ટીએ “ તે સિદ્ધરાને જોઇ રહ્યાં છે. એટલે કે પૂર્વ પશ્ચિમની સીધી લીટીએ અથવા ઉત્તર દક્ષિણની સીધી લીટીએ; નહીં કે કાટખૂણે એટલે કે એક સિંહનુ. મેહું ઉત્તરમાં હાય અને બીજાનું પૂર્વમાં હોય અને તેમ છતાં બન્નેની પીઠ એક બીજાને અઢેલી રહી હોય તેવી સ્થિતિમાં નહી જ.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
મથુરાનગરી
[ ષષ્ટમ
ઘડતર અજાયબ રીતે ઈરાનની કળા ૧૦ પ્રમાણે કરેલું છે. મૂળે તે બેઠકને સ્તંભ ઉપર ગોઠવી હશે. અને પછી તેના (બેઠકના ) ઉપર કેઈક ધાર્મિક ચિહ્ન ૧૧ મૂક્યું હશે, પણ તેને આશય લાંબા સમયથી ભૂલી જવા હશે; અને જ્યારે તે જડી આવી ત્યારે અછબડાની દેવી એટલે શીતળા માતાની પૂજા માટે રચેલી વેદીના પગથિયામાં ચણી દીધેલી હતી.”
[મારી નેંધ –જે સિંહ છે તે જેનેના છેલ્લાં તીર્થંકર મહાવીરનું લંછન છે ( પુ. ૨. પૃ. ૭૫. ટી. ૨) અને જે જે સ્થળે મહાવીરને ઉપસર્ગો-તપશ્ચર્યા કરતાં કરતાં જે સંકટ અથવા ભય આવી પડે છે તે સહન કરવા પડ્યા હતા તેવાં સ્થળોએ, તેના પરમ ભક્ત મહારાજ પ્રિયદર્શિને ખંભે ઊભા કરાવ્યા છે; તથા તેની ઓળખ માટે “ સિંહ”ની આકૃતિ તેવાં તેવાં સ્થળના નિર્દેશને માટે તે તે રતની ટોચે બેસારી છે એમ આપણે પુ. ૨, પૃ. ૩૬૮ તથા ટી. નં. ૪૩, ૪૪ ઉપર જણાવી ગયા છીએ. તેવા રતંભેમાંને આ પણ
એક હશે કાળાંતરે તે તંભ પડી જઈને, ખંડિત અવસ્થામાં ભૂગર્ભમાં દટાઈ ગયો હશે. પછી જ્યારે ખેદકામ કરતાં જમીનમાંથી મળી આવ્યો હશે ત્યારે, તેને ઉપર પ્રમાણે શીતળા દેવીના મંદિરની વેદીમાં ચણી લેવાયો હશે.] આ પ્રમાણે જેનોનાં અનેક જિનાલયોને સ્તૂપોને, સ્તને અને તેના જેવા અન્ય ધાર્મિક અંશોને ફેજ થઈ ગયો હોવાનું હવે તે ઇતિહાસના પાને ચડી ચૂક્યું છે. તેમાં કેટલાંયને ભાંગી તેડી નાંખી અસ્તવ્યસ્ત અને વેરવિખેર હાલતમાં નાખી દેવાયાં છે, ૧૩ ત્યારે કેટલાયને જેનેતર દેવદેવીઓના મંદિરમાં તથા ઈસ્લામી ધર્મની મરજદનાં ચણતરમાં, પગથિયામાં કે દિવાલો વિગેરેમાં ગોઠવી દેવાયાં છે; ૧૩ ત્યારે કેટલાંયને ઘડીને રૂપાંતર કરી, અન્ય ધર્મના દેવાલયમાં પધરાવાયાં છે; ૧૪ ત્યારે કેટલાંયને એમ ને એમ આકૃતિ રૂપે રહેવા દઈને તે ઉપર અન્ય ધર્મીઓએ પિતપતાની ભક્તિ-પૂજાનાં અર્થે ચડાવી ચડાવીને એવાં તે સ્વરૂપ ફેરવી દીધાં છે૧૫ કે તેનું મૂળ સ્વરૂપ શું હશે તેની કલ્પના સરખી કરવાને તેને આશય લાગે છે.
(૧૨) આના દષ્ટાંત તરીકે, વાલિયર પાસેના પ્રખ્યાત દેવગઢના કિલ્લા પાસેના દ જુઓ. મથુરાને વેડવાસ્વપ પણ દષ્ટાંતમાં ગણી શકાય ( જુઓ અગ્નિમિત્રના વૃત્તાંતે)
(૧૩) આ માટે ગુજરાતના અમદાવાદ, ખંભાત, ભરૂચ વિગેરેમાં ઈસ્લામી રાજ્યકાળે બંધાવવામાં આવેલાં સ્થાને તપાસે; જેમાંના કેટલાંક તે અદ્યાપિ પર્યંત તેમના પ્રકોપની નિશાનીઓ વદતાં નજરે પણ પડે છે.
(૧૪) દક્ષિણ હિંદમાં હિંદુધર્મ પાળતા રાજકર્તા. એના સમયમાં આવા થયેલા ઘણા ફેરફારો નજરે પડે છે,
(૧૫) પૂર્વ હિંદમાં આવેલ જગન્નાથપુરીનું મહાન હિંદુતીર્થ આવી દશાને પ્રાપ્ત થયેલ હોય એમ મારું અને માન છે (વિશેષ માટે જુઓ પુ. ૪, ચક્રવર્તી ખારવેલનું વત્તાંત)
(૧૦) આવી જ શંકા સારનાથ સ્તૂપના ઘડતર માટે થઈ છે, ત્યાં તેને ગ્રીક કે ઈજીપ્તની કળાના નમુના તરીકે જણાવા છે; પણ મૂળે તે કળા આર્યાવર્તની હતી અને પાછળથી ત્યાં ગઈ હતી કે ત્યાંથી જ અહીં આવી હતી તેમજ તેના ઘડનારા કારિગર કયા દેશના હતા? તે બધું વર્ણન સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના ચરિત્રે મેં લખ્યું છે. તે માટે જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૨૩, ૩૨૮ ૩૭૫, ૩૭૬, અને આગળ ઈ. ઈ. ( વિષયો શેધી કાઢવાની જે ચાવી પુ. ૨ ના અંતે આપી છે તેના પુ. ૧૨ ઉપર સારનાથ શબ્દ જુઓ.)
(૧૧) ડે. બુફહરને પણ તે જ અભિપ્રાય છે (જુઓ એ. ઇં. પુ. ૯, પૃ. ૧૩૬ ) The object is to record a religious donation on the part of the Chief Queen of the Satarap= ક્ષત્રપની પટરાણી તરફથી ધાર્મિક દાન આપવાની નેધ
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ].
ક્યા ધર્મનું તીર્થ
૨૫૭
પણ થઈ શકતી નથી. જે ધર્મ એક વખત વિશ્વવ્યાપક બની, સર્વ કેાઈને પોતાની હુંફ આપી રહ્યો હતો તેની જ આવી દુર્દશા અને કરૂણામય થયેલી સ્થિતિ નજરે જોતાં અનેક આંસુ ખરી પડે છે. પણ કાળદેવ હંમેશાં સર્વલક્ષી ગણાય છે; તેમ જ દરેકની ચડતી પડતી હમેશાં થયાં જ કરે એ કુદરતી નિયમ છે. વળી સર્વ વસ્તુ જે સર્વદા એક ને એક સ્વરૂપે જ રહ્યા કરતી હોત તે જગતને પછી જાણવાનું જ શું રહેત? તેમજ આ સંસાર વિચિત્ર છે એમ જે ઉક્તિ થઈ પડી છે તેનું રહસ્ય શી રીતે સમજાત ? આ પ્રમાણે વિશ્વબદ્ધ નિયમને અનુસરીને સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને ઊભા કરાવેલા સિંહસ્તંભનો પણ ફેરફાર થયો હોવો જોઈએ ૧૬ એમ આપણે ક૯પી શકીએ છીએ. અને તેથી ડોકટર ભગવાનલાલ ઈદ્રજીત વદે છે કે, તે સ્તંભને ઊભા કરવાનો મૂળ આશય જે હશે તે લાંબા સમ યને લીધે વિસારી દેવાયો હશે તથા શીતળા માતાની વેદીમાં તેને ચણી લેવાયો હશે વિગેરે તેમણે વર્ણવેલી સ્થિતિ તદ્દન સત્ય જ છે.
(2) The Kharosthi inscription with which the surface is completely covered associate in the religious merit of the foundation, the donor herself, the Chief Queen of the great Satarap Rajula, and all the members of her family, together with cer.
tain contemporary Sataraps govern ing other provinces of Saka realm and other eminent personages of the time=આખો શિલાલેખ ખરોકી લિપિના લખાણુથી ભરચક છે. તેમાં તેની સ્થાપના વિશેનું ધાર્મિક તત્ત્વ પણ વર્ણવેલ છે; તેમ જ દાતા પોતે જે મહાક્ષત્રપ રાજુલની પટરાણી હતી તેનું નામ, તેણીના કુટુંબી સર્વ સભ્યોનાં નામે ઉપરાંત, શક પ્રજાના રાજ્યવાળા અન્ય પ્રાંતના વિદ્યમાન સુબાઓ ૧૭ અને તે સમયના બીજા પ્રખ્યાત પુરુષોનાં નામો, પણ લખાયેલાં છે.”
[ મારૂં ટીપ્પણ-જ્યારે મહાક્ષત્રપની પટરાણીએ જ આ મહોત્સવ પિતાના ખર્ચે ઉજવ્યો છે, તથા તે પ્રસંગે પિતાના સર્વ સગાંને બોલાવ્યાં છે; તેમ જ જુદા જુદા પ્રાંતોના સ્વજાતિ ક્ષત્રને પણ આમંત્ર્યા છે ત્યારે તે તે બધું એમ બતાવે છે કે તે પ્રસંગની મહત્તા તેણીના માનવા પ્રમાણે મેટી હતી. નહીં તો ભૂમક જેવા મહાક્ષત્રપને ખાસ આમંત્રણ આપી, પ્રમુખસ્થાને બીરાજવાને શા માટે વિજ્ઞપ્તિ કરવામાં આવત? વળી આ પ્રસંગ કાંઇ સામાજિક કે સાંસારિક નહોતે જ, પણ ધાર્મિક ક્રિયાનો હતો. એટલે સાબિત થાય છે કે ક્ષહરાટ પ્રજા બહુ ધર્મસુરત હતી.૧૮ તેઓ જૈનધર્મી હતા એમ આપણે તેમનાં ચરિત્ર આલેખનમાં પણ જણાવી ગયા છીએ; તેમ જ સઘળા વિદ્વાનોએ પણ ભારપૂર્વક તે સ્તૂપને જૈન ધર્મને હેવાનું જાહેર કર્યું છે.
(૧૬) જુએ આ પરિશિટે આગળની હકીકત.
(૧૭) ભૂમકના પ્રતિનિધિ ક્ષત્રપ નહપાણ તેમ જ મહાક્ષત્રપ લીક અને ક્ષત્રપ પાતિક વિ. મથુરાના પ્રદેશ સિવાયના સૂબા હતા એમ આ ઉપરથી થયું ને ? (સરખા લીઅકને મથુરાને ક્ષત્રપ માની લીધેલ
હેવાનું કેટલાકનું મંતવ્ય વિગેરે કથન પૃ. ૨૩૯ ઉપર)
૧૮) આ સર્વ વસ્તુસ્થિતિ આપણે ઉપરના ચતુર્થ પરિચ્છેદે વર્ણવી દીધી છે. તે સાધાર હતી એમ હવે સમજશે.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
સર્વે ક્ષહરાટ
[ ષષ્ટમ
એટલે તે સમયે જૈન ધર્મની કેવી જાહેરજલાલી હતી, તેમ જ રાજકર્તી કોમમાં પણ તે ધર્મ પ્રત્યે કેવો ભક્તિભાવ અને પ્રેમ ઉછળી રહ્યો હતો, તે બધું સ્પષ્ટતાપૂર્વક બતાવી આપે છે. વળી આ સર્વ ક્ષત્રપોનું વતન શકસ્થાન ૧૯ શિસ્તાન હતું. (જો કે આ સર્વે ક્ષહરાટ હતા તેમ જ તેમનું સ્થાન ગાંજ દેશમાં હતું એમ ઉપર જણાવાયું છે.) વળી આગળ જ્યારે શકપ્રજાને હેવાલ લખીશું ત્યારે સાબિત કરીશું કે આ ક્ષહરાટ પ્રજામાં પણ શક પ્રજાનું લોહી મિશ્રિત થયું તે હતું જ. મતલબ કે એક ગણત્રીએ ક્ષહરાટને શક પ્રજા કહીએ તો ચાલે તેવું છે જ, એટલે કે શક તથા ક્ષહરાટ સર્વે જૈન ધર્મીઓ જ હતા અને તેનું મૂળ શોધવામાં આવે તે કહેવું પડશે કે, મહારાજા પ્રિયદર્શિને, આ સમય પૂર્વે લગભગ દોઢ બે સદી ઉપર જે ધર્મપ્રચાર માટે પોતાના ધમ્મમહામાત્રા મોકલ્યા હતા તેમના પ્રયાસ અને ઉપદેશને લઇને જ આ પ્રજામાં તે ઈમના બીજનું લેપન થયું હતું.]
(૩) “ It was a stronghold both of worship of Krishna and Jainism (C. H. I. P. 526 )કૃષ્ણની પૂજાને તથા જૈન ધર્મને-બન્નેના તે મજબૂત કિલ્લા સમાન હતું.” એટલે કે મથુરાજીનું તીર્થ તે જૈનેનું પણ તીર્થસ્થાન હતું તેમ જ કૃષ્ણ ભકતોનું પણ હતું. શ્રી કૃષ્ણ કયા ધર્મનુયાયી હતા
તેની ચર્ચા કરવાનું અત્ર સ્થાન નથી. પ્રસંગ આવતાં તે બાબત જો કે હાથ ધરીશું જ, અત્યારે તે એટલું જ જણાવવું રહે છે કે શ્રી કૃષ્ણના સગા કાકાના દીકરા–એટલે પિત્રાઈ ભાઈ નેમિનાથ કરીને હતા. જેમનું નામ મહાભારત નામના ગ્રંથમાં, કે જે ગ્રંથ પિતાને છે એમ વૈદિક મત વાળા જાહેર કરે છે તેમણે પણ કબૂલ રાખ્યું છે. મતલબ કે, નેમિનાથ નામની વ્યક્તિ ઐતિહાસિક છે અને સર્વમાન્ય પણ છે (કલ્પિત નથી જ ). તે નેમિનાથને જૈન ઘર્માનુયાયીઓ પોતાના એક તીર્થકર તરીકે માની રહ્યા છે. હવે જે શ્રી નેમિનાથ જૈન ધર્મી હોય તો શ્રી કૃષ્ણ જે તેમના જ સગોત્રી અને કુટુંબી સગા છે તે પણ શું જૈનધર્મી હોઈ ન શકે? વળી આપણે તે બાબતની થોડીક ખાત્રી તે વૈદિકમતના નખશીખ સહાયક અને સંરક્ષક, તેમ જ જૈનમતના કદર દ્વેષી એવા રાજા કલિક ઉર્ફે સમ્રાટ અગ્નિમિત્રના પિતાના જ હાથે મથુરાનું તીર્થભાંગી નખાયું હોવાની હકીકત જણાવતાં મેળવી પણ ચૂક્યા છીએ: છતાં હાલ તો એટલો ઉલ્લેખ જ બસ ગણાશે કે તે વિદ્વાન લેખકના કથન પ્રમાણે આ તીર્થ બને સંપ્રદાયનું લેખાતું હતું.
(૪) “As Mathura is mentioned in the Milinda as one of the most famous places in India, whereas in Buddha's time, it is barely men.
(૧૯) ઈ. એ. પુ. ક૭:-સર્વાસ રાજ થાનસ પુણે In honour of the whole Sakasthana or the land of the Sakas (Dr. Bhagwanlal Indrajit)=અખિલ શિકસ્થાન અથવા શકપ્રજના સંસ્થાનની યાદીમાં (ડે. ભગવાન. લાલ ઇંદ્રજીત): જ્યારે ડે, ફલીટ તેને અર્થ એમ કરે છે કે In honour of his own hoste=
પિતાના દેશ એટલે સ્વદેશ પ્રત્યેની મમતા માટે; તેમણે શકસ્થાનને બદલે સ્વ રથાન વાંચ્યો છે. બેમાંથી ગમે તે અર્થ કરે છતાં આપણી મતલબ તે બનેમાં સરે છે જ.
(૨૦) આ વસ્તુસ્થિતિ હવે ઈતિહાસના અભ્યારસીઓને સમજાવવી રહેતી નથી, કેમકે પિચદશિને કેતરાવેલ લેખમાં આ સઘળું સ્પષ્ટપણે દશૉવેલ છે.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ક્ષત્રપાનો ધર્મ
૨૫૯
tioned=જે કે મથુરાને મિલિન્ડા નામના ગ્રંથમાં હિંદભરનાં ઉત્કૃષ્ટ-પ્રખ્યાત શહેરોમાંનું એક ગણાવ્યું છે, જ્યારે (છતાં) બુદ્ધ(દેવ)ના સમયે તે તેનો ઉલ્લેખ સુદ્ધાંત કરાયો નથી. ૨૧ ” એટલે ગ્રંથકાર મહાશય જે બૌદ્ધધર્મનાં પુસ્તકોના (દાર્શનિક પુસ્તકની વાત એક બાજુ રાખીએ;
ઐતિહાસિક ગ્રંથની અપેક્ષા જ લઈએ) ઊંડા અભ્યાસી છે તથા તે બાબતમાં એક સત્તા સમાન લેખાય છે અને પ્રસ્તી ધર્મનુયાયી છે, તેમને મત એમ છે કે મિલિન્ડા નામે જે પુસ્તકમાં મિરેન્ડરને બૌદ્ધ ધર્મનો ખેરખાંહ અને તત્વજ્ઞ દર્શાવેલ છે તથા જેને મથુરાપતિ કહેવાય છે, તે મથુરા શહેરને એક અતિ પ્રખ્યાત અને સંપત્તિવાળું શહેર તે સમયે (મિરેન્ડરના સમયમાં એટલે ઈ. સ. પૂ. ૧૮૦) ગણવામાં ભલે આવ્યું છે; છતાં શ્રી બુદ્ધદેવની હૈયાતી દરમિયાન આવડી મોટી સંપત્તિવાળા શહેરનું તથા બૌદ્ધ ધર્મના મથક જેવું ગણાતા સ્થળનું નામ સુધ્ધાં પણ લેવામાં આવ્યું નથી. તેથી તેમને પિતાને તે બાબત એક અણઉકેલ્યા કોયડા સમાન લાગી છે; તેથી એટલું બોલીને જ અટકી જાય છે કે...the time of its growth must have been between these dates=આ તારીખે વચ્ચે ( આ તારીખ એટલે એક બાજુ શ્રી બુદ્ધદેવનો સમય જે ઈ.
સ. પૂ. પર છે તે અને બીજી બાજુ રાજા મિરેડરને રને સમય
સમય જે ઈ. સ. પૂ. ૧૮૦ ને છે તે; આ બે વચ્ચેની સાડીત્રણ સદીને ગાળો ) તેની બઢતી કદાચ થઈ હશે. આ પ્રમાણે તેમણે અનિશ્ચિત અને શંકામય નિર્ણય આપ્યો છે. પણ હવે તે આપણે આ સાડાત્રણ સદીના ઇતિહાસથી વાકેફ પણ થઈ રહ્યા છીએ તેમના (લેખક મહાશય છે. 'ડેવીઝ સાહેબના) સમય સુધી જે માહિતી નહોતી તે ઉપર કેટલાય પ્રકાશ મેળવી ચૂક્યા છીએ-એટલે એમ ઉચ્ચારવા જેટલી શક્તિ ધરાવતા થયા કહેવાઈએ કે મથુરા નગરની બઢતી જો આ સમયના અંતરગાળે થવા પામી હોત તે તેના પૂરાવા કયાંક પણ દેખાયા વિના રહેતા નહીં. એટલે માનવાને કારણ રહે છે કે, તે શહેરની પ્રખ્યાતી, જાહેરજલાલી અને ગૌરવ તે શ્રી બુદ્ધદેવની હૈયાતી સમયે પણ હતાં જ. પણ તેમનું જીવનચરિત્ર વર્ણવતાં ગ્રંથમાં મથુરાનું નામ સુદ્ધાંત જે લેવાયું નથી તે એટલા સારૂ હશે કે તે સ્થાનને બૌદ્ધધર્મનાં સ્થાન કે તીર્થસ્થળ તરીકે કાંઈ સંબંધ જ હશે નહીં,
(4) An inscription probably dated from A, D, 157 (Saka 79 ) mentions the Vodva Tope as “ Built by the
(૨૧) જીઓ પ્રો. રીઝ ડેવીએ રચેલું “ધી બુદ્ધિ- ન્ડરના કિસ્સામાં પણ કાં બનવા પામી ન હોય ! સ્ટીક ઇન્ડીયા ” નામનું પુસ્તક પૃ. ૩૭.
[ મિનેન્ડરને ધમ પણ જૈન નહીં તે જૈનમય (૨૨)તો શું આ ઉપરથી એમ શંકા નથી ઉદ્ભવતી | હે જઈએ જ; તેને ટેકારૂપ હકીકત એ છે કે તેના કે મિનેન્ડરને વિદ્વાનોએ ભલે બોદ્ધધર્મી મારે છે પણ ક્ષત્રપ ( જુએ ભૂમક, રાજુલુલ, લિઅક ઈ. “સર્વે સ્વભાવિક રીતે અન્ય પ્રજાની માફક તે જૈનને જ વિશેષ- ફહરાને ધર્મ ”વાળે પારિ.) બધા જૈન ધર્મ પાળતા પ્રશંસક હતું: સિક્કા ઉપરનાં પણ ચિન્હ જૈન ધર્મનાં હતા: બાદશાહ મિનેન્ડર પણ તે જ ક્ષહરાટ પ્રજાની હોવાં છતાં અજ્ઞાનપણાને લીધે જ બદ્ધ ધર્મનાં કહેવાયાં ભૂમિમાં જન્મ્યા હતા; વળી તેણે પા સદી સુધી હિંદમાં છે વળી બીજી ઘણી યે હકીકતો એક ધમની હોવા છતાં જીવન ગાળ્યું હતું. એટલે કે તે ધર્મ તરફ સહાનબીજને ખાતે ચડી ગઈ છેતેવી જ સ્થિતિ આ મિને- ભૂતિ ધરાવતે થઈ ગયે ન હોય-બનવાજોગ છે જ.]
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વે ક્ષહરાટ
[ ષષ્ટમ
gods” which as Buller rightly re- marks, proves that, it in the second century A. D. must have been of considerable age, as everything concerning its origin had been already forgotten=વળી આગળ જતાં આ લેખ ઉપર પ્રો. જાલ કાર્પેન્ટીઅર નામે છે.
મ્યુલરના જેવા જ સત્તા સમાન ગણાતા અન્ય સ્વીઝ વિદ્વાન પોતાના વિચાર જણાવતાં લખે છે કે“Much the same religious conditi ons as shown by the inscriptions ( at Mathura ) have been preserved in the Jain Church till the present day. આશરે ઈ. સ. ૧૫૭ ના સમયે ( શક સંવત ૭૯) લખાયેલા એક શિલાલેખમાં વડવા સ્તંભને દેવરચિત હોવાનું વર્ણન છે. તેની ઉત્પત્તિ વિશેની સઘળી માહિતી જ્યારે ઈ. સ. ની બીજી સદીમાં પણ ભૂલી જવાઈ છે ત્યારે તે ( સ્તંભ) ઘણું વર્ષ પૂર્વેનો હશે એમ સાબિત થાય છે, એવું મિ. બ્યુલરનું કથન સત્ય ઠરે છે . જાલ કાર્પેન્ટીઅર જણાવે છે કે (મથુરાના) શિલાલેખમાં નિર્દેશ કરેલી ધાર્મિક સ્થિતિ અદ્યાપિ પણ જૈન સંપ્રદાયમાં તાદશ જળવાઈ રહેલી દેખાઈ આવે છે.” એટલે આ બન્ને કથનને સાર આ પ્રમાણે તારવી શકાય છેઃ (૧)કે વડવા સ્તંભ દેવરચિત ધારવામાં જે આવે છે તેને મ્યુલર સાહેબ સત્ય વસ્તુ હેવાનું સ્વીકારે છે (૨) કેમકે જે શિલાલેખમાં તેનું વર્ણન લખેલ છે તેમાં ઈ. સ. ૧૫૭ ને (બીજી સદીનો) આંક છે (૩) અને જયારે તે શિલાલેખ લખાય છે ત્યારે એટલે કે ઈ. સ. ની બીજી સદીમાં પણ તે સ્તંભની ઉત્પત્તિ વિશે
તે સમયના લેકને ઈ સ્મૃતિ જ રહી નથી, તે સાબિત થાય છે કે, તેની ઉત્પતિ ઈ. સ. ની બીજી સદી પૂર્વે પણ ઘણી પ્રાચીન હોવી જોઈએ, (૪) અને તે શિલાલેખમાં જે પ્રમાણે ધાર્મિક ક્રિયાકાંડનું વર્ણન કરેલું છે તે જ પ્રમાણે સર્વ સ્થિતિ અત્યારે અઢાર સો વરસને સમય વ્યતીત થઈ ગયા છતાં પણ જૈન સંપ્રદાયવાળા જાળવી રહ્યા છે એમ પ્રો. કાપેન્ટીઅર સાહેબનું મંતવ્ય છે.
[ મારૂં ટીપ્પણ:–ઈ. સ. ૧૫૭ માં એટલે કે ઈસ્વીની બીજી સદીમાં તે શિલાલેખ લખાયે ધારવામાં આવ્યો છે, અને તે હિસાબે અત્યારે તેને અઢાર વર્ષ ઉપરાંતનો ગણી કાઢો છે; પણ જે તે ઈ. સ. ની બીજી સદીની પૂર્વ સાબિત થાય છે તે તેના કરતાં પણ વિશેષ સમયનો તે લેખ છે એમ પુરવાર થયું કહેવાય. આમાં મૂળ અકસંખ્યા તો ૭૯ ની જ છે. અને તેને શક સંવત કે જેનો પ્રારંભ ઈ. સ. ૭૮ માં થયો ગણાય છે તે માની લઈ ૭૮૭૯ =ઈ. સ. ૧૫૭નો ઠરાવાય છે. પણ આપણે ઉપર પૃ. ૧૮૮ તથા ૨૪૧ માં જણાવી ગયા છીએ કે તે આંક ક્ષહરાટ સંવતનો છે તેમ જ તેનો પ્રારંભ ઇ. સ. પૂ. ૧૫૯ થી ગણાય છે, એટલે તે લેખનો સમય ઇ.સ.પૂ. ૧૫૯-૭૯=ઈ. સ. પૂ. ૮૦ ને ગણ પડશે. મતલબ કે, વિદ્વાનોએ જે સમય માને છે તેની પૂર્વેની અઢી સદીને જ લેખો રહે છે. એટલે કે આજે પૂર્વે એકવીસ સે વર્ષને તે છેઃ આટલી હકીકતથી પણ, આપણે ઉચ્ચારેલ મંતવ્યને સમર્થન મળે છે કે, આ વડવા સ્તૂપ –સ્તંભનો પ્રથમ વિનાશ સમ્રાટ અગ્નિમિત્રજેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧ થી ૧૭૪ નો આપણે કરાવ્યો છે. તેણે--કર્યો હતે; અને
(૨૩) કે, હિ. ઈ. , ૧૬૭ અને આગળ.
(૨૪) અગ્નિમિત્ર સમ્રાટે આ
સ્તૂપને જે
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ] ક્ષત્રપોને ધર્મ
૨૬ તે બાદ લગભગ પણ સદી એટલે પણ સ્થાપના ઇ. સ. પૂ ની બીજી સદીની તેમ જ એક વર્ષને સમય ગમે ત્યારે, ઈ.સ. પૂ. ૧૧૭ તેનો વિનાશ ઇ. સ. પૂ. ની બીજી સદીના પ્રારંમાં મહાક્ષત્રપ રાજુલુલની પટરાણીએ મોટા ભ; ઈ. ઈ. પૂરવાર થાય છે ત્યારે પ્રસ્તુત મહોત્સવપૂર્વક બડા આડંબર અને ધામધૂમ તૂપની અસલ ઉત્પત્તિ, ખુલર સાહેબના કથન સહિત તેની પુનઃ સ્થાપના કરાવી હતી, વળી તે પ્રમાણે ઇ. સ. પૂ. ની બીજી સદી પહેલાં, કેટલાબાદ ચાલીસેક વર્ષે એટલે ઈ. સ. પૂ ૮૦માં મહાક્ષત્રપ
ય સમય પૂર્વેની એટલે ઈ. સ. પૂ. ની સાતમી પાતિક પતે તક્ષિકાની ગાદીએથી ઉતરી ૨૬ગયો કે આઠમી સદીની માનવાને જરા પણ સકાચ કે ત્યારે પ્રથમ તક્ષિલાના તામ્રપત્ર તરીકે ઓળખા
ક્ષોભ આપણે ભોગવવો રહેતું નથી. અને તે વાતા સ્થળની યાત્રા કરી ત્યાં ધાર્મિક ૨૭ અવશેષો
હકીકત જયારે હવે શિલાલેખના આધારે તથા રોપ્યાં હતાં, તે પછી મથુરા નગરીએ આવી.
વિદ્વાનોના સંશોધનથી સાબિત થઈ રહી છે ત્યારે પુનઃ સ્થાપિત વડવા સ્તૂપનાં દર્શન કરી એમ પણ માનવું જ રહે છે કે, જૈન સાહિત્યક પિતાની ભક્તિ દર્શાવી હતી અને તેની નિશાની ગ્રંથમાં ( જુઓ ટી. નં. ૨૩ ની હકીકત છે, આ તરીકે અત્યારે ચચ રહેલ લેખ ૨૮ કોતરાવ્યો હતો.
તૂપ સંબંધી સર્વ હકીકત સત્ય સ્વરૂપમાં જ આ પ્રમાણે ઉપર વર્ણવાયેલા બનાવોની સંકલન વર્ણવાયેલી છે. વળી જયારે પ. જાલ કાર્પેન્ટીથવા પામી હતી. ]
અર જેવો ઇતિહાસવેત્તા ભારપૂર્વક જાહેર હવે ખુદ શિલાલેખ પોતે જ જ્યારે ઈ.
કરે છે કે, જે સાંપ્રદાયિક માન્યતા જૈન ધર્મની સ. પૂ. ની પહેલી સદીને, તથા તે સ્તૂપની પુનઃ
તે સમયે હતી તે અદ્યાપિપર્યત પણ તાદશવિનાશ કર્યો હતો કે, તેની અંદર સંગ્રહીત કરી રાખેલ
(૨૬) મથુરા રતૂ પના વર્ણનમાં જમાં આ શિલા. ધનસંચય પ્રાપ્ત કરવા માટેની લાલસાથી હતો. જો કે તે લેખને આંક ૭૯ છે તે સમયે મથુરા ઉપર સંડાસ સમયે આ સ્તૂપ તે ઈટ, માટી કે ચુનાથી ચણેલ હતું:
મહાક્ષત્રપનું રાજ્ય હતું, અને પાતિક તો માત્ર યાત્રાળુ જ પણ તે માટેની અસલ હકીકત જૈન સાહિત્યગ્રંથમાં છે પણ સોડાસના અને પતિ ના બનેનાં નામ એમ જણાવાઈ છે કે તે સ્તૂપ મૂળે તે, પાર્શ્વનાથના સાથે હોવાથી વિદ્વાનોએ માની લીધું જણાય છે કે, સમયે ( ઈ. સ. પૂ. સાતમી આઠમી સદીમાં) દેવોએ પાતિકને પણ આ સ્થળ સાથે રાજકીય સંબંધ હશે. સુવર્ણમય બનાવ્યો હતો. પણ તે બાદ કેટલોક સમય બાકી ખરી સ્થિતિ તે એ છે કે, તેણે ગાદી છોડી ગયા પછી તેને ઇટથી બનાવાયું હતું, એવી ગણત્રીથી દીધી હતી અને અહીં યાત્રા કરવા આવ્યું હતું. તેના કે જો સુવણને રહે, તો અનેક વિદને તેને નડશે, જેથી બીજા જ વર્ષે આ મથુરા દેશ પણ રાટ મોઝી દેવોએ જ, તેને જ ઈંટનો બનાવી દીધો હતો. પણ અગ્નિ
જીતી લીધો હતો એટલે સેડાને અમલ પણ પાતિક મિત્રની કલ્પના એવી થઈ હોવી જોઈએ કે, જ્યારે પછી તુરતમાં જ બંધ થયે ગગુ રહે છે (આ દેવરચિત છે અથવા તે લોક એમ મનાવી રહ્યા છે તો માટે તેમના વૃત્તાંતે જુઓ.) તેમાં કાંઈક ચમત્કારિક તો હશે જ; માટે તેની ભીતરમાં (૨૭) જુઓ પૃ. ૨૩૯ માં પાતિકનું વૃત્તાંત. કદાચ ધનસંચય કરી રાખ્યું પણ હોય. આ હિસાબે વળી આ સ્થાનને કેવું પવિત્ર ગણવામાં આવતું હતું તેણે ઑપને વિનાશ કર્યો હોય.
તે માટે જુઓ તશિલાનગરીનું પરિશિષ્ટ. (૨૫) ક્ષહરાટ પ્રજાને ધમધગશ કેવી હતી (૨૮) પાતિક કે ધર્મવૃત્તિવાળો હતા તે તે આ દૃષ્ટાંત ઉપરથી સમજી શકાશે. વળી નીચેની માટે તેનું જીવનવૃત્તાંત જુઓ તથા ઉપરની ટી. નં. ૨૪ ટીકા , ૨૮ અને ૨૭ જુઓ.
તથા ૨૫ સરખા.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨
સર્વે ક્ષહરાટ
[ ષષ્ટમ
પણે પ્રવર્તી રહેલી નજરે પડે છે ૨૯ ત્યારે સહજ અનુમાન કરી શકાય કે, ઈ. સ. પૂ. ૮૦ ના સમયે પાતિકના સમયે જે વિધિવિધાન ચાલુ હતાં તે સમ્રાટ પ્રિયદર્શનના સમયે એટલે ઈ. સ. પૂ. ૨૫૦ માં વિદ્યમંતાં હેવાં ૩૦ જોઈએ જ; નહીં તે ઈ. સ. પૂ. આઠમી કે સાતમી સદીનો સંબંધ ઈ. સ. પૂ. ની પ્રથમ સદી સાથે ચાલુ હતો એમ માની શકાય જ નહીં,
ઉપરમાં તે એટલું જ પૂરવાર કરી બતા- વાયું છે કે, મથુરાસ્તૂપની ઉત્પત્તિ ઈ. સ. પૂ. ની આઠમી સદીની આસપાસ થયેલી હોવી જોઈએ. એટલે તે સમયથી મડિીને મથુરા નગરીની જૈન સંપ્રદાયના એક તીર્થસ્થળ તરિકેની તે ખ્યાતિ હતી એમ માનવું રહે છે. વળી ત્યારથી આગળ વધતાં ઈ. સ. ના આરંભ સુધી પણ તે ને તે જ સ્થિતિ ધર્મસ્થળ તરીકે ચાલુ હતી જ, એમ પણ સાબિત થઈ ગયું છે. એટલું જ નહીં પણ તે તે તે જ તીર્થધામ તરીકેની પવિત્રતા ઠેઠ ઈ. સ. ની આઠમી નવમી સદી સુધી જળવાઈ રહ્યાના પુરાવા ઇતિહાસના પાને ચડી ચૂક્યાનું જણાયું છે. અને તે પણ કાંઈ સાંપ્રદાયિક કે દંતકથાના ગ્રંથેનાં પાને નહીં, પણ “ગૌવહે ” જેવા જૈનેતર ગ્રંથોનાં, કે જેનું ભાષાંતર કરવામાં ડો. હોલ જેવા પાશ્ચાત્ય વિદ્વાને પણ મગરૂરી ધરાવે છે.
અત્રે જે પ્રસંગને મેં ઉલ્લેખ કર્યો છે તે પ્રખ્યાત જૈનાચાર્ય અને ઐતિહાસિક રાજગુરુ બપભદિસરિના સમયે બળે હતો. જેમ સોલંકી કુળ ભૂપણ ગૂર્જરનરેશ રાજા કુમારપાળના રાજગુરુ. પેલા પ્રખ્યાત પરિશિષ્ટકાર હેમચંદ્રાચાર્ય હતા, તેમ કનોજ અને ગાલિયરપતિ પરિહારવંશી અવતંસક સમાન રાજા આગ્રદેવ ૩ઇંદ્રાયુદ્ધના રાજગુરુ આ બપભટ્ટસૂરિ હતા. આ અમદેવ રાજાને સમય વિક્રમ સંવત ૮૧૧ થી ૮૯૦= ઈ. સ. ૭૫૫ થી ૮૩૪=૭૯ વર્ષને ગણાય છે. તેમના રાજદરબારે ભરેલી કચેરીમાં વાદવિવાદ કરીને ઉપર્યુક્ત જૈનાચાર્યો, વૈદિક પંડિત અને વાદીશિરોમણી વિદ્વાન વાકપતિરાજને જીતી લીધા હતા તથા જૈન ધર્માનુયાયી બનાવ્યા હતા. વળી આ પ્રસંગનું વર્ણન આગળ ચલાવતાં જણાવ્યું છે કે, મથુરાજીના જે વરાહ મંદિરમાં વાકપતિરાજ પૂર્વે ધ્યાનસ્થ રહેતા હતા ત્યાંથી તેમને પાસેના પાર્શ્વનાથના જૈન મંદિરમાં લઈ ગયા હતા. આ સમયે (ઈ. સ. ૮૨૬=વિ. સં. ૮૮૨) તે બપ્પભટ્ટજીએ તે મંદિરને અંગે પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે; જેને અંગે તે ગ્રંથકાર મહાશયે એટલું જ લખ્યું છે કે, He (Bhappa-bhat Suri ) placed a certain Top-image in a temple at Mathura=તેમણે ( બપભટ્ટસૂ
Len
(૨૯) જુએ ઉપરમાં ટાંકેલા શબ્દો (પાંચમી કલમમાં અંગ્રેજી શબ્દોનું અવતરણ). વળી આ કથનને પ્રો. જાલ કાર્પેન્ટીયર જેવા અન્ય દેશીય અને પુરાતત્વના અભ્યાસીએ સંમતિ આપી છે એટલે તે હકીકત વિશેષ મજબૂત બની ગણાશે. જુઓ નીચેની ટીક નં. ૩૦ ના સમયને આંક.
(૩૦) સરખાવો ઉપરની ટી. નં. ૨૯.
(૩૧ ) સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયની તથા તેના શિલાલેખની કેટલીક હકીક્ત જન સંપ્રદાય પ્રમાણે
નથી, એવી માન્યતા કેટલાક ધરાવે છે, તેઓ આ કથન ઉપર મનન કરશે એવી વિનંતિ છે.
(૩૧) જુએ ગૌડવ નામનું પુસ્તક છે. રાઈટ અને હલકૃત ભાષાંતર. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૫૬.
(૩૨) જેમ સોલંકી કુળભૂષણ ગૂર્જરનરેશ કુમારપાળના રાજગુરુ પ્રખ્યાત પરિશિષ્ટકાર હેમચંદ્રસૂરિ હતા, તેમ પરિહારવંશી કનેજ અને ગ્યાલિચરપતિ રાજા આશ્રદેવ(પેલા સુવિખ્યાત ભેજ દેવના દાદા )ના પ્રતિબંધક આ બપ્પભટ્ટસૂરિ હતા.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ક્ષત્રપોને ધર્મ
૨૬૩.
રિએ) મથુરાનાં મંદિરમાં કોઈક ઊંચી ( ઊંચા કદની કે કઈ વસ્તુના ઉપરી ભાગમાં ) પ્રતિમા પધરાવી હતી. જેને વિશેષ જાણવાની જિજ્ઞાસા હોય તેમણે ઉપરનું પુસ્તક વાંચી જોવા વિનંતિ છે. પ્રસંગ બહુ રસિક અને આનંદ ઉપજાવે તેવો છે તેમ સાથે સાથે બોધદાયક પણ છે.
આવા બધા એતિહાસિક પુરાવાથી આપણ સર્વેને ખાત્રી થાય છે કે, મથુરાજીની પ્રાચીન જાહેરજલાલી જે ઈ. સ. ની નવમી સદી સુધી ચાલી આવી હતી, તે એક મહાન જૈન તીર્થ તરીકેની જ હતી. નવમી સદી પછી તેને નાશ કયારે થયો તે શોધવાનું કામ અન્ય પુરાતત્ત્વશેખીન વિદ્વાને ઉપર છોડીશું. હાલ તે એટલું જ જણાવવાનું કે ત્યાં જૈનોની વસ્તી પણ નથી તેમ મોટાં જૈન મંદિરો પણ નથી. માત્ર એક મંદિર બજારની એક બાજુમાં અને એક મંદિર જૈન સંઘની ધર્મશાળામાં છે. મતલબ કે, મથુરાજીની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિમાં જબરદસ્ત તફાવત પડી ગયો છે. - સાર એટલે જ છે કે આ મથુરાસ્તૂપ પ્રથમમાં સુવર્ણમય હતો અને તે શ્રી પાર્શ્વનાથના સમયમાં (ઈ. સ. પૂ. ૮૭૭ થી ૭૭૭ માં) દેવોએ mali sal (The Vodva Tope built by the gods) ૫ણું પછી જેમ જમાને આગળ વધતો ગયો તેમ વખત ખરાબ થવાનાં ચિહ્નો દેખાવાં લાગ્યાં. એટલે દેવોએ તે સંકેલી લઈ, તે સ્થાન ઉપર બીજો તેવો જ ઈટને તૃપ ઊભો કર્યો. દેવરચિત સ્તૂપનો નાશ મહાવીરના
(૩૩) આ રાજાના સમય તથા વંશાવળી માટે પુ. ૧, પૃ. ૧૮૭ જુઓ.
(૩૪) જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૪.
(૩૫) ડે. ની એશન્ટ જીઓગ્રાફી ઓફ ઈન્ડીયા પૃ. ૫૪.
(૩૬) રે. એ. સ. બેં, પુ. ૭, પૃ. ૩૪૧ નું
સમય બાદ થઈ જતાં, સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને પાછો નો ઊભે કરાવી તે ઉપર સિંહનું ચિહ્ન ગોઠવ્યું હશે. અને તેણે ઊભા કરાવેલ આ સ્તૂપની (અથવા તેણે જ ઊભો ન જ કરાવ્યો હોય તે દેવરચિત ઈંટના રતૂપની ) દુર્દશા, સમ્રાટ અગ્નિમિત્રે કરાવી નાંખી ગણવી. તે પછી તેનું શું થયું તે ઉપરમાં આપણે જણાવી ગયા છીએ એટલે અહીં પુનરાવૃતિ કરવાની જરૂર નથી.
જે પ્રદેશમાં ઉપરની મથુરાનગરી આવેલી છે તેને પ્રાચીન સમયે સરસેન પ્રાંત ૩૩ કહેવાતા
હતો. તે પ્રાંતની રાજધાની પ્રાચીન તરીકે આ ૩૪મથુરાને જ ભૂગોળ ગણવામાં આવતું હતું; તેને
વ્રજદેશ૩૫ પણ કહેવાય છે; જ્યારે મથુરાને ૩૬મધુપુરી પણ કહેવામાં આવતી હતી; જે સ્થાન ઉપર વર્તમાનકાળે મહેલી નામનું ગામડું આવેલું દેખાય છે. It was called Madhupuri ( Present Maholi ) Maholi is 5 miles to the S. W. of the modern city of Mathura=વત માન મથુરા શહેરની વાયવ્ય ખૂણે પાંચ માઈલ ઉપર મહેલી આવેલું છે. વળી આ મથુરા નગરીને ઉત્તર મથુરા પણ કહેવાય છે. જયારે દક્ષિણ હિંદમાં આવેલા મધુરા( Madura )ને “ દક્ષિણ મથુરા” કહેવાય છે.૩૭ મથુરાનું બીજું નામ તીરહુટ પણ દેખાય છે.ઉપરાંત બીજી હકીકત એમ નીકળે છે૩૯ કે, It was the birth-place ટીપણ જુએ.
(૩૭) જ. એ. સે. બેં. ૧૮૭૪, પૃ. ૨૫૯ ૨. એ. સે. પુ. ૭, ૧૮૭૭, પૃ. ૧૫.
(૨૮) પ્રીસેપ્સ ઈન્ડીઅન એન્ટીકવીટીઝ પુ. ૨, પૃ. ૨૨૩ નું ટીપણ જુઓ.
(૩૯) જુએ ડે ૪ એશન્ટ એગારી એ
માટ પુ. ૧
* યુ. ૧, .
* આફ ઇન્ડીયા
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
મથુરાની
[ ષષ્ટમ
of Krishnaeતે શ્રીકૃષ્ણની જન્મભૂમિ હતી; its various places are =તેનાં જુદાં જુદાં
સ્થાને આ પ્રમાણે છે.--(૧) જન્મભૂમિ અથવા કારાગ્રહ=હાલનું જે પટરકુંડ કહેવાય છે તેના કાંઠે શ્રી કૃષ્ણનો જન્મ થયો હતો (૨) મલપુરા=મથુરાની પાસે નાનું ગામ છે qui He ( Krishna ) fought with wrestlers=ણે (શ્રી કૃષ્ણ ) મલ્લ સાથે યુદ્ધ કર્યું og: ( 3 ) Kubja's well is the place where he cured Kubja of her hemp= મુજકુવી નામના સ્થળે તેગે (શ્રી કૃષ્ણ ) કુજા દારસી ખુંધ મટાડી દીધી હતી. (૪). કંકાલિતિલા૪૦=કંસકા તિલા=કંસ કાતિલા is the place where he killed Kansa; તે
સ્થાન ઉપર તેણે ( શ્રી કૃષ્ણ ) કંસ(રાજા)ને કાપી નાંખ્યો હતો, એટલે કે ખૂન કર્યું હતું. આ ઉપરથી સમજાય છે કે “ કંકાલિતિલા” તે “ કંસકાતિલા” નું અપભ્રંશ થઈ ગયું લાગે છે. (૫) વિશ્રામઘાટ is the place where he rested after his victory=આ સ્થાને પિતે (શ્રી કૃષ્ણ) વિજય મેળવ્યા બાદ વિશ્રામ લીધો હતે.
ડો. ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીત લખે છે ? કે, “મથુરામાંથી જે મૂર્તિઓ અને નકશીકામ મળેલું
છે તેની બરાબરી કરે તેવું વિશેષ નકશીકામ પેશાવર તરફથી વર્ણન મળેલા ગ્રીક કારિગીરીના
નમૂના સિવાય હિંદુસ્તાનના ઈન્ડીઆ પૃ. ૫૪.
(૪૦ ) According to Grouse, it is the monastry of Upgupta visited by Mr. Heden 'rshang=મિ. ગ્રાઉઝેના મંતવ્ય પ્રમાણે આ સ્થાન તે ઉપગુણને વિહાર હતું, જેની મુલાકાત
બીજા કોઈ ભાગમાં મારા જોવામાં આવ્યું નથી.”
આ ઉપરથી પોતે એવા અનુમાન ઉપર આવતા દેખાય છે કે, ત્યાં ગ્રીક કારિગરો ખૂદ હાજર હતા અથવા તે ગ્રીક કારિગરોના હાથ તળે શીખીને તૈયાર થયેલ હિંદી કારિગરો હતા. [ મારૂં ટીપણ-વધારે વાસ્તવિક તે એમ હોઈ શકે કે તેઓ ગ્રીક કારિગર અથવા તેમને શિષ્ય નહીં પણ ગ્રીક કારિગરીના ગુરૂ હેવા જોઈએ કારણ આગળ ઉપરનું વિવેચને જુઓ. ] જ્યારે એક બીજા લેખક, ઓરીએન્ટલ ઓફ ઈ. સ. ૧૮૯૨, પૃ. ૨૩, ૨૪ ના આધારે એમ જણાવે છે કે, “મથુરાસે જે પ્રાચીન મૂર્તિયાં આદિ નીકળી હૈ, ઊનકી ભી સદસ્યતા મિશ્ર દેશકે ઢંગસે હૈ ખાસ કર ઉનમેં જે ચિહ્ન થે વહ મિશ્ર દેશ જૈસે હી હૈ...''હિંદી કારિગીરીની પ્રશંસા ગાતા આ બન્ને ઉતારા જે એકત્રિત કરીને સરખાવીશું તે એમ જ સાર આવશે કે આ પ્રાંતમાં જે કાંઈ કારિગીરી મળી આવી છે તે, મિશ્ર દેશ તથા ગ્રીસ દેશને મળતી છે; પછી તે અને દેશના (મિસર-ઈજીપ્ત તેમજ ગ્રીસ) કારિગરે હિંદ દેશના કારિગરેના ગુરૂ હતા કે શિષ્ય હતા તે તપાસવું બાકી રહે છે. સામાન્યત: એ નિયમ છે કે, જે એક જ સ્થળે બે અથવા વધારે દેશના કે ભૂમિના કારિગરે એકઠા થયા તે તેવી એકત્રિત થયેલી વ્યક્તિએ પોતે ગુરૂ હેવાના કરતાં, શિષ્યો હોવાનો જ વધારે સંભવ ગણી શકાય; કેમકે એક જ વિદ્યાગુરૂ પાસે ઘણા પ્રદેશના વિદ્યાર્થીઓ વિદ્યાપ્રાપ્તિ અર્થે સંમિલિત મિ. હ્યુએન સાંગે લીધી હતી.
(૪૧) જુઓ પુરાતત્વ પુ. ૨, પૃ. ર૯૪.
(૪૨) જુઓ સુરત મુકામે સન ૧૯૨૩ માં મુદ્રિત, ભગવાન પાર્શ્વનાથ નામનું પુરતક ૫,
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિ છેદ ]
પ્રાચીન ભૂગોળ.
૨૬૫
થવાનું હજુ વિશેષ શકય ગણી શકાય; જ્યારે એક જ વિદ્યાગુરૂ જુદા જુદા પ્રદેશમાં જઈને પિતાના વિદ્યાર્થીઓ ઊભા કરે, તે હજુ કાંઈક દુશકય ગણાય; એટલે પ્રસ્તુત વિષયમાં, વધારે સંભવનીય સ્થિતિ તે એમ હોવાની કલ્પી શકાય છે કે, મથુરાના કારિગરો મિસર દેશના અને ગ્રીક દેશના કારિગરોના શિષ્યો હોવા કરતાં, તેમના ગુરૂએ જ હોવા જોઈએ (ઉપરમાં, મારા ટીપણું તરીકે, ટાંકેલે અભિપ્રાય સરખાવો). વળી જબૂદ્વીપમાંથી શાકદ્વીપ જે જુદો પડ્યો છે તેની કાંઈક તવારીખ આપતાં આપણે ઈશારો કરી ગયા છીએ કે, જંબુદ્વીપ તે આર્ય સંસ્કૃતિનું ધામ હતું જ્યારે શાકદીપ તે અર્ધજ ગલી દશામાં જ હતે. વળી કોઈ પણ બુદ્ધિમાન કહી શકશે કે જે પ્રજા સંસ્કૃત હેય તે જ અર્ધજંગલી પ્રજા ઉપર પોતાની છાપ પાડી શકે; નહીં કે અર્ધજંગલી પ્રજા હોય તે પિતાની છાપ સંસ્કૃત પ્રજા ઉપર પાડી શકે. આ ઉપરથી ખાત્રી થશે કે, જે ગ્રીક અને મિસર દેશની–એટલે કે શાકદીપની-શિલ્પકળા છે તેનું જન્મસ્થાન તે જંબુકીપમાં જ છે. હા, એટલું હજુ બનવાજોગ છે કે જુદા જુદા સમયે, જેમ કાળચક્રના ઝપાટામાં એક પછી બીજે દેશ આવી જાય છે, તેમ કોઈ કોઈ વાર મિગ્ર દેશ પણ સંસ્કૃતિના ઊંચા શિખરે ચડી બેઠે હોય; તેમજ ગ્રીસ દેશના ભાગે પણ તે યશરેખા કોઈક સમયે લાગી ગઈ હોયઃ જ્યારે તેવા સમયે જંબુંદીપની શિલ્પકળાને હીણપ લાગી ગઈ હોય. પણ આવા બનાવ તે જંબૂદ્વીપમાં અંતર્ગત રહીને જ્યારે શાકઠી૫ ભૂમિના એક અંશ તરીકે હૈયાતિ ભેગવી રહ્યો હોય
(૪) કાબુલ નદીની બાજુમાંની કનાર અને સિંધુ નદીની વચ્ચેનો પ્રદેશ તે ગાંધાર (પુરાતન
ત્યારે જ બની શકે; અને તે સમયે તે ઘણો ઘણો પ્રાચીન હતો એમ પૃ. ૧૭૩ થી આગળમાં જણાવાઈ ગયું છે. મતલબ કે જે સમયની અત્યારે તે બે હજાર કે બાવીસ સો વર્ષની–ચર્ચા આપણે કરી રહ્યા છીએ, તેવા ટાણે તે તેવી સ્થિતિ કપી લેવાને વિચાર સરખે પણ તદ્દન હાસ્યાસ્પદ લેખાશે. એટલે વધુમાં વધુ એમ કહી શકાશે કે, આ સમયની લગભગમાં જ-અથવા સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયે-સારનાથ સ્તંભ ઉપર કોતરેલા સિંહની કારિગીરી વિશે તથા તે સમયની સંસ્કૃતિના સરણ વિશે ઉલ્લેખ કરતાં-પશ્ચિમ દેશની કારિગીરી અસલ કે પૂર્વ દેશની અસલ-જે સ્થિતિ હોવાનું સાબિત કરી ગયા છીએ તે જ સ્થિતિ પંડિત ભગવાનલાલજીએ પ્રદશિત કરેલ આ મથુરા નગરીની મૂર્તિ સંબંધમાં પણ પ્રવર્તી રહેલ હોવી જોઈએ. એટલે કે હિંદની કારિગીરીને મૂળ અથવા ગુરૂણી તરીકે સમજવી અને ગ્રીક અથવા મિશ્ર દેશની કારિગીરી તે અસલ ઉપરથી નકલ અથવા શિષ્યા તરીકે સમજવી.
(૨) તક્ષિલા, તક્ષશિલા સાંપ્રતકાળના સાહિત્યગ્રંથોમાં તેની સ્થાના-ઉત્પત્તિ બૌદ્ધધર્મના પ્રવર્તક શ્રી ગૌતમ
બુદ્ધના સમયમાં થયેલી મનાવે તેની છે, જ્યારે આર્ય પ્રજાના ઉત્પત્તિ અતિ પ્રાચીન પુસ્તકેમાં પણ
આ નગરીનાં નામ અને વર્ણન સુદ્ધાં મળી આવે છે, એટલે ખરૂં શું છે તે આપણે તપાસવું રહે છે.
ગાંધાર ૪ દેશમાં તે નગરી આવેલી છે. વળી તેને તે દેશની રાજધાની તરીકે પણ ગણપુ. ૧, પૃ. ૫૨)
તક્ષશિલા અને પુરૂષપુર-હાલનું પેશાવર-તે
૩૪
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
તશિલાની
[ ષષ્ટમ
વાય છે. તે દેશમાં તેના જેવું જ જાહેરજલાલીવાળું પુપપુર (પુરૂષપુર) કરીને એક બીજું શહેર હતું જેને હાલ પેશાવર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
મિ. મેગેથેનીઝ નામે જે ગ્રીક એલચી પાટલિપુત્ર દરબારે અશોકવર્ધનના સમયે નમાયો હતા તેના કહેવા મુજબ આ તક્ષિલાનગરીનું અંતર મગધદેશની રાજધાનીથી ધેરી રસ્તે ૯૫૦ માઈલ હતું અને વાંકે રસ્તે ૧૦૦૦ માઈલ૯૦૦૦ સ્ટેડીઆ ( stadia) હતું; જ્યારે કથાસરિતસાગર નામના પુસ્તકમાં તેનું સ્થાન, પંજાબ દેશના રાવળપિંડી જીલ્લામાં વિતસ્તા ( ઝેલમ) નદીના કાઠે, જ્યાં વર્તમાનકાળે શાહઘેરી નામનું ગામડું આવ્યું છે તેની નજીકમાં હોવાનું જણાવાયું છે. સર કનિંગહામ તેનું વર્ણન કરતાં જણાવે છે કે “ Shaha -Dheri or Dheri Shahan, the royal residence is the ancient Taxila. The old fortified city, which is still surrounded by stone-walls, is called Sir-Kah, which all the peoples ag. ree in stating, is only a slight alteration of Sir-Kat or the CutHead ”=શાહઘેરી અથવા ઘેરીશાહન તે જ પુરાણી તક્ષિલાનાં રાજમહેલનું સ્થળ છે. તે પ્રાચીન કિલ્લાબંધ શહેર ( હતું ), તેની આસપાસ સાંપ્રતકાળે પણ પત્થરના ગઢ નજરે પડે છે. પ્રચંડ લેકવાયકા પ્રમાણે શિરકટ
શિરછેદના ઉપચારમાં કાંઈક ફેરફાર થવાથી તેને સિરકત કહેવાય છે.” ઉપરના વાકયમાં આપણે તેના સ્થાન વિષે કાંઈ શંકા ઉઠાવવાની જરૂર રહેતી નથી. જે શબ્દો ઉપર મારે વાચકવર્ગનું ભારપૂર્વક લક્ષ ખેંચવાનું છે તે “પ્રચંડ લોક91451 4H1Q=all the people agree in stating” શબ્દો જ છે; એટલે કે દંતકથાને આધાર તેમણે જણાવ્યો છે. પછી આ શિરકટ શબ્દનો અર્થ સમજાવતાં તેમણે જણાવ્યું છે કે Cut-Head is the exact meaning of Taksha-Shir or Takha-Shir, which was the Buddhist form of the name of Taksha-Shela or Taha-Shila, from which the Greeks made Taxilla. The change of name Taksha-Shir was made to suit the legend of Buddha, having cut off his head to offer to a hungry tiger=તક્ષશિલ
અથવા તખશિલ નામનો જે બૌદ્ધ ગ્રંથોમાં શબ્દ છે તેને જ બરાબર રીતે અર્થ ઉતરતો આ તક્ષશિર અથવા તખશિર શબ્દ ( શિરચ્છેદ ) છે, અને તે ઉપરથી જ ગ્રીક લેકે એ તક્ષિલા ઠરાવ્યું છે; અને સુધાર્તા વાઘને ખવરાવવા પિતાનું શિર શ્રીબુદ્ધદેવે જે ઉતારી આપ્યું હતું તે દંતકથાને બંધબેસતું થવા માટે તક્ષશિર નામમાં ફેરફાર કરવામાં આવ્યો છે. એટલે એમ કહેવાનો આશય ધરાવે છે કે, મૂળ નામ તે તક્ષશિલ જ હતું પણ બૌદ્ધ સાહિત્યગ્રંથમાં
ગાંધાર દેશનાં બે મુખ્ય શહેર હતાં.
(૪૪) જુએ ઉ૫રની ટીકા નં. ૪૩.
(૪૫) પુરાતત્તવ પુ. ૧, પૃ. ૫૨ -પુરાતત્વ ખાતાને ઘણા રૂપ તથા મતિએ અહીથી જ જી
આવ્યાં છે.
(૪૬) જુએ છે. એ. ઈ. પૃ. ૬૦; તથા છે. કે. ઈ. પુ. ૧, પ્રસ્તાવના પૃ. ૩૮
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
આ તક્ષશિલા નગરી વિશે એમ જણાવવામાં આચ્યું છે કે, તે સ્થાન ઉપર ભગવાન બુદ્ધ દેવ એકદા પધાર્યાં હતા, જે સમયે એક ખૂબ ભૂખ્યા ડાંસ જેવા વાઘ ત્યાં આવી ચડ્યો હતો અને તે વાધની ભૂખ તૃપ્ત કરવા તેમણે પોતાનુ શિર કાપીતે ધર્યું હતુ.. તે શિર કાપવાની ક્રિયાના સ્મરચિહ્ન તરીકે તે સ્થાનનું નામ તક્ષશિર ( તક્ષ=કાપ્યું: શિર=માથુ' ) પાડવામાં આવ્યું હતું. આ મતલબની દંતકથા પ્રવર્તમાન છે. તે પ્રસગને અનુરૂપ થવા માટે તક્ષશિલાનું નામ ફેરવીને પછી તક્ષશિર રખાયું છે.
ઉત્પત્તિ વિશે
4
[ મારૂ’ટીપ્પણ: ‘ તક્ષશિલા ’માં ‘ તક્ષ ’ અને ' શિલા ' એ બે શબ્દો છે. તેમાં શિલા અ તે પત્થરની પાટ જેવા થાય છે; પછી તેને
.
શિર' સાથે કયાંથી સંબંધ ધરાવી શકાય ? ] એટલે was made to suit the legend= તે દંતકથાને અનુરૂપ થવા ફેરફાર કરાયા છે તે હકીકત માટે મારી શંકા ઉદ્ભવે છે. વળી તેએ અન્ય સ્થાને લખે છે કે ૪૭:-HiuenTshang expressly states that "This is the spot where Tathagata cut off his head. Fa-Hian ( A, D, 400 ) also states that Takshashila means in Chinese words * Cut-off head. ''= હયુએનત્સાંગ સ્પષ્ટ રીતે જણાવે છે કે, તથાગતે પેાતાનું શિર કાપી આપ્યું` હતુ` તે આ જ સ્થાન છેઃ ફા–ડિઆન ૪૮ ( ઈ. સ. ૪૦૦ ) ના કહેવા પ્રમાણે પણ તક્ષશિલાના ચાઇનીઝ શબ્દોમાં સમાનવાચી અર્થ શિરચ્છેદ' થાય છે. '' આવા આશયને મળતા જ અભિપ્રાયા અન્ય વિદ્વાનેએ ૯ પણ ઉચ્ચાર્યાં છે. [ માર્ં ટીપણુ:
.
(૪૭) જુઓ કે. એ. ઇં. પ્રસ્તાવના પુ. ૬, (૪૮ ) તે જ પુસ્ત—પ્રસ્તાવના પૂ. ૭.
२९७
(૧ ) તથાગત શબ્દના ઉપયોગ કરાયા છે તથા (૨) ચાઇનીઝ ભાષાના શબ્દો સમાનવાચી–સમાન અર્થવાળા જણાવ્યા છે. તે એ મુદ્દા સંબંધી વિશેષ પ્રકાશ પાડવા જરૂર છે: જે આગળ ઉપર જણાવીશ. ]
આવી રીતે જ્યારે પ્રખ્યાત અને નામચીન પુરુષોએ પેાતાના મંતવ્ય આગળ ધર્યાં છે અને તે પણ મેશ ક્રા—હિન અને હ્યુએનત્સાંગ જેવા ખુદ બૌદ્ધધર્માંના ચૂસ્ત ભક્ત પ્રવાસીજનાના અભિપ્રાય સાથે; એટલે આપણે તે વસ્તુ તરફ્ દુર્લક્ષ તે કરી ન જ શકાય. પણુ શોધખેાળખાતામાં હંમેશાં જેમ બનતું આવ્યું છે તેમ, એક વખત સુદૃઢપણે નિશ્રિત થયેલ વસ્તુ પણ વિશેષ મજબૂત પુરાવાના આધારે ફેરવવી પડે છે. અથવા છેવટે તે વસ્તુ તે પુરા વાના સ્વરૂપમાં ફરીને વિચારવી પડે છે—જેમ અશાકના કહેવાતા શિલાલેખાને તેની કૃતિ હેવાનું માની લેવાને બદલે હવે, તેના પૌત્ર અને ગાદીવારસ મહારાજા પ્રિયદર્શિનની હાવાનુ જણાવાયું' છે; તેમ જ તે સર્વોને અશાક જે બૌદ્ ધર્મી સમ્રાટ હતા તે ધર્મોનાં માનને ખલે, સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન જે જૈનધર્મી હતા તેના ધર્મોનાં એટલે જૈન ધર્મની પ્રરૂપણા કરતાં ક્રમાને ઠરાવાયાનું સૂચન કરાયું છે, તેમ-આ બાબતમાં પણ ક્રમ ન બને? માટે તે વિષય જરાક વિસ્તારથી આપણે તપાસવા પડશે; કેમકે સંક્ષિપ્તમાં લખતાં વાચકવર્ષાંતે સંપૂર્ણ ખાત્રી કદાચ ન પણ થાય.
ઉપરમાં વિદ્વાનેાના જે કેટલાક ઉતારા મે' ટાંકી ઋતાવ્યા છે, તેમાં જે શબ્દ–વાકયા સ્પષ્ટીકરણ માંગે છે તે મારી ટીપણુમાં રજૂ કર્યાં છે, તથા મોટા અક્ષરે જણાવ્યા છે. હવે તે વિશે વિવે.
(૪૯) જીએ રે.વે. વ. પુ. ૧, પૃ. ૧૩૬ અને આગળ; તથા પૂ. ૧૩૮ નુ’ટી, ન'. ૪૫.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
તક્ષિલાની
[ ષષ્ટમ
ચન કરીશ. તે શબ્દ-વાક નીચે પ્રમાણે ચારની કાળધર્મ પામ્યા અથવા બૌદ્ધ પરિભાષામાં તેઓશ્રી સંખ્યામાં છે. (૧) પ્રચંડ લોકવાયકા પ્રમાણે પરિનિર્વાણને પામ્યા ત્યાં સુધી તેમને શ્રી બુદ્ધ(૨) તે દંતકથાને અનુરૂપ થવા ફેરફાર કરાયો દેવ સંબોધન લગાડી શકાતું નહીં. મતલબ કે છે. (૩) તથાગત શબ્દનો ઉપયોગ થયો છે. તથાગતનું બિરૂદ તેમની જીવંત અવસ્થાનું (૪) અને ચાઈનીઝ ભાષામાં તેને સમાનવાચી ( છેલ્લા ૨૧ કે ૨૩ વર્ષનું) છે અને શ્રી બુદ્ધઅર્થ થાય છે. આમાંને પ્રત્યેક મુદ્દો એક પછી દેવ તે તેમને દેહવિલય થયા બાદનું છે. વળી એક તપાસીએ. (૧-૨ ) આ ચારમાંથી પ્રથમ આવા સર્વવ્યાપી-વિશ્વવ્યાપી-જ્ઞાનની જે પ્રાપ્તિ મન :બે મુદ્દાઓ-લેવાયકા પ્રમાણે છે એમ થઈ શકે છે તે માત્ર મનુષ્ય ભવમાં જ બને છે; જ્યારે તેઓ પોતે જ જણાવે છે ત્યારે આપણે અન્ય કોઈ ભવમાં નહીં જ. એટલે એમ સમજવું તે વિશે બહુ વિવેચન કરવા જરૂર રહેતી નથી; રહે છે કે, તથાગતને જે શિરકટનો પ્રસંગ લાયે કેમકે તેને બીજો કોઈ સબળ પૂરા જ નથી છે તે તેમના મનુષ્યજીવનના ભવમાં જ અને મળતે એમ તેમનું કહેવું થાય છે. એટલે પછી પિતાની જિંદગીની ઉત્તર અવસ્થાના ૨૧ ૨૩ તેના ઊંડાણમાં ઉતરવું નિરર્થક છે. તેમાં સમાયેલ વર્ષ દરમ્યાન જ: તે પૂર્વેના કોઈ અન્ય દેહધારી બીજો મુદ્દો-દંતકથાને અનુરૂપ થવાના ફેરફાર કર્યા તેમના અવતારમાં તે બળે નથી જ. હવે જ્યારે બાબતને છે. તે મુદ્દો પણ પહેલાના જે જ મનુષ્યદેહે જ આ શિરકટને પ્રસંગ બન્યો હોવાનું તકલાદી છે. જેથી વિશેષ વિવાદમાં પડવાનું કારણ કરે છે, ત્યારે તેને અર્થ એમ થયું કે, તેઓશ્રીએ નથી રહેતું. એટલે તે વિદ્વાન લેખક સર કનિંગ- પિતાનું માથું તક્ષિલા નગરીના સ્થાન ઉપર જ હામના મંતવ્ય સાથે હાલ તે આપણે પણ સંમત કાપી આપ્યું હતું. એટલે કે તેમનું શરીર ત્યાં જ થઈ જઈશું કે, તક્ષશિલાના અર્થને બરાબર રીતે પડયું-ત્યાં જ તેમના દેહને અંત આવ્યો-ગણાય.
અથવા સૂચવેલા ભાવાર્થ પ્રમાણે તે દંતકથાની તે પછી તેમના પરિનિર્વાણનું સ્થાન જે બૌદ્ધવસ્તુ બંધબેસ્તી આવતી નથી જ, (૩) હવે ગ્રંથમાં બિહાર પ્રાંતમાં ગયાજી કે કુશીનગર જણત્રીજો મોતથાગત શબ્દનો ઉપયોગ કરાયો છે વાય છે તેનું કેમ? શું માથું કાપી આપ્યા બાદ, તે; તથાગત અને બુદ્ધદેવ તે બન્ને શબ્દ પાછી સજીવન થઈ, દેહધારી મનુષ્ય બન્યા હતા? શ્રી ગૌતમબુદ્ધ માટે વપરાતા દેખાય છે–ચાહે તે આ પ્રમાણે તે કોઈ કાળે બન્યું નથી, બનતું વિશેષણરૂપે હો, કે વિશેષ નામરૂપ એટલે બિરૂદરૂપે નથી અને બનવાનું પણ અસંભવિત છે. એટલે પણું -પણ મારી સમજણું થઈ છે ત્યાં સુધી એમ સિદ્ધ થાય છે કે, જે કોઈ પ્રકારે આ શિરએમ જાણું છું કે જયાં સુધી તેમને વિશ્વ- કટને પ્રસંગ ઉથલાવી ઉથલાવીને તપાસી જુઓ, વ્યાપિ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું નહોતું અથવા જેને તે પણ એક જ સાર નીકળશે કે, નંબર ૧૨ બૌદ્ધ પરિભાષામાં કહીએ તે તેમને નિર્વાણ પ્રાપ્ત મુદ્દામાં જણાવ્યા પ્રમાણે અને સર કનિંગહામના થયું નહતું (કેટલાક મતે ૫૭ વર્ષની ઉમરે શબ્દોમાં વર્ણવ્યા પ્રમાણે, તે સર્વ હકીકત માત્ર અને કેટલાક મતે ૧૯ વર્ષની ઉમરે) ત્યાં સુધી દંતકથારૂપે જ ઉપજાવી કઢાયેલી દેખાય છે. તેમને તથાગત શબ્દથી સંબોધવામાં આવતા (૪) ચોથે મુદ્દો-ચાઇનીઝ ભાષાને સમાનવાચી નહોતા; તેમ જ ૮૦ વર્ષની ઉમરે તે અર્થવાળે. જો આ હકીકત સત્ય જ ઠરે તે એક
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
પરિચછેદ ]
ઉત્પત્તિ વિશે એર નવો જ પ્રશ્ન ઊભો થાય છે કે, શું ચીનની જે રીતે અનુમાન કરી લેવાયાં છે તેમને કોઈ ભાષાને અનુલક્ષીને, હિંદની નગરીનું નામ પાડ- પણ પ્રકારને ઘેડાને પણ સંબંધ નથી જ, વામાં આવ્યું હતું કે? તેમ બનવા યોગ્ય નથી
છતાંયે ચર્ચાને અંત લાવવા એક બારગી જ; છતાં માની લ્યો કે તેમ બનવા પામ્યું હતું માની લ્યો કે બુદ્ધદેવના કોઈ પૂર્વભવમાં તે તેને કહિતાર્થ એમ થયો કહેવાશે કે. શ્રી બ્રહ. (મનુષ્યભવને બદલે અન્ય દેહે તેમને આત્મા દેવના શિરકટને પ્રસંગ બન્યો. અને નગરીન જન્મ્યો હોય તે સમયે ) આ પ્રર નામ પડયું તે પહેલાંથી ચીની ભાષા બોલનારાઓને (શિરકટને) પ્રાપ્ત થયું હતું, અને તેની યાદતે શબ્દની અને પ્રસંગની માહિતગારી હેવી ગિરીમાં તથાગત પિતે (પાછલા ભવનું જ્ઞાન જેને જોઈએ જ, તેમ બન્યું હોવાનું તે પ્રાથમિક ઉત્પન્ન થયું હોય તેજ માત્ર કહી શકે, જે દષ્ટિપાતે પણ અસંભવિત જણાય છે; કેમકે અમુક સ્થળ તે જ છે કે જ્યાં અમુક સમયે ચીન દેશમાં બુદ્ધદેવ વિશે જે કોઈ પણ જાતની આવો બનાવ બની ગયો હતો. બીજા કોઈ માહિતી પહેચી હોય, તેમજ ત્યાં બૌદ્ધધર્મ પ્રાણીને ભાર નથી કે ભૂતકાળની વાત કહી ફેલાયો હોય, તે તે બુદ્ધદેવના પરિનિર્વાણ પામ્યા શકે) અથવા તેમના આદેશથી તેમના ભક્તપછી કેટલેય કાળે જ બન્યું છે; નહીં કે તેમની જનોએ તે સ્થળે નવી જ નગરી વસાવી હતી, તથાગત તરીકેની અવસ્થામાં કે તે પૂર્વે તકરાર અથવા ત્યાં જે નગરી અસ્તિ ધરાવતી હતી તેનું પતાવવા ખાતર કદાચ એમ દલીલ કરવામાં નામ ફેરવીને તક્ષશિલા પાડયું હતું. જે નગરી આવે કે હિંદી લેકે, ચીનદેશ સાથેના વેપાર અને નવી વસાવી હતી એમ કહે છે, તે તક્ષશિલાનું વાણિજ્યના સહવાસને લીધે, ચીનાઈ ભાષાના અસ્તિત્વ જ તે પૂર્વે નહોતું એમ સ્વીકાર કેટલાક શબ્દોથી જાણીતા થઈ ગયા હતા જેથી કર્યો ગણાશે; જ્યારે તેમના બૌદ્ધગ્રંથમાં પિતાના એક નગરને તે ભાષાનું નામ આપ- પણ એવું વર્ણન મળી આવે છે કે, બુદ્ધદેવના વામાં આવ્યું હતું. તે પ્રશ્ન એ પાછો ઉપસ્થિત જીવનકાળ (એટલે તથાગતનું બિરૂદ પ્રાપ્ત થયું થાય છે કે, હિંદી પ્રજાને શું એવી ભવિષ્યકાળની તે પૂર્વે પણ) આ તક્ષશિલા નગરીમાં કબજખબર પડી ગઈ હતી કે આવા કોઈ મહાપુરૂષના પતિ રાજા પુલુસાકીની રાજગાદી હતી; તે પછી ધર્મોપદેશનો પ્રભાવ ચીન દેશ ઉપર પડવાનો છે ખુલાસે કરવો પડશે કે તે નગર વસ્યું ક્યારે ? માટે તે ભાષાના અર્થવાળું નામ, બુદ્ધદેવના મૃદ્ધિવાળું બન્યું કયારે અને રાજગાદી શિરકટ ના સ્થાનને આપવું યોગ્ય ગણાશે? યોગ્ય તેણે સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરી કયારે? એમ આ પ્રમાણે હિંદી બાજુની, તેમ જ ચીન દેશની કહેવામાં આવે કે તે સ્થાને પૂર્વ કાળે કઈ નગરી બાજુની, એમ બને દેશની બાજુની સંભવિત તે હતી જ; પણ આ સમય બાદ જ તેનું નામ hસ્થતિ વિચારતાં, શિરકટના પ્રસંગને તક્ષશિલાની ફેરવીને તક્ષશિલા રાખવામાં આવ્યું હતું. તે વળી નામોત્પત્તિ સાથે ઘટાવી શકાતું નથી જ. આ પ્રશ્ન એ થશે કે, આવું કથન ઉચ્ચારવાને પ્રમાણે ચારે મુદ્દાની તપાસ લેતાં આખરીએ તમારી પાસે આધાર શું છે તે જણાવો ? શું એક જ નિર્ણય ઉપર આવવું પડશે કે બુદ્ધદેવના ફાહિયન (ઇ. સ. ૪૦ ૦ ) અને હ્યુએનશાંગ શિરકટના બનાવને, તક્ષશિલાના નામેચ્ચાર સાથે, (ઈ. સ. ૬૪૦) જેવા યાત્રિકે, જે બુદ્ધદેવના
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
તક્ષિલાની
પરિનિર્વાણું ( ઈ. સ. પૂ. પર૰ } પછી અનુક્રમે એક હાર તેમજ બાર સે। વરસે 'િમાં આવ્યા હતા તેમનુ' આવું કથન છે ? કે મહાવશ અને દીપવ’શ જેવાં બૌદ્ધધર્મનાં પુસ્તકા, જેમને કાળ પણ ખુદેવના સમય પછી બાર સે વા ગણાય છે તેમાં તેવું કથન છે ? બૌદ્ધ્ધનાં જ પુસ્તકાના આધાર વિશેષ વજનદાર લેખવા કે અન્ય સપ્રદાયના ગ્રંથાના? જો અન્ય ધર્મીનાં કથનને વધારે વિશ્વસનીય ગણુતા હૈ। તે, તેમાંના એક વૈદિક મતનું કથન આ પપ્રમાણે છે It ( Takshashila ) is said to have been founded by Taksha the son of Bharata and nephew of Rama= રામના ભત્રિજા અને ભરતના પુત્ર તક્ષ (રાજા) એ ૫૧તક્ષશિલા વસાવ્યાનું કહેવાય છે. ' એટલે કે, તશિલા નગરીનું નિર્માણુ દેડ રામાવતારના સમયને લગતું છે; જ્યારે બીજો મત જે જૈન છે તે સંપ્રદાયનું કથન જાણવાની આવશ્યકતા વિચારાય તે, તેમાં તેા તક્ષશિલાનુ અસ્તિત્વ ડેડ, તેમના પ્રથમ તીર્થંકર રૂષભદેવના સમયે પણ હતું એમ જણાવવામાં આવે છે; કેમકે તેમણે દીક્ષાસમયે પેાતાના રાજ્ય પ્રદેશની જે વહેંચણી પેાતાના પુત્રા વચ્ચે કરી બતાવી છે તેમાં પેાતાના જ્યેષ્ઠ પુત્રપુર ભરતને પોતાની
(૫૦) જી ડે’ઝ એન્શન્ટ એગ્રાફી એક્ ઇન્ડીયા પૃ. ૯૨
(૫૧ ) જુઓ નીચેની ટી. ન', ૫૫ નું અસલ લખાણ.
( પર) કિમતમાં જેમ ભરતના સમયે તક્ષ શિલાન્નુ અસ્તિત્વ જણાવાયુ' છે તેમ જૈન મતમાં પણ ભરતના સમયે જ છે: બન્નેમાં ભરતનું' નામ સામાન્ય છે પણ વ્યક્તિએ ભિન્ન છે: બન્ને વચ્ચેના સમયનું અંતર પણ ધણુ જ છે.
[ ષમ
જ ગાદીએ બેસાર્યાંનુ અને ખીજા નબરે આવતા બાહુબળીને તક્ષશિલા નગરીવાળું રાજ્ય આપ્યાનું જણાવાયું છેપ૩. મતલબ કહેવાની એ છે કે, આ બન્ને અન્યમતિગ્રંથામાં આ નગરીનું અસ્તિત્વ જ કેટલાયે પુરાણુાકાળથી ચાલ્યું આવતું જણાવાયુ છે.
આ પ્રમાણે દરેક પ્રકારની દલીલાથી તથા સ્વતંત્ર પુરાવાથી સાબિત કરી શકાય છે. ત્યારે નિઃસ ંદેહ કબુલ કરવુ જ રહે છે કે, શિરક્રટના પ્રસંગને અને તક્ષશિલા નગરીની ઉત્પત્તિ કે નામેાચ્ચાર સાથે કાંઇ જ સબંધ નથીઃ ભલે પછી ાહિયાન હ્યુએનશાંગના વનાના આધાર બતાવાય કે અન્ય પ્રકારે વસ્તુ ઉપસ્થિત કરી દેવાય. જો આ યાત્રિકાનાં વર્ષોંન આધારે જણાવાતું હોય તા કહેવું પડે છે કે, તેમણે સ્વધર્મની વાહવાહ કહેવરાવવામાં લેખનકળાને અતિરેક કરી વાળ્યા દેખાય છે.
તેા પછી તક્ષશિલા નામ કેવી રીતે પડયું'? પુરાતત્ત્વકારના મત પ્રમાણે, ૫૪તે નગરીનું નામ ત્યાંની શિલ્પકળાને અંગે પડયુ હોય એમ સમજાય છે, અથવા તક્ષક રાજાએ૫૫ વસાવ્યાથી તેવું નામ પડયું હાય. તક્ષશિલા=કાંતરેલી શિલા, અથવા નાગરાજા તક્ષકની શિલા, રેવરડ સીલના મતવ્યપર પ્રમાણે પણ ત્યાં કાઇ
( ૫૩ ) કલ્પ, સુ. ટીકા. પૃ. ૧૧૯ જી. (૫૪) પુરાતત્ત્વ પુ. ૧, પૃ. પર (૫૫) સરખાવા ઉપરની ટી. નં. ૫૧ નું મૂળ
લખાણ
(૫૬) જી. રે. વે. વ. પુ. ૧. પૃ. ૧૩૬ઃ— N. W. of the capital about 10 li( 1 miles) is the tank of Naga-Raja રાજનગરથી વાચવ્ય ખૂણે આશરે ૧૦ લી( !! માઇલ )ને છેટે નાગરાનનું તળાવ આવેલ છે.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
*.
કે
.
.
.
.
પરિચ્છેદ ] ઉત્પત્તિ વિશે
૨૭ નાગરાજાનું એક તળાવ તે હતું જ; એટલે પુરા- વર્ણન તેની ઊત્પતિ વિશે થયું. હવે તેની જાહે. તવકારની વાતને પણ ટકે મળતે દેખાય છે. જલાલીનું તથા તે પછી તેના નાશ વિષેનું પણ તેમ બીજી બાજુ સર કનિંગહામ પણ લગભગ કાંઈક વર્ણન કરી લઈએ. તેવા જ વિચારના જણાય છે. તે૫૭ લખે છે કે ઈ. સ. પૂ. ની છઠ્ઠી શતાબ્દિમાં આખા The Indians were not iguorant of પંજાબ અને કંબોજ (ગુંબજીયા) ઉપર રાજા stone-masonary: Taksha-Sil-nagar
પુલુસાકીની સત્તા હતી તે is cut-stone-city=હિંદી લેકે પત્થરના રાજકીય આપણે પુ. ૧, પૃ. ૭૧-૭૪ ચણતર કામથી અજ્ઞાત નહોતા, તક્ષ-શિલ-નગર
વાતાવરણે ઉપર જણાવ્યું છે. તેનું મરણ એટલે પત્થરની કોતરણીવાળું શહેર.” વળી આ નીપજાવેલ આશરે ઇ. સ. પૂ. ૫૫૧ માં સર્વ હકીકતને મજબુત પુરાવારૂપ તો એ હકી- સ્થિતિ થતાં તે પ્રદેશ ઉપર ઇરાની કત છે કે, જે પુરાતત્વખાતાને લગતા પદાર્થો
શહેનશાહતની સત્તા જામી આ નગરીના અવશેષોમાંથી મળી આવ્યા છે તે હતી. તેમને અમલ લગભગ એક સદી એટલે પણ શિલ્પકળાના નાદર નમૂના રૂપે જ ગણાઈ લંબાય પહશે. આ દરમ્યાન ત્યાંની પ્રજાના રહ્યા છે. એટલે આ નગરની ઉત્પત્તિ વિશે પુરા- રીતરિવાજમાં તથા સામાજિક વ્યવહારમાં ઇરાની તવકારનું કથન માનવાને આપણું મન વધારે પ્રજાનું મિશ્રણ ૯ થઈ ગયું હતું, અને તેમાંથી લલચાય છે ખરું. પછી તે શિલ્પકળા કોઈ તક્ષ, ક્ષહરાટ પ્રજા તથા તેમની ખરછી ભાષાનો ઉદ્કે તક્ષક રાજાના સમયની હતી, અથવા તે ભવ થવા પામ્યો હોય, એમ પણ આપણે જણાવી તક્ષરાજા ભરતપુત્ર હતા, તે કયાં ભરતના-રામના ગયા છીએ (જુઓ ૧૪મખડે પ્રથમ પરિચ્છેદે સમયના કે રૂષભદેવના સમયના-તે સઘળા પ્રશ્નો તેને લગતી હકીકત). ત્યારબાદ તે પ્રાંતે ઉપર ભલે હમણુ અણઊકેલ્યા જ પડ્યા રહેતા. આટલું મગધ સમ્રાટ નંદ નવમાની હકુમત આવી૨૦
(૫૭) જુએ છે. એ. ઇ. પ્રસ્તાવના પૃ. ૬
(૫૮) જ, એ. બી. પીસે. પુ. ૧, પૃ. ૧૦૭ ટી. નં. ૧૨૧:- But Taxila ceased to be a Hindu capital about 505 B. C.: for it was then or there about that it passed under the rule of Darius=419 HELL આશરે ઈ. સ. પૂ. ૫૦૫ માં હિંદુ પ્રજાના રાજનગર તરીકે બંધ પડયું; કેમકે તે સમયે અથવા તે અરસામાં ડેરીઅસની સત્તામાં તે ગયો હતો (ડેરિચસની પહેલાં સાઈરસના રાજઅમલે પંજાબ પ્રાંત ઈરાનની સત્તામાં છે કે ગયા હતા, પણ હિંદી ઇતિહાસની વિદ્વાનોને જાણ ન હોવાથી અત્યાર સુધી બધી સ્થિતિ માત્ર કલ્પનાના આધારે લખે રાખી છે. )
(૫૯) નીચેની ટી. નં. ૬૪ નું લખાણ જુએ. (૬) કે, એ. ઇ. ૫. ૬૫તશિલાના
સિક્કાનું વર્ણન કરતાં સર કનિંગહામ જણાવે છે કે, As all these coins were found together they must have been current at the same time, but as the greater number are of the Indian standard, I infer that they must belong to the indigenous coinage prior to the Greek occupation=આ સર્વ સિક્કાઓ એક જ સ્થળેથી મળ્યા છે એટલે દેખાય છે કે તે એક જ સમયે ચાલુ વપરાશામાં હશે, પણ તેને માટે ભાગ હિંદી ધોરણ પ્રમાણેની બનાવટને છે. ત્યારે મારું અનુમાન એમ થાય છે કે ગ્રીક લોકોએ (પંજાબનો) કબજે મેળવ્યો તે પહેલાંના તે દેશી સિક્કા જ હોવા જોઇએ” (એટલે કે સિકંદરશાહના સમય પહેલાંના તે સિક્કાએ હતા એમ કહેવાને ભાવાર્થ છે. જુઓ પુ. ૨, સિક્કાના
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
તક્ષિલા ઉપર
[ ષષ્ઠમ
હતી અને તેને વારસો ક્રમવાર ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યને અને તેના પુત્ર બિંદુસારને મળ્યો હતે; પણ બિંદુસારને રાજ અમલ નબળે થતાં, ત્યાંના નાના મોટા રાજાઓ અંદરો અંદર કલેશ કરી લડવા મંડી પડ્યા હતા ( જુઓ પુ. ૨. પૃ. ૨૨૪); જે તકનો લાભ લઈ ગ્રીક બાદશાહ સિકંદરશાહએલેકઝાંડર ધી ગ્રેટ પંજાબ રસ્તે થઈને હિંદ ઉપર ચડી આવ્યો હતે. તે સમય સુધી તક્ષિા નગરીની જાહોજલાલી પૂર બહારમાં હતી. તે વખતે આ પ્રાંતની પ્રજાના રાહરશમ વિષે લખતાં મિ. વિલેંટ સ્મિથે જણાવ્યું છે કે:-“At the time of the invasion of Alexander the Great, the Greeks noted with interest and without disapprobation the local customs, which included polygamy, the exposure of the dead to be devoured by vultures and the sale in the open markets of maidens who had failed to secure husbands in the ordinary course...... Exposures of the dead to be devoured by vultures was and still is a Persain custom ( Herod. I. 140 )
It is practised to this day in Tibet and was in ancient times the usage of the Lichcbhavies of Vaishali, who appear to have been either Tibetans or a cognate people (Ind. Ant. 1908. P. 983)=એલેકઝાંડરની ચડાઈ વખતે, ગ્રીકેએ (ત્યાંના ) સ્થાનિક રીતરીવાજોની કાળજી પૂર્વક તેમજ નાખુશી વિના નોંધ લીધી હતીઃ જેમાં એક કરતાં વધારે સ્ત્રી કરવાને, મૃત્યુદેહને ઉઘાડા રાખી ગીધ પક્ષીને ફાડી ખાવા દેવાને, તથા જે કુમારિકાઓ ચાલુ પદ્ધતિ પ્રમાણે પતિ મેળવી નહોતી શકતી તેમનું જાહેર રીતે બજારમાં લિલામ થવાને, રિવાજ પણ૩ હતે.. દેહને ઊઘાડા રાખી ગીધ પક્ષીને ફાડી ખાવા દેવાનો રિવાજ તે ઇરાનીઓમાં (પૂર્વે ૫ણ) હતું અને હજુ પણ છે૧૪ (હેરેડો. ૧ઃ ૧૪૦ ) તિબેટમાં સાંપ્રતકાળે પણ તે રિવાજ પ્રવર્તે છે અને પ્રાચીનકાળે વૈશાળીના લિચ્છવીઓ કે જેમની ઓલાદ તિબેટની અથવા તેને મળતી પ્રજાની છે તેમાં પણ તે રવૈયો હતે. (ઈન્ડીએન્ટી. ૧૯૦૩ : પૃ. ૨૩૩)” આ ઉપરથી ફુટ થાય છે કે, સિકંદરશાહના હુમલા વખતે જે સાંસારિક સ્થિતિ પંજાબમાં પ્રવર્તી રહી હતી, તે
ચિત્રપટમાં આકૃતિ. ૧, ૨, ૩.).
(૬૧) પુરા. પુ. ૧. પૂ. પર:-“ સિકંદરશાહ હિંદ પર ચડી આવ્યા ત્યારે તે (તક્ષશિલા ) જાહજલાલીવાળું શહેર હતું.”
(૬૨) જુએ અ. હિ. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૧૫૪ (૬૩) તે જ પુસ્તક પૃ. ૧૫૪ ટી. નં. ૨.
(૬૪) હિંદના પારસીઓમાં પણ આ રિવાજ વર્તમાનકાળે પ્રવર્તી રહેલ છે. તેમના માદરેવતનથી ચાલી આવતું હતું એમ કહી શકાશે.
ઉપરની ટીકા નં. ૫૯ વાળી હકીકત જુએ. ઇરાની શહેનશાહતની હકુમતનું જ પરિણામ આને કહી
શકાશે.
(૬૫) વૈશાલીના લિચ્છવીએમાં આવો રિવાજ હતે તે માટે તેમણે આધાર યાંક હોત, તે તે ઉપર વિચાર કરવાને અવકાશ મળત. આ સિવાય આવી નોંધ બીજે નજરે પડતી નથી. બાકી એટલું ખરું કે લિચ્છવીઓ અને તિબેટને, તથા ઉત્તર સ્થળના માંગેલિયને “પતિ પ્રજા તરીકે ઓળખાય છે અને તેઓના પૂર્વજે એક જ પ્રજામાંથી ઉતરી આવ્યા હોય એમ અનુમાન કરાય છે. (સરખા છઠ્ઠા ખડે પ્રથમ પરિ
જંબુદ્વીપવાળી હકીકત).
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચ્છેિદ ]
કાંઈ હિંદની ભીતરના પ્રદેશમાં ચાલતી આ નીતિનું કે સમાજની કૌટુંબિક મનેાદશાનુ` ચિત્ર દારવનારી કાઇ પણ પ્રકારે નહાતી જ; પણ હિંદના સીમા પ્રાંતમાં જ-માત્ર પંજાબમાં જ-હતી, કે જે સ્થિતિ તેના ઉપર ઇરાની શહેનશાહતની હકુમત એક સદી ઉપરના સમય સુધી રહેવા પામી હતી તેના પરિણામરૂપે જ થવા પામી હતી. જે તદ્ન નિર્મૂળ ન થતાં હજી (સિકંદરના સમયે) કઈક તેની છાયા તરીકે સચવાઇ રહી હતી, તે ખાદ સિકંદરશાહ જ્યારે પોતાના સ્વદેશ પાછેા કર્યાં હતા ત્યારે પાછા પંજાબની રાજસત્તામાં પલટા આવ્યા હતા. મિ. વિન્સેટ સ્મિથ લખે છે કે "When Alexander the Great left India, he made over Taxilla to king Ambhi of Taxila & Punjab to king Poros: & left no Macedonian garrisons in these provincesæજ્યારે અલેકઝાંડર હિંદ છૅાડી ગયા ત્યારે તેણે તક્ષિલાના રાજા આંભિને તક્ષિલા, અને રાજા પોરસને પજાબ પાછાં સોંપી દીધાં હતાં અને આ પ્રાંતે!માં મેસીડાનિયનની કાઇ લશ્કરી ટુકડીએ રાખી નહેાતી. ’’ આ કથનના સાર એમ કરવાને છે કે, જેમ ખીજી શાસક પ્રજાના રીતરિવાજની અસર પુજા
રાજકાજે પાડેલી અસર
(૬૬ ) અ. હિ, ઇં. ત્રીજી આવૃત્તિ. પૃ. ૧૧૧. (૬૭) પુ. ૧. પૃ. ૭૮૧ ઉપર ટાંકેલા હું હું. ના લેખકના પૃ. ૫૧૦-૧૨ ઉપરનાં અવતરણા સાથે સરખાવા.
૨૩
બની પ્રજા ઉપર થઈ હતી તેમ આ યવન પ્રજાનું કાંઇ જ નામનિશાન રહેવા પામ્યું નથી. એટલે રાજ્યસત્તાના પાછે પલટા થતાં જ, ત્યાંની સ્થિતિ પાછી બદલાવા માંડી હતી; એટલું જ નહીં પણ સમ્રાટ અોકના સમયે જ્યારે યવન સરદાર સેલ્યુક્રસે પેાતાની કુ ંવરીતે તેની વેરે (અશાકવર્ધનને) પરણાવી ત્યારે તે, ઊલટા યવન પ્રજાએ હિં'દી પ્રજાના રીતરિવાજો અંગીકાર કરવા માંડ્યા હતા . તેમાંયે અશેાક પછી તેના પૌત્ર પ્રિયદર્શિનના સમયે તેા, જ્યારથી તેણે પોતાના ધમ્મમહામાત્રાઓને ઠેઠ સિરિયાના ઝાંપા સુધી–એશિયાઈ તુર્કીના સમુદ્ર તટ સુધી-ઉપદેશકેા તરીકે મેાકલાવ્યા હતા ત્યારથી તેમના પ્રયાસવડે ત્યાં વેર, સત્ર આયનીતિનાં જ પડછંદા અને નિશાન'કા વાગી રહ્યા હતા. તેની સાબિતી તરિકે અગાનિસ્તાનના માણિકયતાલા નામે શહેરમાં મહારાજા પ્રિયદર્શિને ઊભા કરાવેલ સ્તૂપે આપણે જોઇએ છીએ; તેમ જ આ પ્રદેશમાંથી ત સમ્રાટના હાથીના મહેારાંવાળા સિક્કા” પણ આપણને મળી આવતા રહે છે. એટલે કે મહારાજા પ્રિયદર્શિનના સમયે તા તે સર્વ પ્રજા આ સંસ્કૃતિ પાળતી બની ગઈ હતી. પણ તેનું મૃત્યુ થતાં, મૌર્ય સામ્રા જ્યના સુર્યાસ્ત ખેઠો-શરૂ થયા અને યવન-યાન
(૬૮) નુ પુ. ૨, પૃ. ૬. ટી. ન'. ૧૦ તથા પૃ. ૪૦ અને રૃ. ૩૪૯ ટી. ન. ૮૯ ની હકીકત.
(૬૯) કા, એ. ઇ. પૃ. ૬૧:—Double-die coins with elephant & lion are very common, not only in the western Punjab ૩૧
but also in the Kabul valley etc; P. 62: a large coin was found in a stupa at Usher (Kashmir) એવડી અડી મારેલ, હાથી અને સિ’હતા મહોરાંવાળા સિક્કા પ ́ાખના પશ્ચિમ ભાગમાં જ ઘણા સામાન્ય થઇ પડ્યા છે એમ નહીં પણ કાબુલની ખીણવાળા પ્રદેશમાંથી પણ મળી આવે છે...... ( પૃ. ૬૨. ) એક મેટો સિક્કો કાશ્મિરમાં આવેલ ઉષ્કરના સ્તૂપમાંથી જડી આવ્યા હતા ( અજમેરની પાસે જે છે તે પુષ્કર અને અહીં કાશ્મિરમાં છે તે ૭૨)
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪ તહિલાને
[ ષષ્ઠમ પાર્થિઅન વિગેરે પરદેશી પ્રજાનાં ટોળેટોળાં હિંદ તક્ષિલા જેવી વૈભવવંતી અને જાહોજલાલી તરફ ઉભરાવા લાગ્યાં. તે સર્વેમાં અરસપરસની તથા ગૌરવતાપૂર્ણ, તેમ જ અલીજહાં મહેલાત સત્તા જાળવવાની રસાકસી થતાં-બે પશુની મારા સહિત ભરચક આબાદીવાળી નગરી જો મારીમાં વૃક્ષને મરતે ન્યાયે તક્ષશિલા નગરીને તે સમયે હૈયાતિમાં જ હોત તો તેને છોડી જ નાસ થઈ ગયો હશે એમ સમજાય છે. દઈને, શાકલ જેવું નાનું શહેર નવેસરથી વસામહારાજા પ્રિયદર્શિનના સિક્કા જ્યારે મળી ને ત્યાં રાજપાટ લઈ જવાની જરૂરિયાત
આવે છે ત્યારે એમ તે સિદ્ધ શા માટે તેને ઊભી જ થઈ હત? કે એમ દાટ અથવા જ થયું કે, તેના સમય સુધી બચાવ કરે કે, રાજા ડિમેટ્રીઅસે પિતાના સ્વદેશને વિનાશ તક્ષશિલાની હૈયાતિ તથા
મુલક તથા રાજપાટ સર્વે ગુમાવી દીધું જાહોજલાલી કડેધડે હતી. તે બાદ કાંઈ પણ- હતું તેથી હિંદમાં રાજધાની કરવાની તેને વિશેષપણે કે સામાન્યરીતે તેના વિશે જાણવામાં ફરજ પડી હતી. વાત ખરી, પણ તેથી કાંઈ આવ્યું નથી. ઊલટું એક ગ્રંથકાર તેહ૦ એમ એમ નથી કરતું-સિદ્ધ થતું-કે, પંજાબનું એક જણાવે છે કે, મૌર્ય કાલકી દો કૃતિયાં અબતક વખતનું જૂનું અને જામેલું નગર ત્યજી દેવું અને પ્રાપ્ત હે સક્તિ હૈ યે આભૂષણકે રૂપમેં હૈ તદ્દન નવા પાયા નાંખી નવું શહેર વસાવીને તક્ષશિલા કે અંતર્ગત “ ભીડ” નામક સ્થાન પછી ત્યાં જ રાજધાની લગાવવી. કેાઈ સામી પર યે આભૂષણ પ્રાપ્ત હુએ હૈ સાથમેં ડિમેટ્રી- એમ પણ દલીલ રજૂ કરશે કે, શાકલનું સ્થાન અસક એક સિક્કા તથા કુછ અને પુરાની પિતાના રાજ્યની અંતિમ હદ ઉપર હોઈને, મુદ્રાયે ભી મિલિ હૈ મૌર્યકાલકે યે આભૂષણ બહુત સામા હરિફ રાજકતની હીલચાલ ઉપર સીધી હી સુંદર હૈ ! તક્ષશિલામેં માર્યકાલકા અન્ય દેખરેખ પણ રાખી શકાય અને જરૂર પડે કોઈ ઉલ્લેખ યોગ્ય કૃતિ પ્રાપ્ત નહીં હુઈ હૈ! ત્યારે એકદમ-વિનાવિલંબે-તેને સામને પણ
જ્યારે આ પ્રમાણે સ્થિતિ હોવાના પુરાવા મળી કરી શકાય અથવા તો તેના રાયે લશ્કર રહેતા જણાયા છે ત્યારે એમ સાર નીકળે છે ઉતારી ત્યાં કબજો મેળવી પોતાનું આધિપત્ય કે, મહારાજા પ્રિયદર્શિનનું મરણ ઈ. સ. પુ. સ્થાપન કરી શકાય-આવાં અનેકવિધ રાજકીય ૨૬ માં નીપજયું ત્યારથી માંડીને, બેકટીઅન- કારણસર તેને આ નવું રથળ પસંદ કરવું પતિ રાજા ડિમેટ્રીઅસે પોતાની ગાદી ઇ. સ. પડયું હતું. તે તેમ પણ હેવા સંભવ નથી પૂ. ૨૨ ના અરસામાં પંજાબના શાકલ દેખાતે. તેને જવાબ એમ દઈ શકાશે કે, શહેરમાં ( હાલના શિયાલકેટમાં )91 સ્થાપી તે રાજદ્વારી દષ્ટિએ તે મુદ્દા ભલે બૌદ્ધિક અને બે કાળના અંતરાળમાં તક્ષિલાનો નાશ થયો ડહાપણુયુક્ત છે, પણ તે તે સરહદ ઉપર કોઈ હશે. ડિમેટ્રીઅસ ગાદી સ્થાપન કર્યાની હકીક- મજબુત થાણું ઊભું કરીને, ત્યાં કિલ્લેબંધી તને આધાર એ માટે લેવો ઠરાવ્યો છે કે, બનાવી, લશ્કરી અસબાબથી તેને સુસજિત
(૭૦) મૌર્ય સામ્રાજ્યકા ઇતિહાસનું પુ ૫૯૬ જુએ.
( 9 ) જીઓ ઉપરમાં ડિબેટ્ટી +સને જાતે કમખડે પ્રથમ પરિ.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ar
રાખી, પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાય ત્યારે હુકમ મળતાં જ તાત્કાલિક તૈયારી કરી આગળ વધી શકે તેવી સ્થિતિમાં બધું ઠાકડીક ત્યાં કરી રાખે તો પશુ પોતાના મુદ્દો બર લાવી શકાય તેમ છે જ; અને તે પ્રમાણે અનેક રાજસ્થાનાએ પોતાની રાજધાનીનાં નગરા તથા લશ્કરી મથકા ગે વી રાખ્યાનાં દષ્ટાંતો તે સમયે તેમજ વર્તમાન કાળે નજરે પડેલ છે. એટલે તે રાજનીતિ યંત્રહારૂ નથી એમ તો કહી શકાય તેમ છે જ નહીં. મતલબ કે, આ દષ્ટિબિંદુથી વિચારતાં પશુ રાજપાટ ફેરવવાની તેને આવશ્યકતા લાગી ડાય તે સંભવિત દીસતું નથી, તેમ બીજી રીતે વિચારા તો એમ પણ છે કે, તે તક્ષિલા નગરી પેાતાના સત્તાપ્રદેશના કાઇ એક ખૂણે પડી જતી નહેાતી કે જેથી ત્યાં બેઠા તે પેાતાના રાજ્યવહીવટ ઉપર સીધી દેખરેખ રાખી ન શકે, કે જેથી અન્ય કાષ્ટ મધ્યસ્થાન રાજનગર તરીકે પસદ કરી લેવાનુ તેને મન થાય. આ પ્રમાણે રાજપાટનું સ્થળ બદલાવવાનાં કારણેાને જ્યારે કોઈ પણ રીતે બચાવ કરી શકાય તેમ નથી લાગતું, ત્યારે એક જ વસ્તુ સ્વીકારવી રહે છે કે, ઉપર સૂચવ્યા પ્રમાણે ઇ. સ. પૂ ૨૩૬ અને ૨૦૨ ની વચ્ચેના ત્રીસ-પાંત્રીસ વર્ષના ગાળામાં કાઇક સમયે તક્ષિલા નગરીને વિનાશ થઇ ગયા હોવા જોઇએ.
દ્વાર કે વિનાશ !
ઉપર પ્રમાણે તેના વિનાશના સમય કહી શકાય. હવે તેનું કારણુ વિચારીએ.—તે એ પ્રકારે સંભવી શકેઃ ક્રાં મનુષ્યકૃત કારણ હેાય કે દૈવી પશુ હાય. પહેલા પ્રકારમાં લડાઈ જેવુ' અથવા લુંટફાટ આદિ બંડખાર વૃત્તિનુ હાય અને ખીજામાં
( ૭ર ) તક્ષિલા નગરને ફરતા પત્થરને કાટ હતા એમ તે પૂરવાર થયેલું જ છે: બ્રુ પૃ.
૨૭૫
આગ, જળપ્રલય । ભૂકપ જેવુ' સવિનાશી હૈાય. તેનાં અવશેષો જે દ્યાપિ મળી આવે છે તે તપાસતાં તો આગનુ" કારણુ ખીલકુલ અસ ભવિત છે. તેમ જળપ્રલયના પણ સભવ દેખાતો નથી. હજી ભૂકંપ હાઇ શકે. જેમ ગયા વરસે જ ઇ. સ. ૧૯૩૫ ના ધરતીકપમાં આખુ કવેટા શહેર તેના ઝપાટામાં સપડાઈ ગયું હતું. તેમ આવી સ્થિતિ ઉદ્ભવી હાય, પણ તેવે પુરાવા મળતો નથી. એટલે તેના અભાવે તે કારણુ તદ્દન તો નહીં જ, પણ ઘણુંખરે અંશે આપણે દૂર કરી નાંખવું રહે છે. આ પ્રમાણે દેવકૃત કારણાના વિચાર પડતો જ મૂકવા રહે છે. હવે મનુષ્યકૃત સોગાની વિચારણા કરીએ. કા એવી જબરજસ્ત લડાઈ થઈ નોંધાયેલી નથી કે તેમાં કિલ્લે. અધી ૭૨ વિગેરે સર્વ વસ્તુના મારકુટા વળી જાય. જો ક્રાઇ યુદ્ધ થયુ' હાય તો તે એટલા જ પૂરતુ કે, જે યાન–ખેકટ્રીઅન લશ્કર, ડિમેટ્રીઅસના પિતા યુથીડિમેસની સરદારી નીચે પ’જામ ઉપર ધસી આવ્યુ' હતુ. તેતો અને ત્યાં સ્થાપિત થઇ રહેલા દેશી રાજાની-વચ્ચે પોતાની સત્તા ટકાવી રાખવા માટેનુ ં જ હતું. દેશી રાજામાં તો ત્યાં સ્થાનિક ક્રાઇ નાતે રાજા હોય કે પછી મૌય સમ્રાટ અવંતિપતિ હાય કે કાશ્મિરપતિ પણ હેય. જે સ્થાનિક નાના રાજા સામે પડે તો તેને પેાતાના Ο ખળ ઉપર ઝઝુમવાનું હાઇ યુથીડિમાસ જેવા નૃપતિ સામે તે બહુ લાંબી અને મજમ્મુત ટક્કર ઝીલી શકે તેવા હાવા જોઇએ. ઇતિહાસ તા આ વાતની સ્પષ્ટપણે ના જ પાડે છે: તેમ અતિપતિ મૌર્ય સમ્રાટની તે। પડતી દશાા પ્રાર’ભ પણ થષ ચૂકયો હતો. વળી તેનુ' રાજનગર
૨૬૬ ઉપર સર કનિગહામનું મ`તન્ય જે ટાંક્યુ' છે તે.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
તક્ષિલાનો
[ ષષ્ઠમ પંજાબના પ્રાંતથી કેટલું છે. અવંતિમાં હતું આંગળી સરખીયે અડાડી નહીં હોય, તો પછી એટલે પંજાબ ઉપર મૌયમ્રાટને પ્રતાપ અને તેને વિનાશ કર્યાનું તે કલ્પી જ કેમ શકાય? નકલ તે તદન નજીવાં જ થઈ ગયાં ગણાય; વળી એટલે એક પક્ષે લડનાર જાલૌક પરત્વેની તે નગર તેને યુથીડિઓ જે સાહસિક મનોવૃત્તિવાળા સંબંધી સ્થિતિ જો આપણે તદ્દન અશક્ય જ માની રાજવી તે ઘોળીને જ પી જાય. આ પ્રમાણે છે તે પછી બીજા પક્ષે લડનાર યેન-લે બે રિથતિ બાદ કરતાં કાશ્મિરપતિવાળો મુદો જ પ્રજાના હાથે તે નગરનું અનિષ્ટ થવા સંભવ છે વિચારો રહે છે. આપણે પુ. ૨ ના અંતે આપેલ કે કેમ? તે વિચારવું રહે છે. અનુભવ કહે છે કે, પરિશિષ્ટ = (પૃ. ૪૦૨ થી ૪૦૮) માં કાશ્મિર તે બનવા લેગ્ય છે. કાં તો વેર વાળવાના મિલથી પતિ જાલૌકની હકીકત વર્ણવી છે; તથા આ તેને બાળી નાંખે અથવા લુંટફાટ કરી ભાંગી તોડી ત્રીજા વિભાગે ઉઘડતા પરિછેદે બતાવી આપ્યું નાંખે; એવા ઈરાદાથી કે કયાં હવે આપણે તે છે કે, સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના મરણ બાદ તેને સ્થાને પાછું આવવાનું રહે છે કે તેને ભોગવટો
પુત્ર વૃષભસેન–અવંતિપતિ બન્યો ત્યારે કરવો પડશે; અને કદાચ આવીશું-જે અનિશ્ચિત તેની રાજનીતિથી અસંતુષ્ટ બની તેને ભાઈ છે તો યે તે વખતે વળી જોયું જશે. બાકી તો અને મહારાજા પ્રિયદર્શિનને એક પુત્ર નામે તે વખતની મનોદશા જ એવી હોય છે કે, જાલૌક સ્વતંત્ર બની પિતે કાશ્મિરની ગાદીએ આગળપાછળને વિચાર કર્યા વિના જ “ મેં બેઠો હતો. વળી તેણે ક્રમે ક્રમે આગળ વધી મળે તો મને સેજિન તેરે તો દર જશે”ની પિતાના રાજ અમલના ૨૬ વર્ષ સુધીમાં સંયુક્ત રીતીથી બધું ઊંધુંચતું જ કરી નંખાય છે. પ્રાંતના કાન્યકુન્જ (વર્તમાન કાળના કને જ ). એટલે પછી એ જ સાર ઉપર આવવું રહે શહેર સુધીને સઘળો મુલક જીતી લીધું હતું, છે કે, દેવકૃત કારણમાં જે કાંઈ થોડુંક સંભતથા પ્લેચ્છોને તે મુલકમાંથી હાંકી કાઢ્યા હતા. વિત વિચારવું રહ્યું છે તે, એટલે કે કોઈ ગેબી તેમજ એ પણ દેખીતું જ છે કે, જે રાજા હેઠ બનાવનું જ પરિણામ હોય, કે જેથી તે શહેર કાન્યકુબજ સુધી પહોંચી જાય તેને પંજાબ દટાઈ જાય કે તેની કિલ્લેબંધી તારાજ થઈ વીંધીને-ચીરીને જ જવું પડે. એટલે તેણે આ જાય; અથવા તો વિશેષ સંભવનીય મનુષ્યકૃત પંજાબ કે પછી તણિલાવાળા ભાગ જ, પિતાની કારણોમાંનું ધન પ્રજાના હસ્તે તે નગરની લૂંટ હકુમતમાં લઈ લીધો હોવો જોઈએ. ગમે તેટલે અને ભાંગતોડ થયાનું હોય કે જેથી વેરવિખેર ભાગ તેણે જીતી લીધું હોય, તોપણ પિતાના હાલતમાં તેનાં અવશેષે અત્યારે નજરે પડે છે હાથે તે તક્ષિલાનો નાશ કરે છે તે ન ભૂતો ન તેમ દેખાતાં ઊભાં રહ્યાં કરે. આ બેમાંથી કઈ આવિષ્યતિ જ કહેવાય છે કે કોઈ રાજાને જીતમાં સ્થિતિ બનવાગ્ય હશે તેને તાગ લેવાનું કામ તલિલા જેવાં મહાવૈભવશાળી નગર આઈતાં આપણે અન્યને સોંપી દઈ આગળ વધીશું. મળી જાય તે તેમને તે નાશ કરે છે, ઊલટું ભરતખંડના પૂર્વભાગે મગધ દેશમાં જેમ જીતેલા મુલકમાં નવાં નવાં શહેર વસાવી નાલંદાની વિદ્યાપીઠ વિધાદાન આપવામાં અતિ તેને આબાદીના શિખરે પહોંચાડવાનું મન વિખ્યાતિને પામી હતી તેમ પશ્ચિમ ભાગે કરે? મતલબ કે, રાજા જાલકે તશિલાને પિતાની પંજાબમાં-તે વખતે તે દેશને ગાંધાર નામથી
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ]
દાટ કે વિનાશ?
૨૭૭
ઓળખતા હતા–તાક્ષલાની વિદ્યાપીઠનું નામ પ્રજાના
મુખે ગવાઈ રહ્યું હતું. બકે તેની આપણને જ્યાંસુધીની માહિતી વિદ્યાપીઠ મળી છે ત્યાં સુધી તો ૭૩
એમ પણ કહી શકીએ છીએ કે તક્ષિલાની કારકીર્દી અને વયવસ્થાની ઉત્તમતા જોઈને તેના ધોરણ ઉપર જ મગધપતિ નવમા નંદે નાલંદાની વિદ્યાપીઠનું ઉદ્ઘાટન કર્યું હતું અથવા ઘટતા ફેરફાર કર્યા હતા. આ વિદ્યાપીઠમાં કેવા પ્રકારનું વિદ્યાદાન દેવાતું અને કેવી વ્યવસ્થા ચાલતી હતી તે વિશેનું ખાસ વિવેચન કોઈ આર્યગ્રંથમાં જણાતું નથી; પણ સામાન્યતઃ જેમ અનેક વિષયમાં બનતું આવ્યું છે તેમ આ વિષયમાં પણ પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોના ખંત અને પ્રયાસથી તે ઉપર કાંઈક પ્રકાશ પડે છે ખરે. સમર્થ ઇતિહાસવેત્તા મિ. વિન્સેટ સ્મિથ લખે છે કે, It had a special reputation as the head quarters of Hindu learning. The sons of peoples of all the upper classes, chiefs, Brahamins and merchants flocked to Taxilla, as to a university town, in order to study the circle of Indian arts and sciences, especially the medicine. The territory surrounding the capital was rich and populous=વિંદ વિદ્યાના
મુખ્ય મથક તરીકે તેની ખાસ પ્રતિષ્ઠા બંધાઈ હતી. સઘળી ઉચ્ચ વર્ગની પ્રજાના સંતાનો, સરદાર, બ્રાહ્મણો અને વેપારીઓ, હિંદી હુન્નર અને વિજ્ઞાનશાસ્ત્રનાં આખાં ચક્રને (એટલે સઘળા હુન્નર ઉદ્યોગ તથા વિજ્ઞાનશાસ્ત્ર ) ખાસ કરીને વૈદક શાસ્ત્રન૫ અભ્યાસ કરવાને વિદ્યાપીઠવાળા શહેર તરફ પ્રજા જેમ ધસી જાય તેમ તક્ષિલા તરફ થોકબંધ જતા હતા. રાજધાનીની આસપાસનો પ્રદેશ ધનાઢય અને વસ્તીવાળા હ.” એક બીજા ગ્રંથકાર પણ તેવા જ આશયને અભિપ્રાય ધરાવતા દેખાય છે. તે કહે છે કે, “ ત્યાં વિદ્યાર્થીને દાખલ થવા માટે ૧૬ વર્ષની ઉમર ઠરાવેલી હતી. બહાર દેશાવરથી અનેક વિદ્યાથી ત્યાં આવતા હતા. તેમાં ગરીબ તેમજ ધનવાન કુટુંબના તેમજ રાજકુમારો પણ આવતા હતા. અનેક આચાર્ય પાસે ૧૦૦ થી ૫૦૦ સુધી વિદ્યાથઓ ભણતા હતા. તેવા કેટલાયે આચાર્યો હતા. દરેક વિષયના જાણકાર આચાર્યો હતા. શદ્રચાંડાળાને ત્યાં ભણવા દેવામાં આવતા નહીં. વેષ બદલીને કોઈ વખતે ભણી જતા. બે જાતના વિદ્યાથીઓ હતા.” આ બન્ને ઉતારાનું એકીકરણ કરીશું તે જણાશે કે, તે સ્થળની વિદ્યાપીઠમાં સર્વ પ્રકારની તાલીમ વિજ્ઞાન સાથે આપવામાં આવતી હતી. તેમાં પણ વૈિદકશાસ્ત્ર માટે ખાસ ગોઠવણ રાખવામાં આવી હતી. આ
(૭૩) જુએ પુ. ૧, નામ નંદનું વૃશાંત પૃ. ૩૫૮ અને આગળ.
(૭૪) અ, હિ. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૧૫૪.
( ૭૫ ) પુરા. પુ. ૧, પૃ. ૫ર:-વૈદકવિદ્યા માટે તક્ષશિલાની ખ્યાતિ દૂર દૂર દેશે સુધી પહોંચી હતી.
(૭૬) પુ. ૧ અને ૨ માં જુઓ ત્યાં આપણે
જણાવ્યું છે કે ૧૩ વર્ષની ચત્તા પુખ્ત વય માટે કરાવાઈ હતી. એટલે અહીં અભ્યાસ માટે જે ૧૬ વર્ષની ઉમર હેવાનું લખ્યું છે તે ચાલુ વિદ્યાભ્યાસ માટેની નહીં હોય પણ જેને આપણે Post-graduate course સ્નાતક થયા બાદ વિશેષ અભ્યાસ કહીએ છીએ તેવા માટે કે અન્ય ઉચ્ચ શિક્ષણના અભ્યાસ માટે આ ઉમરને પ્રતિબંધ મૂકાયે હશે.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
==
=
૨૭૮
હશટે
[ ષષ્ઠમ
ઉપરથી એક અનુમાન એમ બાંધી શકાય છે કે, પાસેના ઈરાની શહેનશાહતના રાજ્ય વહીવટની સત્તા. જ્યારે તેમના રાજ્યના આ પ્રદેશ ઉપર ચાલુ હતી ત્યારની અસર આ વિદ્યાશાસ્ત્ર ઉપર પણ થઈ હશે જ કેમકે આપણે જાણીએ છીએ કે, યુનાની વિદકશાસ્ત્ર પણુ, આર્ય વૈદકના જેવું જ શાસ્ત્રપદ્ધતિઓ રચાયેલ છે તથા તેના જેટલું જ અકસીર અને સંપૂર્ણ ઇલાજ ધરાવનારું છે. સવાલ માત્ર એટલો જ રહે છે કે, તક્ષશિલાની વિદ્યાપીઠનું શિક્ષણ પ્રથમ હશે કે ઇરાનીયન વિદ્યાપીઠનું – પદ્ધતિનું શિક્ષણ પ્રથમ હશે; તે વસ્તુ નક્કી કરવાનું આપણી પાસે સાધન નથી તેમ ઇતિહાસને અંગે બહુ ચર્ચવા યોગ્ય તે વિષય પણ નથી; છતાં સંસ્કૃતિના સરણનાં ધોરણે જ આ બાબતમાં પણ અનુમાન જે બાંધી શકાતું હેય તે કહેવું જ પડશે કે, પ્રથમ આર્યવૈદિક શાસ્ત્ર હોવું જોઈએ અને યુનાનીશાસ્ત્ર છે તે ઉપરથી જ રચી કઢાયું હોવું જોઈએ.
દરેક પ્રજાના અંતિમ વર્ણને પરિચ્છેદમાં ધર્મ વિશે થોડું કે ઘણું લખવાને રવે રાખે
છે જ, એમ સર્વ કઈ વાચતેને કના મન ઉપર પ્રતીતિ ધર્મ થઈ હશે. તે માટે સહજ કઈ
પ્રશ્ન ઉઠાવશે કે, ઈતિહાસમાં તે માત્ર રાજકાજના વિષયને જ સ્થાન હોવું જોઈએ, તેમાં ધર્મને વળી શું લાગેવળગે. જવાબ એટલો જ છે કે, જેમ રાજકીય બાબતો સાથે જનસમાજના સામાજિક હિતની બાબતો-જેવી કે, લોકકલ્યાણના માર્ગો, દાનશાળાઓ, વટે-
ભાર્ગ-મુસાફરો માટેના રસ્તાઓ ઈત્યાદિ હકીકતપણ સંકળાયેલી લેખીએ છીએ તો આર્થિક બાબતે-જેવી કે વેપાર-વાણિજ્ય, હુન્નર-ઉદ્યોગ આદિનાં પ્રકરણે પણ જોડાયેલ હોય છે. તેમ ધાર્મિક બાબતે પણ સીધી કે આડકતરી રીતે તે સાથે જોડાયેલી જ ગણવી રહે છે. તેમ જ ન હોત તો શિલાલેખમાં તથા તામ્રપત્રોમાં કોતરાતા દાનપત્રોમાંની હકીકતને ઐતિહાસિક ગણનામાંથી સર્વદા તદ્દન દૂર જ રાખવી પડત. બીજું કારણ એમ છે કે, ધર્મને લીધે રાજકત્તી કામ સામાન્ય પ્રજાની સાથે ઘાટા સમાગમમાં આવી શકે છે. જેને લીધે તેમના રીતરિવાજ, રહેણીકરણી, આચારવિચાર તેમ જ આખી સંસ્કૃતિની કાંઈ ને કાંઈ છાયા તેમના ઉપર પડ્યા વિના રહેતી જ નથી. આવાં અનેક કારણોને લીધે ધર્મ વિષેની વિચારણાને પણ ઇતિહાસના પુસ્તકની સરહદમાંથી બહાર હડસેલી કઢાતી નથી, તેટલા માટે જ્યારે કોઈ પ્રજાને ઇતિહાસ લખવામાં આવે ત્યારે તેના ઘડતરમાં માત્ર રાજકીય, આર્થિક કે સામાજિક તથા અન્ય વ્યાપારિક પ્રશ્નો જ ભાગ પૂરાવે છે એમ સમજવાનું નથી, પણ તે સર્વની સાથેસાથે તેમની ધાર્મિક ક્રિયાનાં અનુષ્કા અને વિધિવિધાને પણ કેટલેક અંશે ભાગ પૂરાવતા હોવાથી તે વિષયની મહત્વતા પણ ઇતિહાસકારોએ આંકતા શીખવી જ રહે છે. અલબત્ત, તે એવા સ્વરૂપે આલેખવી ન જ જોઈએ કે જેથી વાચકવર્ગના મન ઉપર કોઈ ખટી, કેમભાવી,ઉ૭ કે દ્વેષભરી છાપ ઉત્પન્ન કરે. બાકી તટસ્થપણે ન્યાયબુદ્ધિથી
(૭૭) કામ અને ધર્મ અને વિસ્ત જુદી છે એમ સમજવું જોઈએ. જેમ જાતિ, શ્રેણિ, વર્ગ વિગેરેના અર્થ સમજવામાં અનેક રીતે સંકુચિતતા પેસી ગઈ છે.
અને જેને લગતી કિંચિત સમજૂતિ પ્રસંગેપાત (જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૨૬ થી ૨૮ અને ૩૨: ૨૭૫; ૩૩૭ થી ૩૩૯; પુ. ૩ માં છઠ્ઠા ખંડે સંસ્કૃતિ, ધર્મ, ) અપાઈ
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન ધર્મ
સામા માણસની સાદી સમજમાં પણ ઉતરી શકે તે તુરત જ ઊગી આવે છે કે આ ચર્ચા કરવામાં તેવી ભાવનાથી, તથા ખરૂં શું હોઈ શકે તેવી લેખકને પ્રયત્ન પિતાની માન્યતા વાચકવર્ગ ઉપર રીતે, માત્ર ઇતિહાસશોધનની દૃષ્ટિ તરફ જ ઠસાવવા માટે જ માત્ર છે. તે વિનીત ભાવે કેવળ લક્ષ રાખીને ચર્ચા કરાય, તે તેમાં ખોટું તે સર્વને જણાવવાનું કે, તેવી હલકી મને વૃત્તિથી શું છે ? છતાં યે ચર્ચા કરવામાં લેખકને શિરે કે ઈતિહાસને લેખક લખવા માંડતો પણ અમુક પ્રકારની ભીતિ તો રહે છે જ; કેમકે, જે નથી અને માંડે પણ નહીં; અને તેમ કરે છે તે વાચકવર્ગ રૂઢીચૂત-રૂઢીપૂજક કે પૂર્વગ્રહીત ઈતિહાસના નામને લાંછન લગાડ્યા વિના પણ વિચાવાળો બની ગયો હોય છે તેમના મનમાં રહેતો જ નથી. તેને તે જે વસ્તુસ્થિતિ ઈતિગઈ છે તેમ અહીં પણ થોડાક વિચારે તે ઉપરાંતના હતો તે ભાવનાથી આપણે જોતાં શીખી લેવું જોઈએ. જણાવું છું. ઉ૫ર ટાંકેલાં પૃનાં વિચારોની સાથે મૂળે વૈદિક અને જૈન ધર્મ એમ બે જ હતા. અત્રની સમજૂતિ પૂરવણીરૂપે છે એમ સમજવું.
આજકાલ જે આટલા બધા ધર્મના ફાંટાઓ-શાખાઓ કેમને ઇગ્રેજીમાં Community શબ્દથી અને ધમને અને ઉપશાખાઓ થઈ પડયાં છે તે જ આપણી ઉન્નReligion, Faith શબ્દથી ઓળખાવાય છે. રીલીજી- તિના અવરોધરૂપ બની રહી છે. ચનમાં duty (ફરજ) અથવા Human duty અત્યારે તે એમ જ થઈ પડયું છે કે, એક મુસલ(મનુષ્ય તરીકેની ફરજ ) અથવા Humanity (મનુ- મીન ભાઈ હોય એટલે તેને ધમ ઈરલામ જ ધ્ય પ્રત્યેની દયા ) ને પણ સમાવેશ થાય છે; જ્યારે | હે જોઈએ, એક હિંદુ હોય એટલે તેને હિંદુ ધર્મ કોમ્યુનીટીમાં માત્ર સામાજિક બંધનેને જ લાગેવળગે છે. સિવાય કોઈ ધર્મ પાળવો જ ન જોઈએ; એટલું જ મતલબ કે, કોમ શબ્દથી સામાજિક બંધનના વિચાર કર- નહીં પણ બીજાનાં તત્વ જાણવા જેટલો પ્રયત્ન પણ નારી સંસ્થા સમજવી, જ્યારે ધમને વિશ્વવ્યાપી બંધ કરે ન જોઈએ. આવી સંકુચિત મનોદશાનું સામ્રાજ્ય નેની રચના કરવાનું ક્ષેત્ર સમજવું
સર્વત્ર વ્યાપી રહ્યું છે. એક માણસ અમુક કામમાં રહ્યો તે ગમે તે આર્યાવર્તામાં શું, પણ સારા વિશ્વમાયે, પ્રથમ બેજ ધમ પાળી શકે છે. તેમાં એક બીજાના ક્ષેત્ર ઉપર એક ધમ હતા. ત્યારે હાલ તે ધમની સંખ્યાને કેવડ માટે બીજને આક્રમણ લઈ જવા જેવું હોવું પણ ન જોઈએ રાફડો ફાટી નીકળે છે. મૂળે બે હતા એટલે વર્તમાન અને છે પણ નહીં. એટલે કે, કમ્યુનિટીના કાર્યપ્રદેશમાં કાળે જે બીજા જણાય છે તે કાળે કરીને, અમુક પ્રસંગે ન રીલીજીયન માથું મારી શકે. કે રીલીજીયનના કાર્ચ- ઊભા થતા, તેમાંથી જ ઉદભવેલા સમજવા. જો કે તે તે પ્રદેશમાં ન માથું મારે કોમ્યુનીટીને પ્રદેશ; આવી વિશાળ શાખાના પ્રણેતાઓને તેમ કરવાની જરૂર જણાતાં ભાવના જેમાં હોય તે જ ધમ વિશેષ આદરણીય તે તે પ્રકારે પ્રરૂપ્યું હશે જ, પણ જેમ અત્યારે આપણે બની શકે છે, બની રહે છે.
ધર્મ અને કોમને, ઉપર બતાવી ગયા પ્રમાણે સંકુઆવું બંધારણ મૂળ-ધર્મ અને કોમ-સંસ્થાનું છે; ચિત અર્થ કરી વાળે છે, તેમ શાખાધમના પ્રણેતાપણ તે ઉદ્દામ અર્થ છોડી દઈને, સંકુચિત વાડા બાંધી એને જે ભાવ હતો તે વિસારી દઈને તેમાં પણ દેવાયા છે. તે એટલે સુધી કે અમુક કામ કહી, એટલે સંકુચિત વાડા બાંધી દીધા. સરવાળે પરિણામ એ અમુક ધમ જ તેને માટે સમજી લેવાય. જ્યારથી આ આવી ગયું કે, કોઈપણ ધર્મના આદિ સ્થાપકની જેમ મનોદશાનું પ્રાધાન્ય થવા માંડયું ત્યારથી મનુષ્યની અધો. હતી તે સચવાઈ રહી જ નથી. અને બધા અવળા માગે ગતિ થવા માંડી છે એમ કહી શકાય. ને તે અધોગતિ- ચઢી ગયા છીએ, જેથી ગર્વ, અભિમાન, હું પણું ઈ. ઈ. માંથી નીકળીને ઉન્નત દરશાએ આવવું હોય તે સઘળા દાખલ થઈ ગયાં છે અને તે જ આપણને વિનાશના સંકુચિત અર્થ ભૂસી નાખી, મૂળે જે વિશાળ અર્થ કરતે માર્ગે ઘસડી રહ્યાં છે.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦.
ક્ષહરોટ
[ ષષ્ઠમ
હાસની દષ્ટિએ દેખાય તે પ્રમાણે લખવી જ રહે. પછી બીજો ઉપાય શું ? જે તેમ ન કરે તે શું તેણે વાચકની મનોવૃત્તિ, જે ખરૂં તત્ત્વ જાણવાની છે તેને પોષવાને બદલે વાચકની લાગણીને જ સંતોષવાને માત્ર પ્રયત્ન કરીને બેસી રહેવું ? અથવા ખરી વસ્તુસ્થિતિનું ગોપન કરીને, અન્યથા સ્વરૂપે તેને ચિતર્યો જવી ? ધર્મવસ્તુ સાથે ઇતિહાસને કેવો અને શા માટે સંબંધ છે જોઈએ તથા તેનાથી કેટકેટલા ઉપકાર મનુષ્ય જાતિ ઉપર થઈ રહ્યા છે અથવા તેનાથી વેગળા થતાં કેવી અવદશા થઈ ગઈ છે અને થઈ જાય છે તે બતાવ્યા પછી (જુઓ, ટી. નં. ૭૭ નું લખાણ) અહીં ક્ષિલા નગરી વિશેના મૂળ વિષય ઉપર આવી જઈએ,
ઉપર પૃ. ૨૬૯ માં જણાવાયું છે કે આ પ્રદેશ ઉપર પ્રથમ રાજા પુલુસાકીની સત્તા હતી, તે બાદ ઈરાની શહેનશાહતની, તે બાદ મગધ પતિઓની (નંદવશ તથા મૌવંશની )-ડાંક વર્ષને અપવાદમાં અલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટની અને તે બાદ યૌન સરદારની તથા તેના ક્ષહરાટ ક્ષત્રપોની; આ પ્રમાણે ઇ. સ. પૂ. ની સાતમી સદીથી તે પહેલી સદી સુધીના છ સાતસો વર્ષમાં જે જે રાજસત્તાઓ ત્યાં અધિકાર ઉપર આવી ગઈ તેની સંક્ષિપ્ત નોંધ સમજવી. તેમાંના ઈરાની શહેનશાહોએ જે સત્તા ચલાવી છે તે તે પિતાના વતનમાં દૂર બેઠા બેઠા ચલાવી હતી. એટલે તેમને લીધે પ્રજાના ધર્મ ઉપર જીવંત
અસર થયેલી નહીં; પણ કાંઈક અંશે મિશ્રણ થયેલું અને તેમાંથી ખરીદી ભાષાને ઉદભવ થયો સંભવિત છે તે જણાવી દીધું છે. બાકી રહ્યો ન સરદારનો, ક્ષહરાટ ક્ષેત્રને અને મગધપતિઓનો રાજવહિવટ. આમાં ન સરદારના વહીવટની મુદ્દત લગભગ અડધી સદી જેટલી લંબાઈ છે ખરી, પણ તેમાં સંસ્કૃતિનું કે ધર્મનું કાંઈ નિશ્ચિત ધારણ ન હોવાથી (જુઓ પછમ ખંડે, પ્રથમ પરિચ્છેદે તેમના ધર્મ વિશેને પારિગ્રાફ ) પ્રજા ઉપર કાંઈ ખાસ છાપ તેમના સમય દરમ્યાન પડી હોય તેમ માનવાનું કારણ નથી, પછી તે બાકી રહ્યા નંદવંશી અને મૌર્યવંશી મગધપતિઓ અને ક્ષહરાટ ક્ષત્રપ. આ સર્વેનાં વૃત્તાંત આલેખન કરતાં પૂરવાર કરી બતાવાયું છે કે, તેમનો રાજધર્મ જૈનધર્મ હત; માત્ર વચ્ચે સમ્રાટ અશોકવર્ધન મૌર્યવંશી ભૂપાળ જે આવ્યું છે તે એક જ બૌદ્ધધર્મ હતો. એટલે તે ધર્મની અસર હજુ અહીં તક્ષિાના પ્રદેશમાં પહોંચી શકે ખરી, પણ તેને ઇતિહાસ જે તપાસીશું તે ખાત્રી થશે કે, આખા પંજાબ ઉપર તે તેની સત્તા કોઈ કાળે જામી જ નથી છતાયે તેને જે દક્ષિણ ભાગ હજુ જીતી શક્યો હતો તે પણ તેની રાજ્યકારકીર્દિ અડધી તે ખતમ થઈ જવા આવી હતી-અથવા બીજી રીતે કહો કે ખતમ ૮થઈ ગઈ હતી ત્યારે જ બન્યું હતું. અને બન્યા પછી પણ તેને આખોયે સમય ગૃહજીવનના કલેશમાં જ વ્યતીત
(૭૮) તેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૩૩૦ થી ૩૦૩ સુધીના ૨૭મા વર્ષને જ ખરી રીતે તે છે; અને પંજાબમાં જે કાંઈક શાંતિ પ્રસરવા પામી છે. તે ઈ. સ. પૂ. ૩૧૭ માં પિરસનું ખૂન થયું અને યવન પ્રતિનિધિ યુડીસ હિંદ છોડી નાસી ગયે ત્યારબાદ જ છે. (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૨૪૩ ને તિથિકમ) એટલે કે ઈ.
સ. પૂ. ૩૧૬ બાદ જ અશકની હકુમત ત્યાં કાંઈક સ્થિર થવા પામી હતી એમ કહી શકાય.
આ સ્થિતિ વિચારતાં તે ગાદીએ બેઠા પછી પંદર વર્ષે થયું ગણાય; તેથી રાા વર્ષના કાળથી અડધે સમય વીત્યા બાદ એમ લખવું પડયું છે. ( વિશેષ માટે ઉપરમાં પૃ. ૩૧ થી આગળની હકીકત જુએ.)
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ].
ને ધર્મ
૨૮૧
થવા પામ્યું છે. (જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૩૪) મતલબ કે, તેના બૌદ્ધધર્મો પણ આ પ્રદેશ ઉપર ખાસ પ્રભાવ પાડ્યો હોય એમ બન્યું નથી. એટલે માનવું રહે છે કે, બાકીના રાજકર્તાઓ કે જેમણે છસોમાંના ચારસો વર્ષ ઉપરાંત વહીવટ ચલાવ્યો છે તેમના રાજધર્મો જ પ્રજા ઉપર કાબૂ મેળવી લીધો હતો, જે આપણે સિક્કાના આધારે સાબિત કરાતું જોઈ શક્યા છીએઅરે! એટલું જ નહીં પણ તે પૂર્વે અઢીસે વર્ષે એટલે ઈ. સ. પૂ. ની આઠમી સદીમાં જૈનના ૨૩ મા તીર્થંકર જે શ્રી પાર્શ્વનાથ થઈ ગયા છે તેમનું જ નામ જ્યારે તક્ષિલાના અને માણિકયાલના સૂપમાં કોતરાયેલું મળી આવ્યું છે ત્યારે એમ અનુમાન ઉપર જવાય છે કે, ઇ. સ. પુ. આઠમી અને નવમી સદીમાં પણ તે પ્રદેશ ઉપર તે ધર્મના અનુયાયી રાજકર્તાઓની સત્તા પ્રવર્તી રહી હશે. તે વખતે બૌદ્ધધર્મની ઉત્પત્તિ પણ થઈ નહતી જ, એટલે તે ધર્મ ત્યાં પળાતો હેવા વિશે કલ્પના કરવી પણ નકામી જ૮૦ છે. જે શિલાલેખ કે સૂપને અત્રે ઉલ્લેખ કર્યો છે અને જેમાં પાર્શ્વનાથનું નામ હોવાનું જણાવ્યું છે તેમાં ધાર્મિક ચિહ્નો રૂપે “ચક્ર” કોતરાવ્યું છે;
જ્યારે તે જ ચિહ્ન તક્ષિાના પ્રદેશમાંથી મળી આવતા સર્વ સિક્કા ઉપર પણ મળી આવે છે. એટલે એ પણ નિર્વિવાદિતપણે સાબિત થઈ જાય છે કે, ચક્ર (જેને વર્તમાન કાળના Fast A71221159 The Wheel of the Law તરીકે ઓળખાવે છે ) અથવા ધર્મચક્ર તે જૈનધર્મસૂચક છે. તે ચિહ્ન સાથે કઈ રીતે બૌદ્ધધર્મને સંબંધ હોઈ શક નથી,૮૨ વળી આ વાતને જેન સાહિત્ય ગ્રંથથી પણ ટેકે ભળતો જણાય છે. તેમાં તો આ તક્ષિલાનું ૮૩નામ જ “ધર્મચક્રતીર્થ અથવા ચક્રતીર્થ ” આપીને તેને ઓળખાવ્યું છે, જ્યારે આ પ્રમાણેના શિલાલેખી અને સિક્કાઈ પુરાવા જેવી અનેક અફર અને અચૂક સાબિતીઓ મળી આવે છે ત્યારે મૂંગે મોઢે તે સ્વીકારી લીધા વિના છૂટકે જ ક્યાં રહ્યો ! મતલબ એ થઈ કે, ઈ. સ. ૫. ની ૯ મી સદીથી માંડીને ઈ. સ. પૂ. ની પહેલી સદી સુધી તે આ ફિલાનગરી જૈનધર્મનું એક મહાન તીર્થ હતું. તે બાદ તેનો નાશ થઈ જવાથી તેની, તેમ જ તેના આસપાસના સ્થળની મહત્ત્વતા ઓછી થઈ જવા પામી હતી, તેટલું માફ. એટલે પ્રો. રેસન જેવા સિકકાશાસ્ત્રીએ
(૭૯) જુએ પુ. ૨, પૃ. ૫, ટી નં. ૧૦: પ. ૪૦. તથા પૃ. ૩૪૯ ની ટી નં. ૮૯.
(૮૦) નીચેની ટીકા નં. ૮૨ સરખા (૮૧) નીચેની ટીક નં૮૪ તથા ૮૫ જુઓ
(૮૨) ઉપરની ટીકા નં. ૮૦ ને લગતું લખાણું જુઓ; તેમજ પુ. ૨ માં સિક્કા નં. ૩૫-૩૬ નું વર્ણન તથા પુ. ૨, પૃ. ૬૧-૭ી ઉપરનાં વિવેચને જુઓ.
(૮૩) જુઓ જૈન સૈપ્ય મહોત્સવ અંક પૂ. ૪૨ તથા તેનું ટીપણ નં. ૩. ત્યાં જે બ્લેક ટાંકળે છે તે આ પ્રમાણે છે. તેમાં જૈન તીર્થોનાં નામ જણાવ્યાં છે.
चम्पाराजगृहे च चक्रमथुरा
जोद्धाप्रतिष्ठानगे । वन्दे स्वर्ण गिरौ तथा सुरगिरी
श्रीदेवकेपत्तने ॥ हस्तोडीपुरि पाडलादशपुरे
चारुप पजासरे । वन्दे श्रीकर्णाटके शिवपुरे
નાનકદ્દે ના દે છે. આમાં ચકતીર્થની નેટમાં લેખકે જણાવ્યું છે કે, આ ચક એટલે તક્ષિાનું પ્રાચીન “ ધમ ચક્ર, ”
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
તક્ષિલાનગરી
૨૨
જે જણાવ્યુ છેજ કે-The Wheel of the Law is a symbol of the Buddhist faith, which was professsd by the Satarpal families of Taxilla and Mathura=ધર્મચક્ર તે બૌદ્ધધર્મોનુ પ ચિહ્ન છે; તક્ષિલા અને મથુરાવાળા ક્ષત્રપવંશી (રાજા) આ ધર્મના અનુયાયી હતા. કથન તે સર્વા શે સત્ય છે; માત્ર તે કથનમાં એટલા જ સુધારા કરવા રહે છે કે, અત્યારસુધી આ સર્વે ચિહ્નો
( ૮૪) જુએ, કે, આ. રે. પાર, ૮૭,
(૮૫) અત્યાર સુધી જેમ આવાં અનેક ચિહ્નો જૈનધર્મનાં હાવાં છતાં ખાદ્ધમાઁનાં મનાઈ રહ્યાં છે તેમ આ વિશેનુ' પણ સમજી લેવું.
( વિરોષ સમન્નતિ અને સ્પષ્ટીકરણ માટે પુ. ૨,
[ મ
જૈનધર્મનાં હાવાં છતાં, જેમ બૌધમનાં લેખવામાં આવ્યાં છે તેમ આ ધર્મચક્રની બાબતમાં પણ અન્યુ' છે. એટલે જ્યાં તેમણે બૌદ્ધધર્મનું ચિહ્ન એવા શબ્દ લખ્યા છે ત્યાં જૈનધર્મનું ચિહ્ન૮૬ છે એમ વાંચવુ'.
આ બન્ને નગરીઓ–મથુરાનગરી અને તક્ષિલાનગરી–વિશે જે નવું જણાવવાનુ` મારી નજરમાં લાગ્યું હતું ... તે અહીં આગળ હવે પૂરૂ થાય છે.
પરિચ્છેદ બીજો પૃ. ૫૫ થી આગળ જીએ) સરખાવે નીચેની ટી, નં. ૮૬ ને લગતું લખાણ,
(૮૬) એ ઉપરની ટી. ન. ૮૫: આ વિશેના ઉલ્લેખ ઉપરના ચતુર્થ પરિચ્છેદે‘ક્ષહરાક્ષત્રપોના ધમ” એ નામના પારિત્રના અ ંતે કરાયા છે તે સાથે સરખાવે,
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તમ પરિચ્છેદ
પરદેશી આક્રમણકારા ( ચાલુ )
ટૂંક સારઃ—
(T) પશિઅન્સ, પાીઅન્સ, પવાઝ અને પધવાઝ-તે ચારેના બતાવેલ પરિચય તથા તે ઉપરથી તરવરી આવતા તેમના વચ્ચેના ભેદ-પદ્મવાઝની ઉત્પત્તિ ખામત લીધેલ લખાણથી તપાસ-દ્રાવિડ સાહિત્ય સંબધી પ્રસ ંગેાપાત થયેલ ઉલ્લેખની સમજૂતિ-આ પ્રજાએ આ કહેવાય કે અનાય,તેનાં દૃષ્ટાંતા આપી બતાવી આપેલ તેમના ઐતિહાસિક સબધ-ઋષિ અને પારૂષિ વચ્ચે કાંઇ જોડાણુ ખરૂ કે ?-વાજીનુ હિંદી ઇતિહાસ સાથે જોડી આપેલ. સંધાણુ-પાથીઅન્સ અને શક વચ્ચેના તફાવત નં સમજવાથી ઇતિહાસકારાએ ઊભી કરેલી મુશ્કેલીનાં દૃષ્ટાંતા-~
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામો
૨૮૪. તેમની ઓળખ
[ સપ્તમ (૬) પર્શિઅન્સ, પાર્થીઅન્સ અથવા પહુલ્લીઝ. આક્રમણ કરનારી પરદેશી પ્રજામાંની પેન પ્રજાનાં બે નામ છે એમ ગણાવાયું. આ મુજબ અને ક્ષહરાટનું વર્ણન કર્યા પછી ત્રીજું નામ પાથ. કલ્પના કરવાનું એક કારણ આપણે ઉપર કહ્યું અન્યનું છે. તેનું વૃત્તાંત લખવાનું હવે હાથ છે તે પણ છે; તેમ બીજું કારણ એ સંભવિત ધરીશું. તેમનું વતન ઈરાન હોવાથી, અને ઈરા- છે કે પરદેશી-પાશ્ચાત્ય ઇતિહાસવેત્તાઓને હિંદી
નને ઈગ્રેજી ભાષામાં Persias ઉચ્ચારના મૂળ વિશે બહુ ઊંડાણમાં ઊતરવાનો તેમનાં પર્શિયા કહેવાતો હોવાથી, અવકાશ ન હોવાથી, જેમ હિંદી ઉચ્ચારની
તેના જ વતની તેમને પાથ- સામ્યતા-વિશેષતઃ કે અલ્પાંશે પણ થતી જતી
અન્સ પણ કહેવાય છે. તેમ જ હેવાથી સેક્રેટસને ચંદ્રગુપ્ત લેખાવી દીધું છે તેમની ભાષા પદુવી નામે ઓળખાતી હોવાથી, તેમ આ કિસ્સામાં પણ કદાચ બનવા પામ્યું તે ભાષા બોલનાર તરીકે તેમને પલવાઝ પણ હોય; પણ જેમ આપણને સેંકેટસની બાબતમાં કહેવાય છે. આ પ્રમાણે પશિઅન્સ, પાર્થીઅન્સ હવે ખાત્રી થઈ ગઈ છે કે માત્ર ઉચ્ચારના સમતથા પડ્યાઝ તે ત્રણે નામ એક જ પ્રજાનાં છે ઘોષને લીધે ઈતિહાસમાં અનેક ગુંચવાડા તથા એમ સમજવું. વળી જે પાર્થીઅન્સ પિતાનું મૂળ ગેરસમજૂતિ થવા પામ્યાં છે તેમ આ પ્રજાના વતન છોડીને હિંદમાં આવી રહ્યા હતા તેમને નામને અંગે પણ શું શું બનવા પામ્યું છે તે અસલના પાર્થીઅન્સથી æા પાડવા માટે Indo આગળના પારિગ્રાફમાં જે વિચારો રજૂ કર્યા છે =હિંદી શબ્દ જોડીને ઇન્ડો પાર્થીઅન્સ =Indo- તે ઉપરથી જોઈ શકાશે. Partians ના નામથી સંબોધવા માંડયું છે. અત્યાર સુધીના પ્રગટ થયેલ સર્વ ઐતિઆ ઉપરાંત એક બીજું નામ પણ હિંદી ઇતિ. હાસિક ગ્રંથ વાંચવાથી એક જ ઇવનિ નીકળે છે હાસકારોની નજરે ચડયું છેઃ તે “પલવાઝ” છે.
કે, જેમ એન અને યવન પ્રજા પણ આ પ્રજા કયાંથી આવી તથા તેમનું આવા- પલ્લવાઝ જુદી જુદી હોવા છતાં તે બંને ગમન શા કારણથી અને કયારે થયું, તેમાંનું અને માટેના શબ્દો ભેદભાવ વિના કાંઈ જ જણાયું ન હોવાથી, આ શબ્દની પહુવાઝ એક બીજાના ઉલ્લેખ કરવામાં પેઠે જ લખાતું અન્ય પ્રજાનું નામ જેને ઉપ
ને ભેદ વપરાતા થઈ ગયા છે, તેમ રમાં આપણે “ પલ્હવાઝ” તરીકે ઓળખાવી
આ પલ્લવીઝ અને ૫હત્વઝ છે તેની સાથે તેનો સંબંધ જોડી દીધે; અને તે શબ્દો પણ ભિન્ન નામદર્શક પ્રજાના હોય છતાં બન્ને એક જ છે એમ ઠરાવી દીધું. મતલબ કે એક જ પ્રજા તરીકેની ઓળખ માટે વાપરવામાં તેમના મત પ્રમાણે પલ્લવાઝ અને ૫હવાઝ એક જ આવ્યા છે; અને તેમ થવાનાં મુખ્ય બે કારણે
() જે. સ. ઈ. ૫. ૧૪૨:-The origin લેખાય છે. હિંદી ઇતિહાસમાં જે અનેક અણઉકેલ of the Pallawas is even to-day consi- કેયડા પડયા છે તેમાં તે એક છે, dered a mystery. It is one of the many મિારૂં ટીપણ-આ ઉકેલ મેં પુસ્તક પહેલામાં તથા unsolved problems of Indian history. બીજામાં પુરાવા આપીને કરી બતાવ્યું છે, એટલે ઉમેદ પલવાઝની ઉત્પત્તિ આજે પણ એક મમ-કોયડા સમાન ધરાવું છું કે, હવે પછી આ શબ્દ અસ્થાને થઈ પડશે.]
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ .
ઉત્પત્તિ વિગેરે
૨૮૫
ઉપરના પારામાં જણાવી ગયા છીએ. તેમ વળી ત્રીજું સબળ કારણ એ પણ સમજાય છે કે, જે પરદેશી પ્રજાએ હિંદ ઉપર હુમલા કર્યા છે તેમની ઉત્પતિ, સમય તથા બીજી અનેક બાબતો વિશે, કેમ જાણે પોતાની પાસે બીજા વિશેષ સાધન જ અસ્તિત્વ ધરાવતાં ન હોય તેમ, એકના લખાણના આધારે બીજાએ લખી કાઢવું તેવી ગતાનુગતિક પરંપરાએ જ કામ લેવાનું ધોરણ સઘળા ગ્રંથકારોએ ગ્રહણ કર્યું લાગે છે. એટલે એક વિદ્વાને એક અભિપ્રાય ઘડી કાઢ્યો તે પ્રમાણે સર્વેએ તેને માન્ય રાખ્યો એમ બચે ગયું છે. અશોક મહારાજાના શિલાલેખો સંબંધી પણ આમ જ બનેલું છે તે હવે આપણે જાણતા થયા છીએ; તેમજ અત્યારે આ ઊભી થયેલ પ્રસ્તુત બાબતમાંયે, સામાન્ય પણે બંધાયેલ અભિપ્રાયથી જુદા પડવાને આપણને કયા મુદ્દા પ્રાપ્ત થયા છે તે આપણે હવે જણાવીશું
ઉપર કહી ગયા છીએ કે, ઈરાનની ભાષાને પહેલવી કહેવાય છે, તેટલા માટે તે ભાષા બોલનારાને પહૂવાઝ કહેવાય છે, તેમ પલ્લવાઝ નામની પ્રજાની સત્તા દક્ષિણ હિંદના મદ્રાસ ઇલાકામાં મુખ્યપણે હેવાનું ઇતિહા- સમાં જણાવાયું છે. હવે જે પલવાઝ અને પહલાઝ એક જ હોય છે, તે પ્રજાએ તેમના પોતાના મૂળવતન ઈરાનમાંથી નીકળીને દક્ષિણ હિંદમાં કયે રસ્તે અને ક્યા સમયે પ્રયાણ કર્યું તે આપણે શોધીએ અને તપાસીએ; તે તેમાંથી આ બાબત ઉપર કાંઈ પ્રકાશ પડે છે કે કેમ ? તેમના આવાગમનના રસ્તા તે હિંદને નકશે જોતાં બે હેવાનું ક૯પી શકાય છે. એક જમીન રસ્તો અને બીજો દરિયા રસ્તે. જમીન રસ્તેથી જે ઉતરે તે, અફ઼ગાનિસ્તાનમાં થઈને કાબુલ
માર્ગે પંજાબમાં પહેલું ઉતરવું જોઈએ અને ત્યાંથી પછી ગમે તે દિશાએ, આખા હિંદભરમાં ફરી વળાય; પણ દરિયા રસ્તે ઉતરે તો ઈરાની અખા દ્વારા સીધા જ, અથવા તે પ્રથમ બલુચિસ્તાનમાં આવી, પછી સિંધુ નદીના મુખ આગળને ડેટા-દુઆબ વધીને અરબી સમુદ્ર મારફત-એમ બે રીતે હિંદના પશ્ચિમ કિનારે કે સૌરાષ્ટ્રના કોઈ બંદરે ઉતરવું જોઈએ; અને પછી જ હિંદના કોઈપણ ભાગમાં પ્રસરી શકાય. આ બેમાંથી કયે રસ્તે તે પ્રજાનું આગમન થયાનું ઈતિહાસમાં સેંધાયું છે તે તપાસીએ. પ્રથમ જમીન માર્ગની ગષણું કરીએ
જ્યાંસુધી ઇતિહાસનું જ્ઞાન આપણે ધરાવીએ છીએ ત્યાં સુધી એટલું જ કહી શકાય તેમ છે કે, સૌથી પ્રથમમાં પ્રથમ ઈરનની સત્તા જે હિંદ ઉપર સ્થપાઈ હેય તે તે સાઈરસ ધી ગ્રેઈટ તેમજ ડેરિયસના સમયમાં જ; પણ તે સમયે ઈરાની પ્રજા હિંદમાં આવીને વસવાટ કરી રહી હતી, માત્ર હિંદી પ્રજા સાથે તેમણે વ્યાપારી સંબંધ જ રાખ્યું હતું એટલે પહવાઝ તે સમયે હિંદમાં ફરવા મંડી પડયા હોય તે પ્રશ્ન જ રહેતો નથી. તેમના પછી, જે કોઈ પરદેશી પ્રજા ચડી આવી હોય તે તે ગ્રીક બાદશાહ અલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટ જ કહી શકાય. અને તે બાદ અનેક આક્રમણે જુદી જુદી પ્રજા તરફથી ઉપરાઉપરી થવાનાં ચાલુ રહ્યાં જ કર્યો છે. વળી આ હુમલાઓની વખતે તે પરદેશી પ્રજાએ હિંદમાં વસવાટ પણ કર્યો
તે તેમ ધીમે ધીમે ફેલાઈ પણુ ગયા હતા એમ જરૂર કહી શકાય. હવે આ પ્રજા શ્રી હો કે ગમે તે હે; પણ જમીન રસ્તે તેમનો હિંદમાં થયેલ પ્રવેશ વહેલામાં વહેલો ઇ. સ. પૂ. ૩૨૫ ની આસપાસને નંધી શકાશે. જ્યારે
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬ તેમની ઓળખ
[ સપ્તમ દરિયા રસ્તે થયેલો પરદેશી પ્રજાને ઉતાર ને ગણાવ્યા છે અને સુવિશાખ સબાને સમયહિંદના કિનારે હજુ સુધી જે નોંધાયો છે તે અશોકના રાજ્ય હોય તે, એટલે કે . સ. પુ. વહેલામાં વહેલો ઈ. સ. પૂ. ૬૦ ના સમયને ૩૨૫ આશરે ગણી શકાય. હવે જ્યારે ઇ. સ. છે અને તે અવંતિપતિ રાજા ગર્દભીલની સામે પૂ. ૪૨૫ અને ૩૨૫ માં તો તેઓની પ્રખ્યાતિ યુદ્ધ કરવા માટે નિમંત્રાયલ શક પ્રજાનો પ્રસંગ પણ થઈ ચૂકી છે ત્યારે તે પૂર્વે આવીને તેઓ જ છે અને આ શક તે પહવાઝ તે ન જ વસ્યા હતા એમ ગણી શકાશે. એટલે આ બન્ને કહી શકાય; છતાં એક વખત દલીલની ખાતર હકીકતના સમયનો એકત્ર રીતે વિચાર કરીએ તે માની લ્યો કે, શક પ્રજાની સાથે તે સમયે થોડાક તારતમ્ય એ કાઢી શકાશે, કે તેમાં દર્શાવેલા આ ઈરાનીપવાઝ પણ આવ્યા હતા; તો પણ, ઉપર પલવાઝ જે છે, તે ઇરાનમાંથી આવેલ પહલવાઝ
ધેલ બને-ખુશ્કી અને તરી-રતે તેમના ઉતા- કરતાં કેઈક જુદી જ જાતિના છે. તેમ જ તેમની રની હકીકતનો જો સમન્વય કરીશું તે પ્રથ. હૈયાતિ તે હિંદમાં, કોઈપણું પરદેશી પ્રજા હુમલો મમાં પ્રથમ પરદેશી પ્રજાનો ઉતાર ઇ. સ. પૂ કરીને આવી વસી હતી તે પહેલાંની જ હતી. ૩૨૫ માં કે તે બાદ થયાને જ લેખ પડશે;
આ પ્રમાણે એક વાત જ્યારે સિદ્ધ થઈ તે પહેલાં તો નહીં જ. જ્યારે ઇતિહાસ તે આપ- કે પહલવાઝ અને પલ્લવીઝ બને જુદી જ પ્રજા ણને એમ શીખવી રહ્યો છે કે, પલવાઝ નામની છે ત્યારે બીજા પ્રશ્નની વિચારણામાં ઉતરીએ; કે પ્રજા તે હિંદમાં, ઠેઠ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય અને અશક- જે જુદી જ પ્રા છે તે તેમનું મૂળ કયાં વર્ધન સમયે પણ, રાજ્યના મોટા મોટા હોદાઓ હોઈ શકે? અને તેમની ઉત્પત્તિ કયારે થઈ ગણાય? ધરાવતી થઈ ગઈ હતી; કેમકે સુદર્શન તળાવની તે માટે સૌથી પ્રથમમાં પ્રથમ એ જાણવું રહે પ્રશસ્તિમાં જણાવ્યું છે કે, તેને બંધાવનાર સુ- છે કે પલવાઝ નામના શબ્દ પ્રયોગ ઈતિવિશાખ નામને સૂબેર પલ્લવ જાતિનો હતો. હાસમાં કયાં કયાં કરવામાં આવ્યો છે, એક આ પુરાવો તે શિલાલેખ છે. ઉપરાંત જે પ્રયોગમાં ઇતિહાસ એમ (ઉપર નિર્દિષ્ટ કરેલ દંતકથાને આધારે જાણવું હોય તે ચક્રવર્તી સુદર્શન તળાવવાળી હકીકતમાં) જણાવે છે કે ખારવેલની એક રાણી, કહે છે કે બલુચિસ્તાન કે પલ્લવ જાતિના સરદાર ચંદ્રગુપ્ત અને અશોકના ઇરાન અથવા તેની આસપાસના પ્રદેશના, કોઈ સમયે રાજસત્તા ધરાવતા હતા. એટલે એમ અનુરાજકુટુંબની રાજકન્યા હતી. જો કે કાંઈ જણાયું માન કરી લેવાય છે, તેમની ઉત્પત્તિ તે સમય પૂર્વે તે નથી જ, છતાં ધારે છે તે રાજકુટુંબવાળા ઘણા વખતથી થઈ ગઈ હોવી જોઈએ; અથવા તે પલ્લવ જાતિના જ હતા. આ બે હકીક્ત- મોડામાં મોડે તેમનો ઉભવ ચંદ્રગુપ્તના સમયે માંના ખારવેલને સમય આપણે ઈ. સ. પૂ. ૩૨૫ પણ સંભવી શકે; જ્યારે તે શબ્દને બીજે
(૨) કે. . રે. પ્રસ્તાવના પૂ. ૩૨ માં મિ. રેસનની માન્યતા મુજબ આ સુવિશાખને રૂદ્રદામન ક્ષત્રપ સૂબે ઠરાવાય છે અને તેથી તેને સમય ઈ. સ. ની બીજી સદીને કહ્યો છે. પણ તેમાં સાફ લખ્યું છે કે, ચંદ્રગુપ્તના સમયે તેના સૂબાએ આ સરોવર
પ્રથમ બંધાવ્યું હતું અને પછી અશેકના સમયે તેના સૂબા વિશાખે તે સમરાવ્યું હતું. છતાં આ સુદર્શન તળાવની પ્રશસ્તિના ઉકેલમાં અને અર્થ કરવામાં જે ગેરસમજુતિઓ થવા પામી છે તે સર્વ વૃત્તાંત સમજવા માટે જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૯૩ થી ૩૯૭ ની હકીકત.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ].
ઉત્પત્તિ વિગેરે
૨૮૭
પ્રયોગ દક્ષિણ હિંદના પ્રદેશની તવારીખમાં કરવામાં આવ્યો છે. સ્ટડીઝ ઓફ જૈનીઝમ ઈન સાઉથ ઇન્ડી નામે પુસ્તકના વિદ્વાન લેખકે પૃ. ૧૪૪ ઉપર જણાવ્યું છે કે-“Pallvas is one of the main branches of Tirayar caste & therefore styled as Palla va Tirayar & they were known to early Sangam literature by their group name Tirayar: but as their power and influence increased in the land, their branch name Pallava Tirayer assumed greater importance=44449153 તે તિરયર જાતિની એક મુખ્ય શાખા છે; તેથી તેમને પલ્લવ-તિરયરના નામે સંબોધાય છે; તેમ જ પ્રાચીન સંગમ સાહિત્યમાં તેના સમૂહવાચક નામ તિરયર નામે તેને ઓળખાવી છે. પણ તેમની શક્તિ અને સત્તા દેશમાં જેમ વધતાં ગયાં તેમ તે પલ્લવ-તિરયર નામની મહત્ત્વતા વધતી ચાલી.” આ વાકયથી એટલું તે કહી શકાય તેમ છે કે, સંગમયુગના સમયે પલ્લવજાતિ વિદ્યમાન હતી જ; પણ પાછી મુશ્કેલી એ આવીને ઊભી રહે છે કે, આ સંગમયુગ ક્યારે પ્રવર્તતે હતો? જો આ યુગના સમયને ફડચે નિર્ણયાત્મક રૂપે થઈ ગયો હતો તે આપણા પ્રશ્નો ઉકેલ પણ બહુ જ અચ્છી રીતે થઈ જાત; પણ આ સંગમયુગના સમયને નિર્ણય હજુ સુધી દક્ષિણના વિદ્વાનો કરી શક્યા
હોય એમ જણાતું નથી. પરંતુ એમ ધારવામાં આવે છે કે, તે કાળ સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના સમયબાદ તુરતમાં જ નિષ્પન્ન થયો હોવો જોઈએ. ગમે તેમ હોય, પણ પલ્લવ જાતિને ઉદય, ઈ. સ. પૂ. ની ચોથી સદીનો ઉદય થયો તે પૂર્વે, એટલે કમમાં કમ અને વહેલામાં વહેલો ત્રીજી સદીના અંત પહેલાં થયો હોય એમ કહેવું પડશે.
બીજા વિદ્વાનોનાં મત પણ આ વિષય પરત્વે આપણે તપાસવાં રહે છે. જો કે તેમાં તે ક્યાં ય પલ્લવ શબ્દ જ વપરાયો દેખાતો નથી, છતાં સંયેગાનુસાર એમાંથી એવો તે સ્પષ્ટ અવાજ નીકળતા જણાય છે કે, તે પવાઝને ઉદ્દેશીને જ વપરાય હશે. પ્રોફેસર એસ. કૃષ્ણસ્વામી આયંગર, જે ઇતિહાસના વિષયમાં મદ્રાસ યુનીવરસીટીમાં એક સત્તા સમાન પુરુષ તરીકે ગણાય છે, તેમણે દક્ષિણ હિંદમાં મૌર્યન પ્રજાએ જે ફત્તેહે મેળવી હતી તેનું વર્ણન લખતાં પોતાનો નિર્ણય આ પ્રમાણે જાહેર કર્યો છે. (a) that the Mauryans carried their invasions to the south of India (b) that they were in hostile occupation of forts in the northern borders of the Tamil land (c) and that the Aryans were beaten back when the central Mauryan power became feeble and their dislodgements from
(૩) અહીં દ્રાવિડ સાહિત્યની વાત ચાલે છે. તેમાં પ્રાચીન સમયે ત્રણ યુગ થયાનું તેઓ માને છે. તે ત્રણમાંના એક યુગનું નામ સંગમયુગ કહેવાય છે.
આપણામાં યુગ એટલે સામાન્ય અર્થ “જમાને” થાય છે તેમ દ્રાવિડ સાહિત્યમાં પણ તે અર્થે કરાય છે. મતલબ કે, જ્યારે સાહિત્ય એકદમ પ્રકાશમાં આવ્યું હોય, કે તે તરફ પ્રજાનું લક્ષ બહુ જ આકષાયું હોય કે પ્રજાની સંસ્કૃતિમાં અણધાર્યો સુધારો થવા પામ્યો હેચ
જેથી તે પલટે તુરતજ નજરે ચડી જાય તેવો નીવડયો હોય, ત્યારે આવા સમયને યુગ તરીકે ઓળખાવી શકાય છે.
(૪) સ્ટડીઝ ઇન જેનીઝમ ઈન સાઉથ ઈન્ડીયા પૃ. ૧૨૬ ઉપર આ શબ્દ લખાયા છે. જો કે મૂળે તે આ વિષય બીગીનીંગ્ઝ ઓફ સાઉથ ઈન્ડીયન હીસ્ટરી નામના પુસ્તકમાં ચર્ચા છે અને તેમાંથી તેમણે આ નિર્ણય લીધે જાય છે,
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
તેમની ઓળખ
[સપ્તમ
the south must be referred to a period which included that of Ma. mulanar and others of the third Tamil Acadamy of Madura=કે (૧) મૌર્ય પ્રજા પિતાના હુમલાઓ દક્ષિણ હિંદ સુધી લઈ ગઈ હતી (૨) તામિલ પ્રદેશની ઉત્તર સીમાએ આવેલ દુશ્મનોના દુર્ગો તેમણે (મય પ્રજાએ) જીતી લઈ તેમાં વસવા માંડયું હતું (૩) અને તેમણે આર્યોને મારી હઠાવ્યા હતા; પણ જ્યારે મૌર્યની સત્તા નબળી પડી ત્યારે દક્ષિણમાંથી તેમને ઉઠાંગીરી કરવી પડી હતી.
આ ઉઠાવગીરીનો સમય મદુરાની ત્રીજી તામિલ વિદુ પરિષદવાળા મામુલનાર તથા અન્ય વિદ્વાન
જે સમયે થઈ ગયા તેની અંદાજેને કહી શકાશે.” કહેવાની મતલબ એ છે કે, દ્રાવિડ દેશના મૂળ વતની એવી આર્યને પ્રજાને મૌર્ય પ્રજાએ લડા- ઇમાં છતી કરીને મારી હઠાવી હતી તથા તેમના કિલ્લાઓ સર કર્યા હતા પણ કાળે કરીને આ મૌર્યન પ્રજાની સત્તા જ્યારે નબળી પડી ત્યારે તેમણે જીતેલા કિલ્લાઓ પાછી ખાલી કરવા પડ્યા હતા. આ ખાલી કરી દેવાના સમયે જઅથવા તેની લગભગના સમયે-મદુરાની જે ત્રીજી
વિદ્વટ્સભા કહેવાય છે અને જેમાં મામુલનાર વિગેરે અનેક પંડિતે થઈ ગયાનું મનાય છે તે સભા થઈ હતી એમ કહેવાય છે. આ કથનમાંથી ગમે તે અર્થ કાઢે પણ વિદ્વાન લેખક પ્રોફેસર સાહેબના કહેવામાંથી આપણે તે અહીં એટલું જ તાત્પર્ય જાણવાનું રહે છે કે, દક્ષિણ હિંદમાં પ્રખ્યાત થયેલ મામુલનાર પંડિતની અગાઉ કેટલાય કાળે મૌર્યન પ્રજા ત્યાં ઉતરી આવી હતી અને વસી રહી હતી. વળી આ ગ્રંથકારે આગળ જતાં એક બીજી વિદ્વાન લેખકના કથનનો ઉતારો ટાંક્યો છે. તે પ્રસંગ દક્ષિણમાં આવીને મૌર્યન પ્રજાએ ત્યાં વસી રહેલી મેહુર પ્રજાના કિલ્લાઓ જીતી લીધા તેને અંગેનો છે. તેમના શબ્દો આ પ્રમાણે છે-“ Another author Parankorranar also attestst he com. ing in of Maurya to the distant country of S. India; so also does Attiraiyanar=દક્ષિણ હિંદના દૂરના પ્રદેશ સુધી મૌય પ્રજા પહોંચી ગઈ હતી, એમ બીજા ગ્રંથકાર પારનેરાનાર પણ સાક્ષી આપે છે: તેવી જ રીતે આતિરાઈવનાર પણ વદે છે ” આ પ્રમાણે વિદ્વાનોના ઉતારા ટાંકીને મદ્રાસ ward March=મેહુર અને તે છે કે જેમના મુલક ઉપર, પોતાની દક્ષિણ તરફની કુચમાં મર્ય પ્રજાએ હુમલાએ કર્યા હતા. મતલબ કે, મેહુર નામની પ્રજા દક્ષિમાં વસતી હતી અને માર્યા પ્રજાએ જ્યારે એકદમ દક્ષિ
માં પસાર કર્યો હતો ત્યારે વચ્ચે આવતા આ મેહુર પ્રજાના સંસ્થાને તેમણે કબજે કરી લીધાં હતાં આ ઉપરથી એમ સાર નીકળે કે (૧) મૈર્ય પ્રજાએ ઠેઠ દક્ષિણ હિંદ સુધી ચડાઈ કરી હતી (૨) અને મેહુર પ્રજનાં સંસ્થાને વચમાં-એટલે કે ઠેઠ દક્ષિણ હિંદમાં તે નહીં જ આવ્યાં હતાં.
(૮) મામુલનાર, પારકેનાર અને આતિરાઈનાર= આ બધા તામિલ ભાષાના પંડિત ગણાતા લાગે છે,
(૫) આપણે ઉપરમાં ત્રણ યુગમાંના એકને સંગમયુગ તરીકે તામિલ સાહિત્યમાં જેમ ઓળખવાનું કહી ગયા છીએ તેમ આ વિદુરસભાને પણ તેઓ યુગ તરીકે જ લેખે છે; અને તેથી જ આ સભાને તેમણે “ત્રીજી ” એમ આંકસંખ્યા જોડી દેખાય છે. જે આ અનુમાન સાચું હોય તે, સંગમયુગને પ્રથમના બે યુગમાં એક કહી શકાય; અને તેથી તેને સમય આ ત્રીજો યુગ કરતાં, એટલે કે, મામુલનાર પંડિત કરતાં પણ અગાઉ જ ગણુ પડશે.
(૬) જુઓ. જૈ. સ. ઈ. પૃ. ૧૨૮.
(૭) જુએ જે. સ. ઈ. પૃ. ૧૨૫=Mohoor whose territory was attacked by the Mauryans in the course of their south
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ઉત્પત્તિ વિગેરે
૨૮૯
યુનીવરસીટીવાળા ઉપર જણાવેલા વિદ્વાન છે. આયંગરના મતનું જૈ. સં. ઈ. ના કર્તા મહાશય એમ પાછું નિરૂપણ કરે છે કેe Pro. Ayyangar thinks that this conquest of the Mauryas in the South, took place during the reign of Bindusar= છે. આયંગરને એમ મત પડે છે કે, દક્ષિણ હિંદમાં મૌર્ય પ્રજાએ જે જીત મેળવી છે તે બિંદુસારના રાજ્ય અમલે થઈ હતી. એટલે કે ઊપર પ્રમાણે મૌર્ય પ્રજાની સર્વે જીતને સમય, સમ્રાટ બિંદુસારને તેમણે ઠરાવ્યો છે. શું આપણે અહીં તે મત ઉપર નોંધ કરવી પડશે. તેમણે બિંદુસારનું નામ જે આપ્યું છે તે સેંટસની પાછળ ગાદીએ આવનાર તરીકે જ; અને મેં કેટસ એટલે ચંદ્ર- ગુમ એમ અત્યાર સુધીની માન્યતા હતી તે ગણ- ત્રીએ બિંદુસારનો રાજ્યકાળ કહેવાય; પણ હવે તે આપણે સેંડ્રેકિટસ એટલે અશોક ગણવાને છે; જેથી તેની પાછળ આવનાર સમ્રાટ પ્રિયદર્શિ. નના રાજ્ય, ઉપર વર્ણવેલા ઠેઠ દક્ષિણ હિંદ સુધીના હુમલા થયા હતા એમ ગણવું રહે છે; અને તેનું જ તેમણે વર્ણન કર્યું છે૧૦] વળી લડાઇની છત વખતે જે મૌર્યન પ્રજા ત્યાં આવી
હતી તેમને તામિલ ભાષાના ગ્રંથકારાએ Vam. ba Moriar= New Mauryas; વખા મોરીઆર=નવીન મૌર્યો કહીને સંબોધી છે. તથા આગળ વર્ણન કરતાં આ વખા મેરીઆર વિષે oralloy 3-They were an imperial race, who undertook a great south Indian invasion=તેઓ બાદશાહી કુટુંબના હતા. જેમણે દક્ષિણ હિંદ ઉપર હુમલાઓ કર્યા હતા; એટલે તેમના કહેવાનો આશય એ છે કે, જે મૌર્ય પ્રજાએ દક્ષિણ હિંદ સુધીને મુલક જીતી લીધો હતો અને જે પ્રજા બાદશાહી કેટબની-એટલે કે મગધપતિ મૌર્ય સમ્રાટના કુટુંબની–લેખાય છે તેમની પેઠે અહીં આવેલા નવા મૌર્યે પણ, તે બાદશાહી કુટુંબની જ પ્રજા હતી. મતલબ કે, દક્ષિણ હિંદ ઉપર મૌર્યપ્રજાએ બે વખત હુમલા કર્યા છે.૧૧ અને બંને વખતે થેડી થોડી મૌર્ય પ્રજાએ, અહીં દક્ષિણમાં વસવાટ કર્યો હતો. તે મૌર્ય પ્રજામાં જે થોડો ભાગ પ્રથમ વખતે આવીને વસી રહ્યો હતો તેમને તેઓ જૂના મૌર્યો તરીકે ઓળખાવે છે અને બીજી વખતના હુમલા બાદ આવીને વસ્યા તેમને નવા મૌ૧૨ તરીકે ઓળખાવે છે. આટલા વિવેચન પછી ઉપરના
(૯) જુઓ જે. સ. ઈ. પૃ. ૧ર૯,
(૧૦)આપણે પુ. ૨ માં પણ એ જ આશચનું જણાવ્યું છે (જુએ ચંદ્રગુપ્તનું અને સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનું વૃત્તાંત) કે ચંદ્રગુપ્ત મૈસુર રાજ્યના શ્રવણ બેલગોલ સુધીને મુલક જીતી લીધો હતો, જ્યારે પ્રિયદશિને તેથી પણ આગળ વધીને ઠેઠ દક્ષિણ હિંદ સુધીને પ્રદેશ જીતી લીધા હતા. વળી નીચેની ટીકા ન, ૧૧ જે લખાણ ઉપર કરવી પડી છે તે સાથે સરખા
(૧૧) સરખા ઉપરની ટીકા નં. ૧૦ નું લખાણું.
(૧૨) કેટલાકે આ નવા માર્યોને સમુદ્રગુપ્ત રાજના સમચના માનવા ડેરાઈ ગયા છે. તેમનું માનવું એમ
૩૭
થયું છે કે, મૌર્ય ચંદ્રગુપ્ત કોઈ દિવસ દક્ષિણ હિંદમાં ચડાઈ કરી જ નથી (તે મિસુર રાયે શ્રવણ બેલગોલ તીર્થ, ચંદ્રગિરિ પર્વતે ચંદ્રગુપ્ત મોર્ચાનું સ્વગ શી રીતે થયું માનશે? તથા પ્રિયદશિને ઉભા કરાવેલ શિલાલેખેનું શું ? તે તેઓ સમજવશે કે ૧) જ્યારે ગુપ્તવંશી ચંદ્રગુપ્તના પત્ર સમુદ્રગુપ્ત તો દક્ષિણ દેશ સુધી જીત મેળવી હતી તે પુરવાર થયેલી બીના છે. એટલે આ કારણથી નવા મૈયતે ગુપ્તવંશી સમુદ્રગુપ્તના સમચના અને જૂના મતે તેના જ દાદા ચંદ્રગુપ્તના સમયના ગણુય એમ તેમની ધારણા છે. આ પ્રમાણે સંતોષ માની પિતાના આધારમાં બેબે ગેઝેટીઅર પુ. ૧. ભાગ. ૨. પ. પ૭૯ માં ડોકટર ફલીટે જે શબ્દ
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહૂવાઝની ઓળખ
[ સપ્તમ
પાંચે અવતરણોનું એકીકરણ કરીશું તે સ્વી- કારવું રહે છે કે, તામિલ ગ્રંથના મત પ્રમાણે ભામુલનાર વિગેરે વિદ્વાન થયા ત્યારે મૌર્યપ્રજાના હુમલાઓ થઈ ચૂક્યા હતા અને આ વિદ્વાનોને પણ પલવ નામ જાણતું થઈ ગયું હતું; તેનો અર્થ એ થયો કે પલ્લવ પ્રજાને સમય તે મામલનારના સમય પહેલાં એટલે કે મૌર્યપ્રજાના પહેલાને છે. કેટલો પહેલો હત તે સાબિત કરવાની માથાકૂટમાં આપણે પડવા જરૂર નથી–પણ મૌર્યપ્રજાની પહેલાંનો છે અને તે બધા રાજશાહી કુટુંબના છે એટલું તો ચોક્કસ થયું જ. વળી આપણે પુ. ૧ માં સમ્રાટ ઉદયન વિગેરેના વર્ણનમાં એમ જ જણાવ્યું છે કે, શિશુનાગવંશી તથા મૌર્યવંશી રાજાઓ સઘળા લિચ્છવી જાતિના ક્ષત્રિય હતા; અને તે સર્વ ક્ષત્રિયનું એકંદર સમૂહવાચક નામ સંત્રિછ હતું જેમાં ૫૯લવ, કદંબ, પાંડ્યા, ચેલા, મલ્લ, મૌર્ય વિગરે ઉપવિભાગો હતા. આ પ્રમાણે આ લેખકે જે આપણી માન્યતાનો સ્વીકાર કરીને પછી ઉપરના અવતરણમાંહેની હકીકતને ઘટાવશે તે તેમની મુશ્કે
લીઓ બધી દૂર થઈ જશે.
ઉપરના પાંચમાંથી છેલ્લાં ચાર અવતરણામાં ના એકકેમાં સીધી રીતે પલવ શબ્દ લખાયો નથી જ; માત્ર પહેલામાં જ સ્પષ્ટપણે તેને ઉલ્લેખ થયેલ છે. એટલે એકબીજાનું અનુસંધાન જોડવાને કદાચ આંચકો ખા પડે; છતાં એક બીજી એતિહાસિક સ્થિતિ ઉપર પણ ધ્યાન ખેંચવું અત્ર અયુક્ત નહીં લેખાય. પુ. ૨. પૃ. ૧૧૮ સિકકા નં ૮૧ નું વર્ણન કરતાં આપણે કહી ગયા છીએ કે મિ. ઇલીયટના ધારવા પ્રમાણે તે સિક્કો પલ્લવ રાજાને છે જ્યારે મારૂં અનુમાન તે સિક્કો અંધ્રપતિને કે પ્રિયદર્શિનને હોવા તરફ ઢળ્યું છે. આ બેમાંથી ગમે તે અનુમાન સાચું હોય પણ તે સિક્કામાં અર્વતિનું ચિહ્ન જે ક્રોસ અને બૅલ (એટલે વધશાળા જુઓ. પુ. ૨, પૃ. ૬૧) કહેવાય છે તે તો છે જ, તેમ સિક્કો પણ જૂના સમયને છે; એટલે પછી પ્રિયદર્શિનનું ચિહ્ન જે હાથી ગણાયું છે તે હોય વા ન હોય, તે પણ તે સિક્કો અવંતિપતિને છે જ. વળી કોઈ અંધ્રપતિ એ થયો નથી કે જેના કબજે અવંતિ પણ હોય તેમ
લખ્યા છે તે ટાંકી બતાવે છે. They evidently identified the early Guptas-king Chandragupta or his grand son of the same name-with the far wellknown Mauryan Emperor King Chandraguptaતેમણે દેખીતી રીતે જ, ગુપ્તવંશી પ્રથમના રાજા ચંદ્રગુપ્ત પહેલાને, અથવા તે જ નામવાળા તેના પિત્ર ચંદ્રગુપ્ત બીજાને એક- દમ પૂર્વે થયેલા મર્યસમ્રાટ રાજ ચંદ્રગુપ્ત તરીકે માની લીધેલ દેખાય છે:
[ મારૂં ટીપણુ–પ્રશ્ન એ ઉઠે છે કે આ ગુસવંશી રાજાઓ પોતે ગુપ્ત હોવા છતાં પોતાને મૈર્ય તરીકે ઓળખાવ્યે જાય તેવા શું મૂખ હતા? આ મુદો કેમ આ વિદ્વાને વિચારતા નહીં હોય ?
(૧૩) પુ. ૧ માં શિશુનાગવંશી સમ્રાટ ઉદયનના વૃત્તાંતે આપણે જણાવ્યું છે કે, તેના પુત્રયુવરાજ અનુરૂધેિ હિંદની દક્ષિણે આવેલા સિંહલદ્વીપ ઉપર ચડાઈ કરી હતી અને ત્યાં જીત મેળવી પિતાના નામ ઉપરથી અનુરૂદ્ધપુર નામે શહેર વસાવ્યું હતું. પછી સ્વદેશ પાછા વળતાં, જીતેલા મુલક ઉપર બંબસ્ત જાળવવા પિતાના જ્ઞાતિજનોને નીમ્યા હતા. આ જ્ઞાતિજનોનાં નામે જણવતાં પલવાઝ, કદમ્બાઝ, પંડયાઝ, ચેલાજી વિગેરે નામ જણાવ્યાં છે. તે સર્વ હકીક્તને તામિલ ગ્રંથેના કથનથી ટેકો મળે છે એમ હવે સાબિત થયું.
મતલબ કે, આપણે ઇતિહાસનું જે વર્ણન કરી ગયા છીએ તે બધું સત્ય જ છે એમ આ ઉપરથી જાણું લેવું.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
ઉત્પત્તિ વિગેરે
કેરે માંડલ કિનારાવાળો પ્રદેશ પણ હોય. એટલે કે ગમે તે દલીલે લેવાથી પણ અંતમાં તે સિકકો પ્રિયદર્શિનના સમયને તેમજ કેરામાંડલ કિનારે પલ્લવ રાજાનો અમલ હતા ( મિ. ઇલીયટના ધારવા પ્રમાણેને એક સ્વતંત્ર રાજવી તરીકે નહીં, પણ અવંતિપતિની આણમાં-એટલા સુધારા સહિત તેમને મત માન્ય રહે છે.) ત્યાર છે એમ થયું. જ્યારે એક ગ્રંથકાર તે સાફ સાફ orga 3,-The Pallava kings of Kanchi had an emblem on their coins, a ship with two masts. This explains their connection with sea. They were also connected with Naga princes=કાંચી (કાંજીવરમના) પલ્લવ રાજાઓના સિક્કા ઉપર, તેમનાં રાજચિહ્ન તરીકે બે સઢનું વહાણ રાખતા. આ ઉપરથી દરિયા કિનારા સાથેનો તેમને સંબંધ હોવાને ખુલાસો મળી રહે છે. તેઓને સંબંધ વળી નાગવંશી રાજાઓ (શિશુનાગવંશી અને નંદવંશી મગધપતિઓ કહેવાનો હેતુ લાગે છે) સાથે પણ હતું. આ ઉપરથી જણાશે કે પલ્લવ રાજાઓ શિશુનાગવંશી રાજાઓના કુટુંબના છે. z4a 2121 Haydi you aan Riya(19:21 રાજા ઉદયનની જ પલવજાતિના-લિચ્છવી જાતિના ઉપવિભાગમાંના હોવાનું થયું છે (જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૧૩)
એક બીજી હકીકત-કદાચ આ પલ્લવીઝન સંબંધ નાગવંશી ક્ષત્રિય સાથે જોડાતો ન માનો હોય તે પછી પ્રિયદર્શિને સાથે જોડ રહે છે, અને તેમ ગણવાથી પૃ. ૨૮૯ ના
અંતમાં કહ્યા પ્રમાણે જૂના મૌર્યો તે ચંદ્રગુપ્તના સમયના અને નવા મર્યો તે પ્રિયદર્શિનના સમયના ગણવા રહેશે. જેથી આ નવીન મૌયીએ, પોતે અસલની મૌર્ય પ્રજાની જ શાખા અથવા ફણગા (સંસ્કૃત નામ પલ્લવ=અંકુર, કુંપળું, ફણગે, શાખા) રૂ૫ છે એમ ઓળખાવવાને પિતા માટે પલ્લવ=Pallava શબ્દ લગાડવા માંડે હેય એમ અનુમાન કરવું પડશે.
આ પ્રમાણે પલ્લવરાજાના ઇતિહાસની ઉત્પત્તિ કહી શકાશે, તેમણે ધીમે ધીમે દક્ષિણ દેશમાં પિતાની સત્તા જમાવવા માંડી હતી. ચડતી પડતીના અનેક પ્રસંગે તેમણે જોયા છે. હાલના પુદુકેટાના રાજા પણ ક્ષત્રિય પલ્લવીઝ ગણાય છે. આ ઉપરથી તેમને પણ મય જાતિમાંથી ઉતરી આવેલા ક્ષત્રિય ગણવા રહે છે, તેવી જ રીતે ચૌલા રાજપતિઓ-કાંજી વરમના રાજાઓ ૧૪પણ આ પલ્લવાઝ ક્ષત્રિય જ હતા અને તે પ્રમાણેજ ગણવા જોઈએ; તેટલા માટે મિ. વિન્સેટ સ્મિથને પણ લખવું પડયું છે કે-૧૫ Petty Maurya dynasties apparently connected in some unknown way with the Imperial line, ruled in Konkan, between the Western Ghats and the sea, and some other parts of Western India during the 6th, 7th, & 8th centuries and are frequently men. tioned in inscriptions=તે શાહી કુટુંબની (મગધપતિ મૌર્યની) સાથે કોઈ અગમ્ય રીતે સંયુક્ત થયેલી એવી મૌર્યપ્રજાની નાની નાની શાખાઓ, પશ્ચિમ ઘાટ અને સમુદ્ર વચ્ચે આવેલા -
(૧૪) હિં. હિ. પૃ. ૬૪૧:-conjeevarani, the capital of the Pallavas=પવ રાજાઓની
રાજધાની કાંજીવરમ.
(૧૫) અ. હિ. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ, પૃ. ૧૫,
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
પહુઘાઝની ઓળખ
[ સપ્તમ
કાંકણ ઉપર ૧૬ તેમજ ઇ. સ. ની છઠ્ઠી, સાતમી પોતે શવમાર્ગી બન્યા. તે સમયના તે ધર્મના અને આઠમી સદીના અરસામાં પશ્ચિમ હિંદુ- અષ્કાર નામના એક આચાર્યના ઉપદેશથી તેણે સ્તાનમાં રાજ્ય કરતી હતી. આ પ્રકારનો ઉલ્લેખ જૈન ધમીઓને કાંટે કાઢી નાંખે. તે ઉપરથી વારંવાર શિલાલેખમાં વાંચવામાં આવે છે. આ દક્ષિણના ઇતિહાસના લેખકો લખી રહ્યા છે કે૧૭– પ્રમાણે આ પલ્લવ પ્રજા નાનાંમોટાં રાજ્યમાં Jains were driven out of the Pallસ્વામિત્વ ભગવતી ભગવતી મિ. મિથના કહેવા ava country by Appar (Ssiva Saint) પ્રમાણે ઠેઠ ઈ. સ. ની આઠમી સદી સુધી તે ચાલી in or about A. D. 750, though they આવી છે જ. અને ત્યાંસુધી તેમની મૂળ જતિ- were not rooted out of the Chola લિચ્છવી અને મૌર્ય પ્રજા- ધર્મ જે જૈન country=ઈ. સ. ૭૫૦ માં અથવા તે અરહતો તે પાળે જતી હતી. રાજા પિતે ગાદીપતિ સામાં અપ્પાર નામના શૈવાચાર્યો પલ્લવ દેશહેવાથી રાજધર્મ તરીકે જૈન ધર્મ જ મનાયે માંથી જૈનેને હાંકી કાઢ્યા હતા. જો કે ચોલા જ હતો, પણ તે આખા પ્રદેશ ઉપર શારદા રાજ્યમાંથી તેમને વિનાશ તે થયો જ નહોતે. મઠાધીશ્વર શ્રીમત શંકરાચાર્યજીના અનુયાયી અહીં તે માત્ર હાંકી કાઢવા જેટલી જ સ્થિતિ શિવમાર્ગીઓનું જોર વધતું જતાં, તે સંપ્રદાયના વર્ણવાઈ છે. પણ આરકોટ શહેરના પ્રખ્યાત પ્રધાનના હાથમાં રાજની લગામ અવારનવાર થયેલ કિલ્લાઓમાં તો તેમની કતલ કરાયાનાં દ આવી પડતી હતી. તેવો એક પ્રસંગ એક સમયે ચિતરેલાં માલૂમ પડી રહ્યાં છે. ગમે તે હેયઃ જૈનધમી ચેલા રાજાના અમલમાં ઉપસ્થિત આપણે તે વાતની સાથે અત્યારે સંબંધ નથી, થયો હતે. રાજા જેનધમાં હતું તથા તેની રાણી તેથી તે ઉપર વિવેચન કરવાની જરૂર નથી. પણું જેનધમી હતી. તે રાણીનું મરણ થતાં અત્રે તે એટલું જ જાણવાનું છે કે, પલ્લવીઝ તે પ્રધાનના ઉપદેશથી પાસેના શવમાગી રાજાની હિંદમાંની જ અસલથી વસી રહેલી પ્રજા છે. કુંવરી વેરે તેને બીજી વાર લગ્નસંબંધ વળી તે લિચ્છવી-સંત્રિજીમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી છે. જોડાયો. લગ્ન પછી થોડાક સમયે રાણીના તેમ તેને ઇરાનમાંથી ઉતરી આવેલી અને પરસહવાસથી તેમજ પ્રધાનની ચડાવણીથી રાજાના
દેશી તરીકે ગણુઈ રહેલી પહુવાઝ નામની પ્રજા વિચાર બદલાયા. તેણે ધર્મ પરિવર્તન કર્યું - સાથે કોઈ જાતને, નથી લોહી સંબંધ કે નથી
(૧૬) કદંબ નામના ક્ષત્રિયને પણ આપણે તો મીનલદેવી પણ આ કદંબવંશી ભૂપતિની જ રાજકન્યા લિચ્છવી ક્ષત્રિયની જ શાખા કહી છે (જુઓ ઉપરની હતી. તેમજ કદંબવંશી રાજાએ જૈન ધર્માનુયાયી હતા ટી. નં. ૧૩) અને આ કદંબવંશી રાજાને અમલ પ્રદેશ એમ પણ જણાયું છે. આ સર્વ હકીકત આપણે કેકણવાળો ભાગ-જેને પ્રાચીન સમયે અપરાંત કહેતા વર્ણવેલી ઐતિહાસિક બીનાને સત્ય ઠરાવે જ છે, હતા તે ઉપર હતા. અહીં મિ. વિન્સેટ સ્મિથનું કથન પ્રિયદર્શિનના શિલાલેખમાં તેથી કરીને જ આ પણ આપણા કથનને મળતું આવે છે. વળી ઈ. સ. ની | સર્વ પ્રજાને ખંડિયા રાજા તરીકે ન લખતાં, પિતાના બારમી સદીમાં થએલ ગૂર્જરપતિ સેલંકી કુળભૂષણ કૌટુંબિક જાતિના ગણીને Bordering lands=સીમાં રાજા કર્ણદેવને લગ્નસંબંધ જે રાણી મીનલદેવી સાથે પ્રાંત તરીકે ઓળખાવ્યા છે. ( જુઓ તેમનું જીવન સંધાયું હતું અને જેની કુક્ષીએ ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ રાજ વૃત્તાંત.) સિદ્ધરાજ જયસિંહને જન્મ થયે હતું, તે રાણી (૧૭) જુઓ જે. સ. ઈ. પૃ. ૬૬.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ] ઉત્પત્તિ વિગેરે
૨૩ કોઈ જાતનો ઐતિહાસિક સંબંધ; વળી તેમને કથન છે કે એક દેવ આંખના પલકારામાત્રમાંમુખ્ય વસવાટ કૃષ્ણા નદીની દક્ષિણે જ રહ્યો છે. અતિ સૂક્ષ્મ સમયમાં-આખા જંબુદ્દીપને ૮ તેઓ મૂળે જૈનધર્મી હતા. પણ પાછળથી ઈ. સ. ફરતે આંટા મારી શકતે હાઁ તે કેમ ખોટું ની આઠમી સદીથી તે પ્રજા શિવધર્મી થઈ ગઈ હતી. પાડી શકાય ? (૨) મિસર દેશમાંની અમુક
આટલું વિવેચન પલ્લવાઝ સંબંધી કર્યા વસ્તુઓ જે ભૂગર્ભમાંથી મળી આવી છે તેનું બાદ હવે પાછા પદુલ્હાઝના ઇતિહાસ ઉપર અસ્તિત્વ જ્યારે પાંચ-સાત લાખ વર્ષ પૂર્વેનું
આપણે આવીએ. તેમ કરવા મનાયું છે, ત્યારે કેમ નાકબૂલ કરી શકાય કે પહુવાઝ પૂર્વે કેટલીક અન્ય હકીકતથી પૃથ્વી તે અનંત કાળથી વસાયલી છે અને તે આય કે વાકેફ કરવા જરૂર દેખાય છે. વખતે પણ મનુષ્યો ૧૯ હતાં જ (૩) ઈગ્લાંડમાં અનાર્ય ડાં વર્ષ અગાઉ સમય બેઠા બેઠા જ્યારે એક કળ અથવા ચાંપ દાબવાથી
એવો હતો કે, સારી સંસ્કૃતિ- ત્રણ કે ચાર હજાર દૂર પડેલ અમેરિકામાં અમુક વાલા અને વિદ્યાપીઠની મોટી મોટી ઉપાધી કાર્ય કરી શકાય છે. દિવાસળી પ્રગટાવ્યા વિના મેળવી હોય તેવા પદવીધ પણ, જ્યારે તેમના દીવા કરી શકાય છે. તેમ મનુષ્યના પ્રયત્ન કાને પ્રાચીન પુસ્તકોમાંની કે પુરાણની કઈ વિના એકી સાથે લાખો દીવા એક સેકન્ડને વાત અથવા હકીકત એવી આવી પડતી કે જે સમય ગુમાવ્યા વિના પણ થઈ શકે છે. પૃથ્વી બુદ્ધિમાં તાત્કાલિક ઉતરે તેવી ન હોય–એટલે ઉપર બેઠા બેઠા લાખો-કરોડો માઇલ દૂર આવેલ કે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ થાય તેવી નહાય- મંગળ નામના ગ્રહમાં રહેલ માણસોથી થતી ત્યારે તુરતજ તેને ઠંડા પહોરના ગપાટા તરીકે ક્રિયા જોઈ શકાય છે. સિનેમાના સ્ટેજ ઉપરના ગણીને હસી કાઢતા હતા; પણ હવે જ્યારથી ચિત્રમાં રહેલ માણસો જીવતાજાગતાં મનુષ્યની આધુનિક વિજ્ઞાનશાસ્ત્ર, કલ્પનામાં પણ કોઈ માફક બેલી ચાલી તથા નાચી-કુદી શકે છે. દિવસ આવ્યાં ન હોય તેવાં અનેક રહયપૂર્ણ મનુષ્યો વિમાનમાં બેસીને સ્થળમાર્ગ કે જળ દૃષ્ટાંતે સત્ય તરીકે પુરવાર કરી બતાવ્યાં છે માર્ગ કરતાં પણ વધારે ત્વરાથી અને વિના ત્યારથી હવે તેઓ પણ ઉતાવળ ન કરતાં સ્થિર અડચણે ઇચ્છિત સ્થાને પહોંચી શકે છે. ત્યારે ચિત્ત વસ્તુસ્થિતિ વિચારતા થયા છે. એટલે શું હવે એમ માનવાને ના પાડી શકાય કે, આપણે આ પારિગ્રાફમાં જે કહેવા માંગીએ છીએ (a) મનુષ્યના શરીરમાં રહેલી શક્તિ કરતાં પણ તેની સમજૂતિ બરાબર હૃદયમાં ઉતરી શકે તે કાંઈક ઓર, અનેરી અને પ્રચંડ તાકાત ધરાવમાટે ઉપર જણાવેલાં વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટાંતને ટૂંકમાં નારી એવી તો અનેક શક્તિઓ કુદરતમાં પડી નિર્દેશ કરે રહેશે; જેમકે (૧) વીજળિક પ્રવા- રહી છે કે જેનો ઉપયોગ તે શક્તિઓના ખુદના હની ગતિ એક મિનિટમાં લાખ માઈલની હવે કરતાં અનેકગુણ શક્તિહીન મનુષ્ય, પિતાની જણાઈ છે; તે પછી હિંદી ગ્રંથમાંનું જે ઈરછા પ્રમાણે કરી શકે છે; તેમજ કરતો હતો
(૧૮) જંબદ્વીપના ક્ષેત્રમાપ વિગેરેની સમજૂતિ માટે ઉપરમાં પૃ. ૧૨૮ થી આગળ જુઓ.
(૧૯) ભલે પછી તેઓનાં શરીરનાં માન, લંબાઈ,
ઊંચાઈ, આયુષ્ય વિગેરે અત્યારના કરતાં ઘણું જ જુદા
સ્વરૂપનાં હોય તેની અહીં વાત નથી; પણ મનુષ્યની હૈયાતી તે હતી જ ને !
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
(b) કે શરીરની ખાઘે'ચિા કરતાં આંતરે ક્રિયાનુ સામર્થ્ય વિશેષ હતું; (c) કે ઉડન પાવડી અને પવન પાવડી જેવી વસ્તુએ પણ અસ્તિત્વ ધરાવતી હતી તેમજ તેમાં મેસીને અમાપ વિસ્તારના દરિયા અને અગાધ જંગલે, તથા મહામુશ્કેલીથી ચઢાય તેવા પા પગવડે ચઢવાને બદલે એમ ને એમ એળંગી જવાતા હતા; (d) કે મહાત્માએ લબ્ધિ મેળવીને, વિના અવલ અને અનેક અદ્ભુત કાર્યો કરી શકતા હતા. (૯) કે મનુષ્યાનાં આયુષ્યા અને તેમનાં શરીરનાં માન– ઊંચાઇ વિગેરે, વમાન કાળે છે તેનાં કરતાં અનેકગણુાં વિશેષ હતાં; શુ' આવી સ્થિતિ એકદા પ્રવર્તી રહી હાય તા તેની ના પાડી શકાશે ? (૪ ) જ્યાં નામદાર નીઝામ જેવા કેટલાક દેશી રાજકર્તાઓના જનાનામાં ખસે। અને ત્રણસે ખેગમા-રાણીઓ–સ્ત્રી હાવાનું આપણે સાંભળીએ છીએ, ત્યાં પછી કૃષ્ણ વાસુદેવ જેવા શક્તિશાળી અને વીર્યવાન પુરૂષને હજારાની સ ંખ્યામાં રાણીએ હાય તેમ માનવામાં શું દાજ આવી શકે ? ( ૫ ) શ્રવણુ એલગાલની અને તેની આસપાસના પ્રદેશમાં કે અન્ય સ્થાનમાં ઊભી સ્થિતિમાં નજરે પડતી પ્રચંડ કાયની શિલા-મૂર્તિ, અત્યારે ભલે આપણને તેના કદ માટે અધધધ કહેવરાવતી હાય, પરંતુ તેની સજાવટ અને બનાવટના સમયે તેના જેટલી લંબાઈવાળા મનુષ્યા. તે સમયે વિદ્યમાનપણે વિચરતા હાય એમ માનવાને શા માટે સાચ ખાવા પડે ? ( ૬ ) દરેક પ્રકારની ઉન્નતિ તેમજ પ્રગતિ માટે પ્રજામાં સદા કાળ શાંતિ ગમે તે ભાગે પણ જળવાઇ રહેવી જોઇએ. આ સૂત્ર સ્વીકાર્યાં પછી તેની પ્રાપ્તિ માટે એક પક્ષ એમ માની રહ્યો છે કે, શસ્ત્ર તથા અન્ન વિના યુદ્ધ ચાલી શકતું જ નથી. માટે સધળી પ્રજાએ શસ્ત્ર વિસર્જન કરવું
[ સમ
જરૂરી છે. ત્યારે બીજો પક્ષ એમ માની રહ્યો છે કે, શસ્ત્રસજ્જ પ્રજા જો હોય તા જ હુમલે કરનારને ભીતિ રહે અને કાઇ પણ આક્રમણ્ કરે નહીં. આ પ્રમાણે આપણા યુરાપીય અએના શાસકામાં મત્રણા ચાલી રહી છે. ધ્યેય એક છે માગ જુદા છે. ત્યારે તેમની જ નજરે અને સાક્ષીએ અત્રે હિદમાં, તે જ ધ્યેય માટે— શાંતિની પ્રાપ્તિ માટે-કાંઇ પણ શસ્ત્ર અસ્ત્ર વિના જ તેમજ અહિંસાના માર્ગે જ આગળ વધવાનુ` કા` શુ` નથી કરી બતાવાતું?
આટલાં આટલાં દૃષ્ટાંતે આપવાનું પ્રયાજન ખાસ તેા એ જ છે કે, જે વસ્તુસ્થિતિ માત્ર ઘેાડાં વર્ષ પૂર્વે જ, અશકય ગણી કઢાતી અથવા દુઃશંક હોવાનું ધારી લેવાતુ ં હતું, તે જ પિરસ્થિતિ હાલના વૈજ્ઞાનિક કાળમાં, અખતરાઓવડે તદ્દન સંભવિત પુરવાર થતી જાય છે; જ્યારે ખરી રીતે તે। તે જ વસ્તુસ્થિતિ પ્રાચીન સમયે અરિતત્વ પણ ધરાવતી હતી તેમજ સ્વાભાવિક રીતે કુદરતના ભંડારમાં સંગ્રહીત પણ પડી રહેલી જ હતી; જેની પ્રતીતિ તરીકે તેનું વર્ણન પુરાણિક ગ્રંથામાં કરાયલું અને સચવાઇ રહેલું આપણી નજરે પણ પડે છે. એટલે આવી હકીકતનું કાઇ વન હવેથી વાંચવામાં આવે તે, તેમાં નથી શંકા લાવવાનું કારણ કે નથી આશ્ચય પામવાનુ કારણ; છતાં જો તેવી વાત સમજાતી ન હોય તેા તેનું કારણ આપણી દૃષ્ટિ અને બુદ્ધિનું સ્થૂળપશુ છે એમ જ માનવું. હવે આપણે ઇતિહાસ આલેખનના આપણા કાર્યમાં આગળ ચાલીએ.
પહૂવાઝ પ્રજા
પ્રસગાપાત આપણે જણાવી ગયા છીએ કે, વર્તમાન ઈરાન તથા તેની પશ્ચિમે આવેલ પ્રદેશ અસલ જમૂદ્રીપમાં આવેલ તેના એક અંતરદીપના –શાકદ્વીપના વિભાગ હતા. તે વિભાગ ઉપર રામાયણમાં વર્ણવાયલ રામચંદ્રજીના પુત્ર લવ અને
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ્ય ]
કુશ તેમજ મહાભારતના સમયના નાયક અને વીર કેશરી કૃષ્ણુના પુત્ર શાંખકુમારાદિ ત્યાં જઈ આવેલ હતા. મતલબ કે, શાકદ્દીપ અને જંબુદ્રીપ વચ્ચે ખૂબ વ્યવહાર હતા જ-પછી તેના પ્રકાર રાજદ્વારી, સામાજિક કે આર્થિક તથા અન્ય વિષયક હાય તે વસ્તુ જુદી છે; તેમ એટલુ પણ નિવિવાદ છે કે, જ્યાં આંતરિક વ્યવહાર ચાલતા હાય ત્યાં અરસપરસની રહેણીકરણી ઉપર અસર થાય, થાય તે થાય જ. તે ન્યાયે જમૂદ્દીપના ભરતખંડના આર્યાંની રહેણીકરણીની અસર શાકદ્વીપના વતનીા ઉપર પણ થવી જ જોઇએ. જેમ શાકદ્વીપની અંતિમ પૂ` હદે–એટલે જ ખૂદ્દીપ તરફની હદે-ઈરાનવાળા પ્રદેશ હતા તેમ જમ્મૂદીપની છેક પશ્ચિમ સીમાએ-એટલે શાકદ્વીપ તરફની હદે આપણા ઋષિમુનિનાં ઉદ્ભવસ્થાનવાળા શકસ્થાનને પ્રદેશ હતા. જ્યારે આ બન્ને પ્રદેશે। એક બીજાની તદ્દન લગાલગ હોય ત્યારે તેમના આંતરવ્યવહારની છાપ તે પ્રત્યેકના દૂર દૂરભાગના વતની ઉપર જે કાંઇ પડી શકે તેના કરતાં આ એ નિકટવર્તી પ્રદેશની પ્રજા ઉપર અધિકાંશે થાય તે સમજાય તેવી વસ્તુ છે; તેથી આર્યાવત માં-જ ખૂદ્રીપમાં–વસી રહેલ ઋિષઓનાં ચારિત્ર્યાદિની છાપ, આ ઇરાનમાં ત્યાંના મૂળ વતનીઓ ઉપર પડી જ હતી. એટલે આર્યાવતના ઋષિ મુનિએ જે
વસતા
આ કે અના
( ૨૦ ) આ શબ્દથી ન્યૂનતા પણ દર્શાવી દીધી તેમ તેનું પ્રમાણ પણ બતાવી દીધું: બે અર્થાની સિદ્ધિ એકી વખતે કરી બતાવી.
અથવા કદાચ એમ પણ હોય કે, રૂષિ મુનિએ ચાર વેદને માનતા હતા જ્યારે આ પહથ્વી પ્રજા માત્ર એક વેદને અથવા તેા નવા પ્રકારની સ્થિતિને જ માન્ય રાખતી હોય; અનેતે હિસાબે આ શબ્દાજી કાઢયા હાય, ( ૨૧ ) જીઓ નીચેની ટીકા નં. ૨૨.
૨૯૫
પોતાને આ સસ્કૃતિના સંપૂર્ણ પાષક અને પાલક માનતા હતા તેઓ તેમના પાડેાશી આ ઈરાનીને પેતાથી ઘણે અંશે ન્યૂન હરાવીને પેાતાને એળખવાને સંપૂર્ણ દ ક જે ‘ઋષિ' શબ્દ હતા તેની પૂર્વે ન્યૂનતાદ ક૨૦ પા= ( quarter) જોડીને તેમને પારિષ નામથી સોધવા લાગ્યા હશે એમ અનુમાન થાય છે. પછી તે પારુષિ શબ્દની અશુદ્ધિઅપભ્રંશ થતાં થતાં પારસી શબ્દ કદાચ બની ગયેા હાય. ગમે તેમ હાય પણુ, ઈરાન દેશની પ્રજાને સાધારણ રીતે આપણે પારસી નામથી એળખીએ છીએ અને વમાન કાળે આપણા પારસી બંધુઓ પણ પોતાના માદર વતન તરીકે ઈરાનને જ ગણાવે છે; એટલે પારસી શબ્દની ઉત્પત્તિ આ પ્રમાણે કલ્પવાથી તેમના માદર વતનને પારસદેશ૨૧ કહી શકાય. તેમ પ્રાચીન હિંદુ થામાં ઇરાન દેશને પારસ શબ્દથી અનેક વાર સમેધાયેલ૨૨ છે. વળી કાળક્રમે આ પારસ અને પારસી શબ્દનુ રૂપાંતર થઇ કારસ અને ફારસી થયાં છે, જે શબ્દો હાલ પણ તેવા જ અર્થ'માં વપરાયા કરે છે. જેમ એક બાજુ ઉપર પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ છે તેમ ખીજી બાજુ ઇરાનની પ્રાચીનતાને લગતી કેટલીક હકીકત એક સ્થાને ૩ પ્રસિદ્ધ થઇ હતી, તેમાંથો જે કાંઈક ઉપયાગી તથા રસિક લાગી છે તે અત્ર રજૂ કરૂં છું;
(૨૨) ઈરાની અખાતના કિનારે જે શસ્થાનના પ્રદેશ આવેલ છે ત્યાંથી કાલિકસૂરિ નામે એક પ્રખ્યાત જૈનાચાર્ય, શક સરદારાને આમંત્રીને હિંદુસ્થાનમાં તેડી લાવ્યા હતા. ( જીએ આગળ ઉપર ગભીલ વંશના ઇતિહાસમાં તેની હકીકતે ) તે શક પ્રજાના વતનને જૈન સાહિત્યગ્ર'થામાં પારસ દેશ તરીકે ઓળખાવેલ છે.
(૨૩) જીએ ‘'સાહિત્ય” માસિક પુ. ૧૭, ૩, ૪૮૫-૪૮૭. ટી. નં. ૫-૬,
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬
પહૂવાઝ પ્રજા
[ સપ્તમ
જેથી તેમની અને આપણી વચ્ચેના-આય અનાર્ય-સંબંધનો ખ્યાલ આવી જવા સંભવ છે.
પારદિયન એટલે ઈરાનનો રાજા તથા પંજાબના દર્ભવિસાર રાજ્યને રાજા અવિસાર (Abesares) તે બને સગા ભાઈઓ હતા. તેમ પલ્લવી૨૪ તે પારદોની ભાષાનું નામ છે. વળી પારદિય તે પાર્થિવનો અપભ્રંશ છે અને પાર્થિવ–શ્રેષ- વશિષ્ટ તે ઈરાનના રહીશ હતા, એમ મત્સ્ય પુરાણ પણ કહે છે. અર્જુનને પણ પાર્થિવ કહીને જ સંબોધાય છે. વળી કહેવાય છે કે, રામલક્ષ્મણના પૂર્વજ દિલિપ રાજાનું રાજ્ય ઈરાનમાં હતું ૨૫ અને તેને પુત્ર અનમિત્ર ઊર્ફે શાસન હતો. શાસનના ઉપરથી તેમનો વંશ “ શાસન” કહેવાયા. શાસનવંશીય ઈરાની નરેશની રાજ્યભાષાનું નામ પહલવી હતું. આ શાસનવંશી (અનમિત્ર ઊર્ફે શાસન) ની ચોથી પેઢીએ હરભુજ (વરૂણ) પશઆને રાજા બન્ય. રામહુરભુજ તે ઈરાનનું મોટું ભારતીય માલનું કેંદ્ર વાણિજ્ય (emporium) હતું. ખટ્ટાંગના (દિલપનું બીજું નામ સંભવે છે) સમયમાં દેવાસુર સંગ્રામ થયેલ. દિલિપના બે પુત્રોનાં નામ અનમિત્ર અને રધુ હતા. વળી ઈરાનના ઇતિહાસમાંથી માલૂમ પડે છે કે, શાસનવંશી
(૨૪) ઉપર આપણે જણાવ્યું છે કે પહેલવી તે ઈરાનીઓની ભાષા છે. અહીં જણાવાયું કે તે તે પારદીની ભાષા છે એટલે ભૂમિતિના સૂત્ર સિદ્ધાંત પ્રમાણે ( Things which are equal to the same thing are equal to one another= જે વસ્તુઓ અમુક વસ્તુની સરખી છે તે વસ્તુઓ આપ આપસમાં પણ સરખી જ હોય છે.) પારદીઆ, અને પશિયા એક જ પ્રદેશનું નામ થયું ગણાય.
(૨૫) વળી જુઓ. હિસ્ટ્રી ઓફ પશિયા પુ. ૧, ૫, ૪૨૨-૨૩; તથા ઉપરની ટીક નં. ૨૪.
(ર૬) વિધ ઉપનામવાળો
પારદ પિતાને પહલવ પણ કહેવરાવતા. તેમની પહલ્દી ભાષા ઉપરથી તેઓ ૫હત્વ કે પલ્લવ કહેવાયા.૨૭ પારદ અને પહલવ ઈરાની મત મુજબ એક જ જાતના, પરંતુ ભિન્ન કાળમાં થયેલા નૃપતિઓ હતા. આમ અનેક દષ્ટાંતથી ખાત્રી થાય છે કે, પ્રાચીન કાળે હાલનું ઈરાન તે આર્યાવર્તી રાજાની સત્તા તળે હતું જ; અને તેથી ત્યાંની પ્રજા લોહીથી તેમજ સંસ્કૃતિથી ૨૮ આર્ય પ્રજા સાથે ચેડા ઘણા અંશે જોડાયેલી જ હતી......વળી આગળ વધીને એટલે સુધી પણ કહેવાય છે કે, ઈરાની અને ગ્રીક પ્રજા પણ સગોત્રીય છે ( sister nations). બન્ને સૂર્યવંશી ૨૯ દેખાય છે. ઈરાનના યેમન (Yemen ) અને યોનિ (Youna) પ્રાંત પણ યવનનાં સ્થાન છે. તેમજ ગ્રીસ એ પૌરાણિક યવનદેશ૩૦ છે. તેના સમુદ્રનું નામ Ionian sea= વનસાગર અને દ્વીપનું નામ Ionian islands=વનદ્વીપ સમૂહ કહેવાય છે. આ જાતિ પણ વૃષલત્વ ક્ષત્રિય છે. આટલું તેમની પ્રાચીનતા વિશે થયું. હવે તેમને સંબંધ આપણા ઇતિહાસની સાથે જોડી બતાવીએ.
ઈરાની પ્રજા પાચીન સમયે કેવી રીતે યવનો સાથે તથા હિંદી પ્રજાના ઋષિ-મુનિઓ
ખટ્ટાંગરાજ
ઇરાની રાજાઓ ભારતીય રાજાઓ અનમિત્ર (શાસન) અર્ધશિર (Ardeshir ) આજ શાપુર (The good ) દશરથ
હુરભુજ (વરૂણ) રામચંદ્ર વિષ્ણુ (૨૭) જુએ ઉપર પૃ. ૨૯૪ નું વર્ણન.
(૨૮) સરખા પૃ. ૨૯૫ માં પારૂષિ શબ્દની ઉત્પત્તિ વિશેની કલ્પનાવાળી હકીકત,
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
આર્ય કે અનાર્ય
અને આર્ય સાથે સંલગ્ન થયેલી હતી તે
ઉપરના પારામાં જણાવી દીધું હિંદ સાથે છે. ત્યાંસુધીનો સમય ઈ. સ. પહુવાઝનું પૂ. નવમી સદીએ આવી પહોંચે રાજકીય છે. તે બાદ તેમની રાજકીય સંધાણ સ્થિતિ જે થવા પામી હતી તે
ટૂંકમાં આપણે ઉપરના તૃતીય પરિછેદે, યન પ્રજાએ પોતાની સ્વતંત્રતા મેળવી
હતી તેનો ખ્યાલ આપતાં આપતાં જણાવી ગયા છીએ. એટલે કે ઈરાની પ્રજા જેમ પ્રાચીન સમયે હિંદ સાથે સંલગ્ન હતી તેમ નવમી સદી પછી પણ હિંદ સાથે ઘાટા સમાગમમાં આવતી રહી હતી. તે વિશે કે. હિ. ઈ. પૃ. ૩૨૯માં જણાવાયું છે કે-“Prior to the seventh century B. C. there was a great commercial relation between Persia, Babylon &
(૨૯) આનાં કેટલાંચ ઉદાહરણ આપ્યાં છે. (જુઓ “સાહિત્ય” પુ. ૧૭, પૃ. ૫૯૭ થી ૬૦૦)
| સરખામણી ચીક
ભારતીય (વંશ) Heliadae સૂર્યવંશ (રાજ) Euristhenes યુધિષ્ઠિર (રાજ) Atreus આત્રેયસ (અત્રિવંશી) Hercules હરિકળ (લીલીયા અને
સિરિયાને રાજા). Balcan
બલિક રાજા
( શાંતનુ રાજાને ભાઈ) જે ઉપરથી બખ, બાહીક ( Syria) અને બાલકન્સ ( Balkans) ઉપનામના પ્રદેશે પડયા. ગ્રીક લકે એના વંશજોનું નામ Balica putras=" બલિક પુત્રસ” કહે છે. સ્પાર્ટીના પ્રથમ નરેશને ટેંડ સાહેબ યુધિષ્ઠિર કહે છે. (જુઓ પૃ. ૯૮૫ ટી. નં. ૨.),
મરિચિ (Lux) કશ્યપ (Uranus) શનિયા ( Saturn) બૃહસ્પતિ કે
મંગળ (Zeus) જાન્હવી (Hera) 43% ( Posliden=Neptune ) વિષ્ણુદમિત્ર (Demeter). સતી (Hesti) : શિવ (Bachhus) બળરામ (Hercules) બુધ (Mercury ) કુષ્ણ (Apoleo)
સૂર્યને પુત્ર શનિ (શ્રુતિકર્મો) તે ગ્રીસ તથા રેમને પ્રથમ નરેશ હતું. તે સમયને સત્યયુગ
(Golden age) ગ્રીસ અને રેમનવાળા માને છે. ત્યાં શનિવાર (sabath) ના દિવસને પહેલે દિવસ મનાય છે. Saturn is the ancient Roman God of agriculture=તેને ભારે ઉત્સવને દિન મનાય છે. મહિનાને છેલ્લે શનિવાર પણ તેમને માટે તહેવારને દિવસ છે. ભારતવર્ષમાં શનિનું દાન લોઢું અને ગ્રીસ તથા રેમમાં સીસું મનાય છે. એ દેશે શનિને રંગ શ્યામ માને છે.
સૂર્યવંશીને પાશ્ચાત્ય દેશોમાં Titanડસજીવ સૂર્ય કહે છે. તેને અપભ્રંશ ત્રિયતન (Traitana) થયું છે. એ કાશ્યપનું નામ છે. આવી રીતે નામ, વંશ, ઉપનામ વિગેરે પ્રમાણેથી સિદ્ધ થાય છે કે ગ્રીસ, રેમ, ઈરાન વિગેરે સૂર્યના રાજ્યમાં જોડાયેલા હતા. (જૈન મત પ્રમાણે રૂષભદેવના પુત્રને જુદા જુદા દેશનું રાજ્ય સેપ્યું હતું તેમાં આને મળતાં જ નામે આવે છે. વળી તેમનો ઈશ્વાકુ વંશ સૂર્યવંશી જ છે.) ઈરાનને પ્રથમ નરેશ ચમ અને સાવણે મનુ હતા. અને ગ્રીસ તથા રોમના પ્રથમ નરેશ સાવોણે મનુન ભાઈ હતા. આ જ કારણથી ઇરાનીઓ અને ગ્રીક સગોત્રીય=sister nations ગણાય છે.
ગ્રીસમાં કેવળ Saturnah ને જ તહેવાર પળાતો હતે એમ નહીં, પરંતુ Phagesiasફાલ્ગની દેવીની હેળી પણ ત્યાં માનવામાં આવતી હતી. (જુઓ ટેડ રાજ ફેસ્ટીવલ્સ પુસ્તક પૃ. ૪૧૪.)
(૩૦) ઉપરમાં યેન પ્રજના પરિચ્છેદે બતાવી આપ્યું છે કે યવન એટલે ગ્રીક પ્રજા. એટલે ચવન પ્રજને દેશ તે યવન દેશ સમજ.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
પહુઘાઝનું
[ સપ્તમ
India, which it is believed was largely via the Persian Gulf=ઈ. સ. પૂ. ની સાતમી સદીની અગાઉ, ઈરાન, બેબીલોન, ( હાલનું મેસોપોટેમીઆ ) અને હિંદ વચ્ચે ખૂબ વ્યાપાર જામ્યો હતઃ એમ અનુમાન થાય છે. આ સર્વ ઈરાની અખાત મારફત ચાલતો હતો.”ડેલ તે બાદ ઈરાની શહેનશાહ સાઈરસ અને ડેરીઆસની રાજસત્તા હિંદના વાયવ્ય પ્રદેશમાં થઈ હતીઃ પછી ઇરાનને અલેકઝાંડરે જીતી લીધું. વળી તેના હવાલામાંથી હિંદી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને છોડાવી લીધું; પણ તેની વૃદ્ધાવરથી આવતા વળી ફરીને તે આરસેકસ વંશ તળે સ્વતંત્ર બન્યું, તે સર્વ હકીકત છૂટક છૂટકપણે જણાવાઈ ગઈ છે. આ સ્વતંત્રતાપ્રાપ્તિને સમય ઈ. સ. પૂ. ૨૫૦ આસપાસને કહી શકાય. તે જ અરસામાં, કદાચ એકાદ વર્ષ બાદ કે બે ત્રણ માસના અંતરે, યેન-બેકટ્રીઆ પણ સ્વતંત્ર બની ગયું હતું.૩૨ પાર્થીઅન્સની ઉત્પત્તિનું સ્થાન, પૃ. ૧૪૩માં જણાવ્યા પ્રમાણે ખરસાનનો પ્રાંત ગણાય છે. પૂર્વેના પહલ્વાઝથી, હવેની પ્રજા જુદી ઓળખી શકાય માટે મી. વિન્સેન્ટ સ્મીથ જેવાએ પાથી અન્સ તરીકે તેમને ઓળખવા માંડયા છે.૩૩ તેમનું વર્ણન લખતાં કહે છે કે
(૩૧) વળી જુઓ. અ. હિ. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૮ નું ટીપણ,
(૩૨) આ હકીકત માટે ઉપરમાં આજ-ખડે ન બેકટ્રીઅન્સની ઉત્પત્તિવાળા પ્રથમ પરિચ્છેદે જુએ..
(૩૩) જુઓ બુદ્ધિપ્રકાશ પ. ૭૬. જુલાઈ અંક પૃ. ૧૧.
(૩૪) જે પ્રદેશમાં હાલનું ખીવ શહેર આવ્યું છે તે ભૂમિને “તમાન” તરીકે ઓળખાવાય છે? આપણે વર્ણન કરી રહ્યા છીએ તે સમયે તે બેકડ્રીઆને એક ભાગ હતે.
(૩૫) જેમ આપણે રાસાનને પ્રાંત કહ્યો છે
“They were a race of rude and hardy horsemen, with habits similar to those of the modern Turkomans, dwelt beyond the Persian deserts in the comparatively infertile regions to the S. E. of the Caspean sea; they were armed like the Bactrians with canebows and short spears; uplike Bactrians, they had never adopted Greek culture, although submissive to their Persian and Macedonian masters, retained unchanged the habits of a horde of mounted shepherds, equally skilled in the management of their steeds and the use of the bow= તેઓ (પાથી અન્સ) વર્તમાન તુર્કીમાનક (પ્રજા)ની જેવી જ રહેણીકરણીવાળી જંગલી અને ખડતલ શરીરવાળી ઘોડેસ્વાર (પ્રજા) હતી. (વળી) તેઓ ઈરાનના રણની પેલી પાર (પણ) કાશ્મીઅન સમુદ્રના અગ્નિખૂણે આવેલા,૨૫ સરખામણીમાં ઓછી ફળદ્રુપ પ્રદેશમાં રહેતા હતા. જો કે યેન પ્રજાની પેઠે તેઓ ૩૭ અને જયાંથી પાર્થિઅન્સની ઉત્પત્તિ લેખાવી છે તેમ; આ ખેરાસાન પ્રાંત, અને મૂળ ઈરાન વચ્ચે ઘેડેક ભાગ રેતાળ પ્રદેશ છે તેથી અહીં “રણની પેલી પાર ” એ. શબ્દ વાપર્યો છે.
(૩૬) તમાન પ્રદેશ અને આ રાસાન પ્રાંતની ફ્ળદ્રુપતાની સરખામણી કરેલ છે. તેમાન એટલે બેકટ્રીઆસ તે વધારે ફળદ્રુપ હતો એમ કહેવાની મતલબ છે.
(૩૭) ને અને પાથી અન્ય પ્રજાના રીતરિવાજેની સરખામણી કરી બતાવી છે કે, કેટલીક રાહરશો સરખી હતી છતાં કેટલીક તદ્દન ભિન્ન હતી.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
રાજકીય સંધાણ
૨૯૯
નેતરના કામઠાં તથા નાનાં ભાલાંઓ રાખતા હતાં. તેઓ પોતાના પહલવી તથા યવન સરદાર ૩૮ ની ઝુંસરીમાં હતા છતાં તેમણે યોન પ્રજાની પેઠે૩૯ ગ્રીકસંસ્કૃતિને કદાપિ અપનાવી નહતી જ; પણ ઘોડેસ્વાર આહિર-ભરવાડના ચૂથના રીતરીવાજોને ચુસ્તપણે વળગી રહ્યા હતા; તેમજ પોતાના ઘોડાની જાત ઉછેરની અને કામઠાં વાપરવાની કળામાં તેટલા જ પાવ- રધા બની રહ્યા હતા.' આ એક જ વાક્યમાં બેકટ્રીઅન્સ અને પારદની-એમ બને પ્રજાની રાજકીય તેમજ સામાજિક સ્થિતિને તથા તેમના સ્વભાવ અને રહેણીકરણીને સંક્ષિપ્તમાં ઠીક ઠીક ચિતાર આપી દીધો છે.
અહીં આગળ વળી આપણું એક સિદ્ધાંતને પુનરુચ્ચાર કરવો પડે છે કે, આ પુસ્તક હિંદી ઇતિહાસનું હેઈ, હિંદ બહારની કોઈ હકીકત વિશેષ લંબાણથી ન લખવી; છતાં અત્રે ટૂંક ઈસાર કરીને ન પતાવતાં, તેવી હકીકત કાંઈક લંબાણથી જે લેવી પડે છે તે સહેતુક છે. જો આ જુદી જુદી પ્રજાઓનો આટલે પણ સટીક ખુલાસે નથી અપાતો, તો તેમના રાજાઓનાં તેમજ તેમના સરદારનાં જે નામો અને ઓળખ માટે અજ્ઞાનમાં અને અંધારામાં ગોથાં ખાયાં કરીએ છીએ તેમાંથી બહાર નીકળવાને હજુ
(૩૮) આ બને (યોન અને પારદ) પ્રજાના સરદાર હતા. તેઓ સ્વતંત્ર નહતા. પાછળથી સ્વતંત્ર થયા છે એમ કહેવાને ભાવાર્થ છે (કોને તાબે હતા તે પ્રશ્ન ભલે શંકાસ્પદ રહે.)
(૩૯) કેન પ્રજાએ ગ્રીક સંરકૃતિ અપનાવી હતી જ્યારે પારોએ પિતાની જ જાળવી રાખી હતી. આ તેમની ભિન્નતા : અથવા ન કરતાં પાર વધારે મજબૂત મનના હતા; અથવા તેમનું મૂળ તે ચવન પ્રજ તરફનું હતું એમ બતાવે છે (સરખા ચેન અને ચવન પ્રજાના તફાવતવાળી હકીકત)
પણ આરો ન આવત. આ ઉપરથી અમે એમ પણ કહેવા નથી માગતાં કે, અમે જે ભૂલભૂલામણીને ઊકેલ અહીં કાઢી બતાવ્યો છે તે છેવટને જ છે, તેમ કાંઈક સગવું કહી શકીએ તેમ પણ છીએ કે, અત્યાર સુધી જે કાંઈ જણાયું છે તેના ઉપર અમારાં નિવેદનથી પૂરતોઅથવા થેડાઘણે અંશે પણ-પ્રકાશ તે જરૂર પડે છે જ, એટલે અમે જ્યાં જ્યાં ગલતી કરી હશે ત્યાં ત્યાંથી ખરૂં તત્વ પકડી પાડી, અન્ય વિદ્વાનો તેમાં ઓર વિશેષ અજવાળું પાડવાને સામ મેળવશે એમ સહર્ષ સંતોષ ધરીએ છીએ.
કેહિ. ઈ. ના લેખકનો મત એમ છે કેParthians or Pahlavas and Scythians ( Sakas ) were so closely associated that it is not always possible to distinguish between them, the same family includes both Parthian and Scythian names= પાર્થીઅન્સ અથવા ૫ વાઝ અને સિથિયન્સ (અથવા શક) એટલા બધા હળીમળી ગયેલા છે કે, એક બીજામાંથી તેમને ઓળખી કાઢવા હંમેશા સંભવિત નથી. એક જ કુટુંબમાં પાથીઅન અને શક નામનો સમાવેશ થઈ જતો દેખાય છે. તેમની કહેવાનો મતલબ એ છે કે, પાથી
(૪૦) હિંદમાં આહિરે અને આ પારદેની ટેવોની સરખામણી કરો તે બન્ને વિશેને કાંઈક
ખ્યાલ આવી જશે; તથા મળે તે ક્ષત્રિય અને લડાયક પ્રજના ગુણ ધરાવતી હતી એમ જણાય છે.
(૪૧) આટલે દરજજે તેમને મૂળ ધંધો બતાબે તથા જેમ શરીરે ખડતલ હતા તેમ માનસિક વિચારમાં અબુઝ અથવા મક્કમ વલણવાળા પણ હોય એમ સૂચવે છે.
(૪૨) જુએ છે. હિ. ઇ. પૃ. ૫૬૮,
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦.
પડ્યાઝનું
[ સપ્તમ
અન્સ અને શક લેકનાં વતન, વિકાસ, રીત- રિવાજો વિગેરે ઘણી ઘણી બાબતે અંધારામાં રહેલ હેઇને તે બે પ્રજાનાં નામ વિગેરેને છૂટા પાડવાનું કાર્ય અતિ કઠિન છે. જેમ આ વિદ્વાન લેખકનો અભિપ્રાય અને મુશ્કેલી છે તે જ પ્રમાણે, બીજા તેવા જ પ્રખ્યાત ગ્રંથકાર મિ. રેસનને પણ અનુભવ થયે દેખાય છે. તેમનું કથન એ છે કે૪૩ The difficulty of distinguish- ing between the Scythian (Sakas) and Parthian (Pahlavas) dynasties in India is well known. The proper names afford the only means of making a distinction between them and a consideration of these, supplies no certain guide, since names derived from both sources are applied to members of the same family-હિંદમાંના સિથીઅન્સ (શક) અને પાથીઅન (પહવાઝ) વંશ વચ્ચેની ઓળખ કરવાની મુશ્કેલી સારી રીતે જાણતી છે. તેમની ઓળખ માટે તેમનાં વિશેષ નામો જ માત્ર સાધનરૂપ છે; અને તેના વિચારથી પણ ચોક્કસ દોરવણી તે નથી જ થતી, કેમકે તે બન્નેનાં (પ્રજાનાં) હોય તેવાં નામો એક જ કુટુંબનાં અનેક સભ્યોએ ધારણ કરેલાં હોય છે. અહીં બને વિદ્વાનોનાં કથન જે ટાંકયાં છે તે એક જ વાત સિદ્ધ કરે છે કે, પહૂલ્યાઝ અને સિથીઅન્સ પ્રજા વચ્ચેની ખાતરીપૂર્વક ઓળખ મેળવવાનું કાર્ય અતિ : મુશ્કેલ છે. તેમ આપણી મુરાદ તે વાકયો ઉતાર- વાની પણ એ જ છે કે વિદ્વાનોની મુશ્કેલીઓને ખ્યાલ વાંચકવર્ગને આવે; નહીં કે તેમનો દેષ
રજૂ કરવાનો હેતુ છે. બીજી એક વાત કહી દઈએ કે, જ્યારે તેમનાં નામ છૂટાં પાડવાનું કાર્ય મુશ્કેલ છે ત્યારે તે બંનેને રાજદ્વારી ઈતિહાસ
એક બીજાથી છૂટે પાડવાનું કાર્ય છે તેથી પણ વિશેષ દુર્ઘટ થાય જ ને ! છતાં મનુષ્ય ધારે તે શું નથી કરી શકતો ? તે ઉક્તિ અનુસાર આપણે પણ આપણો પ્રયત્ન સેવવો જ રહે છે.
પૃ. ૨૯૮ માં જણાવી ગયા છીએ કે ઈ. સ. પૂ ૨૫૦ ની આસપાસ પ્રથમ ઈરાન (પાર્થીઆ) સ્વતંત્ર થયું અને પછી થોડી જ અવધિમાં બેકટીઆએ પણ તે જ માર્ગ ગ્રહણ કર્યો હતો. બેકટ્રીઆની ગાદી ઉપર આવ્યા બાદ જ્યારે ડિમેટ્રીઅસ હિંદ તરફ જીત મેળવવામાં ખૂબ રેકો હતો ત્યારે તેની બેકટ્રીઆની ગાદી કઈ યુક્રેટાઈડઝ નામના સરદારે પડાવી લીધી હતી; પણું ઉપરોક્ત ડિમેટ્રીઅસ અને તેના સરદાર મિનેન્ડરના મરણ બાદ (ઇ. સ. પૂ. ૧૫૯) તેમની જ સાથે હિંદમાંના રાજકાર્યમાં જોડાયેલા અને પેલા બળવાર યુક્રેટાઈઝના પુત્ર હેલીકસે, હિંદ છોડી દઈ બેકટ્રીઆ પાછા ફરતાં, પિતાના બેવફાદાર પિતાને અફગાનિસ્તાનમાં ભેટ થતાં મારી નાંખ્યો હતો. તે હકીક્ત સુધી આપણે માહિતગાર થઈ ચૂક્યા છીએ; એટલે કે હવે (ઈ. સ. પૂ. ૧૫૦ આસપાસ) બેકટ્રીઓ ઉપર આ હેલીકલ્સનો રાજઅમલ તપતો થયે હતો. જ્યારે તે સમયે પાર્થીઓમાં આરસેકસવંશી પાંચેક રાજા થઈ ગયા હતા અને છઠ્ઠો આરસેકસ ઊર્ફે મિથ્રેડેટસ પહેલે ગાદી ઉપર હતું. તેને સમય (જુઓ પૃ. ૧૪૫ ની વંશાવળી) ઇ. સ. પુ. ૧૭૪ થી ૧૩૬=૩૮ વર્ષને ગણાવે છે. હેલીકલ્સના રાજ્યનો અંત કયારે આવ્યા તે જણાયું નથી, તેમ આપણે તે
(૪૩) જુએ કે.
. રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૯૯ ટી.
નં. ૧.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ].
રાજકીય સંધાણ
૩૦
સાથે સંબંધ પણ નથી; પરંતુ તેના અધિ. કાર તળે અફગાનિસ્તાનનો જે ભાગ હતા તે હેલીઓકસના મરણ બાદ ઉપરના મિથ્રેડેટસના કબજે આવ્યો હોય એમ માનવાને કારણ મળે છે. એટલે અત્યારસુધી અફગાનિસ્તાનને પશ્ચિમ અને દક્ષિણ પ્રદેશ કે જેમાં શક પ્રજાનો (Scythians=સિથિઅન્સ જ વસવાટ હતું અને જે મિગ્રેડેટસના તાબે હતું, તેમાં ઉપર પ્રમાણે અફગાનિસ્તાનનો ઉત્તર ભાગ ઉમેરાતાં, મિથ્રેડેટસના કબજામાં (પાર્થીઓના રાજ્યમાં) હવે ખોરાસાનપશ્ચિમ ઈરાન, અફગાનિસ્તાન તથા બલુચિસ્તાન પણ આવી પડ્યાં. આ પ્રમાણે પાથ. અન સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર વધી ગયો અને શક પ્રજા ઉપર તેને કાબૂ વધારે મજબૂત થવા પામે. મિથ્રેડેટસના મરણબાદ વળી બે રાજા નબળા થયા તેમના સમયમાં શક પ્રજાએ સ્વતંત્ર થવાને માથું ઉંચકર્યું–બળવો કર્યો, પણ તેવામાં પાર્થીઆની રાજ લગામ મિથેડેટસ બીજો ઊર્ફે આરસેકસ નવમાના હાથમાં આવી પડી; તેના સમયે જબરું યુદ્ધ થયું અને પરિણામે પાર્થીઅન શહે નશાહની તાબેદારી હમેશને માટે શક પ્રજાને માથે ઠોકી બેસારાઈ. આ માટે કે. હિ, ઈ માં લખાયું છે કેઃ-It was in his reign that the struggle between the kings of Parthia & their Scythian subjects in Eastern Eran was brought to a close & the suzerainty of Parthia over the ruling powers of Sei
(૪૪) જુઓ કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૬૮. (૪૫) જુએ છે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૭.
(૪૬) મિગ્રેડેટસ પહેલાના સમય સુધી (૧૭૪- ૧૩૬=૩૮) હિંદના વાયવ્ય ખૂણા ઉપર ઇરાનની સત્તાનું નામનિશાન પણ નહતું. એટલે મિગ્રેડેટસ પહેલો નહીં
stan & Kandahar confirmed=પાર્થિઆના રાજા અને પૂર્વ ઈરાનમાંની તેની શક પ્રજા વચ્ચેના ઝગડાને અંત તેના જ ( મિથેડેટસ બીજાના ) રાજ્ય આવ્યો હતો તથા સિસ્તાન તથા કંદહારના વહીવટકર્તા ઉપર પાર્થિઆનું સાર્વભૌમત્વ પણ વધારે નિશ્ચિત કરવામાં આવ્યું હતું. આ પ્રમાણે એક વખત અભિપ્રાય આપ્યો છે. જ્યારે બીજે ઠેકાણે પાછું એમ લખ્યું છે૪પ કે – Persian and Parthian title “ Great King of Kings > was the result of an actual conquest of N. W. India by Mithradates I. But the invasion of India must be ascribed not to the reign of Mithradates I, but to a period after the reign of Mithradates II, when the power of Parthia had declined and kingdoms once subordinate had become independent. There were normally three contemporary rulers of royal rank-a king of kings associated with some junior member of his family in Eran, and a king of kings in India and the subordinate ruler in Eran, usually became in due course, king of kings in India (P. 569)
મિથ્રેડેટસ પહેલા એક હિંદના વાયવ્ય ખૂણા ઉપર ખરેખર જીત મેળવી ત્યારથી જ મહારાજાપણ બીજો લખવું જોઈએ. જે અભિપ્રાય તેમણે (ઉપરનું ઈંગ્રેજી અવતરણવાળું વાક્ય જુઓ) કહ્યો છે તે સાચો સમજો. આ પ્રમાણે પાછળથી પણ તે જ અભિપ્રાય તેમણે દર્શાવ્યો છે (જુઓ ટી. ન. ૪૮).
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
પહુવાઝનું
[ સપ્તમ
ધિરાજ નામના ૪૭ ઈરાની અને પાર્થીઅન ઈલકાબનું અસ્તિત્વ થયું. પણ હિંદ ઉપરની ચઢાઈ મિગ્રેડેટસ પહેલાના રાજ્ય નહિં,૪૮ પણ મિથેડેટસ બીજાના રાજ્ય પછીના સમયે થઈ હતી એમ કહેવાશે; કે જે સમયે પાર્થીઓની સત્તા નબળી પડી ગઈ હતી૫૦ અને જે રાજ્યો એક વખત ખંડિયાં હતાં તે સ્વતંત્ર બની બેઠાં હતાં. સ્વાભાવિક રીતે જ બાદશાહી દરજજાના ત્રણ રાજકર્તાઓ એકીવખતે સત્તા ઉપર આરૂઢ થયા હતા. એક ઇરાનના શાહી કુટુંબ સાથે સંબંધ ધરાવતે પણ નાને શહેનશાહ૫૧ (બીજો) હિંદુસ્તાનમાં (રાજ કરત) શહેનશાહપ૨ અને (ત્રી) ઇરાન- માંને ખંડિયો રાજા, જે વખત જતાં હિંદને શહેનશાહ બનતા હતા તે (પૃ. ૫૬૯): ઉપરના બન્ને ઈગ્રેજી કથનને સાર કાઢીશું તે એક જ હકીકત જણાશે કે, મિથેડેટસ બીજે જેને મિશે. ડેટસ ધી ગ્રેઈટ અથવા નવમો આરસેકસ કહેવાય છે તે મહાપરાક્રમી રાજા થયો હતો. તેના
રાજ્યઅમલ દરમ્યાન પાર્થીઅન સામ્રાજય અવલ નંબરનું બન્યું હતું. અને તેના મરણ બાદ નબળા રાજાઓ થવાથી, પાર્થીઅનોની ઉતરતી કળા થવા માંડી હતી; જેથી કેટલાક ખંડિયા રાજા હતા તે સ્વતંત્ર થઈ ગયા હતા. આ પાછલા વર્ગમાંની એક શાખાએ-ફટાએ– હિંદમાં આવી રાજઅમલ ચલાવવા માંડ્યો હતો, જેમાં મેઝીઝ, અઝીઝ પહેલો વિગેરે વિ. થયા છે. તેઓ મૂળે પાર્થીઅન્સ પ્રજામાંના હતા, પણ હિંદમાં આવી વસ્યા અને રાજ્ય કર્યું તેથી ઈન્ડોપાર્થીઅન્સ તરીકે ઓળખાયા છે, જ્યારે એક બીજે ફટે જે શક પ્રજાને (સીથીઅન્સ) હવે તે પણ હિંદમાં આવી રાજ કરતો થયો હોવાથી તેમને ઇન્ડો-સીથીઅન્સ કહેવામાં આવતો. આ પરિચછેદમાં આપણે ઇન્ડો પાર્થીઅન્સ વૃત્તાંત લખવાનો છે જ્યારે ઈન્ડે સિથિઅન્સનું વૃત્તાંત હવે પછીના પરિચ્છેદે લખીશ. પણ ઉપરના નિવેદનથી એટલું સ્પષ્ટ સમજાશે કે, ઇન્ડો પાર્થીઅન્સ
(૪૭) હિંદ ઉપરની છત ઈ. સ. પૂ. ૮૮ પછી થોડાક વરસના અરસામાં સેંધાઈ ગણવી રહે છે. તે બાદ “મહારાજાધિરાજ'ને ઈલ્કાબ ધારણ કરાયા લાગે છે? તે પહેલાં તેનું નામનિશાન પણ નહોતું એમ થયું.
(૪૮) આ અભિપ્રાય સાચે છે. સરખા ઉપરની ટી. નં. ૪૬ તથા નં. ૪૭ નું લખાણ.
(૪૯) પછીના સમયે એટલે ઇ. સ. પૂ. ૮૮ પછી. જુઓ પૃ. ૧૪૫ ઉપરનું વંશાવળી પત્રક.
(૫૦) પાંથી આની સત્તા જે નબળી પડી છે તે મિડેટસ ધી ગ્રેઈટ-બીજાના મરણ બાદ જ. જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૪૯. વળી આગળ ઉપર શહેનશાહ મેઝીઝનું વૃત્તાંત જુઓ.
(૫૧) ઇરાનની મૂળ ગાદી ઉપર રાજ કરતા મુખ્ય શહેનશાહ એમ કહેવાને ભાવાર્થ છે; પણ અહીં તેને Junior=ાને કહ્યો છે. તે એવી ગણત્રીથી કે આ ગાદીધારને પોતાને નબીરે હિંદ ઉપર મોકલો પડ્યો
હતા; પણ શા કારણને લીધે તેમ કરવું પડયું છે. તે હકીકત (જુઓ અઝીઝ બીજનું વૃત્તાંત) બરાબર જણાશે ત્યારે તે અભિપ્રાય ફેર પડશે.
(૫૨) જેને આપણે ઈન્ડે પાથી અન્સ તરીકે ઓળખીએ છીએ તે મોઝીઝ, અઝીઝ પહેલે, અઝીઝ બીજો વિગેરે.
(૫૩) ખરી રીતે તે ટીક નં. ૫ર અને આ ૫૩ વાળે શહેનશાહ એક જ છે. પણ અહીં ઈરાનને ખંડિયા રાજા એટલા માટે કહ્યો લાગે છે કે તે ઈરાનમાંથી આવતું હતું તથા તેને ઇરાનના મૂળ ગાદીપતિ તરફથી મેકલવામાં આવતે હતો.
અને નં. ૫૨–૫૩ ના ટીપ્પણમાંની વ્યકિત જે એક જ હોય તે પછી, શહેનશાહ ઈલકાબેધારી બે જ
વ્યકિત થશે; ત્રણ નહીં. બીજી ગણત્રીથી હજુ ત્રણની સંખ્યા થઈ શકે તેમ છે. તે માટે જુઓ શહેનશાહ મેઝીઝનું વર્ણન.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
રાજકીય સંધાણ
૩૦૩
અને ઇન્ડો સીથીઅનેસના રાજે જે છૂટાં પડયાં છે, તે મૂળે પાર્થીઅન સામ્રાજ્યમાંથી જ, એટલે કે તેના અંગભૂત હતાં ખરાં જ; પણ બન્ને પ્રજા તદ્દન ભિન્ન ભિન્ન છે,પ૪ તેમ તેમનાં વતનને પ્રદેશ પણ જુદો જુદો જ છે (જુઓ ષષ્ઠમ ખંડે પ્રથમ પરિચ્છેદની હકીક્ત) એટલે તેમની ઓળખ માટે જે મુશ્કેલી વેઠવી પડવાને ભય બતાવાયો છે તે બહુ આધારભૂત નીવડવા વકી નથી. (પૃ. ૨૯૯ ઉપરનું કે.હિ. ઈ. નું તથા પૃ. ૩૦૦
(૫૪) કે. શ. ઇ. પૃ. ૬૬-saka is the Indian form for Scythian and Pahalva for
ઉપરનું કે. આં. રે. નું અંગ્રેજી અવતરણ જુઓ તથા તે બંનેની હકીકત સરખા).
આ પ્રમાણે ઈરાનની મૂળ ગાદીમાંથી કેવી રીતે ઇન્ડો પાર્થીઅન્સ છૂટા પડયા તેને ઇતિહાસ જાણે. હવે અહીંથી ભારતીય ઇતિહાસ સાથે તેમને સંબંધ શરૂ થયે ગણાશે. તેમાંનાં દરેકનું એક પછી એકનું જીવનવૃત્તાંત જેટલે દરજજે જાણી શકાયું છે તેટલાનું વર્ણન કરીશું.
Parthian: સિથીઅન હિંદી શબ્દ શકે છે અને પાથીઅનને પહલવ છે.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પરિચ્છેદ
પાર્થીઅન્સ ( ચાલુ )
ટ્રેક સારઃ—
( ૧ ) મેાઝીઝ–ઇરાનના મૂળ શાહી કુટુંબ સાથે તેને બતાવી આપેલ લેાહીસમધ-વિદ્વાનાએ તેને, તેમજ તેની પાછળ આવેલ એક એને સવત્ત્તરપ્રવત ક તરીકે માનેલ છે તે હકીકતના સત્યાસત્યની લીધેલ તપાસ-હિંદમાં તેના પ્રવેશમાગ વિશે આપેલ સમજણ તથા તે ઉપરથી પાર્થીઅન અને શક વચ્ચેના બતાવી આપેલ ભેદ–તેના હાદ્દા વિશે દૂર કરેલ કેટલીક ગેરસમજૂતિ તથા તેના રાજ્યવિસ્તારનુ કરેલુ વન—
( ૨ ) અઝીઝ પહેલા-તેના સમયની ઉપાડેલી ચર્ચા-તેનાં કારકિર્દી, સિક્કા તથા સ"વત્સર સ'ખ'ધી આપેલા ખ્યાલ અહીના તેના પૂવજોએ ઇરાનની મૂળગાદી પ્રત્યે ખતાવી આપેલ શુભ ભાવનાનું પ્રતીક
( ૩ ) અઝીલીઝ-તેના રાજ્યાધિકારનું આપેલું કાંઈક વર્ણન
(૪) અઝીઝ બીજો-તેના રાજઅમલ કેવા હતા અને કેવા મનાયે છે તે એની વચ્ચેની અસંગત હકીકતા—
(૫) ગાંડાફારનેસ-તેના પ્રભાવિક વહીવટ તથા તેના સમયે બે શાખાનું થયેલ જોડાણુ-તેના વહીવટ બહારની કરેલી એ ત્રણ વાર્તા-કુદરતે કરેલી નવાજેશથી હિંદની અને ઇટાલીની થઇ પડેલી સ્થિતિ---
આ સર્વેના રાજય વિસ્તાર તથા તેમના ધમ સ ધી આપેલ સમીક્ષા
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ].
મોઝીઝ
૩૦૫
(૧) મોઝીઝ (Mauses); મેઝ (Maues): મેગ આ ત્રણે એક જ વ્યક્તિનાં નામ છે તે
આપણે પૃ. ૩૦૨ ઉપર જણાવી ચૂક્યા ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ બીના થઈ ગયેલી હોવાથી છીએ કે મિથેડેટસ બી – ધી ગ્રેઈટ અથવા
તેની સિદ્ધિ-સિદ્ધિમાં ઉત- આરસેકસ નવમોના રાજ્ય પાર્થીઅન સામ્રાજ્ય તેનાં રવાની જરૂરિયાત રહેતી અતિ વિસ્તારવંત થવા પામ્યું હતું. તે વખતે નામ નથી, એટલે આપણે પણ વિના શક પ્રજા ઉપર પાથીઅન સામ્રાજ્યનું કાયમનું તથા ચર્ચાએ તેને સ્વીકાર કરીને ઉપરીપણું ઠસાવી દેવાયું હતું. પણ મિગ્રેડેટસના સમય
બીજા મુદ્દાની ચર્ચામાં ઉતરીએ. મરણ બાદ પાછા નબળા રાજાઓ આવતાં જ,
પહુવાઝ અને પલ્લવાઝ એક કાંઈ ગડબડ થવા પામી હોય તે બનવાજોગ જ પ્રજા માટે વપરાયલા જુદા જુદા શબ્દો નથીઃ છે; કેમકે જે પ્રજાએ સ્વતંત્રતાની મજાતેમજ ઈન્ડો પાર્થીઅન્સ અને ઈન્ડો સિથિયન્સ પણ મીઠાં ફળ ચાખ્યાં હોય તેનાથી, કોઈની તાબેએક નથીઃ પણ મૂળ ગાદીપતિ ઇરાનના ૫દૂ- દારી કે સત્તાની ધૂન, લાંબો વખત જીરવી વાઝ અથવા પાથી આમાંથી સ્વતંત્રતા મેળવીને શકાય નહીં. તેથી તેમણે ચળવળ કરવા માંડી જુદા પડેલ તેમના ખંડિયા-રાજા અથવા હોય; એટલે સંભવ છે કે આ શક પ્રજા ઉપર જમીનદારો છે. આ બે મુદ્દા બહુ જ વિસ્તાર અમલ કરવાને મોઝીઝ નામના સરદારની નિમ. પૂર્વકના વિવેચનથી આપણે સ્પષ્ટ કરી બતા- શુક થઈ હય, પછી તે નિમણુક ચાહે તો મિથેવ્યા છે. જો કે હજુ ઇન્ડો પાથીઅન્સ અને ડેટસના અમલે જ, રાજ્યનો વિસ્તાર વધી ઇન્ડોસિથિયન્સવાળો મુદ્દો કાંઈક વિશેષ સ્પ- જવાથી તેને લગતા પ્રાંત જુદો પાડીને રાજ્ય ષ્ટીકરણ માંગે છે; પણ જ્યાં સુધી સિથિયન્સ વહીવટ ચલાલવા માટે કરવામાં આવી હોય પ્રજાને ઇતિહાસ આલેખવા સુધી આપણે નથી કે ચાહે તે મિથેડેટસના મરણ બાદ આ શક પહોંચ્યા ત્યાંસુધી ઇન્ડો સિથિયન્સમાંથી તેમની પ્રજાના પ્રાંતની રાજદ્વારી સ્થિતિ ઢચુપચુ થતાં, (ઈન્ડો પાર્થીઅન્સ) એળખ કેમ છૂટી પાડવી તે તે ઉપર કાબૂ બેસારવા માટે કરવામાં આવી કેટલેક દરજજે સમજાવી ન પણ શકાય, એટલે ત્યાં હોય. બેમાંથી ગમે તે પ્રસંગ અનુકૂળ થયે હોય, સુધી આપણી જિજ્ઞાસાને કાબૂમાં રાખવી પડશે. પણ મેઝીઝને કાંઈક સત્તા આપી થેડા અંશે છતાં ઈન્ડો પાથીઅન્સના આ પરિચ્છેદે જે કાંઈ પણ પાથી આના શહેનશાહના એક મુખ્ય આપણે કરી શકીશું તે એટલું જ કે, જ્યાં અમલદાર જેવો-ક્ષત્રપ દરજજાને–બનાવ
જ્યાં તેવી હકીકત આવશે ત્યાં ત્યાં અંગુલિ- વામાં આવ્યો હતે ખરો જવિશેષ સંભવ પ્રથનિર્દેશ કરવા ચૂકીશું નહીં. આ સ્થિતિએ મનો સંયોગ હોવા તરફ જાય છે; કેમકે, પહોંચવાથી આપણને હવે ઉમેદ રહે છે કે, પ્રાંત જુદો પાડીને છૂટે વહીવટ કરવો હોય ઇન્ડો પાથ અને શહેનશાહનાં વૃત્તાંત લખવામાં તે જ સ્વતંત્ર અમલદાર નીમવો પડે; નહીં કે મોટા ભાગે સરળતા થઈ પડશે.
ડામાડોળ સ્થિતિ થઈ પડી હોય ત્યારે કાબૂ બેસા. (૧) જ્યાં તે પ્રસંગ ઊભે થશે ત્યાં આ ટીકાની સાક્ષી આપવામાં આવશે.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
મોઝીઝ
[ અષ્ટમ
રવા માટે. ખરી વાત એ છે કે, રાજદ્વારી પરિસ્થિતિ બગડતી અટકાવવા માટે પણ કોઈ કોઈ વખત સ્વતંત્ર અમલદાર નીમવાની જરૂરિયાત ગણાય છે જ પણ તેવા પ્રસંગે મેટા ભાગે શાહી કુટુંબના નબીરાની કે એકદમ અંગત સ્નેહીની જ ગોઠવણ કરવામાં રાજકીય ડહાપણું સમાયેલું પીછાનાય છે. આ મોઝીઝને તે સંબંધ કોઈ પ્રકારે શાહી કટુંબ સાથે હતું કે કેમ તે જણાયું નથી ! એટલે તેવી માહિતીના અભાવે આપણે વિશેષ અંશે માનવું રહે છે કે તેને શાહી કુટુંબ સાથે સંબંધ નહોતે, છતાં ધારો કે તે કડક સ્વભાવનો હશે અને તેથી મજબૂત હાથે કામ લઈ પરિસ્થિતિને એકદમ પહોંચી વળવાને સમર્થ હશે એમ વિચારી તેને ગોઠવવામાં આવ્યું હશે તે તેની વિરુદ્ધમાં પણ બે કારણે જતાં દેખાય છે. એ કે (એક) જો તે શક્તિશાળી પુરુષ તે હોય તે, પરિસ્થિતિ અંકુશમાં લેવાનો પ્રયન કરવા કરતાં તે તે ભૂમિને પિતા માટે જ મેળવી લઈ સ્વતંત્ર ગાદીપતિ બની જવાને જ લોભ તે સેવે અને (બીજુ) એ કે, પરિસ્થિતિ સાચવી લેવા માટે હમેશાં હાથના કાંડાના જોર કે પરાક્રમ કરતાં વિશેષમાં તે બુદ્ધિકૌશલ્યની- કાબેલિયતની-રાજપટુતાની જરૂર રહેલી ગણાય.
અને તે માટે ઉપરનો પ્રશ્ન પણ વિચારવો જ રહે છે. તે આ સમયે કેટલી ઉમરે પહોંચ્યું હશે તે નક્કી કરવાનું સાધન આપણે ધરાવતા નથી; પણ માનવાને કારણ રહે છે કે, તેને એકંદર અમલ અડધી સદી સુધી લંબાય છે એટલે સત્તાસૂત્ર ધારણ કર્યા હોય ત્યારે બહુ મોટી ઉમ્મરને નહીં જ હેય-(આ મુદ્દો તે રાજ-
(૨) વિશેષ અંશે એટલા માટે લખવું પડયું છે કે, બીજી કેટલીક પરિસ્થિતિ વિચારતાં રાજકુટુંબ સાથે તેને સંબંધ હોય એમ પણ માનવું રહે છે, જુઓ
કુટુંબ સાથે લોહીગ્રંથીથી જોડાયો હોય એમ અનુમાન કરવા તરફ લઈ જાય છે ) -છતાં મનુષ્યના આયુષ્યની હદનું કોઈ પ્રમાણુ નિશ્ચિત થયેલ ગણાતું નથી એટલે તેની નિમણુક કરતી વખતે તે આધેડ વયનો-ચાળીસ વર્ષ વટી ગયાને પણ હોય. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, બને બાજુ ધારવામાં, થોડાં થોડાં કારણો તરફેણનાં તેમ જ વિરૂદ્ધનાં નજરે તે પડે છે જ. એટલે નિશ્ચિતપણે કાંઈ કહી શકાતું નથી. પણ દરેક મુશ્કેલીનો અંત આવે, અને સાથે સાથે આપણે દોરેલી કલ્પના પણ સહીસલામત પાર ઉતરી જાય તે માટે એમ ધારી લઈએ કે, તે પાથઆના રાજકુટુંબ સાથે સગપણ સંબંધ ધરાવતે હતું, અને તેથી ભરયુવાનીમાં અથવા તો પચીસથી ત્રીસ વર્ષની ઉમર હોવા છતાં ચે તેની નીમણુક મિડેટસ ધી ગ્રેઈટના રાજ અમલે કરવામાં આવી હતી. એટલે કે, તે સમયે તે માત્ર વહીવટ કરવાના હેતુસર જ તે પ્રાંત ઉપર તેને ગોઠવ્યો હતો, પણ ત્યાં ક્ષત્રપ તરીકે થોડાં વર્ષ તે રહ્યો હશે તેવામાં, મિગ્રેડેટસનું મરણ થતાં અને નબળા ભૂપતિએ શહેનશાહ બનતાં, ઘેડા વર્ષ પૂર્વે જ છતાયેલી તે શક પ્રજાએ જ્યારે
સ્વતંત્ર થવાને બળવો જગાડ્યું હતું ત્યારે તેણે જ પિતાના રાજકુટુંબને વફાદાર રહીને અને તે પ્રાંતના ક્ષત્રપ તરીકેના રાજવહીવટદારને પોતાનો નેક જાળવવાને, સખ્ત હાથે કામ લીધું હતું તથા બધે શાંતિ સ્થાપી દીધી હતી. આપણી આ માન્યતાને, તેણે ઉત્તર જીવનમાં બતાવેલાં વર્તનથી સમર્થન પણ મળે છે. સઘળા સંગો જે ઉપર પ્રમાણે સાબિત થતા લેખાય છે તેની નીચેની ટી. નં. ૩.
(૩) સરખા ઉપરની ટીકા નં. ૨ તથા તથા તેના ઉત્તર જીવનનું વૃત્તાંત,
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ].
કઈ પ્રજાનો ?
૩૦૭
રાજસત્તાનો આરંભકાળ મિગ્રેડેટસના રાજ- અમલમાં જ થય ગણાય. મિગ્રેડેટસનો સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૨૩ થી ૮૮ લેખાયો છે. એટલે જે કેટલાકની ગણત્રી મોઝીઝને સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૨૦ આસપાસ શરૂ થયો હોવાની થાય છે તેમાં વિશેષ સંભવિતપણું દેખાય છે. આપણે ઈ. સ. પૂ ૧૧૫ ઠરાવીએ તે ઠીક ઠીક ગણાશે. આ સમયે તે તે માત્ર ક્ષત્રપ જ થયું છે. અને તેને સત્તા પ્રદેશ પણ હિંદની બહાર જ છે. એટલે આપણા સ્થાપિત સિદ્ધાંતથી ઉપરવટ થઈને આ વિષય નક્કી કરવા કે તે ઉપર લાંબી લટાપટમાં ઉતરવા આપણે જરૂર જ નહોતી; પરંતુ તેને રાજઅમલ હિંદમાં જે માત્ર ટૂંક વખત જ ટકવા પામે છે તથા તેની પાછળ ગાદીએ આવનાર બીજા ઈન્ડપાર્થીઅન શહેનશાહે જે થઈ ગયા છે તેમનાં વૃત્તાંત ઉપર કાંઈક અસર પહોંચાડનાર આ બીના હેવાથી, અત્રે તે છણી લીધી છે.
જો કે તેને સત્તાકાળ પાર્થીઅન શહેનશાહના સત્ર૫૪ તરીકેનો ઇ. સ. પૂ. ૧૧૫ થી આરંભ થતે ગણાવ્યો છે, પણ હિંદના ભૂપતિ તરીકે તે લગભગ ઈ. સ. પૂ. ૮૮
(૪) સત્ર૫ તે ઈરાની ભાષાને શબ્દ છે. જાઓ ડેરિઅસના રાયે આવી ૨૦ સત્રપી પાડવામાં આવી હતી તે વૃત્તાંત (પુ. ૧, પૃ. ૭૨ ટી. નં. ૫)
(૫) કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૭૦:-The precise date of Mauses cannot at present be determined-મેઝીઝને ચક્કસ સમય તે વર્તમાન સંગમાં નક્કી કરી શકાતો નથી. (આ કથન તેની સત્તાના પ્રારંભને અંગે છે કે, હિંદમાં તેનો અમલ શરૂ થયાને અંગે છે તે બેમાંથી ગમે તે પ્રસંગ હોય પણ બન્નેને સમય નિર્ણિત કરાયું નથી જ ).
(૬) આ સમય પણ નિશ્ચિતપણે તે સાબિત થયો નથી જ; માત્ર કેટલાક કારણસર (જુઓ આગળ
બાદ કેટલાંય વર્ષ"(મારી સમજ પ્રમાણે ઇ. સ. પૂ. ૮૦ કે ૭૮ માં આવે છે) તેની શરૂઆત થાય છે અને પછી બે એક વર્ષમાં જ તેને અંત આવી જાય છે. એટલે હિંદના પાર્થીઅને શહેનશાહ તરીકે તેની કારકીર્દી માત્ર બે કે ત્રણ વર્ષ જ કહી શકાશે, જ્યારે એકંદર તેનો શાસનકાળ ૧૧૫ થી ૭૭ સુધી ૩૫ થી ૪૦ વર્ષને ગણી શકાય તેમ છે. અને ત્રીસેક વર્ષની ઉમરે તે રાજકારણમાં જોડાયા હેય તે લગભગ ૭૦ થી ૭૫ ની ઉમર સુધી પહોંચ્યો કહેવાય. તેના રાજ્યનો અંત તેના મરણથી જ આવ્યું છે એમ માનવું પડશે. ઉપરમાં પૃ. ૩૦૨ માં કે. હિ. ઈ. ના
મત પ્રમાણે એવી નેંધ લેવાઈ છે તેને શક કે મિથ્રેડેટસ બીજાના સમયની કહેવાય કે આસપાસ ઈરાનમાં એક મોટી
રાજક્રાંતિ થઈ હતી અને ત્યારથી તેના શહેનશાહી વંશના ત્રણ વિભાગ પડી ગયા હતા. એક વિભાગે અસલ ગાદી ઉપર રહી રાજ્ય ચલાવવું જારૂ રાખ્યું. બીજા વિભાગે હિંદમાં જઈ સ્વતંત્ર રાજ્ય સ્થાપ્યું અને ત્રીજા વિભાગે ઈરાનના અગ્નિખૂણે આવેલા સિસ્તાન પ્રાંત ઉપર ઉપર અઝીઝના વૃત્તાંતે) તેના પાછળ આવનાર અઝીઝના રાજ્યને આરંભ વિદ્વાનેએ ૭૮ માં ઠરાવી દીધો છે એટલે મેઝીઝના રાજ્યને અંત ૭૮ માનવે પડે છે; તેથી મેં પણ અંદાજ તરીકે તેને સ્વીકારી લઈ અહીં તે માન્યતાને ઉતારી છે.
કે. હિ. ઈ. ના લેખકે (જુઓ પૃ. ૫૭૦-૭૧ માં ) વળી તદ્દન જુદો જ સમય બતાવ્યું છે. તે નીચે પ્રમાણે છે.
વર્ષ
મેઝીઝ-ઈ. સ. પૂ. ૭૫ થી ૫૮=૧૭ અઝીઝ- , ૫૮ થી ૪૭=૧૧ (જુઓ બુદ્ધિપ્રકાશ પૃ. ૭૬. પૃ. ૯૯)
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
મોઝીઝ
[ અષ્ટમ
હકુમત સ્થાપી દીધી હતી. આ ત્રીજે, વખત જતાં બીજા વિભાગની પેઠે પોતે, પણ હિંદમાં સ્વતંત્ર થઈ જતું. તેમાં પહેલા બે વિભાગ વિશે કશી શેકા પણ રહેતી નથી તેમ સ્પષ્ટ સમજી શકાય તેવી સ્થિતિવાળા છે; જ્યારે ત્રીજો વિભાગ શંકાસ્પદ લાગે છે. જો તેમના કહેવાની મતલબ એમ થતી હોય છે, બીજો વિભાગ જેને આપણે ઈન્ડોપાથ અને તરીકે ઓળખાવ્યો છે, તેની જ પેઠે ઈન્ડસિથિ યનવાળો, શક પ્રજાવાળો ત્રીજો ભાગ, પણ હિંદમાં ઉતરીને સ્વતંત્ર રીતે બાદશાહી પદ ધારણ કર્યો જતા હતા, તે તે સમીચીન નથી; કેમકે આપણે જે હવે પછીનો પરિચછેદ તેમના વૃત્તાંત માટે છૂટો પાડ્યો છે તેમાંની હકીકતથી સાબિત કરીશું કે, તેઓને ઉતાર પાર્થીઅન પ્રજામાંથી થયો જ નથી. એટલે કે તે બન્ને પ્રજા ભિન્ન જ છે.૮ બાકી જેમ હિંદ સાથે પહલ્વાઝના રાજકીય સંધાન વાળા પારાના અંતભાગે પૃ. ૩૦૩ ઉપર જણાવાયું છે તેમ તેને ઉભવ પાર્થીઅન સમ્રાજ્યમાંથી થયો છે એટલું સત્ય છે. એટલે પાર્થીઅન પ્રજા તરીકેનો હિસાબ ગણતાં બે વિભાગ પડ્યા કહેવાશે. જ્યારે પાથી અને સામ્રાજ્યના હિસાબે ત્રણ ભાગ થયો કહેવાશે: પણ તેમણે તે બીજી રીતે તે વિભાગ પાડ્યા દેખાય છે. તેમનું કથન બાદશાહી દરજજાના ત્રણ રાજકર્તાઓ આશ્રયીને થાય છે તે તે પ્રમાણે તે માલુમ પડતું નથી; કેમકે ઇન્ફોસિથિયન પ્રજાના રાજકર્તાઓએ ઇન્ડપાર્થીઅનની પેઠે કદી પણ બાદશાહી ઈલ્કાબ ધારણ કર્યો જ નથી. તેઓ માત્ર
“રાજા”કે તેવા સાદા બિરૂદથી જ સંબેધાયા છે મારો કહેવાને તાત્પર્ય એ છે કે, જે હિસાબે ગણો તે પ્રમાણે, પાથ અને પ્રજામાંથી કે સામ્રાજયમાંથી બે વિભાગ જ ઊભા થયા હતા એમ કહી શકાશે નહીં કે ત્રણ.૧૦ ત્યારે પ્રશ્ન એ થાય છે કે, તેમણે ત્રણ વિભાગ પાડયાનું અનુમાન દેર્યું કયા કારણે? અને તે કારણું સાચું છે કે ખોટું? તેમજ તે અનુમાને હિંદી ઇતિહાસને કાંઈ અન્યાય કર્યો છે કે કેમ? તપાસ કરતાં તેમનું મંતવ્ય જે માલુમ પડે છે, તે આ પ્રમાણે છે.૧૧ The first three Saka sovreigns who succeeded to the dominions of Yavana (Greek) Kings on the N. W. Frontier Provinces and the Punjab were Mauses, Azez I and Azilises... The assumption of the Imperial title “ King of Kings" by these Saka and Pahalva sovereigns is most significant and testifying in a manner, which cannot be mis. taken (to the diminished power of Parthia at this period)=યવન રાજાએના, વાયવ્ય ખૂણાના સરહદી પ્રાંતે તથા પંજાબ ઉપર જે ત્રણ શક બાદશાહની સત્તા જામી હતી તે મોઝીઝ, અઝીઝ પહેલે અને અઝીલીઝ હતા.. આ શક અને પલ્લી મહારાજાઓએ, “શહેનશાહ' નું ગૌરવ દર્શાવતો બાદશાહી ઈલ્કાબ જે ધારણ કર્યો છે તે ઘણો જ અર્થસૂચક છે, અને તે સમયે પાથીઆની સત્તાની ઓટ
(૭) જુઓ પૃ. ૩૦૩ ટી. નં. ૫૪ ની ટીકા (૮) જુએ પૃ. ૩૦૩ ના છેડાની હકીકત.
(૯) આ ઉપરથી સાબિત થશે કે ઇડે સિચિન અને પાર્થીઅન્સને રાજકીય સંબંધ હો
નહીં. ઈન્ડસિચિયનના રાજકર્તાઓ સ્વતંત્ર જ છે: સરખા ઉપરની ટીકા નં. ૧.
(૧૦) સરખા પૃ. ૩૦૨ ની ટીક નં. ૫ર તથા ૫૩ (૧૧) જુએ છે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૬૯.
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ]
કઈ પ્રજાને ?
૩૨૯
હતી તેનું વિસ્મરણ ન થાય તેવી રીતે સાક્ષી પૂરી પાડે છે. આ વાકયમાં ઘણી ઘણી વાતો સંદિગ્ધપણે તેમણે ઉચ્ચારી છે. જેમકે (૧) કેમ જાણે સરહદી પ્રાંત અને પંજાબ ઉપર જ યવનોની સત્તા જામી હતી અને તેથી આગળ નહીં ને પાછળ નહીં,૧૨ અથવા તે શક બાદશાહએ જે મુલક મેળવ્યા હોય તે તે આટલા પ્રાંત જ હતા અને તેથી વિશેષ નહેતું ૧૩ (૨) અઝીલીઝ પછી અઝીઝ બીજો તથા ગેડફારનેસ પણ બાદશાહ થઈને હિંદની ગાદી ભાવી ગયા છે. તેમનાં નામ તેમણે કેમ ગણાવ્યા નહીં હોય ? પણ માત્ર પહેલાં ત્રણનાં જ નામ ૧૪ લીધાં છે. (૩) એક વખત રાક બાદશાહી તરીકે તેમનાં નામ જણાવે છે જ્યારે બીજા જ વાકયે શક અને પલ્વાઝ૧૬ તરીકે તેમની પીછાન કરાવે છે. એટલે કાંતે તે બન્ને પ્રજાને એક માને છે, અથવા તે બેની વચ્ચેના ભેદની તેમને પિતાને જ ખબર
નથી (૪) શહેનશાહ, બાદશાહ કે અન્ય ગૌરવ
તે ઈલ્કાબ વિગેરે કોને કોને લગાડવામાં આવતો તથા કઈ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થયા બાદ તેમાં ફેરફાર થતો તે વિશે પણ ભેદભાવ નહીં બતાવતાં, ૧૭ મોઘમ જ ઉચ્ચાર કર્યો છે. આ પ્રમાણે ચારેક મુદ્દા જે મુખ્યપણે ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે તેને અહીં નિર્દેશ કર્યો છે. તે વિશેની તેમની માન્યતા કયા કારણસર હોઈ શકે અને સત્ય છે વા અસત્ય છે તેની સમજૂતિ પણ ટીકા નં. ૧૨થી ૧૬ સુધીમાં આપી છે. એટલે હિંદી ઇતિહાસના જ્ઞાન પર કયાં ખામી આવી જાય છે તે પણ અમારા કહેવા કરતાં વાચકવર્ગ પોતે જ સ્વયં વિચારી લેશે. એટલું જ નહીં, પણ આ ભેદભાવથી (શક અને પાથી અનની ઓળખનો) તેઓ અજ્ઞાત હેવાથી તેમને પોતાને જ ઈતિહાસના આલેખનમાં કેટલીક મુંઝવણ પડી છે તેને ખ્યાલ તેમના શબ્દમાંથી પણ તારવી શકાય તેમ છે. આ
સગાઈના હતા.
કદાચ ગાદીના સ્થાન પરત્વે તેમનું કથન જે હોય તે તે પણ ઠીક નથી; કેમકે પાછળના બેના પાટનગર તરીકે મથુરા નગરી જ હતી.
(૧૫) આ પ્રબ શક નથી એમ ઉ૫૨માં જણાવ્યું પણ છે અને હજુ જણાવીશું પણ ખરા. (જુઓ ઉપરની :
(૧૨) જ્યારે આપણે તે સાબિત કરી ગયા છીએ કે યવન અને યેન પ્રજનું રાજ્ય છેઠ મથુરાના ઝાંપા સુધી પણ પહોંચી ગયું હતું (જુઓ ડીમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરનું વૃત્તાંત) એટલે કે તેમનું કથન અસત્ય છે.
(૧૩) શક પ્રજને આશ્રયીને કહેવા મુદ્દો હોય તો તે પણ છેટું છે. (અહીં શક અને પલ્વી પ્રજ એક જ ગણીને તેમણે કામ લીધું છે. જુઓ નીચેની ટીકા નં. ૧૫ તથા ૧૬. ) તે હકીકત આપણે આ પરિચ્છેદે આગળ ઉપર જોઇશું.
(૧૪) તેમને આશય એમ હોય કે પહેલા ત્રણે જ આ પ્રાંતે ઉપર સત્તા ભોગવી હતી અને બાકીના બેએ નથી ભાગવી; તે તે પણ સત્યથી વેગળું છે. ઊલટું પ્રથમના ત્રણ કરતાં પાછળના બેને રાજ્ય વિસ્તાર માટે થયે હતે. - જે ઓલાદ પર તેમનું કથન હોય તો તે પણ ખોટ છે; કેમકે પાછળના બે તે જયારે શુદ્ધ રાજશાહી કુટુંબના હતા. ત્યારે પ્રથમના ત્રણ હા જ આવે
(૧૬) શાક અને પહુલ્લીઝ જુદા છે એમ પાંચ પરદેશી પ્રજની હકીકત જણાવતાં સાબિત કર્યું છે. (જુઓ પૃ. ૧૪૩-૪૪) વળી અહીં તેમના વૃત્તાંતથી પણ ખાત્રી , થશે કે બધી વસ્તુસ્થિતિ જ ભિન્ન છે. જુઓ ઉપરની ટીક નં. ૧૦.
(૧૭) આ વિશેની સમજૂતિ આપણે ઉપરમાં પૃ. ૧૬૪ થી ૧૭૦ સુધી ખાસ પારિગ્રાફ છૂટે પાડીને આપી છે તે જુઓ. વળી પ્રસંગ પડતાં અવારનવાર તેને સ્પષ્ટ કરતાં પણ જવાય છે.
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦.
તેઓ કયે રસ્તેથી
[ અષ્ટમ
વિષય જે કે ઈતિહાસની અને સંશોધનની દૃષ્ટિએ
અતિ મહત્વનો છે, પણ સામાન્ય જિજ્ઞાસુને બહુ રસપ્રદ નથી એટલે જે જણાવવા જેવું છે તેને છૂટો પારિગ્રાફ જ પાડીશું કે જેથી વાચકને તેટલો ભાગ છોડી દઈને આગળ વધવું હોય તે વિના ક્ષતિએ તેમ કરી શકશે.
હિંદની ઉત્તરમાં જેમ પર્વતની હારમાળા તેનું રક્ષણ કરી રહી છે, તેમ પશ્ચિમ ભાગ
પણ તેવી જ પર્વતની હારમાકયે રીતે ળાથી રક્ષાયેલો પડ્યો છે. એમાં હિંદમાં ફેર એટલો જ છે કે, ઉત્તરે આવ્યા ? આવેલ હિમાલય પર્વત
અતિ વિસ્તારવંત અને ઉચ્ચ તથા નિબિડ હોવાથી સામાન્ય રીતે અનલંધનીય છે જ્યારે પશ્ચિમ સરહદે આવેલા દક્ષિણ છેડેથી ગણુતા હાલ અને સુલેમાન પહાડો તથા હિંદુકુશ પર્વત એમ ત્રણે પ્રથમના હિમાલય કરતાં પ્રમાણમાં નાના, ઓછા પડથાળમાં પડેલા તથા કાંઈક આંતરો છેડીને આવેલ હોવાથી તે સર્વને વીંધીને પણ અવરજવર કરી શકાય છે. આવાગમન કરી શકાય તેવા માગે તે પશ્ચિમ સરહદે અનેક છે, જેવાં કે મુલાપાસ, બલનપાસ (કટા જવાના માર્ગે) સંગપાસ, ગુલનપાસ, કુરમપાસ, બિરપાસ, (પેશાવર પાસે) ઈત્યાદિ ઇત્યાદિ; પણ પૈબર અને બેલનપાસ બે વધારે ઉપયોગી છે. પ્રથમ દ્વારા અફગાનિસ્તાનને અને દ્વિતીય દ્વારા બલુચિસ્તાનને વ્યવહાર સાચવી લેવાય છે. ઇરાનવાળાને હિંદમાં જે આવવું હોય તે અફગાનિસ્તાનના રસ્તે થઈને ખબરપાસ સરળ પડે છે; પણ શિસ્તાન કે ઈરાનના દરિયા કિનારાવાળાને જો આવવું હોય તે ખુશ્કી રસ્તે બલુચિસ્તાનમાં થઈ બોલનપાસ સુગમ પડે છે અને તરી રીતે
આવવું હોય તે ઇરાની અખાતનો આશ્રય લે પડે છે. આ ઉપરથી સમજાશે કે, ઇન્ડોપાથીઅન્સને ખેબરપાસને રસ્તે અનુકૂળ પડે છે; કેમકે તેમને અધિકાર અફગાનિસ્તાનના ઉત્તર પ્રદેશમાં જામ્યો હતે; જ્યારે ઇન્ડસિથિયન્સને, તેમનું વતન અફગાનિસ્તાનના દક્ષિણ પ્રદેશમાં અને તેમના અધિકારનો મુલક ઈરાનની અગ્નિખૂણે તથા બલુચિરતાનમાં હોવાથી તેમને બોલને પાસ કે ઈરાની અખાત જ ફાવટ આવત કહેવાય. એટલે જે ઇન્ડોપાથીઅન્સને હિંદમાં આવવું હોય તો પ્રથમ પંજાબમાં ઉતરવું પડે અને ઈન્ડસિથિયન્સને આવવું હોય તે સિંધમાં ઉતરવું પડે. આ એક નિયમ થયો. હવે આ બેમાંની જે કોઈ પ્રજા હિંદ ઉપર ચડી આવે અને તેને રસ્તે આપણને બરાબર રીતે જણાઈ આવે તે ઉપર દોરેલ નિયમાનુસાર આપણે ખાત્રીપૂર્વક કહી શકીએ કે તે પ્રજા અમુક જ હેવી જોઈએ.
કે. હિ. ઈ ના લેખક, રાજા મોઝીઝને શકપ્રજાને (એટલે સિયિયન અથવા ઈન્ડોસિથિયન ) માનતા હોવાથી તેમને હિંદમાં ઉતાર, સિંધ તરફ પ્રથમ થઈને પછી પંજાબ તરફ ( સિંધુ નદી દ્વારા જળમાર્ગે ) આગળ વો હશે એમ તે કલ્પે છે. અને એટલું તે દેખાતું જ છે કે મોઝીઝ તથા તેના અનુજેને સત્તાધિકાર, અફગાનીસ્તાનના કાબુલ નદીવાળે પ્રદેશ, પંજાબ અને પછીથી સૂરસેન મથુરાવાળો ભાગ એટલે કે ઉત્તર હિંદને હતો. જેથી સીંધ દેશમાં પ્રથમ ઉતરેલા તેમને માનીએ તે ઉપરના મુલકે ઉપર તેમને અધિકાર કેમ જામી શક્યો તેની ઘડ ઉતારવી પડે જ. આને રસ્તો કરવા જતાં તેમને અનેક મુંઝવણ આવી પડી છે તથા પિતાની કલ્પનાને સત્ય ઠરાવવા કેટલીયે ભાંજગડ
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
હિંદમાં આવ્યા ?
૩૧૧
અને ગડમથલ કરવી પડી છે તે તેમના મંતવ્યનાં જે ચાર પાંચ અવતરણ આ નીચે ટાંકી બતાવ્યાં છે. તે ઉપરથી સ્વતઃ સમજી શકાશે. તેમણે જણાવ્યું છે કે-૧૮ The Sakas reached India indirectly and that like the Pahalvas they came through Ariana (S. Af. ghanistan and Baluchistan) by the Bolan pass into the countries of the lower Indus–શક પ્રજા આડે રસ્તે થઈને હિંદ આવી હતી અને પહુર્ઘાઝની પેઠે એરીયાના૧૯ (દક્ષિણ અફગાનીસ્તાન અને બલુચિસ્તાન) વીધીને બોલનપાસ રસ્તે સિંધુ નદીના દક્ષિણ પ્રાંતમાંથી પસાર થઈ હતી. Pabalvas are inseparably con. nected with the Sakas and...... that the Indo-Scythia was the base, through which the Saka and the Pahalvas armies moved up the valleys of the Indus and its tributaries to attack the yavan kingdoms પદવાઝ અને શક નિર્ભેળપણે હળીમળી ગયા છે....ઈન્ડોસીથીયા જર૦ સંસ્થાન હતું જેમાં
(૧૮) જુએ કે, હિ. ઈ. પૃ. ૫૬૪. ' (૧૯) એરીયાના પ્રાંતની રાજધાની હેરાત શહેર હતું. (જુએ પુ. ૨, પૃ. ૨૭૫). તથા તેમને ખબર પાસને રસ્તો જ અનુકૂળ પડે છતાં ધડ ઉતરવા, જુદીજ કલ્પના તેમને બેસારવી પડી છે. તેમ કરતાં શું મુશ્કેલી આવી પડી છે તે હવે પછીના વાકયે જુઓ.
(૨૦) ઈન્ડોસીથીયા તે પ્રદેશ સમજવો કે જ્યાં સિંધુ નદી સમુદ્રને મળે છે. વળી ત્રિકોણ આકારે જે દુઆબ બને છે તથા જેને શકદ્વીપ તરીકે ઓળખાવા છે (જુઓ ઉપરમાં શકદ્વીપનું વર્ણન) તે સમજ.
(૨૧) ચવનેનું રાજ્ય તક્ષિલા અને પંજબ ના ભાગમાં હતું. હવે વિચારો કે હેરાતવાળાને પંજાબ
થઈને શક અને પદૂવાઝ લશ્કર, સીંધુ નદીની ખીણ અને તેની શાખા નદીઓમાં આગળ વધ્યું હતું અને યવન રાજ્ય ઉપર ચડાઈ કરી હતી.૨૧ The province of Indo-Scythia (Sind) appears to be very inadequately represented by coins (of Mauses). It may perhaps have been held by the viceroy together with Arachosia= ઈન્ડોસીથીયા (સિંધ)ના પ્રાંતમાં (મોઝીઝ) ના સિકકાઓ (બરાબર સારી–રીતે ઘણા) બીસ્કુલ મળતા નથી. કદાચ એકેશીયા (કંદહાર જેની રાજધાની છે)ને વાઈસરોયની સત્તામાં તે પ્રાંત હશે. મતલબ કે, સિંધના પ્રાંતમાંથી મોઝીઝને કોઈ સિકકો મળી આવતો નથી એટલે તેમણે અનુમાન બેસાર્યો છે કે, તે પ્રાંત એરે કેશીયાના સૂબાના હાથ તળે હશે, જેથી સુબા મેઝીઝના સિકકા, બહુ ત્યારે તેની રાજધાની કંદહાર સુધી
જે હજુ મળી શકે તે સમજી શકાય તેમ છે; પણ સિંધ જેટલા દૂરના પ્રાંતમાં તેની વપરાશ થઈ ન હોય; કારણ કે તે રાજધાનીથી બહુ છેટે આ કહેવાય.૨૨ For a time the remnants of the two yavana houses in
'
મા,
ઉપર આવવું હોય તે ખેંબરધાટમાં થઈને ઉતરવું ઠીક પડે કે હેરાતમાંથી પ્રથમ દક્ષિણ તરફ જાય ત્યાંથી બેલને રસ્તે સીંધમાં જાય અને ત્યાંથી પાછા નદી રસ્તે ઉત્તરમાં આવે અને પછી ચડાઈ કરે ! હથ્વીના ડાબા કાન જેવી વાત થઈ કે નહીં ? આ બધી મુશ્કેલીઓ જે તેમને વેઠવી પડે છે તે તેમની પેટી કલ્પનાને સાચી ઠરાવવા માટેના પ્રયત્નરૂપ સમજવી.
(૨૨) કયાંથી મળે? મેઝીઝને તે પ્રાંત સાથે સંબંધજ કયાં હતો કે તેના સિક્કા ત્યાંથી મળી આવે ? કેવું સરસ અનુમાન ? તેના કરતાં એમ કાં ન કહેવું બરાબર મનાય કે સીંધ પ્રાંતને અને મેઝીઝના કારભારને કાંઈ લાગતુંવળગતું જ નહોતું,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨
તેઓ કયે રસ્તેથી
[ અષ્ટમ
the upper Kabul valley and in the Eastern Punjub seem to have been separated by the Saka dominions which lay between them in the valley of the Indus=૨૩ થોડાક વખત માટે, કાબુલ નદીની ખીણના ઉપરના ભાગના તેમજ પૂર્વ પંજાબમાંના-એમ બને યવન વંશના અવશેષ શકપ્રજાની ભૂમિથી છુટા પડી ગયા દેખાય છે. જે પ્રદેશ તેમની અને સિંધુ નદીના ખીણવાળા પ્રદેશની વચ્ચે ફાચડરૂપે આવ્યા હતા. એટલે એમ કહેવા માંગે છે કે, થોડાક વખત માટે યવન પ્રજાના જે બે ફાંટા પડી ગયા હતા તેમજ તેમની રહીસહી નામની જ સત્તા હતી. તેમાંને એક ભાગ કાબુલ નદીના પ્રદેશમાં સત્તા ભગવતે હતો; અને બીજો પૂર્વ પંજાબ ઉપર ભગવતો હતો જ્યારે તે બેની વચ્ચે ફાચારૂપે શક પ્રજાનું (મેઝીઝનું રાજ્ય કહેવાની મતલબ છે ) રાજ્ય ૫ડેલું હતું. આ કથન છેડીક
ટીકા માંગે છે. પ્રથમ તો એમ જણાવવાનું કે, યવન પ્રજાના બે ફાંટાર૪ જે તેમણે કહ્યા છે, તેવા ફાંટા જ પડ્યા નથી. માત્ર તેમને કલ્પના ગોઠવવી પડી છે, અને તે કપના સાચી ઠરાવવા કેવી કેવી યુકિતઓ બેસારવા પ્રયત્ન કરે પડ્યો છે તે ટીકા નં. ૨૪ ની હકીકત વાંચવાથી સમજ પડી જશે. મતલબ કે, એક અસત્ય પુરવાર કરવાને કેટલાયે અસત્યની પરંપરા ઊભી કરવી પડે છે. વળી લખે છે કે,-After the reign of Mauses, the house of Euthydemos was extinguished and yavana rule in the Punjab brought to an end=મેઝીઝના રાજ્ય પછી યુથીડીમોસનો વંશ નાબૂદ થયો છે; અને પરિણામે પંજાબમાંના યવન રાજ્યની સત્તા બંધ થઈ છે. ઉપરની કલ્પના અને તેને સત્ય ઠરાવવા બેસારવી પડતી ટીકા નં. ૨૯ માંની ઘડ જેટલી હાસ્યાસ્પદ છે તેટલી જ આ બીજી કલ્પના પણ છે; કેમકે
અંત ઈ. સ. 1. ૧૫૯ માં છે, જ્યારે મેઝીકનું રાજ્ય ઈ. સ. પૂ. ૮૦ માં છે. એટલે બેની વચ્ચે ૫૦ થી ૭૫
(૨૩) જુઓ કે. હ. ઈ. પૃ. ૫૭૦
(૨૪) ઉપર પૃ. ૧૪૫ માં એવન પ્રજાની વંશાવળી જુઓ. તેમણે જે કલ્પના બેસારી છે તે એવી ગણત્રીથી કે યુથીડીએસ, ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરવાળે એક ફાંટે અને યુક્રેટાઈડઝવાળો બીજો ફાંટે. પણ ભૂલવું જોઈતું નથી કે યુથીડીએસ બેકટ્રીઆની ગાદીએ હતું અને તેની પછી બેકટ્રીઆની ગાદી ઉપર યુક્રેટાઈડઝ આવ્યું છે. જ્યારે ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડર તે હિંદમાં ગાદી સ્થાપીને રહ્યા હતા. એટલે બનેના વચ્ચે અધિકાર પરત્વેને કાંઈ સંબંધ જ નથી. વળી તેમને સમય ઈ. સ. પૂ. ૨૦૦ આસપાસને છે. જ્યારે મેઝીઝને ઈ. સ. પૂ. ૮૦ ને છે: વચ્ચેનું અંતર એક સદી ઉપરાંતનું છે.
કદાચ રહી સહી સત્તાની વાત કહેવા માંગતા હોય તે), અને યવન પ્રજાની બે શાખા ગણતા હોય તોયે, બેકટ્રીઆની શાખાને અંત ઈ. સ. ૧, ૧૨૩ આસપાસ ગણુ છે ( જુએ તેના અધિકાર) અને હિંદીશાખાને
ત્રીજી વાતઃ કોઈ યવન પ્રજનું રાજ્ય છુટું છવાયું હતું જ નહી. વળી એકની હદ બીજને અડીને રહી હતીઃ તેમ મેઝીઝનું રાજય ને બેની વચ્ચે ફાચડરૂપે હતું એમ કહે, તે જ્યારે મોઝીઝની ગાદી મથુરામાં હતી, ત્યારે એક બાજુ તેનું રાજ્ય પંજાબની પશ્ચિમે, પછી પૂર્વ પંજાબમાં અવનનું અને તેની દક્ષિણે મથુરામાં પાછું મેઝીઝનું: એટલે એક પછી એકની, બીજી પટી બીજી , ત્રીજી પટી પાછી પહેલાની, અને એથી પટી પાછી બીજાની એમ રાજ્યની વ્યવસ્થા હતી જે તદ્દન હાસ્યાસ્પદ લાગે છે: મેઝીઝનું રાજ્ય પણ અખંડ જ હતું તેમ વળી કોઈની ફાંચડ વચ્ચે નહોતી તેમ ચવનનું રાજ્ય પણ અખંડ જ હતું.
આવાં અનેક કારણોને લીધે તેમની કલ્પના જ બેટી ઠરે છે,
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
યુથીડીમાસના વંશ નાબૂદ થઈ ગયા પછી જ તેના મુલક ઉપર, ઈરાનના–પાથી આના શહેનશાહ મિથૅડેટસના પ્રતિનિધિ તરીકે તે માઝીઝ પાતે જ અધિકાર ભાગવવા નીમાયા છે. એટલે કે, પ્રથમ યુથીડીમાસના વશને અંત છે, પછી મિથ્રેડેટસની સત્તાની જમાવટ છે. અને છેવટે મેાઝીઝના કારભાર છે; ત્યારે અહીં તેા એવી વાત કરવામાં આવી છે કે, જાણે માઝીઝના કારભાર પ્રથમ, પછી તેને અત અને છેવટે યુથીડીમાસના કુળને અંત,* અત્રે એક વાત યાદ આપવાની જરૂર રહે છે કે, યવન પ્રજાના અનેક સરદારેાનાં નામવાળા સિક્કાઓ આખા પંજાબ અને કાબુલ નદીના પ્રદેશમાંથી મળી આવ્યા કરે છે; જેથી આ સરદારા કાણુ હશે, કયારે થયા હશે, કેટલા તેમના રાજ્ય વિસ્તાર હશે ? આ બધી વસ્તુઓના ઉકેલ કરવા માટે વિદ્વાના એમ ઠરાવતા લાગે છે કે, બેકટ્રીઆના રાજ્યવંશના બે ભાગ જે પડ્યા હતા-યુથીડીમેાસ અને યુક્રેટાઇડઝના–તેમના વંશના તે નખીરા હોવા જોઇએઃ જ્યારે ખરી વાત એ છે કે ઉપરમાં૨૫ બતાવી ગયા પ્રમાણે, તે સ સરદારાનાં સ્વતંત્ર રાજ્ગ્યા કદી થવાં જ પામ્યા નથી. પણ તેઓ મૂળ ગાદીપતિના સૂબા ક્ષત્રપ તરીકે વહીવટ ચલાવતા હતા; તેમજ તેમને પોત પોતાના મુલકમાં સિક્કા પડાવીને ચલાવવાના અધિકાર અપાયા હતા. એટલે જ આવા ક્ષેત્રપાના સિક્કા એક પ્રાંતમાંથી મળી આવવા
હિટ્ઠમાં આવ્યા ?
* જુએ ઉપરની ટીકા ન. ૨૪.
(૨૫) જીએ મિનેન્ડરનું વૃત્તાંત પુરૂ થયા પછી લખેલ હકીકત,
(૨૬) આમ ક્ષત્રાને પાતાના સિક્કા પાડવાના અધિકાર જે અપાયા હતા તેની સાથે મુખ્ય શહેનશાહતું નામ કે મહેરૂ પણ છાપવાનો રિવાજ હાત તા
૪૦
૩૧૩
ઉપરાંત તેને તે પ્રાંતમાંથી તેમના મુખ્ય શહેનશાહના સિક્કા પણ મળી આવ્યા ૬ કરે છે. બાકી જો તેઓ આવા ક્ષત્રપે। હાવાને બદલે તેના સ્વતંત્ર રાજકર્તા જ હાત તા, યવન શહેનશાહની વંશાવળી જે સળંગ મળી આવે છે તેને બદલે તે ત્રૂટક તૂટક થઈ જાત. પણ તેમ તેા તેા બન્યું જ નથી. એટલે તેમની કલ્પના પડી ભાંગે છે. હવે વાચક્રની ખાત્રી થશે કે, ઇન્ડાપાથી અન્સને શક કે ઇન્યાસીથીઅન માની લેવાથી કેટલી માટી ગુંચવણુ ઉભી થવા પામી છે તથા હીંદી ઇતિહાસને પણ સત્ય સ્વરૂપે સમજવામાં કેટલા પ્રતિબંધા નંખાયા છે. ધારૂ' છુ કે આ વિષય બહુ ઝીણુવટથી ઋણુાઇ ચુકયા છે. હવે તે બંધ કરીએ, ઇરાની શહેનશાહના વિસ્તાર વધી જવાથી વહીવટી સુગમતા જાળવવા સારૂ, સામ્રાજ્યના અનેક પ્રાંતેા પાડી, દરેક ઉપર સત્રપ નીમવામાં આવતા હતા તે સંબધી ઇસારા પુ.૧ પૃ. રાજ્ય વિસ્તાર ૭૨-૭૩ ના ટિપ્પણમાં કરી ગયા છીએ; કે શહેનશાહ ડેરીયસના રાજ્યે આવી ૨૦૨૪ સત્રપી હતી. દરેક પ્રાંતને તેઓ સત્રપી' કહેતા:૨૭અને મૂળ ગાદીપતિને પછી રાજા=King, કે બાદશાહ અથવા શહેનશાહ=Emperor કહેતા હશે. આ પ્રથા કયારે શરૂ થઈ અને કયારે બંધ થઇ તે આપણને અત્યારે પડતી મુંઝવણના સહેલાઈથી નીકાલ થઈ ગયેા હાત.
તેના હોદ્દો
તથા
(૨૭) સત્રપ શબ્દ ઈરાની-ફારસી ભાષાના છે: જ્યારે ક્ષત્રપ શબ્દ ખરાઠી ભાષાના સમાય છે: બન્નેને અ એકજ છે. ભાષા ફેરને લીધે જ લિપિમાં ફેર દેખાય છે.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
==
=
૩૧૪
મોઝીઝને
[ અષ્ટમ
આપણે જાણતા નથી. પણ પાર્થીઅન શહેનશાહ મીગ્રેડેટસ બીજાના–ધી ગ્રેઈટના સમયે મેટી રાજય ક્રાંતિ થતાં, કેમકે તે અરસામાં પાસેના બેકટ્રીઆ રાજ્ય જે પેન પ્રજાનો રાજા હેલીએકસ રાજ્ય કરતા હતા તેના વંશનો અંત આવી ગયો હતું એટલે ત્યાં રાજગાદી મેળવવા માટેની ગડબડ મચી રહી હતી–બેકટ્રીઆના રાજ્યનો કેટલોક ભાગ ખાસ કરીને હિંદ તરફ આવવાના માર્ગમાં વચ્ચે આવતે અફગાનીસ્તાનને ભાગ, તેણે કબજે કરી લીધો હતો; અને તે છતાયેલા પ્રાંત ઉપર પોતાના પ્રતિનિધી તરીકે મોઝીઝ (Mauses) ને નીમ્યો હતો. આ મેઝીઝને સત્રપસૂબા તરીકે ન ઓળખાવતાં, રાજા તરીકે જ્યારે ઓળખાવાય છે (જુઓ તેના સિક્કાઓ) ત્યારે અનુમાન થાય છે કે તેને અધિકાર-દરજજોસૂબા કરતાં વિશેષ હેવો જોઈએ. વળી તેને સિકકા પાડવાની અને ચલાવવાની પરવાનગી પણ આપી છે. તે ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે તેની પદવી પણ ઉંચી જ હશે. આ બે મુદ્દા ઉપરાંત, ક્રાંતિના સમયે જ નવા છતાયેલા પ્રાંત ઉપર થયેલી તેની નિમણુંકનો પ્રશ્ન જ્યારે વિચારીએ છીએ, ત્યારે સહજ અનુમાન કરાય છે કે તે મૂળ ગાદીના રાજકુટુંબ સાથે ખાસ અંગત અથવા તો વિશેષ નિકટ સંબંધ ધરાવતે હોવો જોઈએ. વળી આ અનુમાનને
(૨૮) જે તેમનાં આગળ લખેલ ચરિત્રના આલે. ખન ઉપરથી સમજશે,
(૨૯) જુએ પૃ. ૩૧૨ ઉપર ઢાંકેલુ. કે. હ. ઈ. નું ૫ ૫૬૭ નું ટાંકેલું અવતરણ; ખાસ કરીને “After the reign of Mithradates.' 4101 Pluit
સમજાય છે કે આ ખળભળાટના સમયે જ શિસ્તાનમાંથી શક પ્રજનું એક ટેળું હિજરત કરી હિંદમાં આવીને ક્ષત્રપ ભૂપકના રાજ્ય આવી વસ્યું હતું. જેમાં ભૂમકના પુત્ર નહપાણના જમાઈ રૂષભદત્તના પિતા તથા અન્ય કૈટુંબિકા પણ હેવા જોઈએ. ( વિશેષ અધિકાર
પુષ્ટી કરનારાં કેટલાંક તત્ત્વ, ખૂદ મેઝીઝના જ (જે નીચે લખેલ બનાવ ઉપરથી સમજાશે) જીવનમાંથી તેમજ તેના અનુયાયીઓએ પાળેલ રાજકીય સિદ્ધાંતોથી ૮ મળી આવે છે. કેમકે રાજા મીગ્રેડેટસનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૮૮માં થતાં તેની પાછળ જે બે ત્રણ બળહીન અથવા દમ વગરના નાના રાજાઓ ગાદીએ આવ્યા છે તથા જેમની તાબેની શિસ્તાન પ્રાંતમાં વસનારી શક પ્રજાએ, અવ્યવસ્થિત સ્થિતિ ઉભી કરી૨૯ અથવા કહે કે ખળભળાટ મચાવી–બળ ઉપાડયો છે, તે રાજાઓના સમયે રાજા મોઝીઝની તરફેણમાં રાજકીય વાતાવરણ એટલું બધું સાનુકૂળ થઈ પડયું હતું, કે જે તેણે ધાર્યું હોત તો પાર્થીઓની મૂળ ગાદી પણ હસ્તગત કરી લીધી હતઃ પરંતુ તેવું કઈ પગલું ભર્યું નથી તે સ્થિતિ જ બતાવે છે કે તે પોતે મૂળ ગાદીને વફાદાર અને નિમકહલાલજ રહ્યો છે. એટલું જ નહીં પણ તે બળવાને અંગે પાર્થીઆની રાજકીય પરિસ્થિતિ વિશેષ તંગ બનતાં છતાં પોતાના પ્રાંતની જ પડખેની પશ્રિમદીશા એ એટલે પાર્થીઆ તરફ ન વધતાં “ખસીને માર્ગ આપો અને શાંતિ સ્થાપવી'૩૦ તે ન્યાયે ઉલટી દીશાએ જ-એટલે પૂર્વતરફ હિંદની બાજુએજ-તેણે વધવાનું દુરસ્ત વિચાર્યું છે. આ પ્રકારના તેના વર્તનથી સમજાય છે કે તે રાજકુટુંબનો જ સભ્ય
શક પ્રજા તથા રૂષભદત્તના વૃત્તાંતને જુઓ.)
(૩૦) આ કલ્પના પ્રમાણેજ સગો હેય અને હતા એમ દેખાય છે (કેમકે તે બાદ પણ નાના નાના સમય સુધી રાજસત્તા ભોગવતાજ બાદશાહ ગાદીએ આવ્યા છે, તો બેધડક કહી શકાય કે તેમણે કૌટુંબિક પ્રેમ જાળવીને, અંદર અંદર લડતાં અને ગાદી મેળવવાનો પ્રયત્ન કરતાં (રાજ્યમાં ખળભળાટ હોય ત્યારેજ આવી સ્થિતિ હમેશા ઊભી થાય છે) કુટુંબી જનોથી ખસી જવાને માગ લીધો હતે (જેની ખાત્રી તેના અનુયાયીઓએ બતાવેલા વતન ઉપરથી મળી આવે છે.)
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ્ર ]
હોવા ઉપરાંત, ઉમદા સ્વભાવના અને શાંતિ ઈચ્છુક વૃત્તિવાળા શાહી નખીરા હેાવા જોઇએ. વળી તેના અનુયાયીઓએ જે મૂળગાદી સાથેના રાજકીય સબંધ સાચવીને સમાધાન વૃત્તિથી કામ લીધું છે તથા પેાતાની શાખાને મૂળગાદી સાથે જોડી દેવાની અનુમતિ આપી છે, તે સ્થિતિ પણ ઉપરમાં દોરી બતાવેલા આપણા અનુમાનને ટેકારૂપજ નીવડે છે. આવી જ્યાં તેની (મેાઝીઝની) મનેત્તિ હોય ત્યાં તે પાથી આમાં હતા ત્યારે પણ (એટલે મિથ્રેડેટસના ભરણુ ખાદ છે. સ પૂ ૮૮ થી થાડાં વરસ સુધી) તેના દરજ્જો માત્ર રાજા(King)ઉપરથી વધારીને મહારાજા (Great King) બનાવાયેા હૈાય તે। પણ નવાઇ નથી: અને તેમ ન થયુ' હોય તયે, જ્યારે તેણે હિંદુ તરફ વધીને ત્યાં મુલક જીતી લઇ, પોતાની ગાદી મથુરામાં કરી છે ત્યારે તેણે પાતાની મેળેજ પેાતાને મહારાજા=Great King (ઈરાનના મૂળ ગાદીપતિ અને શહેનશાહ જેKing of Kings પેાતાને લખતા; તેનાથી પેાતાના દરો કાંઇક અંશે પણ એ છે તે દર્શાવવા) અથવા મહારાજાધિરાજ=Great King of Kings તરીકે (એટલે કે ઇરાનપતિ શહેનશાહના જેટલાજ દરજ્જાવાળા) લેખાવા માંડયા હાય તા પણ સભવિત છે. રાજા મેાઝીઝના ભિન્ન ભિન્ન ઈલ્કાઓ જેવા કે, રાજા (King), મહારાજા (Great King) અને મહારાજાધિરાજ અથવા
રાજ્ય વિસ્તાર
(૩૧) વળી આઢાદ્દાઓ, જુદી જુદી પ્રશ્ન કા સંજોગામાં વાપરતી તથા તેમાં શું ભેદ ગણી શકાય છે તે વિષય આપણે ઉપરમાં સ્વતંત્ર પારીગ્રાફે સમાવી દીધા છે. જીએ પુ. ૧૬૪ થી આગળની હકીકત.
(૩૨) જુએ તે પુસ્તક પૃ. ૫૬૭
(૩૩) આમાં પદ્ભવ રાખની હકીકત જ છે એમ લેખવું. રા રાબ્દ તા કે, હીં, ઇં, ના લેખક આ પાથી
૩૧પ
શહેનશાહ (King of Kings અથવા Great f King of Kings)જે છે તે સર્વેના ઇતિહાસ૩૧
આ પ્રમાણે સમજવા. એટલે કે હિં. હિં. ના લેખકે જે જણાવ્યુ છે—The Saka and Pahlva Kings repeat the Great royal title King or Great King', but their normal style is "Great King of Kings" a title which is distincly Persion=શક અને પ૧ રાજાઓ,૭૩ (પાતા માટે) રાજા અથવા મહારાજાના ગ્રીક રાજશાહી પ્રકાા વાપરે છે ખરા, પણ તેઓના વાસ્તવિક હોદ્દા તા મહારાજાધિરાજ” નાજ૪ છે, કે જે તદ્દન ઇરાની (ભાષાના શબ્દ) છે,'' એટલે દરજજે વાત સાચી છે: પણ તેમના કહેવાના ભાવાથ જો એમ હાય કે તેમણે ગ્રીક પ્રજાનું અનુકરણ અમુક પ્રમાણમાં જે કર્યુ છે તે, આ પાથી અન્સ લેાકેા શ્રીકને તાબેદાર જેવા કેટલાક અંશે હતા તેના, તથા તેમની રાજકીય સ્થિતી તેવી હેાવાના પરિણામ રૂપે હતું તે તે કથનને સામા ધસીને આપણે અસ્વીકાર કરવા રહે છે; કેમકે આ સમયે (એટલે ઈ. સ. પૂ. ૮૦ ના સમયે) હિંદમાં તે શું, પશુ હિંદની બહાર પણુ અક્ગાનિસ્તાન, ઇરાન કે કદાચ તેથી પણ પશ્ચિમસુધી કયાંય ગ્રીક સત્તાનું નામ નિશાન-રાજ્યાધીકાર તરીકે હતું જ નહીં, અને જો રાજ્યાધિકાર જ તેમના ન હતા તેા પછી તેના પરીણામરૂપ તે સવ ઈલ્કાબની ધારણા હતી
અન પ્રશ્નને શક ધારી બેઠા છે. તેને લીધે તેમણે લખી વાળ્યા છે. ( જુએ પૃ. ૩૦૩ ઉપરની ટીકા નં. ૫૪)
શક પ્રજાએ તે પાતા માટે માત્ર ાન' શબ્દજ લખતા: તેમણે દી પેાતાને, મહારાજ ! મહારાન ધિરાજ તરીકે લેખાવ્યાજ નથી (જીએ તે માટે તેમના વૃત્તાંત)
(૩૪) આ શબ્દો જે તેમણે ઉચ્ચાર્યો છે. તેજ
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
મેઝીઝને
[ અષ્ટમ
એમ પણ કયાંથી કહી શકાય? બાકી એટલું ખરૂં કે, ગ્રીક પ્રજાની સાથે પહવ પ્રજાની જે ભેળસેળ-રાજકીય તેમજ સામાજીક-પૂર્વકાળે થઈ ગઈ ગઈ હતી તેની અસરના પરિણામ રૂપે અથવા તેમના રીત-રીવાજના અનુકરણ રૂપે તે બનવા પામ્યું હતું એમ૩૫ કહેવાને હજુ વાંધો નથી. ઉપરમાં તેના હોદ્દા વિશેની સમજ આપતાં આપતાં આપણે જણાવી ગયા છીએ કે જ્યારે તે પ્રથમ હોદ્દા ઉપર આવ્યો, ત્યારે પાથી આની પૂર્વને નાને ભાગ, જે મિગ્રેડેટસ ધી ગ્રેઈટ મેળવ્યો હતો તેના ઉપર વહીવટ કરવાને તે નીમાય હતે. પછી ક્રમે ક્રમે મિગ્રેડેટસે અફગાનિસ્તાનની દક્ષિણના શિસ્તાન વિગેરે જીતી લઈને તે પ્રદેશ પણ મોઝીઝને સોંપ્યો. તેવામાં શિસ્તાનમાં બળવા જેવી સ્થિતિ થઈ અને બેકટ્રીઆના રાજવંશમાં પણ ઉથલપાથલ થઇ, એટલે મિગ્રેડેટસની આજ્ઞાથી આગળ વધીને તેણે હિંદની હદ સુધીનો અફગાનિસ્તાનનો સર્વ ભાગ મેળવી લીધો. તેટલામાં ઈ. સ. પૂ. ૮૮ માં મિગ્રેડેટસ મરણ પામ્યો. તે બાદ ૨૮ વર્ષના ગાળામાં ચાર રાજાઓ ઇરાનના તખ્ત ઉપર બેઠા છે. તેમને સમય મોટા ભાગે રાજ્યને અશાંતિમાં જ ગાળવો પડયો છે. રાજા મોઝીઝે થડે સમય તે રાહ જોઈ કે, કઈ રીતે બધું શાંત થઈને બેસી જાય છે કે નહીં. પણ સ્થિતિ સુધરતી ન જોઈ એટલે પોતે પૂર્વ તરફ હિંદ ઉપર જવાની તૈયારી કરી કે હિ. ઈ. માં જણાવ્યું
$-84 Mauses invaded India after the end of the reign of Mithrada.
t es II when Parthia ceased to exercise any real control over Seistan and Kandahar=મિગ્રેડેટસ બીજાના ધી ગ્રેઈટન) રાજ્ય અમલબાદ, જ્યારે સીસ્તાન અને કંદહાર ઉપરને પાર્થીઓને કાબુ વાસ્તવિક રીતે બંધ યો ત્યારે મોઝીઝે હિંદ ઉપર ચડાઈ કરી હતીઃ ” આને સમય પૃ. ૧૪૫ ના કોઠામાં તે ઇ. સ. પૂ. ૮૫ નો નોંધ્યો છે. પણ વિચાર કરતાં જણાય છે કે હજુ પણ બે પાંચ વર્ષ મેડો જ તે હિંદ ઉપર ચડી આવ્યો હશે. વળી પૃ. ૨૩૯ માં સાબિત કરી ગયા પ્રમાણે તક્ષિલા પતિ ક્ષહરાટ મહાક્ષત્રપ પાતિક જ્યારે યાત્રા કરવા મથુરા નગરીએ ગયો હતો ત્યારે તેની ગેરહાજરી ને લાભ લઈ ઇ. સ. પુ ૭૮ માં તેણે ગાંધારપ્રાંત જીતી લઈ ગાદી પચાવી પાડી હતી. તેમજ કે. હી. ઈ. ને લેખકે જે જણાવ્યું છે કે, 9 Maues had conquered Gandhar-Pushkalavati to the west of the Indus as well as Taxilla to the east=સિંધુ નદીની પશ્ચિમે આવેલી ગાંધાર-પુષ્કળાવતી (હાલનું પેશાવર) તેમજ પૂર્વની તક્ષિલા (રાજા) મેઝીઝે જીતી લીધી હતી; તે હકીકત પણ આ ઉપરથી સત્ય ઠરે છે. પરંતુ તેમણે અન્ય ઠેકાણે જે એમ પિતાને અભિપ્રાય જણાવ્યો છે
૩૮ Any direct invasion from the north seems, in fact to be out of question=ઉત્તર દીશાએથી સીધી ચડાઈ કરી હોય તે વિશે ખરી રીતે પ્રશ્ન જ ઉભું કરવા જેવું રહેતું નથી. એટલે કે તે ઉત્તરેથી આવ્યો
એમ પુરવાર કરે છે, કે તેમણે વાત તે કરી છે પણ તેમનું અંતઃકરણ જરા સાભ અનુભવી રહ્યું છે કે આ પ્રમાણે સ્થિતિ કેમ હોય ?
(૩૫) ઉપરની ટીકા નં. ૩૪ સરખા.
(૩૬) જુએ તે પુસ્તકમાં પૃ. ૫૬૯ (૩૭) જુએ તે પુસ્તકમાં પૃ. ૫૭૦ (૩૮) જુએ તેજ પુસ્તક પૃ. ૫૬૪
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
આ
હાય એમ તેમનુ માનવું થતું નથી. તેમનું કથન વ્યાજબી લાગતું નથી. કેમકે એક વખતે એમ કહે છે કે તેની સત્તા ડેમ કાબુલની ખીણું, હેરાત અને કંદહાર સુધી હતી અને બીજી વખતે વળી એમ કહે છે કે તેણે ગાંધારની પુષ્ક ળાવતી અને તક્ષિલા નગરી પણ જીતી લીધી હતી: એટલે ભૂગાળતુ જરાપણું જ્ઞાન ધરાવનાર કહી શકશે કે આવી સ્થિતિમાં તા તે કાબુલની ખાણુ માંથી ખખ્ખર ધાટના રસ્તે થઈને જ હિંદમાં પ્રવેશેલા હાવા જોઇએઃ છતાં તેમના જેવા ઇતિહાસના ઉંડા અભ્યાસી તેમ બન્યુ હાવા વિષે—એટલે કે તે ઉત્તરમાંથી નહી* ચડાઈ લાવવા વિશે શકા બતાવે છે તથા વધારામાં કહે છે કે તે અગાનિસ્તાનની દક્ષિણેથી બલુચિસ્તાનમાં જઈ ત્યાંથી ખેલનધાટ દ્વારા પ્રથમ સિધ દેશ તરફ ઉતરેલ હતા અને ત્યાંથી જ સિંધુ નદીના જળ માર્ગે પંજાબમાં આવ્યા છે. તેા આ કથન કાંઈક તપાસ માગે છે. તેમને આમ ઉચ્ચારવાનું. શું. કારણુ મળ્યું હોવુ જોઇએ ? એક જ જવાબ દેવા પડશે કે મેઝીઝને તેમણે શક પ્રજાના ધાર્યાં છે અને પેાતાની માન્યતા સાચી ઠરાવવા કાજે આ બધી દલીલેાનું ચક્ર તેમને ગાઢવવુ પડયુ છે તથા બુદ્ધિમાં ન ઉતરે તેવી વિગતો કલ્પનાથી ઉભી કરીને ગાઠવવી પડી છે. તેની પેાકળતા આપણે પૃ. ૩૦૭–૧૦ સુધી વિસ્તાર પૂર્ણાંક ચી છે ત્યાંથી જોઇ લેવી. એટલે અહી પાછળ તેને તાજી કરવાની જરૂર રહેતી નથી.
આ પ્રમાણે ગાંધાર દેશ જીતી લીધા બાદ હિંદના એક રાજકર્તા તરીકે તેની કારકીદી શરૂ થઈ કહેવાય. તે પ્રાંત જીત્યા પછી ટૂંક સમયમાં જ આગળ વધીને તેણે, ક્ષહરાટ મહા ક્ષત્રપના આંધકાર તળેના ખીજો સૂરસેન પ્રાંત જે
( ૩૯ ) એ ઉપમાં દલીલ નં. ૧
રાજ્ય વિસ્તાર
૩૧૭
હતા તે જીતી લીધા છે અને ત્યારથી પોતાની હિંદમાંની રાજધાની તરીકે તેણે મથુરાને પસ’દ કરી છે. આ બન્ને જીતને ઇ. સ. પૂ. ૭૯ ના બનાવ તરીકે નોંધવી પડશે. તે પછી તુરત જ તે મરણ પામ્યા છે. તેની પાછળ · અઝીઝ પહેલે’ મથુરાપતિ થયા છે. મેાઝીઝને અને અઝીઝને કાંઇ સગપણ સંબંધ હતા કે કેમ તે જણાયુ' નથી. પણ મારૂ' માનવું એમ થાય છે કે અન્ને કે વચ્ચે પિતા પુત્રને સંબધ હાવા જોઇએ. તે ખખત આપણે આગળ ઉપર ચીશું. પશુ અત્ર એક બીજો પ્રશ્ન વિચારવા રહે છે. શહેનશાહુ માઝીઝે એકજ વર્ષોમાં પંજાબ અને મથુરા જીતી લીધાં અને ત્યાંના ક્ષહરાટ મહાક્ષત્રપા જેમના અધિકાર ત્યાં ૩૦-૩૫ વર્ષી થયાં જામી પડ્યો હતા-તથા પ્રજાને કે તેમને પરસ્પર કોઇ દિવસ અથડામણી થઇ હાય એમ જણાયું નથી, તેમ તેમની શારીરિક નિળતા, રાજકીય નાલાયકાત, કે વહીવટી કમ આવડત પણ ઇતિહાસમાં શેાધી જડતી નથી—છતાં તે બન્ને પ્રદેશના રાજવીએ કાંપણુ સામનેા કર્યા વિના કે તે સર્વેમાં અંદર અંદર ઝપાઝપી કે ખુનામરકી નીપજાવે તેવાં જંગી યુદ્ધ મચાવ્યા વિના, એકદમ તાબે થઇ જાય અથવા રાજ્યની લગામ આક્રમણ કારને સાંપી દે, તે નહીં સમજાય તેવા પ્રસંગા કહી શકાય. જ્યાંસુધી કાંઇ મજબૂત પુરાવા કે સત્યશીલ હકીકતા જણાય નહીં ત્યાંસુધી તે માત્ર અનુમાન જ કરવાં રહે છે; તેમાંનું એક એમ લાગે છે કે, તક્ષિલાના પાતિક અને મથુરાના સાડાસ અને મોટી વયે મહાક્ષત્રપ થયા હ।વાથી તેમજ તેમના રાજવહીવટ ૩૫-૩૫ વર્ષથી પણ અધિક કાળ ચાલેલ હાવાથી, લગભગ ૮૦-૮૦ વર્ષની ઉમરના થઈ ગયા હતા.૪૦ વળી સભ
(૪૦) તેમ તેા સામા પક્ષે મેઝીઝ પણ માં
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
માઝીઝના
૩૧૮
વિત છે કે, પુત્ર પરિવારથી વિહીન હશે. જેથી રાજ્ય ચલાવવાની ઉપાધિ મુકી દેવા ઇચ્છતા હાય, તેવામાં ઉપરના બનાવ બન્યા હાય. એટલે તદ્દન શાંત અને નિરૂપાધિમય જીવન ગળાય તથા દરેક પ્રકારની સગવડ સાથે પેાતાના શાહી દરજ્જો પણ સચવાય, તેવી સરતા કરીને તેઓ કારગત થયા હૈાય. આ અનુમાન તરફ વધારે ઢળવા માટે એમ કારણ મળે છે કે તેઓએ પોતાની જીંદગીમાં જે ધાર્મિક કાર્યો૪૧ કર્યાં છે તેનીજ નોંધ જ્યાં તે ત્યાં મૂકવાનુ તેમણે હિતકર વિચાયુ છે. જ્યારે રાજકીય મહત્ત્વદર્શક સ્મરણુ કાઈ પણ ઠેકાણે ઉભું કરવાનું કે યાદગાર રહી નય તેવું એક પગલું ભર્યાંનું જાતુ' જ નથી. અત્યારે તા નજરે નથી પડતું. કદાચ શાષખાળ થતા ભવિષ્યમાં માલુમ પડી આવે તો ત્યારની વાત ત્યારે વિચારાશે: ઉપરાંત ખીજું કારણ એમ કલ્પી શકાય છે કે યુદ્ધ અને ખુનખાર જંગ જામ્યા તા હશેજ. પણ કાષ્ટ પ્રકારના સાક્ષી પુરાવા જે મળી આવતા નથી તેમાં મુખ્યપણે તેમની ધાર્મિકવૃત્તિજ જવાબદાર હશેઃ જે જૈન ધર્મના તે અનુયાયી હતા તેમના સાહિત્ય ગ્રંથાની એક તા પૂરી સંરક્ષાજ થઇ રહી નથી અથવા જે કાંઇ રક્ષણ કરાયું છે તે વિના પ્રકાશીત પડી રહ્યું છે. અથવા તો લડાઇમાં તે પોતેજ ખપી ગયા હાય; જેથી તેમના તરફથી તે કોઇ જાતનાં સ્મરણુ ચિન્હ જાળવી રાખવાનું, વંધ્યાપુત્ર જેવું જ કહેવાય. અને વિજેતાપક્ષ શહેનશાહ મેઝીઝના જે રહયા
નાની ઉમરના હતા? તે પણ તેટલી જ ઉમરના હતાઃ કદાચ એ પાંચ વર્ષે નાના મેટા હાય: અરે ધારો કે નાના જ હતા તા પણ લડાઈમાં કયાં રાજાએ ખૂદે જ લડવાનુ... હાય છે, તેમાં તા સૈનિકોએ જ યુદ્ધ ખેલવાનાં ડાય છે, એટલે ઉપરનો પ્રશ્ન બહુ વિચારવા યોગ્ય
[ અષ્ટમ
તેમણે નોંધ તે કરી ડેાય પણ અત્યારે મળી આવતી ન હાય અથવા હાય તાયે ઇરાની રાજશાહી દતરખાનામાં અટવાઈ પડી હૈાય. અથવા સામા-હારનાર-પક્ષ તરફ પોતે અન્યાય કરી રહ્યો હતા જેથી હૃદયના આંતરિક ડ`ખને લીધેકેમકે તે પાતે ઉદાર ચિત્ત અને સંસ્કાર પૂર્ણ રાજવી હતા એમ તે ઉપરમાં જણાવી ગયા છીએ એટલેઅધી પરિસ્થિતિ શબ્દોચ્ચાર વિનાજ તેણે ચલાવી લીધી હાય. આવા સંજોગામાં આ મહત્ત્વના બન્ને પ્રસંગે આ પક્ષે કે સામા પક્ષે કાઇ પણ જાતની ધંધાણી રખાયા વિનાજ પસાર થઇ ગયા હાવા જોઈએ. બાકી રાજકારણની બાબતમાં નીતિ, અનીતિ કે હૃદયની લાગણી અને અંત:કરણના અવાજને જેમ અત્યારે બહુ સ્થાન મળતું નથી તેવું તે સમયે પણ હશે કે કેમ, તે તે કહી શકાય તેમ નથીજ: એટલે સ` પક્ષની સ્થિતિના સારાસારના વિચાર કરતાં મહાક્ષત્રપોની ધાર્મિકવૃત્તિ તથા સંસારથી વિરક્ત થઇ અઘ્યાત્મિક જીવન ગાળવાના મનેરથાજ, તેમનાં ગાદીત્યાગનાં કારણરૂપ હાય તે વિશેષાંશે સંભવિત દેખાય છે. પણ એક ખુબી એ થઇ છે કે, જેમ ઇ. સ. પૂ. ૭૮ માં ઉત્તર હિં'દના મહાક્ષત્રપોનાં એ જબરદસ્ત રાજ્યા પંજાબ અને સૂરસેનનાં એકદમ અદૃશ્ય થઈ ગયાં છે, તેમ માત્ર ખીજા ચાર વર્ષના જ અતરે એટલે ઈ. સ. પૂ. ૭૪ માંજ ત્રીજી ક્ષહરાટ સામ્રાજ્ય-મધ્ય હિંદના મહાક્ષત્રપ નહપાણુનું અવંતિપતિનું જે-ઉપરનાં બન્ને કરતાં સ પ્રકારે ચડીયાતું હતું તે પણ્ કાળનાં મેામાં ઝડ
આ કિસ્સામાં તા રહેતા નથી જ.
(૪૧) તેવાં કાર્યોમાં મથુરાના સિ'હસ્તૂપની પ્રતિષ્ઠાના પ્રસંગ હતા; જ્યાં પોતાની નાતના સર્વે'નુ' સમેલન પણ કર્યું. છે તેમજ તે સ્થાને વાર વાર દાન નિમિતે તેઓ સવે એકત્રિત થતા હતા. ઈત્યાદિ ઈ.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્ય વિસ્તાર
૩૧૯
પાઈ ગયું છે. મતલબ કે જે ક્ષહરાટ પ્રજા પિતાનાં બળથી ઇતિહાસમાં પ્રકાશિત થઈ જહાજલાલીના ગગન મંડળે મધ્યમાં પહોંચી જવા સુભાગ્યવાન બની હતી, તે આખીયે પ્રજા માત્ર પાંચ વર્ષની ટુક મુદતમાંજ, તેજ ઈતિહાસમાં હતી ન હતી થઈ જવા પામી છે. તેમાં પણ કાંઈ દૈચ્છીજ બળવત્તર હશે કે શું ? અથવા મેઝીઝના મનમાં એમ વસ્યું હોય કે, જેમ બે મહારાજ્યો જીતી લેવામાં કુદરતે સાનુકૂળતા બતાવી હતી, તેમાં ત્રીજા રાજ્ય ઉપર ચડાઈ લઈ જવાય તે તેમાં પણ કુદરત મદદગાર થશે જ. તેવા ઇરાદાથી, મથુરાનો પ્રદેશ જીતી લઈને, તેની દક્ષિણે આવેલ અવંતિ દેશ ઉપર ચડી જવાની તૈયારી આદરી હેય. પણ આદરતાવેંત જ કુદરતે - તાને પડો બતાવવા તથા લાભને નહીંભ અથવા “અતિ લોભ તે પાપનું મુળ” તે ન્યાયની સિદ્ધિ અર્થે તેને આ દુનીયામાંથીજ ઉપાડી લીધો હોય. જો કે રાજા મેઝીઝ જેમ ઉમરે પહોંચી વૃદ્ધ થઈ ગયો હતો તેમ અવંતિપતિ નહપાણુ તે તેનાં કરતાંયે આગળ વધીને વળી ખખડધજ થઈ ગયો હતે. ગમે તે સંજોગો ઉભા થયા હોય પણ તે સવ રાજ્યોની સ્થિતિ તે ઉપરમાં વર્ણવ્યા પ્રમાણે બની રહી હતી જ. તે સંગ પરનો કાયડો ઉકલે ત્યારે ખરો.
તક્ષિલાના જે તામ્રપત્રમાં ૭૮ ની સાલને આંક છે અને જે તશિલાપતિ પાતિકે કોતરાવ્યું છે તથા જેમાં “રાજા મોગના રાજ્ય” એવા શબ્દને નિર્દેશ કરાયો છે, તે મહત્વના ઉપયોગી
બનાવને વિવાદ વિગતેથી પૃ. ૨૪૦-૨ માં અપાઈ ગયો છે, જેથી અને તેનું પુનઃ આલેખન કરવા ઈચછા નથી.
આટલા વિવેચનથી જણાશે કે, શહેનશાહ મેઝીઝના રાજ્ય વિસ્તારમાં વર્તમાનના અફગાનિસ્તાન, પંજાબ અને યુકત પ્રાંતોની ભૂમીને સમાવેશ થતું હતું પણ સિંધ કે રજપુતાનામાં તેણે કાંઈ હિસ્સો પાડે હેય તેવી સાબિતી મળી, આવતી નથી. (૨) અઝીઝ પહેલે ઉર્ફ અય
મોઝીઝના મરણ બાદ તેને પુત્ર અઝીઝ પહેલો નામ ધારણ કરીને તક્ષિલાની ૪૨ તેમજ
મથુરાની ગાદીએ આવ્યો છે. તેનો કોઈકના મતે તેને અને મોઝીસમય ઝને કાંઈ પણ સગપણ સંબંધ
ન હોવાનું મનાયું છે. જેમ સગપણ હવા વીશે મતફેર છે, તેમ તેના સમય માટે પણ મતફેર ચાલે છે. સગપણમાં મતફેર હોય તે કાંઈ ઇતિહાસ ઉપર તેની અસર પડવાની ધાસ્તી સામાન્ય રીતે હોતી નથી પણ સમયને તફાવત પડી જતું હોય તે તેનું પરિણામ તે અનેક દરજજે હેરફેર આવી જાય છે. માટે તે સબંધી જરા તપાસ કરવી જરૂરી છે. | પૃ. ૧૪૫ ના કાઠામાં આપણે શહેનશાહ મેઝીઝના સમયનો અંત ઇ. સ. પૂ. ૭૮ ને જણાવ્યો છે અને તે હકીકત ઈતિહાસના ધુરંધર વેત્તા. મિ. રિમથના કથન આધારે નેંધાઈ છે. જ્યારે કે, હિ. ઈ. ના લેખકનો”૩ મત જુદે જ પડે
(૪૨) જ. ઈ. હી. ક. ૫. ૧૨ પૃ. ૨૦ (પ્રોફેસર P2H SIALIS Oyua w ) Sir John Marshall's excavations have shown that in Taxilla Moga was succeeded by king Aziz-સર જોન માર્શલના ખોદ કામથી સાબિત થયું છે કે, તક્ષિ-
લામાં મોગની પછી રાજ અઝીઝ ગાદીએ આવ્યો છે.
(૪૩) જુએ તે પુસ્તક પૃ. ૫૭૦-૭ી: તેમાં મોઝીઝને સમય ૭૫ થી ૫૮=૧૭ વર્ષ અને અઝીઝને ૫૮ થી ૪૭=૧૧ વર્ષ જણાવે છે (જુઓ તે પુસ્તકમાં પૃ. ૫૫૫ ટીક નં. ૨૭)
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
રાજ્યના
છે: પહેલાના મત પ્રમાણે માઝીઝના અંત જ ઈ. સ. પૂ. ૭૮ માં આવ્યાનું' મનાયુ છે જ્યારે બીજાના મતે તેના રાજ્યના પ્રારંભ જ લગભગ તે સમયે થયાનું ગણાયું છે. આમાંથી કાઇ જાતને તાડ નીકળી શકાતા હોય તેા જોઇએ,
અઝીઝના
મેાઝના રાજ અમલ સાથે એક જણાએ ૭૮ ના આંક જોયા છે. અંત કે આદિ તે હકીકત હમણાં દૂર રાખીએ-જ્યારે બીજો ૭૫ કહે છે. આપણે ઉપરમાં પાતિક અને સાડાસનાં વૃત્તાંત લખતાં એમ જણાવ્યુ છે કે, તે બન્નેનાં રાજ્યા શહેનશાહ માઝીઝે એક વર્ષમાં જીતી લીધાં છે અને તેના સમય ઇ. સ. પૂ. ૭૯-૭૮ જણીબ્યા છે. આ હકીકત ટાંકવામાં પાતિકને માટે તા શિલાલેખના આધારજ લેવાયા છે. એટલે તે કથનમાં ‘મીન કે મેષ’ જેટલા પણ ફેરફાર કરવાને સ્થાન રહેતું નથી. જ્યારે સાડાસ માટે તેા આપણે માત્ર આનુસંગીક કારણને લીધે અનુમાનજ દોરેલ છે. એટલે તેમાં ફેરફાર કરવા ઇચ્છા રાખીએ તે ખાટું નહીં ગણાય. કારણ કે આવડાં મોટાં (તક્ષિલા અને મથુરા જેવાં) રાજ્ગ્યા ઉપર એકજ વર્ષોમાં લડાઇ લઇ જવી અને વિના વિલંબે જતી લેવાં, તે બહુ અશકય બલ્કે અસંભવિત દેખાય છે. જો કે આપણે તે એમ પણ જોઈ ગયા છીએ કે પાતિકના મુલક જે જીતી લીધા હતા તે બનાવ તેની ગેરહાજરીમાંન બનવા પામ્યા હતા. મતલબ કે જીત મેળવવા માટે માઝીઝને અગાઉથી કાઈ તૈયારી કરી રાખવાની જરૂરજ પડી નહેાતી. એટલે જ્યારે તુરતા તુરત મથુરાને પાછા સર કરે ત્યારે
[ અષ્ટમ
પણ વિના તૈયારીએજ આગળ વધ્યા હતા એમ કબુલ રાખવુ' પડશે, તેથી સહજ વિચાર આવી જાય છે કે, જે કામમાં ગમે તેટલી તૈયારી અગાઉથી કરી રાખી હોય તેા પણ બે ત્રણુ વરસની મુદ્દત તેા આટાલુણુમાં જ ચાલી જાય તેમ ગણાય છે, તેમાં માત્ર છ માસના તેા હીસાબજ ા કહેવાય? માટે આપણે તે ૭૮ ના આંકને બદલે ૭૫ ના સ્વીકાર કરીએ તેા વાસ્તવીક ગણાશે. વળી ખીજી પરિસ્થિતિ પણ તે વસ્તુ અંગીકાર કરવાને આપણને પ્રેરે છે. ઉપર પૃ. ૩૧૮ માં ‘એક ખૂબી એ થઇ છે’ કરીને જે હકીકત જણાવી છે તેમાં મથુરાની જીત મેળવ્યા બાદ રાજા મેઝીઝને અવંતિ ઉપર ચડી જવાની ઇચ્છા કરવા જતાં કુદરતી સ’કેતને લીધે કેમ જાણે મરણ પામતો ઢાય તેવી સ્થિતિ કલ્પી છે. તે સ્થાને, એમ હકીકત ગાઠવવી સુમેળ લેતી કહેવાશે કે, ૭૮ માં તેણે તક્ષિલા જીત્યું હતું અને પછી એ એક વર્ષે તૈયારી કરી ૭૫ માં મથુરા છતી લીધું હતું. તેવામાં અતિ વૃદ્ધાવસ્થાને લઇને તેનું મરણુ નીપજતાં તેની ગાદીએ રાજા અઝીઝ આવ્યા હતા. તે ગાદીએ બેઠા કે બીજે જ વર્ષે અતિપતિ નહપાણુ અપુત્રિયે। મરણુ પામતાં તેના વારસ માટે તકરાર ઉભી થઇ. આ સમયે અઝીઝે ધાર્યુ હાત તેા પાતે અવંતિના પ્રકરણમાં હાથ નાંખીને, આખુ નહીં તો તેને અશ પણ મેળવી શકત: છતાં તે તાજેતરના જ ગાદીએ બેસેલ હાવાયા૪૪ તેવા લાભમાં નહીં પડવાનું ડહાપણું ભર્યું" માન્યું હતુ: એટલે આ
(૪૪) જો મેઝીઝને ૭૮ માં મરણ પામેલ માનીએ તા અઝીઝને તેજ સાલમાં ગાદીએ આવેલ ગણવા પડે: તે હીસાબે ૭૪ માં નહુપાણ જ્યારે મરણ પામ્યા હતા ત્યારે અઝીઝને ગાદીએ બેઠા ચાર વરસ થયાં કહેવા પડે;
આટલી મુદત થઈ જાય ને અવંતિ જેવા દેશ ઉપર નજર પણ ન ફરકાવે તે તેમાં અઝીઝની નબળાઇ જ કહેવાય.
અને તે પ્રમાણે સ્થિતિ થઇ હાય તો તે મા ડહાપણ ભરેલો નહીં પણ મૂર્ખાઇ ભરેલો કહેવાય,
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ]
સમય
૩૦૧
હિસાબે ૭૫ ને આંક લેખો સુસંગત અને સુઘટિત ગણશે ત્યારે વળી પ્રશ્ન એ થાશે કે મિ, સ્મિથ જેવા વિદ્વાને ૭૮ ની સાલ શામાટે પ્રહણ કરી હશે ? તેમને શું શું કારણે મળ્યાં છે તે તેમણે જણાવ્યાં નથી અને જણાવ્યાં હોય તે મારા વાંચવામાં આવ્યાં નથી. પણ એમ માનવાને કારણું મળે છે, કે હિંદમાં ચાલતે શકસંવત જે સાથે ૭૮ નો આંક જોડાયો છે અને તેના પ્રવર્તાવનાર તરીકે આ અઝીઝને૪પ મનાતે હ–અથવા મનાય છે-તે હિસાબે અઝીઝના રાજ્યની શરૂઆત અથવા તેની પૂર્વેના મોઝીઝના રાજ્યનો અંત, ૭૮ માં ઠરાવી દેવાયો હોય. પછી તો એકે કહ્યું એટલે બીજાએ સ્વીકારવું રહે, તેમ ગતાનગતિક ક્રમે તે ચાલ્યો આવ્યો છે. પરંતુ તેમ બની શકવું જ તદ્દન અશક્ય છે. પ્રથમ તો અઝીઝ એ શક્તિશાળી જ નીવડે નથી કે તે સંવતસર ચલાવવાને લાયક ગણાય. છતાં ન બનવાનું બની ગયાનું તેને લલાટે લખાયું હોય એમ માનીએ, તેય, આ સ્થિતિ કેમ કોઈ લક્ષમાં જ લેતું નથી કે, શકસવંતની સાથે ૭૮ ના આંકને અલબત સંબંધ તો છે જ, પણ તે ઈ. સ. ૭૮ છે, નહી કે ઈ. સ. પૂ. ૭૮: અઝીઝનો સમય તો ઇ. સ. ૫. ૭૮ નો છે. જ્યારે શકસંવતની આદિ ઇ. સ. ૭૮ની છે. તે બે સમયની વચ્ચે ૭૮૭૮=૧૫૬ વર્ષનું અંતર છે. એટલે આ વિષય પર તો વિચાર કરવાનું જ રહેતું નથી.
જેથી ૭૫ નો આંક વધાવી લેવાને સંજોગોનું સમર્થન મળે છે. - તો પછી જેમ મિ. સ્મિથના કથનને તપાસી
જોયું તેમ કે. ડી. ઈ. ના લેખકના કથનને શા માટે ન તપાસવું? તેમણે સ્પષ્ટપણે તે કાંઈ નથી જ જણાવ્યું; પણ તેમના લખાણના ગર્ભિત આશયથી હજુ તેમનું હદય વાંચી શકાય છે ખરૂં. એક ઠેકાણે લખ્યું છે કે-૪૧ (તેમની માન્યતા મોઝીઝ રાજા શકહેવાની છે જે અનેક વખત મેં ઉપર ટાંકી બતાવ્યું છે અને તે જ માન્યતાના આધારે હવે બતાવું છું કે તે કથનો તેમણે જ ઘડી કાઢ્યા છે એમ સમજવું રહે છે ) A few years later cir B. C. 75 there arose another formidable power on the west. The Scythians (Sakas) of Seistan had occupied the delta of the Induseતે બાદ થોડા વર્ષે, આશરે ઈ. સ. પૂ. ૭૫ માં પશ્ચિમે એક બીજી પરાક્રમી (ભયંકર) સત્તાનો જન્મ થયો હતે; શિસ્તાનના (શકે) સીથી અનોએ સિંધુ નદીને દુઆબ લઈ લીધે હતઃ તેમની કહેવાની મતલબ એ છે કે ઈ. સ. પૂ. ૭૫ માં શક પ્રજાને ઉદય રાજા મેઝીઝની આગેવાની નીચે થવા પામ્યો છે. તેમ બીજે ઠેકાણે ૪૭ પાતિકવાળા તામ્રપત્રમાં લખાયેલા ૭૯ ના આંકની ચર્ચા કરતાં તેમણે જણાવ્યું છે કે If so, the inscription would be cir. 72 B. C. A year which may well
(૪૫) કઈકે વળી આ અઝીઝ પહેલાને બદલે અઝીઝ બીજને તે સંવત્સરના સ્થાપક તરીકે લખ્યો છે? પણ તેના સમય સાથે ૭૮ ને આંકજ જ્યાં નથી ત્યાં તે પ્રશ્ન આપોઆપ જ ઉડી જાય છે. છતાં તેના જીવનવૃત્તાંતમાંથી બીજી સાબિતીઓ મળી શકે છે કે સંવતના
૪૧
સ્થાપક જેટલા તે ગુણ ધરાવતે નહોતેઃ
(8) જુઓ કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૩૨ઃ (૭) જુઓ કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૭૦ (૪૮) જુએ પૃ. ૫૫૪: તથા પૂ. ૬૧૦
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૨
અઝીઝની
[ અષ્ટમ
have fallen in the reign of Mause= જો તેમ હોય છે, તે શિલાલેખનો સમય આશરે ઈ. સ. પૂ. ૭ર ગણાશેઃ જે વર્ષ મોઝના રાજ્ય અમલમાંનું થઈ રહેશે. આ બન્ને તેમનાં કથન છે. અને તે ઉપરથી જ તેમણે અનુમાન ઘડી કાઢયું સંભવે છે કે, રાજા મેઝીઝને હિંદની ભૂમી ઉપરનો પ્રથમ દેખાવ ઈ.સ. પૂ. ૭૫ની લગભગમાં થયો છે. પણ મોઝીઝ શક પ્રજાનો સરદાર હોવાની તેમની માન્યતાનું ખંડન આપણે સારી રીતે કરી બતાવ્યું છે. એટલે તેમનો મત પણ ગ્રાહ્ય થતું નથી. જેથી તે બન્ને વિદ્વાનોના મંતવ્યનાં દેખાતાં કારણેની તપાસમાં ઉતરતાં અને તે કારણોની નિબળતા સબળતાને વિચાર કરતાં, મોઝીઝનું ભરણુ હજુ ૭૫ માં માની શકાય ખરૂંબાકી તેનું રાજય ૭૮ માં શરૂ થયાનું માનવાને તે અંત:કરણ ના પાડે છે.
આખી ચર્ચાનો સાર એટલોજ કે અઝીઝના રાજ્યની શરૂઆત ઈ. સ. પૂ. ૭૮ કે ૭૫ માં માનવીઃ અને તેનું ભરણુ જેમ મિ. સ્મિથ સાહેબ માને છે તેમ ઇ. સ. પૂ. ૫૮ માં ગણીને તેને સત્તાકાળ ૨૦ અથવા ૧૭ વર્ષને ગણવે. ગમે ત્યારે-ઈ. સ. પૂ. ૭૮ માં કે ૭૫માં
ગાદીએ બેઠેલો તેને માને તોયે તેની . સ. પૂ. ૭૪ માં તે તે કારકીદી ગાદીપતિ હતે હતેને હોજ.
આ સમયે અવંતિપતિ રાજા નહપાનું મૃત્યુ થતાં, તેની ગાદી માટે અનેક ખટપટ થઈ હશે એમ સમજાય છે. છેવટે, એક
અણધાર્યાજ અને કોઈ દીવસ ખ્યાલમાં પણ ન હોય તેવા પુરૂષના હાથમાં તે ગઈ. આ પુરૂષનું નામ રાજા ગર્દભીલ અને તેના નામ ઉપરથી તેને વંશ ગર્દભીલ વંશ કહેવાય છે. આ ગઈ ભીલનું મરણ પાછું ઈ સ. પૂ. ૬૪ માં (કોઈકના મતે ૬૧ માં) જ્યારે થયું ત્યારે પણ અવંતિની ગાદી માટે પાછી તેવીજ ભાંજગડ ઉભી થઈ હતી. અને પરીણામે બીજો ફાવી ગયું હતું. કહેવાની મતલબ અત્ર એ છે કે અવંતિના ઉપર પ્રમાણે બને પ્રસંગે રાજા૫૧ અઝીઝની કારકીદીના સમયમાં જ બનવા પામ્યા છે. વળી પિતાના રાજ્યની હદની અડોઅડજ અવંતિની હદ હતી. એટલે કે લાંબી મજલ કાપી લડવા જવું પડે તેવું પણ નહેતું. તેમ જે ફાવી ગયા છે તેના કરતાં અનેક ગણે તે માટે ભૂપાળ પણ હતું, તેમ સામગ્રી પૂર્ણ હતો. છતાં બેમાંથી એકે પ્રસંગે તેણે હાથ હલા કર્યો હોય એમ જણાયું નથીજજો તેને પિતા મેઝીઝ આ વખતે હયાત હોત તે, કોઈને પૂછવાની વાટ જોયા વિના તુરતજ અવંતિ જેવું હિંદના મુગટ સમું રાજ્ય કબજે કરી લીધું હેત.
એટલે સમજાય છે કે અઝીઝ તેના પિતાના જે ઉત્સાહી અને સાહસીક વૃત્તિવાળો જ નહીં હોય; અથવા પોતાને ત્યાંજ રાજ ખટપટ જાગી હોય અથવા પ્રજા અસંતુષ્ટ બની હોય–કેમકે તેના પિતાએ તક્ષિાનું અને મથુરાનું રાજ્ય વિના યુધે અથવા તે રાજ્યકર્તાઓ પાસેથી ગાદી પડાવી લઈને જ-મેળવી લીધું હતું તેથી કદાચ પ્રજા નારાજ થઈ હેય-તે પોતાનું ઘર પહેલું
(૪૯) જુએ ઉપરમાં તેના વૃત્તાંતે.
(૫૦) તેના રાજ્યને અંત આવ્યો છે, જ્યારે કેટલાક મરણ થયું માને છે. વળી કેટલાકને તે પ્રસંગ શોધીને તે નાસી ગયો લાગે છે (જુએ હવે પછી આ પુસ્તકના અંતે તેનું વૃત્તાંત) ગમે તેમ પણ તેની ગાદી તે વખતે
ખાલી પડી હતી તેટલું ચોક્કસ છે જ.
(૫૧ ) તેમાંના એક પ્રસંગે પોતે તદન અસહાય સ્થિતિમાં હતું એમ સમજાય છે. આ પ્રસંગને અંગે વધુ વિગત માટે જુઓ આગળ આવતી હકીકત.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ].
કારકીર્દી
૩૨૩
સંભાળવું તેમ ધારી બીજી તરફ નજરજ નાંખી ન હોય. પણ તેવી સ્થિતિ બની હોય તેમ નોંધાયું દેખાતું નથી. એટલે એમ અનુમાન થાય છે કે ક તે ભાઈસાહેબ “મહેતા મારે નહીં અને ભણવે પણ નહી” તેવી તટસ્થ વૃત્તિવાળા હોય; કે તદન નિર્લોભી હેય; અથવા ભોગ વિલાસમાંજ આખો સમય વ્યતીત કરી નાખતાં હોય; કે શેકો પાપડ પણું ભંગાય નહીં તેવા બળહીન હોય; પણ તેના સિક્કા વિશેના પરિચયથી સમજાય છે કે, પોતાની પાછલી જીંદગીમાં તે બિમાર અવસ્થામાં જ હશે. એટલે અવંતિમાં જ્યારે દ્વિતીય રાજદ્વારી પ્રસંગ ઉભો થયો ત્યારે તે તે કાંઈ કરી શકે તેવી સ્થિતિમાં જ નહોતો. છતાં પહેલા પ્રસંગ વખતે તેણે જે પાઠ ભજવ્યાનું અનુમાન દોરવું પડયું છે. તેજ સ્થિતિ હોય તે તેને એકંદરે નબળે ભૂપતિ તે કહેવો જ પડશે. આવા બળહીન તથા તેને હીન પાસેથી વિશેષ પ્રગતિ કરવાની આશા સેવી શકાય જ નહીં. બલકે તે પોતે પોતાનું સંભાળી રાખે તેટલું પણ ગનીમત સમજવું
પૃ. ૩૨૧ માં સારો થયો છે કે, તેણે ૭૮ માં શકસંવત સ્થાપન કર્યાની કેટલાક
અભ્યાસીઓની માન્યતા છે. તેના સિક્કા પણ તે વિરૂદ્ધ ત્યાંજ સુચના
અને કરી છે કે, . સ. ૭૮ સંવતસર ની સાથે બરાબરીમાં જ ઈ.
સ. પૂ. ૭૮ ધારી લેવાથી તે માન્યતા ઊભી થવા પામી છે અને તેથી તેને તદ્દન ભૂશાયી કરી નાંખવી રહે છે. વળી ઉપ- રમાં વર્ણવેલી તેની કારકીદના ખ્યાનથી ખાત્રી થશે કે સંવતસરના સ્થાપકમાં જે અનેક ગુણે જોઈએ તેમાંનો એક પણ તેનામાં નહતો. તેમ છતાં ઘડીભર માનો કે તેણે તે શક પ્રવર્તાવ્યો
(૫૨) જુએ તે પુસ્તક પૃ. ૧૮
હતે: તે વળી બીજી એક શંકા એ થાય છે કે, તે હતો પાર્ટીઅન, જ્યારે પ્રજા હતી હિંદુઃ તે પ્રજા ઉઠીને પિતાનો સંવતસર માનશે કે પારકાનો ? જવાબ દેવાશે કે, એમ તે અનેક સંવતસર પૂવે ચલાવાયા છે. વળી શિલાલેખોમાં પણ કોતરાવાયાનું તમે પોતે જ જણાવી ગયા છો તેનું કેમ? ખુલાસો કે, પૂર્વ સમયે જે સંવતસરો ચાલેલા નજરે પડે છે તે તે સમયની પ્રજાએ પોતાના રાજવી ઉપરના પ્રેમને લીધે કર્યું છે. વળી રાજાઓએ જ પિતે પિતાને સંવત લખ્યો છે. એટલે તેમાં પ્રજાની સંમતિ હતી કે નહીં તેવો પુરા ખાત્રીપૂર્વક કહી ન શકાયઃ હજુ તેના વિશે એમ કહી શકાય કે, રાજસત્તા જે ધારે તે કરી શકે છે. તેથી તેણે પિતાને સંવતસર મારી ઠોકીને પ્રજા પાસે લખાવરાવ્યું હતું. એક બારગી તે વાત પણ આપણે કબૂલ કરીએ; પણ તે સ્થિતિ તેના મુલક પરત્વે હજુ સંભવિત બની શકે. પરંતુ દક્ષિણ હિંદ કે જેનું મહતું પણ તેણે જોયું નહતું ત્યાં સુધી તે શક ચાલ્યો આવે છે તેનું કેમ? આ બધી ચર્ચાનો સાર એકજ છે કે, શક પ્રવર્તક તરીકે તે હેવાની વિદ્વાનોની માન્યતા તદ્દન પાયા વિનાની જ છે. વળી સિક્કા બાબતની નીચે લખેલ હકીકત સાથે પણ સરખાવવાની જરૂર છે.
તેના સિક્કા વિશે. કે. શે. હિ. ઈ. ના લેખકે જણાવ્યું છે કેપ૨ On Mades coins his name appears alone with the title “ King of Kings” but the coins of his successors, Aziz king of kings, of Spalo hores his brother and of Spalagadames his nephew
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૪
અઝીઝના સીક્કા
[ અષ્ટમ
sometimes also bear on the obverse Greek legends with the name Vonones, king of kings. Aziz sometimes struck coins, like Maues in his own name alone but also sometimes with Azilises king of kings as well as with Asvavar man=ોઝના સિક્કા ઉપર, મહારાજાની પદવી સાથે તેનું એકલાનું જ નામ દેખાય છે પણ તેની પછી આવનારાઓમાંના, મહારાજા અઝીઝના, તેના (અઝીઝના) ભાઈ પેલેહરેસના તેના ભત્રીજા
પેલગેડેમ્સના સિકકાઓમાં કવચિત સવળી બાજુ ઉપર ગ્રીક લીપિમાં મહારાજા વોનોનીસ એવા શબ્દો પણ છે.૫૩ અઝીઝે પિતાના સિક્કાઓ મોઝીઝની પેઠે કવચિત પિતાના એકલાના નામે ૫૪ વળી કવચિત મહારાજા અઝીલીઝનીપપ સાથે તેમજ અશ્વવર્મને સાથે પણ પડાવ્યા છે. એટલે એમ કહેવા માંગે
છે કે, કેટલાક સિક્કામાં તેનું એકલાનું મહેણું છે અને કેટલાકમાં બીજાની સાથે તેનું મહોરું છે. (બીજાની સાથે એટલે, એકનું સવળી બાજુ અને બીજાનું અવળી બાજુ; તેમજ એક બાજુએ પણ સાથે સાથે૫૭; આ બન્ને રીતે અર્થ થાય છે) આ જ૫૮ લેખકે વળી ચર્ચા કરતાં એમ જણાવ્યું છે કે,૫૯ સિક્કા ઉપર બેમાંથી જે મોટે હોય તે ગ્રીક લિપિમાં અને ના હોય તે ખરેણી લિપિમાં અક્ષરો લખાવે છે. તેમજ બન્ને વચ્ચે જો બાપ-દીકરાને જ સંબંધ હોય તે અરસ્પરસની કાંઈ ઓળખ આપતા નથી; પણ અન્ય સંબંધ હોય તે તે પ્રમાણે તેમાં જણાવેલું હોય છે. અને તેના પુરાવામાં અઝીલીઝ અને અઝીઝના દષ્ટાંત આપ્યા છે. પણ એક સ્થિતિની તદન અવગણુના કરાઈ છે કે પોતે જે દષ્ટાંતો આપ્યાં છે તે બધાં ઈરાનની મૂળ ગાદી વિશેના છે; જ્યારે હિંદમાં શું સ્થિતિ છે અથવા હતી તે બાબતમાં એક શબ્દ પણ ઉચારતા નથી. એટલે
(૫૩) અઝીઝના ભાઈ અને ભત્રીજના સિકકા ઉપર ભલે મહારાજ નેનીસનું નામ હેય પણ ખુદ અઝીઝના સિકકા ઉપર તે નામ છે કે કેમ, તે નથી દશાંગ્યું: વળી મઝીઝની પાછળ આવનારાનાં નામમાં અઝીઝનાં ભાઈ અને ભત્રીજનાં નામ શા માટે ગણાવ્યા? તેમણે કોઈ દીવસ સ્વતંત્ર શહેનશાહ તરીકે કામક કર્યું નથી. બહુ ત્યારે તેમણે નાના પ્રાંતમાં સૂબા તરી- કેજ અધીકાર ભેગા હશે. પણ જેમ બેકટ્રીઅન સરદાર ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરના અમલમાં કેટલાંયે નવાં નવાં નામે આવ્યાં છે ને તે સર્વેને આવીજ રીતે રાજકર્તા માની લઈ ગોટાળે ઊભે કર્યો છે. તેમ અહીં પણ કર્યું લાગે છે. તેઓ કાંતે મહારાજ અઝીઝને તાબે હાય અથવા તે મૂળ ગાદીના ધણી શહેનશાહ નેનીસની આજ્ઞામાં હોય પણ તેઓને સ્વતંત્ર રાજક્ત તે ગણું શકાય તેમ છે જ નહીં.
(૫૪) આ સિક્કાઓ તેના એકલાના અને સ્વતંત્ર
અધિકાર સમયના લેખવા.
(૫૫) બીજી વ્યકિત સાથેના જે સિક્કાઓ છે તે સંયુક્ત અધિકાર સમયના એટલે કે તેની પાછલી જિંદગીના છે. પાછળની જિંદગીમાં શા માટે એમ થવા પામ્યું છે તે માટે આગળની હકીકત જુએ.
(૫૬), આ વ્યક્તિ કોઈ રન કે મહારાજ નથી પણ સેનાપતિ છે. એટલે દેખાય છે કે, અમુક વખતે અઝીઝને અને તેને સંયુક્ત અધિકાર હશે. કયારે ને કેમ? તે માટે આગળ ઉપર જુઓ.
(૫૭) જુઓ નીચેની ટી. નં. ૬૦
(૫૮) કે. શે. હિ. અને કે. હિ. ઇં. બંનેના લેખા એક જ છે એમ ધારીને અહીં મેં આ શબ્દ લખ્યા છે, કેમકે બને પુસ્તક એક જ સંસ્થાની માલીકીના છે અને ઉપેક્ષાતમાં પણ જણાવ્યું છે કે પહેલાના સારરૂપે બીજું પુસ્તક છે.
(૫૯) જૂઓ કેહિ. ઈ. પૃ. ૫૭૨,
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
અને સંવતસર
૩૨૫
મારૂં એમ માનવું થયું છે કે, જ્યારે પ્રથમના રાજા મોઝી સ્વતંત્ર થઈ પિતે હિંદમાં ગાદી સ્થાપી અને માદર વતનમાં પણ ક્રાંતિ મટી જઈને બધું શાંત થઈ ગયું ત્યારે પુનઃરચના અને સર્જન કરવાના પ્રયાસો પોતે કર્યા હતા. તે પુનઃ સર્જન કઈ રીતે થવા પામ્યું છે તે સમજવા, પાર્થીઓની ગાદીની વંશાવળી તરફ થોડો વખત આપણે નજર ફેરવવી પડશે. (જુઓ પૃ. ૧૪પ ને કોઠ) મિડેટસ ધી ગ્રેઈટ–બીજાના ઈ. સ. પૂ ૮૮માં મરણ પામ્યા પછી ૨૮ વર્ષ સુધી બે ત્રણ નાના રાજાઓ ગાદીએ આવી ગયા છે. તે બાદ મિગ્રેડેટસ ત્રીજે ગાદીએ આવ્યો. તેની કારકીર્દી
. સ. પૂ. ૬૦ માં શરૂ થઈ છે. તે સમયે હિંદની ગાદી ઉપર અઝીઝનું સ્વામિત્વ તે ચાલતું હતું. પણ વૃદ્ધાવસ્થાને લીધે (અને ધારું છું કે તે કદાચ અપંગ પણ બની ગયો હશે) તેનો પુત્ર અઝીલીઝ તેને રાજકાજમાં મદદ કરતે ૬૧ હતો. એટલે ઈરાનના મિડેટસ ત્રીજા વચ્ચે અને આ બાજુ અઝીલીઝ વચ્ચે સર્જન કેવી રીતે કરવું તેના સંદેશા ચાલ્યા હોય; તેવામાં અઝીઝનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૫૮ માં થતાં અઝીલીઝ ગાદીએ આવ્યા. અને ઇરાનમાં વળી મિગ્રેડેટસનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૫૬ માં થતાં તેની ગાદીએ ઓરોડોસ આવ્યો. હવે આ બે વચ્ચે સમજૂતિનું પ્રકરણ ચાલ્યું.
એટલે એમ તેડ નીકળે લાગે છે કે, બે ગાદી કરવાથી તેટલી કમજોરી વધે છે અને તેથી તેને લાભ ત્રીજે લઈ જાય છે; જ્યારે મૂળે તો બને એક જ છે; માટે અઝીલીઝના મરણ બાદ હિંદની અને ઈરાનની ગાદી એક જ છે એમ લખવું અને તે માટે ઈરાનને દરજજો અવલ હોઈને ત્યાંથી શાહજાદે અથવા યુવરાજ હિંદ ઉપર વહીવટ ચલાવવા આવે. આ પછી અઝીલીઝનું ભરણુ છે. સ. પૂ. ૩૦ માં થયું. તે સમય દરમ્યાન ઇરાન ઉપર એક બે રાજા થઈ ગયા હતા અને તેનીસ પહેલાના ભાઈ સ્પેલીરીઝનું રાજ્ય ચાલતું હતું. એટલે પ્રથમની થયેલ શરત પ્રમાણે તેને પુત્ર ૩ અઝીઝ જે તે સમયે અફગાનિસ્તાનમાં કોઈ પ્રાંત ઉપર વહીવટ ચલાવતો હતો તેની નિમણુક હિંદના રાજકર્તા તરીકે કરવામાં આવી.૬૪ તેણે હિંદમાં આવી અઝીઝ બીજા તરીકે રાજ્યની લગામ હાથમાં લીધી. વળી આ પ્રમાણે વહીવટ ચલાવવામાં કેટલીક અગવડતા આવવા પામી. એટલે અઝીઝ બીજાની પછી ગાદીએ આવનાર ગેડફારનેસના સમયે બને ગાદીઓ એકત્ર કરી નંખાઈ અને ગેડફારનેસને ઈરાનને શહેનશાહ ઠરાવવામાં આવ્યો. જેથી તેણે હિંદમાંથી પિતાને મુકામ ઉઠાવી ભાદર વતનમાં કર્યો (આ હકીકત માટે તેનું વૃત્તાંત
(૬૦) આ કારણથી બાપ-દીકરાના ચહેરા એક એક સાથે પણ બાજુ ઉપર પડયા છે; નહીં તે એકનું સવળી બાજુ અને બીજાનું અવળી બાજુ એમ પાડવાની જે સામાન્ય રીત છે તે પ્રમાણે પાડત (૧ળી વિશેષ માટે અઝીલીઝના વૃત્તાંત જુઓ).
(૬૧) કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૭૨-Aziz I was succeeded by Azilises but there wascertainly a period in which these two kings were associated in government, અઝીઝની
પાછળ અઝીલીઝ ગાદીએ આવ્યું છે. પણ ખરેખર એક વખત એ હતું જ, જે વખતે આ બંને રાજાએ વહીવટ કરવામાં સાથે જોડાયા હતા.
(૬૨) આ કારણથી જ રાજા મોઝીઝને મેં બાદશાહી કુટુંબ સાથે લેહી સંબંધથી યુક્ત માન્ય છે. પછી તે લોહીસંબંધ કેટલો નીકટને હતો તે જુદી વાત છે.
(૧૩) સ્પેલીરીઝને પુત્ર એટલે વેનેસીસને ભત્રિજે. | (૬૪) આ ઉપરથી સમજાશે કે અઝીલીઝ અને અઝીઝ બીજને પિતા-પુત્રને સંબંધ નથી જ,
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
અઝીલીઝ
[ અષ્ટમ
જુઓ). આ પ્રમાણે હકીકત બન્યાનું ઠરાવાય તે ઉપરમાં ટાંકેલાં–કે, શ. ઈ. પૃ. ૬૮ નું અને કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૭૨ નું–બને વાકયોનાં કથનને ઊકેલ આપોઆપ આવી જાય તેમ છે.
આટલાં વિવેચનથી હવે સ્પષ્ટ થયું હશે કે અઝીઝને સંવતસર ચાલે છે કે કેમ ? અથવા તેના સિકકામાં શા માટે બબ્બે મહારાં પાડવામાં આવ્યાં છે? તેમજ ગેડે ફારનેસને કેમ ઈરાન તરફ પાછું વળવું પડયું છે ?
(૩) અઝીલીઝ શહેનશાહ અઝીઝ પહેલાના મરણ પછી તેની ગાદીએ તેને પુત્ર અઝીલીઝ આવ્યો છે. તેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૫૮ થી ૩૦=૨૮ પર્વતનો ઠરાવાયો છે. તેમાં શંકા જેવું કારણું રહેતું ન હોવાથી આપણે પણ તે એમ ને એમ જ માન્ય રાખી લઈએ છીએ. આ સમય તેના સ્વતંત્ર રાજ્યાધિકારનો જ છે. તે ઉપરાંત પિતાના પિતાના ઉત્તરજીવનમાં, તેમના મંદવાડને લઈને પણ તેણે રાજવહીવટ સંભાળી લીધે દેખાય છે. પણ ચાલુ આવતા નિયમ પ્રમાણે તે તેના પિતાના નામે ચડાવી શકાય નહીં.
તેના રાજઅમલમાં કોઈ અન્ય મહત્વને બનાવ બન્યાનું જણાયું નથી, કે બન્યો હોય પણ નોંધાયો જડતો ન હોય. બન્યો ન હોવામાં બે ત્રણ કારણો આગળ ધરી શકાય તેમ છે. (૧) તેના પિતાની પેઠે તે પણ બળહીન કે તેજહીન હેય. જો કે તેમ ધારવાને આપણ પાસે કાંઇ સાધન નથી. ઊલટું તેના પિતા કરતાં તેને રાજકાળ દીર્ધકાલીન નીવડે છે. એટલે વધારે નહીં તે કાંઈક ઠીક ઠીક સત્તાવાળા અને પરાક્રમી પણ હવે જોઈએ જ. (૨) ઈરાનની સાથે અમુક પ્રકારની સમજૂતિ થઈ ગઈ હોવાથી, તેને હવે પિતાને માટે બહુ ઉલ્લાસ
કે ઉત્સાહ નહીં રહ્યો હોય એટલે તદ્દન નિક્રિયપણે અને ઉપેક્ષાવૃત્તિથી જ રાજકાજ કર્યો જતો હશે. ( ૩ ) સમજૂતિ થઈ ન હોય તે પણ બહુ મુલક વધારવા તરફ તેનું લક્ષ જ દેખાતું નહોતું. તે પોતે ગાદી ઉપર બેઠે કે બીજે જ વર્ષે અવંતિની ગાદી પાછી ખાલી પડી હતી. એટલે જો ધારત તો તે આખું રાજ્ય કે તેને કાંઈક હિસે પણ મેળવી શકત; પણ તે તક જેણે જતી કરી છે. આવાં વિધવિધ અનુમાનો તેના જીવન વિશે દોરી શકાય છે; છતાં એક પ્રસંગ તેને નબળા રાજકર્તા માની લેવાને મને પ્રથમ મળ્યો હતો. પરંતુ વિશેષ શેધનથી માલૂમ પડયું છે કે તે માત્ર મારી ભ્રમણા જ હતી, છતાં તે એતિહાસિક બીના જ હોવાથી, ભવિષ્યમાં કોઈ અન્ય સંશેધકને તેમાંથી કદાચ સાર જેવું હાથ લાગી જાય તેવા આશયથી તે નીચે રજૂ કરું છું.
રાજતરંગિણિ કે જે કાશ્મિરદેશને પ્રાચીન કાળને પ્રમાણિક ઇતિહાસ દર્શાવતો વર્તમાન
કાળે લબ્ધ થતો ગ્રંથ મનાય મારી છે, તેમાં એમ જણાવાયું છે બ્રમણ કે, હિંદી સમ્રાટ વિક્રમાદિત્યે
તે દેશ સર કરીને પિતાના પ્રતિનિધિ તરીકે મંત્રીગુપ્ત નામના પ્રધાનને ત્યાં વહીવટ કરવા નીમ્યો હતો. આ હકીકતને ઉલેખ સરખાયે ભારતદેશના શિખવાતા કોઈ ઇતિહાસમાં કઈ હિંદી સમ્રાટ વિષે કરાયે હોવાનું જણાતું નથી. જ્યારે વિક્રમાદિત્ય નામની વ્યક્તિએ તે લગભગ દશ બાર જેટલી (જુઓ આ પુસ્તકને અંતે તેને લગતે પરિચ્છેદ) હિંદની ભૂમિ ઉપર થઈ ગઈ છે. એટલે પ્રશ્ન એ ઉદ્દભવે છે કે, તરંગિણિકારે કયા વિક્રમદિત્યને ઉદ્દેશીને તે બીના લખી હશે. તેણે લખ્યું
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ].
નું જીવન
૩૨૭
છે ત્યારે તે કાંઈક આધારભૂત હોવું જોઈએ જ પછી તેની સળ આપણને સૂઝતી ન હોય તેમાં તેનો દોષ ન કહેવાય. એમ તો તેમણે જે ધર્મા શકને પણ એક વખત કામિરપતિ થઈ ગયે હોવાનું જણાવ્યું હતું અને તે ઉપરથી હિંદી ઇતિહાસના અભ્યાસીઓએ તથા લંડનની લાઈબ્રેરીના હિંદી વિભાગના ગ્રંથપાળ મિ. થેમાસે એમ સાબિત કર્યું હતું, કે તે ધર્મશાક તે અન્ય કોઈ નહીં પણ મૌર્યવંશી સમ્રાટ અશોક વર્ધન હતું. તે માન્યતા ખોટી છે એમ આપણે હવે પુ. ૨ માં અનેકવિધ ચર્ચા કરીને બતાવી આપ્યું છે (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૮૯ ઉપર ધર્માશકનું પરિશિષ્ટ). મતલબ કહેવાની એ છે કે, ત્યાં જેમ તરંગિણિકારના કથનથી આપણને એક ઐતિહાસિક બનાવને મૂળ પાયો હાથ લાગે હતો તેમ અહીં કદાચ પ્રયાસ કરાય તો કાંઈક નવીન વસ્તુ હાથ લાગે પણ ખરી.
રાજતરંગિણિકારે વર્ણવેલા વિક્રમાદિત્ય માટે સર્વ કોઇની પ્રથમ નજર શકારિ વિક્રમદિત્ય ઉપર જ પડવા સંભવ છે; કેમકે તેના નામની પ્રસિદ્ધિ અને લોકપ્રિયતા ઉપરથી જ અન્ય ભૂપતિએ તે બિરૂદ પોતાના નામ સાથે જોડવા પ્રેરાયા છે. એટલે મેં પણ શકારિ વિક્ર- માદિત્યને કાશ્મિરપતિ થયાનું માની લઈ, ત્યાં મંત્રીગુપ્તને સૂબો નીમ્યાનું ઠરાવ્યું. વળી કાશ્મિરની છતને તેને સમય ઈસ. પૂ. ૫૭ માં તે અવંતિપતિ બન્યા પછીના દશ પંદર વર્ષમાં જ થયો હોય એમ ગણી, તે સમયે કેણુ કાણુ રાજાઓ પંજાબ અને કાશ્મિરમાં સત્તા ઉપર હેવા જોઈએ તે શોધી કાઢવા નજર દોડાવી. એટલે ઈન્ડોપાર્થીઅને રાજા અઝીલીઝને સમય અને તેનો સત્તાપ્રદેશ પંજાબ (કે કાશ્મિર ) વિગેરે દયાનમાં તરવરવા લાગ્યા. તેમ બીજી
બાજુ તેનું નિષ્ક્રિય જીવન લાગ્યું. વળી કે. હિ. ઈ ના લેખકનો જે અભિપ્રાય હતો કે આ અઝીલીઝના પૂર્વજ શહેનશાહ મોઝીઝે પણ હિંદમાં જ્યારે પ્રથમ ચડાઈ કરી હતી ત્યારે તેણે બલુચિસ્તાનના માર્ગે પ્રથમ ઉતરી, પછી સિંધુ નદીના જળપ્રવાહઠારા ઉપર વધીને પંજાબ સર કર્યો હતો; અને બે બાજુ પડેલા યવનરાજવંશીઓના મુલક વચ્ચે પિતે ફાચડરૂપ જેમ બન્યું હતું તેમ એક બાજુ આ અઝીલીઝના મથુરા તરફનું રાજ્ય અને બીજી બાજુ તેના મૂળ વતનવાળા પાર્દીિઅન પ્રજાનું રાજ્ય; તે બેની વચ્ચે શકારિ વિક્રમાદિત્યે પણ ફાચડ મારવા જેવું, પંજાબ અને કાશ્મિર જીતીને કાં ન કર્યું હોય ? આ વિચાર મનમાં ઘોળાયા કરતા હોવાથી તે સમયે (લગભગ આઠ વર્ષ ઉપર જ્યારે આ પુસ્તકનું મૂળ લખાણમેં ઊભું કરીને લખી રાખ્યું હતું ત્યારે ) તે આ પ્રમાણે જ બન્યું હોવાનું ઠરાવીને બધું ચોકઠું ગોઠવી દીધું હતું. પણ હવે જ્યારે પુસ્તક છપાવવાનો યોગ પ્રાપ્ત થયો ત્યારે શહેનશાહ મેઝી . ઝનો આખો ઇતિહાસ જેમ શોધવો પડ્યો અને બધું વાજું ધરમંડાણથી ફરી જતું દેખાયું, તેમ આ પ્રસંગની બાબતમાં પણ આખું ચક્ર ફેરવવા જેવા સંજોગો દેખાયા; કેમકે, અઝીલી પછી ગાદીએ આવેલ શહેનશાહ ગેડફારનેસને ઠેઠ ઈરાનથી માંડીને મથુરા સુધીના સર્વ પ્રદેશ ઉપર રાજ કરતે હેવાનું મનાય છે. વળી તેણે વચ્ચે ફાચડરૂપ પડેલ કોઈ પ્રદેશને જીતીને માર્ગ સાફ કરી નાંખ્યો હોય એમ જણાતું નથી. એટલે શકારિ વિક્રમાદિત્યને ગણત્રીમાંથી પડતા મૂકો પડ્યો. પછી બીજી નજર ગુપ્તવંશી ચંદ્રગુપ્ત ઉપર પડી. તે વંશમાં વિક્રમાદિત્ય બિરૂદધારી બે ત્રણ રાજાઓ પણ થયા છે. તેઓ મહાપરાક્રમી
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
થવા સાથે ઉત્તર હિંદના ભૂપતિ થયા છે. ઉપરાંત કાશ્મિરમાં નીમેલા સૂબા–પ્રધાન મંત્રીગુપ્તનું નામ પણ તેમની સાથે વધારે સુસગત થતુ દેખાય છે. આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારે તે અનુમાનને પુષ્ટિ મળતી દેખાઇ. પણ તેમને રાજ્યાધિકાર આ પુસ્તકની ઠરાવેલ સમયમર્યાદા બહારના હોઇને તે વિશે આટલા ઉલ્લેખ કરીને જ અહીં વિરમવું પડે છે.
કહેવાના તાપ એ છે કે, મેં પ્રથમ દોરેલા અનુમાન મારે ફેરવવા પડયો છે અને તેથી રાજા અઝીલીઝને કપાળે ચોંટાડાતુ કલંક ધેાળી નાંખી તેને મે' મારી ભ્રમણા ના શિષક તળે જણાવવું ચેાગ્ય ધાયું છે.
66
ગાંડાકારનેસ પણ
""
( ૪ ) અઝીઝ બીજે
શહેનશાહ અઝીલીઝના મરણ બાદ થયેલ સમજૂતિના કરાર પ્રમાણે (જીએ પૃ. ૩૨૫ ) ઇરાનના રાજકુટુંબમાંથી કાઇ નબીરા હિંદી પ્રાંતાના વહીવટ ચલાવવા આવવાના હતા. તે સમયે ઈરાનમાં શહેનશાહ નેનીસનું મરણુ નીપજી ચૂકયું હતું એટલે તે! ગાદી ઉપર તેને નાના ભાઇ સ્પેલીરીઝ બેઠા હતા. શહેનશાહુ સ્પેલીરીઝને એક યુવાન પુત્ર હતેા તેને હિંદુ તરક્ મોકલી આપવામાં આવ્યા હતા; જે શહેનશાહ અઝીઝ ખીન્દ્ર તરીકે હિંદી ઈતિહાસમાં જાણીતા થયા છે, તેના સમય ઇ. સ. પૂ. ૩૦ થી ઈ. સ. ૧૯ સુધીના ૪૯ વષઁના ગણાય છે. તે વિશે કાને વાંધા ઉઠાવવાનું કારણ મળ્યું નથી, જેથી આપણે પણ તે સાથે સ'મત થઈએ છીએ. ઇન્ડીપાર્થીઅને જાતિના કુલ્લે પાંચ શહેનશાહ થયા છે. તેમાંના સર્વેમાં આ ચેાથા ગાદીપતિના રાજ્યકાળ સૌથી લાંખેા છે, છતાં તેના જ રાજઅમલ દરમ્યાન એછામાં ઓછા માંધવાલાયક બનાવ નાંધાયા છે, બલકે એમ કહે
[અમ
કે, તેના આખાયે સમય હિંદી ખ઼તિહાસની નજરે તદ્દન “ કારી પાટી=Blank slate'' જેવે જ છે. તેણે રાજની લગામ હાથ લેતી વખતે, જેટલી ભૂમિને વારસા લીધા હતા તેટલા જ તેની પાછળ આવનારને સાંપ્યા હતા. એટલે કે તેણે નથી જમીન વધારી કે નથી ઘટાડી; એટલુ જ નહી' પણ તેણે આસપાસના કાઇને હેરાન કર્યાં હોય કે ખાલી ધમકી આપીને દમ મારવા જેવું કર્યું' હાય એમ પણ લાગતું નથી. જેમ તેણે કાઈ પાડાશીને રંજાડ્યા નથી તેમ તેના પાડોશીએ પણ તેને ઊંચાનીયા થવાનું કારણ આપ્યું નથી; નહીં તેા તેના સમય દરમ્યાન તેની દક્ષિણ હદે અડીને આવેલ અતિપતિ શકાર વિક્રમાદિત્ય જે પરાક્રમશીલ રાજા થઈ ગયા છે તથા જેની કારકીદી એટલી જગજાહેર અને પ્રખ્યાત થયેલી છે કે, જો તેની કરડી નજર ક અંશે પશુ થઇ હાત તા, કાંઇક ને કાંઇક નવાજૂની તેા થઇ જાત જ. આ ઉપરથી એમ સમજાય છે કે, બન્ને ભૂપાળા શાંતિપૂર્વક વહીવટ ચલાવી લેાકસેવા કરવાની ભાવનાવાળા જ હશે. જેથી કોઈએ એકબીન્દ્રના કામકાજમાં વિના પ્રયાજતેઅથવા કેવળ ભૂમિ મેળવવાના ક્ષેાભમાં તણાઇનમાથું મારવાનુ` ઊચિત ધાર્યું" લાગતું નથી.
આ શહેનશાહના લાંખેા રાજ્યકાળ હાઇને જે કેટલાકે તેને શકસંવત્સરના સ્થાપક તરીકે મનાવવાની વૃત્તિ દાખવી છે તે કેવી નાપાયાદાર છે તે આપણે ઉપરમાં અઝીઝ પહેલાનુ' વૃત્તાંત લખતાં જણાવી ગયા છીએ એટલે અહીં પુનરૂક્તિ કરતા નથી.
શહેનશાહ
અઝીઝનું ભરણું નીપજતાં, તેની પાછળ ગાંડાકારનેસ આવ્યેા છે.
(૫) ગાંડાકારનેસ-ગાંડાફારસ જેમ આપણા બ્રીટીશ હિંદુમાં વહીવટ
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ચલાવવાને, ઈ ંગ્લાંડથી હાર્કમા નીમાઇને આવે છે અને તેમની પસંદગી ત્યાંની પાર્લામે ટ દ્વારા તે સમયનું પ્રધાનમંડળ કરે છે; જેથી એક પછી આવનાર બીજાને કાંઇ સગપણ સંબંધ હોતા નથી તેમ આ ઈન્ડા પાથી અન્સે પણ તે રીત હવે ગ્રહણ કરેલી હાવાથી, ગાદી ખાલી કરનારને અને નવા આવનારને બીજો કોઇ લેહી સંબધ હાતા નથી. છતાં અહી ચાલતી બ્રીટીશ પ્રથા અને તે સમયની ઇન્ડેાપાથી અન્સની પ્રથામાં ફેર એ હતા કે (૧) ઇન્ડેાપાથીઅન્સમાં રાજકુટુંબી જન-સરદારને મેાકલવામાં આવતા (૨) અને જે આવતા તે અમુક વખત માટે જ ન આવતાં તેની આખી જિંદગી સુધી વહીવટ ચલાવ્યા કરતા. પછી ઇરાનની મૂળ ગાદી ઉપર બિરાજતા શહેનશાહમાં ફેરફાર થઇ જતા તે પણ હિંદમાં વહીવટ કરનારને કાંઇ જ આંચ આવતી નહેાતી.
ના સ્થાન વિશે
આ ગાંડાકારનેસના સમય ઈ. સ. ૧૯ થી ૪૫ સુધીના ૨૬ વર્ષ પર્યંત હિંદના રાજકર્તા તરીકે લેખવામાં આવ્યેા છે અને તે બાદ ઇરાનની અને હિંદની ગાદી એકત્ર થઇ જવાથી તેને ઇરાનમાં ખાલાવી લીધા હતા અને પછી ત્યાંના અને હિંદના એકત્રિત શહેનશાહ તરીકે તેની કારકીર્દી ચાલી હતી૬૫ એમ કહી શકાશે. તેના રાજ્યકાળ પણ ઠીક ઠીક લાંખા સમય ચાલ્યા ગણાય. તેણે પણ પાતાના પૂર્વજની પેઠે, દક્ષિણે આવેલા અવંતિપતિ સાથે ખીન
( ૬૫ ) કહે છે કે તેનું મરણ ઈ. સ. ૬૦ માં થયું હતું. H. H. P. 647:-He died about 60 A. D.=હિ. હું', પૃ. ૬૪૭ઃ–તે ઈ. સ. ૬૦ આશરે મરણ પામ્યા.
(૬૬) કે. હિ. ઇ. પૃ. ૫૩૮:-The Pahalva ૪૨
૩૨૯
દરમ્યાનગીરીની નીતિને જાળવી રાખી દેખાય છે: પણ ખીજી બાજુ જ્યારે અગાનિસ્તાનની ઉત્તરે હિંદુકુશ પર્વતની આસપાસ અને પોતાના મુલકની થાથડ આવીને યુચી પ્રજાના (જીએ ઉપરમાં પૃ. ૧૪૨ ) એક ટાળાની મદદ સાથે કુશાન સરદાર કુન્નુલ કડસીઝને પેાતાની સત્તા કાંઇક સ્થિર કરતા સાંભળ્યા ત્યારે તેણે પોતાના હાથના સ્વાદ તેને ચખાડવાને પગલાં લેવાં પડ્યાં હતાં; અને તે સરદારને કાબૂલની ખાણુવાળા ભાગ ખાલી કરીને જરા પાછા હડી જવાની ફરજ પણ પાડી હતી. તે બાદ તેણે અફગાનિસ્તાનવાળા તે ભાગમાં એક કીર્તિસ્થંભ ઊભા કર્યો છે. જે તેની રાજઅમલની સાક્ષી પૂરતા અદ્યાપિ પણ નજરે પડી રહ્યો છે. તેના રાજ્યઅમલમાં ઈન્ડોપાથી અને સત્તા મધ્યાહ્ને૬૬ પહોંચી ગઈ હતી એમ જરૂર કહી શકાશે.
તેના રાજ્ય સાથે મહુ નિસબત ધરાવતી એવી એક એ કેટલુંક જાણવા બાબતને અહીં ઉલ્લેખ
કરી લઇએ.
યાગ્ય
કેટલાક વિદ્વાનેાની એમ માન્યતા થઇ છે કે, તે પાતે પી મહઝાનેા અનુયાયી હોવા છતાં તેણે પેાતાની પાછલી જિંદગીમાં ધર્મપરિવર્તન કરીને ઇસાના ધર્મ અગકારી કર્યાં હતા. ત્યારે કેટલાકના એવા મત પડે છે કે, તે બહુ ઉદારચિત્ત હાવાથી તેણે ૭ ખ્રિસ્તી ધર્મ તરફ બહુ આદરભાવ જ માત્ર બતાવ્યા હતા, power attained its height=પહૂલ્વેની સત્તા તેના ઉત્કૃષ્ટ સ્થાને પહેાંચી હતી.
(૬૭) હિ.હિ. પૃ. ૬૪૭:-A recently discovered inscription shows that Gondophorus was initiated by St. Thomas.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦
હિંદ સાથે ઈટલીની
પશુ પોતે તે ધર્મના ભક્ત અન્યા નહેતો. એમાંથી ગમે તે હા, પણ એટલું ખરૂં જ કે તે સમયે તાજેતરમાં જ ખ્રિસ્તી ધર્મના ઉદ્ભવ થયેા હતા અને પ્રજા તેને ઠીક ઠીક અપનાવવા લાગી હતી. તેને આ ધર્મ પ્રત્યે આકષનાર કે મુગ્ધ કરનાર વ્યક્તિ સે’ટ થામાસ નામના મદ્રાસ ઇલાકાના એક પાદરી છે. તે આખી કથા પ્રથમ તો એક દંતકથા જ જેવી લાગે છે પણ એક ગ્રંથકાર જ્યારે તેને શિલાલેખના આધાર આપીને મજબૂત ખનાવી રહેલ છે ત્યારે, ખીજો વિરૂદ્ધ પુરાવા ન મળી આવે ત્યાંસુધી આપણે તે હકીકતને એક સત્ય ઘટના તરીકે જ માનવી રહે છે. આ એક બાબત થઇ.
બીજી આ પ્રમાણે-છે તેનું રાજ્ય હિંદમાં તા ઈ. સ. ૨૬ થી લગભગ ખતમ થયું ગણાય છે; અને તે બાદ ઉત્તર હિંદના પંજાબ કે યુક્ત પ્રાંતમાં કાઇની સત્તા ખાત્રીપૂર્વક સ્થપાયાની જણાઇ હાય તેા તે કુશાનવશી રાજા કનિષ્કની જ છે. તેમ તેના સમય ઇ. સ. ની પહેલી સદીના અંતના (આશરે ઈ. સ. ૭૮ ) વિદ્રાનાએ ૮ ગણ્યા છે; જેથી લગભગ અડધી સદીના ગાળાનું જે અંતર પડે છે તેમાં તે ભૂમિ ઉપર કાણે અમલ ચલાવ્યા ગણવા ? ભૂપાળ વિનાની ભૂમિ તેા રહેવા પામી નહીં હૈાયને ? કેટલાકનુ એમ માનવુ' છે કે, ઇરાનમાંથી નાના પદવીધરા ત્યાં આવીને વહીવટ ચલાવ્યે જતા હતા જ્યારે બીજી રીતે તપાસ કરતાં કાષ્ટ પ્રકારની પ્રમાણભૂત માહિતી મળતી જ નથો. ખરી સ્થિતિ પુરવાર
A. D, 21. =બહુ થોડા વખત ઉપર શોધી કઢાયલા એક લેખથી સાબિત થાય છે કે, ગાંડાફ઼ારસને ઇ. સ. ૨૧ માં સેટ થેામસના હસ્તે ખ્રિસ્તી ધર્મની દીક્ષા દેવાઇ હતી. ( જેમણે આખા પ્રસંગ જાણવા ઇચ્છા હાચ તેમણે ઉપરનું પુસ્તક વાંચી નેવુ.)
[ અષ્ટમ
થાય તેજ પ્રમાણે ખરી સમજવી.
બાકી એક લેખકે હિંદને યુરોપના ઇટલી સાથે સરખામણી રૂપે એક અભિપ્રાય જે દૃશ્યન્યા છે તે વાચક સમક્ષ રજૂ કરી આ પરિચ્છેદ સમાપ્ત કરીશું. તેમણે તે ભૂંગાળની દૃષ્ટિએ જ વિચાર દર્શાવ્યા છે પરંતુ કેટલેક અંશે તે રાજકીય દૃષ્ટિબિંદુ પણ રજૂ કરતા હાય એમ અનુભવથી જણાય છે. તેમના શબ્દો આ પ્રમાણે૯ છે‘India & Italy have terribly suffered for their unhappy gifts of beauty =હિંદને અતે ઇટલીને પેાતાની સૌદર્યતાની કમનશીબ ભેટને અંગે ભયંકર રીતે સહન કરવું પડયું છે.” કહેવાની મતલબ એ છે કે, આ બન્ને દેશા ઉપર કુદરતે પોતાની રમણીયતાના જે કાઠાર ઠાલવી દીધા છે તેથી તેમને અસીમ નુકશાન થયુ છે. આપણે તો અહી હિંદુની જ વાત કરી રહ્યા તે સંબધે જ જણાવીશું. હિંદુસ્થાન દેશની રચના જ કુદરતે કાંઇક અલૌકિક પ્રકારની કરી છે. તેની ઉત્તરે આવેલ કાશ્મિર દેશ જો કે હવાપાણી અને સીનસીનેરીને અંગે યુરે।પના ઇટલીની સાથે ભલે સામ્ય ધરાવતું હશે; છતાં રાજકીય નજરે, જેમ ઇટલી યુરોપનુ એક અંગ બની રહેલું છે તેમ કાશ્મિરને હિંદનું અંગ ગણી શકાશે નહીં. તે તા થી છૂટુ જ પડી જતું હોય એમ દૈખાય છે. કહે
છીએ તેથી
ઇટલીની હિં≠ સાથે સરખામણી
(૬૮) મારા મત પ્રમાણે રાન કનિષ્કન સમય ભિન્ન છે. જે ચર્ચા પુસ્તક ૪ થા અંતમાં વિસ્તારપૂર્ણાંક દલીલો સહિત સાબિત કરી આપી છે, એટલે હાલ તા એટલું જ લખવુ' ઉચિત ધારૂં' છું. (૬૯) જી. હિં, પૂ. ૬૨૭.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરખામણી
પરિચ્છેદ ]
વાના ભાવાર્થ એમ છે કે, અગાનિસ્તાનમાંથી કોને હિંદુ ઉપર આક્રમણ લાવવું હાય, તેા ઉત્તર 'િના આ કાશ્મિર દેશને જરા પણ અડકવા સિવાય, પંજાબને પ્રથમ સર કરીને દીલ્હીપતિ કે મથુરાપતિ બની શકાય છે; જ્યારે ઇટલીની સ્થિતિ તેવી નથી જ. તેનુ પદ તા યુરેાપના એક અવિભાજ્ય અંગ તરીકે કાયમ જ રહે છે. યુરોપના અન્ય દેશાથી તે વિભિન્ન પડી જતું નથી. પણ જો કાશ્મિર તરફથી કાને હંંદમાં આવી દીલ્હીપતિ કે મથુરાપતિ બનવુ હોય તેા તેને પંજાબને વિધ્યા સિવાય ચાલતું જ નથી. આ પ્રમાણે રાજકીય નજરે યુરેપની દૃષ્ટિમાં કાશ્મિર કરતાં પ*જાબની અગત્યતા વિશેષ કહેવાશે. બાકી હિં'ની ઉત્તરના
૩૩૧
પ્રદેશે! અંગેની રાજકીય દૃષ્ટિએ ભલે કાશ્મિરની અગત્યતા માટી અંકાતી હોય.
કુદરતે બક્ષેલી આ સૌંદયતા તથા ખીજી નવાજેશાને લીધે હિંદુ ઉપર અનેકના ડાળા ચકરવકર થઈ રહ્યા કરે છે તે વાત પણ સાચી જણાઇ આવે છે. ત્યાં તે એક જાય તે બીજો આવીને ઉભા જ છે તેવી સ્થિતિ ખની રહી છે. ઇરાનીએ પછી યવના આવ્યા. તે ગયા તે ચેન આવ્યા. તે ગયા તે ક્ષહરાટે કબ્જે લીધા. વળી તે ગયા તા ઇન્ડેાપાર્થીઅત આવ્યા. તેમણે ઉઠાંગિરિ લીધી તા વળી ક્રુપ્રજાએ પેાતાનું ભાવી અજમાવ્યુ. એમ ઉત્તરાત્તર એક પછી એક પ્રજાનું ક્ષેત્ર તે બની રહ્યું છે.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
શHITIJuly)/
lillahlaljimislifulfillul
::
1કાર
સરકાર અન્ન
નવમ પરિચ્છેદ
પરદેશી આક્રમણકારે (ચાલુ)
(૪)શક-સિથિયન્સ, ઇસિથિયન્સ
સંક્ષિપ્ત સાર–મિ. થોમસે જેને સેન-સિંહ-કે શાહીવંશી રાજાઓ ગણાવ્યા હતા, તે કેણ તથા તેમને સમાવેશ સિથિયન્સ યા ઈન્ડસિથિયાસમાં કરી શકાય કે કેમ તેની કરી આપેલ ચોખવટ-સૌરાષ્ટ્રના શાહી રાજાઓ અને બીજી તરફ શહેનશાહી તરીકે ઓળખાતા રાજાએ, તે બન્ને વચ્ચેની આપેલી સમજૂતિ- અત્યારસુધી અંધારે પડેલા શાહીવંશી રાજાઓની આપેલી ઓળખ-ક્યા રાજાઓ સિથિયન્સ અને ક્યા રાજાઓ ઈડેસિથિયન્સ કહેવાય તેનું આપેલું સ્પષ્ટીકરણ-મૂળમંડાણથી આપીએ શકપ્રજાને આપેલ ઈતિહાસ-તેમનાં અનેક ટેળાંઓનાં ભિન્ન ભિન્ન સમયે તથા ભિન્ન ભિન્ન દિશામાં થયેલાં સરણાનું તેમજ અનુક્રમવાર થયેલ વિકાસનું આપેલું વર્ણનખરી શકપ્રજા કેણ તે ભેદ નહીં પારખવાથી હિંદી ઈતિહાસને વિદ્વાનોએ કરેલ કેટલાક અન્યાય
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
સિથિયન્સ
૩૪3
(૩) શક-સિથિયન્સ ઇન્ડો સિથિયન્સ હિંદ ઉપર આક્રમણ કરનારી ચાર પ્રજા- તેમનું વર્ણન કરવું પડ્યું હતું. જ્યારે આગળ માંથી બેકટ્રીઅન્સ (ન), ક્ષહરાટ, અને પ. ઉપર જોઈશું કે, સિથિઅન્સ અને ઇન્ડસિથિઅન્ને હવાઝ-પાર્થીઅન્સ—આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રજાને બન્નેએ હિંદમાં આવીને અમુક સમય પત રાજહેવાલ યથામતિ આપણે જોઈ ગયા છીએ. હવે વહીવટ ચલાવ્યો છે ત્યારે તો આપણે તે બન્નેને ચેથી પ્રજા જે શક છે તેનું યથાશક્તિ વર્ણન ઇતિહાસ આલેખવો રહે છે, તેટલે દરજજે ભારકરીશું. આપણે જોઈ શક્યા હોઈશું કે, ઉપરની તીય ઇતિહાસના અંગે પાથી અન્સ અને સિથિ. જે ત્રણ પ્રજાને વર્ણાનુક્રમ ગોઠવ્યો છે તે પ્રમાણે અન્સની ભિન્નતા સમજી લેવી. વળી ચકણ ક્ષત્રપોને તેમના ઇતિહાસશોધનનાં કાર્યની સરળતા-વિર કેટલાક સમય સુધી શાહવંશી કે સિંહ-સેનવંશી ળતા માલૂમ પડી છે. જ્યારે શકપ્રજાને જે સૌથી રાજા એ તરીકે ગણવામાં આવતા હતા અને છેલ્લી રાખવી પડી છે તેનું એક કારણ એ પણ તેમ કરી તેમને “ શાહી રાજા ' નામથી સંબોછે કે, તેનું વર્ણન કરવું, શોધન કરવું તે સર્વ ધાતા રાજવંશીઓ સાથે ભેળવી નંખાયા હતા. કરતાં વિશેષ દુર્ઘટ કાર્ય છે.
આ સર્વ ગુચનો નિકાલ અત્રે આપવા ધારું છું. જેમ પાથઅન્સ અને ઇન્ડોપાથ અન્સ પ્રથમ તેમની ઓળખ વિગેરે અન્ય હકીકત છૂટી બન્ને શબ્દો એક જ પ્રજાવાચક શબ્દો છે; માત્ર પાડવાનું કાર્ય ઉપાડીશું અને તે બાદ તેમના તેમના વસ્તિસ્થાન પરત્વે તેઓ ભિન્ન પ્રદેશી ગણાય રાજાઓનાં જીવનવૃત્તાંત લખીશું. આ પ્રમાણે છે.તેજ પ્રમાણે શકસિથિઅન્સ અને ઇન્ડસિથિઅ- તેમના પણ બે પરિચ્છેદ કરીશું. ન્સનું પણ સમજી લેવું તેટલે દરજજે બન્નેનું સામ્ય તે સર્વે ભિન્ન ભિન્ન પ્રજા છે એટલું પ્રથમ છે. તે ઉપરાંત બનને વચ્ચે એક બીજી સામ્યતા સાબિત કરી આપીએ. તે કર્યા બાદ તે પણ છે. જેમ પાથી અન્સ અથવા પહુવાઝની
દરેકમાં કઈ કઈ વ્યક્તિઓની સાથે પલવાઝનું મિશ્રણ ઇતિહાસકારોએ કરી તે સર્વેની ગણના ઇતિહાસકારોએ કરી નાંખીને ગોટાળો ઊભો કર્યો છે, તેમ સિથિઅ- ભિન્નતા છે તે બતાવીશું. એટલે . ન્સ–શકની સાથે ચકણુવંશી ક્ષત્રપ જે તદ્દન
આપણે ઘણખરો માર્ગ અન્ય સ્થાનીય જ પ્રજા છે તેની ઓળખની પણ સુગમ થઈ જશે. તે સર્વે શબ્દમાં અહીં સેળભેળ કરી નાંખી, મોટી મુશ્કેલીઓ વહોરી ચાર પ્રકારની પ્રજા લેખવાની છે: (૧)સિથિઅન્સ, લીધી છે. આથી કરીને તે બન્ને વિશેની સમજુતી (૨)ઈન્ડે સિથિઅન્સ, (૩)શાહ-સેન કે સિંહવંશી એકી જ સાથે આપવી તે ઉચિત ગણાશે. પણ રાજાએ(૪) અને શાહીવંશી રાજાઓ. આ ચારઉપરમાં આપણે જોયું છે કે, પાર્થીઅન્સ તેમના માંથી શાહવંશી રાજાઓની તપાસ પ્રથમ મૂળ વતન ઇરાનની સીમા બહાર ગયેલ ન હોવાથી કરી લઈએ. તેમનું વર્ણન આ ભારતીય ઇતિહાસમાં સમાવેશ “ધી શાહ કીંઝ ઓફ સારાષ્ટ્ર' નામનો કરવાની–લેવાની જરૂરત નહતી પડી; પરંતુ ઇન્ડો- એક લેખ બહુ જૂના વખતમાં પ્રસિદ્ધ થયો છે. પાથીઅન્સ હિંદમાં આવેલ હોવાથી માત્ર તે લેખના સંપાદક પ્રસિદ્ધ અભ્યાસક મિ. એડ
(૧) જુએ જ. જે. એ. સે. પુ. ૧૨ સને આજે ૭૫ ઉપરાંત વર્ષ થયાં કહેવાય. (પણ આ પુસ્તક ૧૮૫૦ પૃ. ૧ થી ૬૩ [ એટલે આ લેખ પ્રગટ થયાને પ્રસિદ્ધ થાય છે ત્યારે ૮૭ વર્ષ થયાં કહેવાશે. ]
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિથિયન્સ અને
૩૩૪
વ થામાસ છે. જો કે આ નિબધ બહુ જ જૂના છે. વળી તે લખાયા પછી, તે આખા વિષય શાષાને સાબિત પણ થઇ ગયું છે કે, આ શાહ રાજા ચણુવંશી ક્ષત્રપાના એક ઉત્તર ભાગ છે, છતાં તેનું અસલપણું હાય એમ સ્વીકારીને અત્ર ચર્ચા કરવાની ઇચ્છા થાય છે. તેનાં અનેક કારણા છે (૧) જેમ કેાઇ વાતને સાર મેળવવામાં, તેની તરફેણના અને વિરૂદ્ધના મુદ્દાઓની તારવણી કરતાં, કેટલાક આનદ મળે છે તેમ જ કાઈ કાઇવાર નવી નવી ખાતા અજવાળામાં આવે છે, તે જ પ્રમાણે સશાધન કા પણ ધણું અટપટુ હાઈ, એક વખત છણાઈ ગયેલ વિષયની ચર્ચા ઉપાડતાં તેમાંથી અનેક નવીન તત્ત્વા હાથ લાગી આવે છે. (ર) આ શાહવ’શી રાજાએ જેમને ચઋણુવંશી તરીકે હવે ઓળખવાતું કરે છે તેમને આદિ સમય ઇ. સ. ની પહેલી સદીની રઆખરના ગણાય છે. જ્યારે તેના જેવા જ ખીજા ભળતા રાજવંશી તરીકે નહુષાણુ ક્ષત્રપના વંશને લેખવ્યેા છે; અને તેને સમય ઇ. સ. પૂ. ૭૪ માં પૂરા થતા આપણે જણાવી ગયા છીએ. એટલે આ એ સમયની વચ્ચે લગભગ દાઢસેવ ઉપરાંતનું જે અંતર પડી ગયું છે તે સમય દરમ્યાન આ સૌરાષ્ટ્રના પ્રદેશ ઉપર કોની સત્તા ચાલતી હતી તે શોધવું રહે છે. જો કે એટલુ તા સાબિત થયુ છે જ કે, તે પ્રાંત ઉપર
(૨) ઈ. સ. ૭૮ માં આર`ભ થયાનુ વિદ્વાનોએ માન્યું છે. તેથી મે તેને પહેલી સદીની આખર તરીકે અહીં જણાવ્યું છે. બાકી મારી ગણત્રી પ્રમાણે હા તેનાથી કાંઈક આગળ આવે છે. તેની ચર્ચા પુસ્તક ૪ થાના અંતે કરવામાં આવી છે તે જીએ,
(૩) જીએ ઉપરમાં તેનુ' જીવનવૃત્તાંત, (૪) તે ઋષભદત્તને તથા તેના સસરા નહપાણને
[ નવમ
અવ'તિપતિની તેમજ અપતિની
સત્તાની
શેડ કેટલેક કાળ પડતી હતી. પણ તે શેડ તે સ કાળ સુધી પડતી હતી, કે શેહને સ્થાને સર્વથા પ્રકારની સત્તા પણ તેમની જ હતી, તે જાણવાની જરૂર છે જ; કેમકે તે કોઇ વસ્તુના હજી સુધી પાકે પાયે નિ ય થયે। જણાતા નથી. (૩) ઉપર દર્શાવેલ નહપાણના જમાઈ ઋષભદત્ત તથા તેના પુત્રનું તેમજ તેમની આખી શક પ્રજાનું, આખરી પરિણામ તો ઠેઠ ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીના સમયે-૪. સ. ૭૮ માં આવ્યાનુ શિલાલેખ આધારેપ જણાયું છે, તેા તે ઇ. સ. પૂ ૭૪ થી ઇ. સ. ૭૮ સુધીના ૧૫૦ વર્ષ સુધી તે પ્રજા ક્યા ભાગ ઉપર પાતાની હૈયાતી મેગવતી પડી હતી તે પણ ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ શાધવાની જરૂર છે. (૪) વળી સૌથી અગત્યની વસ્તુએ છે કે, ઋષભદત્ત કે તેના પુત્ર અને વંશજોનુ કોઇ પ્રકારે આળેખાયલું ઐતિહાસિક વર્ણન કયાંય હજી સુધી મળતુ નથી તે તેનું પણ નિરૂપણ કરી શકાય. (૫) વળી પ્રતિષ્ઠાસના વિવેચકેાનુ લક્ષ ખેંચવા જેવી જે એક બાબત તેમાંથી તરવરી આવે છે તે બતાવવાની અગત્યતા પણ દીસી આવે છે. તેમજ શાહી રાજા સાથે ચણુ વંશીને ભેળવી દેવા તે પણ એક રીતે ભારતીય ઇતિહાસને વિકૃત બનાવી દેવા જેવું કહેવાય. અમુક બાબતમાં પોતાને સમજણ ન પડે તે તેવે સમયે મૌન સેવવું
ઈતિહાસકારોએ શક પ્રજાના હૈાવાનુ જણાવ્યું છે; તેથી તે શબ્દ અહીં મે' વાપર્યો છે.
( ૫ ) એ ગાતમીપુત્ર શાતકરણીની માતા રાણીથી ખળશ્રીએ કાતરાવેલ નાસિકના શિલાલેખ: જેની ચર્ચા આપણે શાતવાહન વંશના વર્ણન કરતી વખતે કરવી પડશે.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
ઈન્ડો સિથિઅન્સની સમજ
૯૩૫
બહેતર છે, પણ એડનું ચોડ ભરડી મારવું તેમ તે કદાપિ થવું ન જ જોઈએ. આવાં અનેકવિધ કારણોથી આ સર્વિતચૂર્ણ થયેલ વિષયના વિવાદમાં કેટલેક અંશે ઉતરવું પડે છે.
લેખક મહાશયે પૃ. ૪૮ ઉપર જણાવ્યું છે કે– Thirteen Sah Kings, all date in the 4th century of what may be assumed to refer to the Sri Harsh era 457 B. C=સઘળા તેરે શાહ રાજાઓનો સમય ચોથી સદીનો છેઃ જેને સંવત ઈ. સ. પૂ. ૪૫૭ ના મનાતે શ્રી હર્ષ સંવત કદાચ ધારી શકાય.” આ પ્રમાણે લખીને કૌંસમાં તેની સામે
From B. C. 137 to B. C. 67=ઈ. સ. પૂ. ૧૫૭ થી ઇ. સ. પૂ. ૫૭ ” ની સાલ આપી છે. તેમનાં કથનમાંની બને વાતને સુમેળ ભલે અત્યારની ગણત્રીએ તે ખાતે નથી; કારણ કે (૧) તેમનો ઈરાદે શ્રી હર્ષ એટલે કને જપતિ હર્ષવર્ધન લેવાનો હોય છે, તેના સંવતની શરૂઆત ઈ. સ. ૬૩૩ થી થઈ ગણાય છે, અને તેની ચોથી સદી એટલે ઈ. સ. ની દશમી સદી થાય, (૨) અથવા તે કાળે (લેખ લખાયો તે સમયે ) ઉપર રના જ શ્રી હર્ષને કે બીજા કોઈ શ્રી હર્ષનો
સંવત ઈ. સ. પૂ. ૪૫૭ માં શરૂ થયાનું મનાતું હોય છે તેવી ગણત્રીથી તેની ચોથી શતાબ્દિ ગણતાં= ઈ. સ. પૂ. ૪૫૭ માંથી ૩૦૦ વર્ષ બાદ કરીએ કે જેથી શતાબ્દિ શરૂ થઈ કહેવાય ) ઈ. સ. પૂ. ૧૫૭ થી માંડીને ઈ. સ. પૂ. ૫૭ સુધીના એક સે વર્ષના ગાળામાં આ તેરે શાહ રાજાઓ થયા હતા એમ તેઓ પિતાનો અભિપ્રાય જાહેર કરે છે. આ નિબંધમાં જણાવેલ વિચારનું તારણ સર કનિંગહામે નીચેના શબ્દમાં વ્યક્ત કર્યું છે " The epoch of the Sah Kings (See Mr. Thomas' Essay P. 45 ) of Surashtra is fixed between B. C. 157 and B. C. 57. & he places the Indo-Scythians between the Sah and the Guptas=સુરાષ્ટ્રના શાહ રાજાઓ (જુઓ મિ. થેમાસને નિબંધ, પૃ. ૪૫)ને સમય તેમણે ઈ. સ. પૂ. ૧૫૭૯ અને ૫૭ની ૧૦ વચ્ચે ઠરાવ્યો છે; તેમ જ શાહ (રાજાઓ) અને (ગુપ્તવંશી રાજાઓ)ની વચ્ચે ઈન્ડસિથિઅન્સ (ચકણવંશી ક્ષત્ર) થયાનું તે જણાવે છે.” એટલે કે પહેલાં શાહ રાજાઓ થયા છે, પછી ઈન્ડોસિથિઅન્સ થયા છે (જેમણે ઈ. સ. પૂ. ૨૬ માં સૌરાષ્ટ્ર જીતી લીધાનું તેઓ માને છે) અને તે તરીકે ગણાવ્યું છે એટલે આ બે કલ્પનાને અંગે કદાચ તેમણે હર્ષ સંવતને સમય ઈ. સ. પૂ. ૪૫૭ લેખે હોય તો સંભવિત ગણુચ.]
(૮) જુએ તેમણે રચેલું “ધી સિહસા ટેપ્સ” નામનું પુસ્તક પૃ. ૧૪૬.
(૯) યેન સરદાર મિનેન્ડરનું મરણ ઈ. સ. , ૧૫૭ માં થયું હોવાનું ગણુને કદાચ આ સાલ તેમણે લખી કાઢી હોય. (જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૬.)
(૧૦) વીર વિક્રમાદિત્ય એ શકારિ વિક્રમાદિત્ય તરીકે જગપ્રસિદ્ધ થયા છે તેના સંવતની આદિની આ સાલ ગણાય છે.
(૬) આ આંકડો તેમણે શી રીતે નીપજાવી કાઢયો છે તે જણાવ્યું નથી. પણ સંભવ છે કે, ડીમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરના રાજઅમલનું અનુસંધાન મેળવવાની કલ્પના તેમણે ઘડી કાઢી હેય (જુઓ નીચેની ટી. નં. ૯)
(૭) જ. જે. એ. સે. પુ. ૧૨, પૃ. ૪૪ ટી. નં. ૧ The original Sri Harsha commencing 457 B. C.=મળે શ્રી હર્ષની આદિ ઇ. સ. પૂ. ૪૫૭ છે.
[મારૂં ટીપણ-વિક્રમ સંવતસરના સ્થાપક વીર વિક્રમાદિત્યનો વંશ જેની આદિ ઈ. સ. પૂ. ૪૫૩ માં છે તે સાલની લગભગ આ ઈ. સ. પૂ. ૪૫૭ ની સાલ છે અને હર્ષવર્ધનનું નામ પણ કેટલાકે વિક્રમાદિત્ય
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬
સિથિઅન્સ અને
[ નવમ
બાદ ગુપ્તવંશી રાજાઓ થયા છે. આ પ્રમાણે મ થોભારાનું મંતવ્ય જણાવી પિતાનો અભિપ્રાય જણાવતાં લખ્યું છે કે-Sah alphabet is certainly posterior to the Sanchi inscriptions. It agrees with the period wbich I (Sir Cunningbam ) assign to it from A. D. 222 ( The begining of the Indo-Scy. thian decline) to A. D. 380, the ac cession of Samudragupta=ipal લેખોના (સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયના )૧૧ મૂળાક્ષરો કરતાં શાહ રાજાના ( શિલાલેખોના ) મૂળાક્ષરો મેડા સમયના છે. હું (સર કનિંગહામ) તેનો સમય ઈ. સ. ૨૨૨ થી (જે ઈન્ડો સિથિયનની પડતીનો સમય છે ત્યાંથી ) માંડીને સમુદ્રગુપ્તના રાજ્યાભિષેકનો સમય જે ઈ. સ. ૩૮ છે તે બેની વચ્ચેનો ઠરાવું છું. આ હકીકતને ઉપરનું કથન બરાબર મળતું થાય છે. આટલું બોલીને પોતાના મંતવ્યના સમર્થનમાં પાછી દલીલ કરે છે કે-“ From A. D. 250 I ( Sir Cunningham ) would date the independence of the Sah Kings and the issue of their silver coins, which was a direct copy in weight and partly in type from the Philo pater drachmas of Apollodotus....., The author of the Periplus of Ery. throean Sea, who lived between 117 and 180 A. D. states that ancient drachmas of Apollodotus and
(૧૧) આ મારી માન્યતા છે, કેમકે સાંચીના લેખને મુખ્ય ભાગ પ્રિયદર્શિનના સમયે ઊભે કરાવ્યાનું મેં સાબિત કર્યું છે. જુઓ તેના વૃત્તાંતે. અને તે કથન સત્ય
of Menander were then current at Barygaza. This prologed currency of the Greek drachmas points directly to the period of the Indo-Scythian rule=ઈ. સ. પૂ. ૨૫૦ થી શાહ રાજાની સ્વતંત્રતા અને તેમના રૂપેરી સિક્કાની શરૂઆત થયાનું હું લેખું છું. તે સિકાઓ એપલોડોટસના ફલોપેટર સિક્કાની કંઈક અંશે વજનમાં અને કંઈક અંશે ભાતમાં ખુલ્લી રીતે નકલરૂપે છે. ..( આટલું લખીને પછી એપેલોડેટસના સમય વિશે જણાવે છે કે, “એરીથ્રોયન સમુદ્રવાળા પરીપ્લસ” (પુસ્તક)ને કર્તા, જે . સ. ૧૧૭ અને ૧૮૦ વચ્ચે થયો છે તે લખે છે કે એપલોડોટસન અને મિનેન્ડરના જૂના સિકકાએ બેરીગાઝા(ભરૂચ બંદર)માં તે સમયે ચાલતા હતા. ગ્રીક સિકકાઓનું ચલણ જે આટલો લાંબો વખત ચાલુ રહ્યું હતું તે ખુલ્લી રીતે બતાવે છે કે (ત્યારે પણું ) ઈન્ડો સિથિયન હકુમતની અસર હતી.” એટલે ઉપરની દલીલોથી પિતે એમ સમજાવવા માંગે છે કે, આ શાહ રાજાઓના સિક્કાઓ ઘણે દરજજે મિનેન્ડરના અને એપલોડેટસના સિક્કાને મળતા આવે છે. વળી આ મિનેન્ડરના સિક્કાઓ પરીક્સના ગ્રંથકારે જાતે જોયા છે. તેને સમય ૧૧૭ થી ૧૮૦નો છે. એટલે જે સિક્કાઓ ૧૮૦ સુધી ચાલતા હતા તેની નકલના સિક્કા હેય, તે તો ઈ. સ. ૧૮૦ પછીના જ કહી શકાય.
આ ઉપરથી શાહ રાજાને સમય તે ઈ. સ. - ૨૨૨ ઠરાવે છે કે જે સમયથી ચBણ વંશની પડતીનો પ્રારંભ થયાનું ગણાવાય છે. આ ઉપછે એમ આ બંને વિદ્વાનનાં મંતવ્યથી પુરવાર થાય છે.
(૧૨) જુએ “ધી ભિલ્સા ટોપ્સ” નામનું પુસ્તક ૫. ૧૪૯.
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ].
ઇન્ડો સિથિયન્સની સમજ
૩૩૭
રથી એમ થયું કે, સર કનિંગહામના મતે, પ્રથમ મિનેન્ડર, પછી શાહ૧૩ રાજાને વંશ અને પછી ગુપ્તવંશ; જ્યારે મિ. થેમાસના મત પ્રમાણે, પ્રથમ ૧૪શાહરાજા ઓ પછી ચકણુ વંશ અને તે બાદ ગુપ્તવંશ થયો છે. છે. આ પ્રમાણે બન્ને વિદ્વાનોની દલીલો છે. તેમાં કેટલું સત્ય ભરેલું છે તે આપણે વિચારીએ. પ્રથમ સર કનિંગહામની દલીલ લઈએ. તેમની દલીલ એ છે કે, લિપિના અક્ષરો નિહાળતાં શાહરાજાના સિક્કાની લિપિના અક્ષરો અર્વાચીન છે; જ્યારે સાંચીતૂપની લિપિ પ્રાચીન છે. આ સાંચીતૂપને મહારાજા પ્રિયદર્શિનની કૃતિરૂપે આપણે જણાવી ગયા છીએ. એટલે શાહરાજાને સમય ઈ. સ. પૂ. ૨૫૦ પછીનો થયો ગણાય. બીજો મુદ્દો એમ છે કે, શાહરાજાના સિક્કા મિનેન્ડરના સિકકાને મળતા છે. અને શાહ રાજાના સિકકા જે વ્યક્તિ ઈ. સ. ૧૧૭ થી ૧૮૦ માં હયાત હતી તેણે નજરોનજર જોયા છે. એટલે તે તાત્પર્ય એમ થયું કે, શાહરાજાનો સમય તે વ્યક્તિની હૈયાતિ પહેલાં ખતમ થઈ જવો જોઈએ; નહીં કે તે વ્યક્તિની હૈયાતિ પછી.
બાકી એટલું સિદ્ધ થયું સમજવું કે, જ્યારે તે સિક્કા મિનેન્ડરના સિક્કાની નકલરૂપે બનાવાયા છે ત્યારે તે સિક્કા મિનેન્ડરના સમય બાદ જ પડાવાયા હોવા જોઈએ. એટલે આ બીજા મુદ્દાની તારવણી એમ બતાવે છે કે, મિનેન્ડરને સમય જે આપણે ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ ગણ્યો છે તે બાદ એટલે કે ઈ. સ. પૂ.૧૫૯૫ અને ઈ. સ. ૧૧૭ ની વચ્ચે ગાળાના પિણાત્રણસો વર્ષમાં શાહ રાજાઓ થવા જોઈએ. તેમની પ્રથમની દલીલને ભાવાર્થ પણ એ જ આવી રહે છે.
હવે મિ. થેમાસની દલીલો ઉપર વિચાર ચલાવીએ. તેનું માનવું એમ થાય છે કે, શાહરાજાનો સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૫૭ થી ૫૭ સુધી છે, અને આ છેલ્લા આંકને પણ તે નિશ્ચિતપણે ન ગણાવતાં “ આશરે” હોવાનું જણાવી તેને ઈ. સ. પૂ. ૨૬ જણાવવાનું વલણ બતાવે છે; કેમકે તે એમ માને છે કે, તે વખતે શાહ રાજાએની પડતી થઈ છે અને ઇ-સિથિઅન્સને વંશ અસ્તિત્વમાં આવ્યો છે. મતલબ કે, ૧૫૭ થી ૨૬ સુધીના સવાસો વર્ષના ગાળામાં તે વંશના તેર રાજાએથયા હોવાનું તે માને છે, ઉપર ચડાઈ કરી હતી એમ સામાન્ય માન્યતા છે.
(શાહ એટલે રૂષભદત્ત અહીં સમજવાને છે.)
(૧૬) જી રે. એ. સ. પુ. ૧૨, પૃ. ૪૯ ચૌદ રાજનાં નામ આ પ્રમાણે આપ્યા છે.
(૧) ઇશ્વરદત્ત (વર્ષને પુત્ર) (૨) રૂદ્રશાહ (સિંહ) સ્વામી છવદામનને પુત્ર (૩) સદામન . , નં. ૨ને પુત્ર (૪) દામશાહ .. , (૫) વિજય શાહ. (૯) વીરદામ • • (૭) દામનતપ્રિય . (૮) રૂદ્રશાહ (બી) .... (૯) વિશ્વસિંહ , ,
(૧૩) શાહરાન એટલે ચઠણુ વંશના રાજાઓ એમ કહેવાને ભાવાર્થ છે.
(૧૪) અહીં શાહરાઓ એટલે રૂષભદત્તના વંશના રાજાઓ એમ કહેવાને ભાવાર્થ છે.
(૧૫) જ, જે. એ. સ. પુ. ૧૨. પૃ. ૪૫-It is generally held that Demetrius invaded India, sometime closely anterior to, if not contemporaneously with, the date above suggested, as that of the establishment of the Sah dynasty of Gujerat. ગુજરાતના શાહવંશની સ્થાપનાને જે સમય ઉપર બતાવી ગયા છીએ તેની બરાબરના સમયે, અથવા તો તેનાથી કેટલીક વખત અગાઉ ડીમેટ્રીઅસે હિંદ
* * * *
* *
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩.
જેમનાં નામ આ સાથેના ટીપણુમાં ઉતાર્યાં છે. આ નામેામાં મેટા ભાગની સ ંખ્યાના અત્યાક્ષા, શાહ, દામન અને સિંહ, જેવાં હોવા છતાં, કેટલીક વિચિત્ર દલીલે ગાઠવી તેમને ગુપ્તવ’શી હાવાનું-હિંદી ઓલાદના-જણાવે છે, પરંતુ વિશેષ શોધખેાળથી પાછળના તેર રાજાઓ, તેમના નામના થાડા નજીવા ફેરફાર સાથે, ચણુવંશી હાવાનું ઠરાવાયું છે. વળી કે પ્રથમના અને ન ૨ ની વચ્ચે, તેા નથી બતાવાતો કાઇ સગપણ સંબંધ કે નથી બતાવાતું તેમના કાઇ નામની સાથે સામ્યપણું, જ્યારે મિ. રેપ્સન જેવા સિક્કાના અભ્યાસી તા એટલેસુધી પણ જણાવે છે૧૭ કે– "The coin legends of Ishwardatta differs from those of the Western Kshatrapas in recording the regnal year and omitting the patronymics= ઈશ્વરદત્તના સિક્કાનું લખાણ ક્ષત્રપ સિક્કાઓથી
આ બાબતમાં ભિન્ન છે કે તેમાં ( ઇશ્વરદત્તના સિક્કામાં ) રાજ્યઅમલના આટલામાં વર્ષે એમ લખ્યું છે, તથા પિતૃકુળની ઓળખ પડતી મૂકવામાં આવી છે’’. એટલે કે, ચઋણુવંશી અને ઇશ્વરદત્તના સિક્કાની સરખામણી કરીને૧૮ બતાવ્યું છે કે, અન્ને એક વંશના નથી જ. પ્રમાણે
આ
સિથિયન્સ અને
ન'. ૮
(૧૦) રૂદ્રશાહ (ત્રીજો)... (૧૧) અત્રિદામ...
નં. ૯ ન. ૧૧
(૧૨) વિશ્વશાહ...
(૧૩) સ્વામી રૂદ્રદામ-સિક્કા જ નથી (૧૪) સ્વામી દ્રશાહ (સાથેા) ન. ૧૩
આ સર્વેનાં નામ તથા એક બીનને સબધ તે દરેકના જે જે સિક્કા મળી આવ્યા છે તેના અભ્યાસ કરીને તેમણે તારવી કાઢયા છે.
(૧૭) કૈા. આં. રે, પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૯૧.
(૧૮) એમ કહેવા માગે છે કે, (અ) ચઢણવ‘શી સિક્કાઓમાં હમેશા અમુક રાજા સાથે પેાતાને શું સબ ધ
''
21
دو
د.
[ નવમ
મિ થામાસની દલીલેામાં કાંઇ ઢંગધડા દેખાતા નથી. જેથી તેને પડતી મૂકવી તે જ શ્રેયસ છે.
તે માટે સર કનિંગહામે કરેલી દલીલની શ્રેણી ઉપર પાછા વળવું રહ્યું. તેમના અને મિ. રેપ્સનના મતના સાર કાઢતાં જણાય છે કે (૧) શાહુ રાજાઓના સમય મિનેન્ડર બાદ ( એટલે ઇ. સ. પુ. ૧પ૯ બાદ ) અને ઈ. સ. ૧૧૭ ની પૂર્વેના પાણા ત્રણસો વર્ષના ગાળામાં છે ( ૨ ) તેમનું વતન હિંદની બહારનું છે ( ૩ ) તથા તે ચન્નવંશી ક્ષત્રપોથી ઘેાડા અંશે જુદા પડતા છે. વળી મિ. રેપ્સન તથા તેના મતને મળતા થનારાએ તે। એટલે સુધી માનતા આવે છે કે, ઇશ્વરદત્તવાળા આ શાહવશી રાજાઓ સૌરાષ્ટ્રવાસી તે છે જ; પણ વિશેષમાં, સૌરાષ્ટ્રના ( જૂનાગઢમાં ) જે રા’વંશી આભિર રાજા થયા છે. તેમના પૂર્વજ તરીકે પણ તે જ હાવા જોઇએ.
આ પ્રમાણે જ્યારે તેમને સમય અને સ્થાન તથા કેટલેક અંશે ઓળખ પણ નક્કી થયાં છે ત્યારે વિશેષ હકીકતના પત્તો મળી આવે છે કે કેમ તે હવે તપાસીએ. ભારતીય ઇતિહાસના
આપણા જ્ઞાનથી જાણીએ છીએ કે, ઉપરમાં નિર્દિષ્ટ થયેલા પાણા ત્રણસા વર્ષમાં સૌરાષ્ટ્ર
છે તે જણાવાય છે.જ્યારે ઇશ્વરદત્તના સિક્કામાં તે બતાવાયુ‘ નથી જ. (આ) તેમ ચઢવ’શીમાં અમુક સાલજ અપાચ છે જ્યારે ઈશ્વરદત્તના સિક્કામાં મારા રાજ્યઅમલે આ ટલામાં વર્ષ' એમ લખાયુ. હેાય છે. આ એ મુદ્દાથી તેમના સિક્કા જુદા પડી જાય છે અને તેથી તેમને એક જ વશના ઠેરાવી નથી શકાતા. એટલે કે સિક્કાની એળખ
માટેઃ
(૧) ઈશ્વરદત્તવાળામાં રાજ્યઅમલ ના અમુક વર્ષ. (૨) ચાણવાળામાં ફલાણાનો પુત્ર તથા સાલ, (૩) નહુપાવાળામાં માત્ર સંવત્સરની સાલ. ઉપર પ્રમાણે મુદ્દાનુ` ધ્યાન રાખવા સૂચન થાય છે.
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ઈન્ડો સિથિયન્સની સમજ
૩૩૯
ઉપર ચાર રાજસત્તાનો અમલ થવા પામ્યો છેઃ (૧) ગભીલવંશી (જે અત્યારસુધી ઇતિહાસમાં બહુ પ્રસિદ્ધ થયેલ નથી પણ આ ત્રીજા પુસ્તકના અંતે તેમનું જીવન આળેખીશું ) (૨) અને આંધ્રવંશી-શાતકરણી રાજાઓ: આ બે હિંદી રાજસત્તાઓ છે જ્યારે બીજી બે અહિંદી રાજ સત્તાઓ છે, જેમકે (૩) શક જાતિના (Indo- Scythians) રૂષભદત (જે નહપાણુને જમાઈ થાય છે તથા જેનું નામ નાસિકના શિલાલેખોમાં મશહુર થયેલ છે) નો વંશ અને (૪) ચ9ણનો વંશઃ અહીં આપણે હિંદી રાજવંશને તે બાતલ રાખવાને છે; કેમકે હવંશી રાજાઓનું વતન હિંદ બહારનું હોવાનું જણવાયું છે. એટલે બે અહિંદી રાજસત્તાને જ વિચાર કરવો રહે છે. તેમાં વળી ચ9ણવંશને ત્યજી દેવો રહે છે, કેમકે ઉપર જણાવી ગયા પ્રમાણે શાહ રાજાએ ચ9ણવંશથી જુદા પડી જાય છે. આમ એક પછી એકને બાદ કરતાં જતાં, બાકી રહ્યો માત્ર એક જ વંશ; અને તે છે નહપાના જમાઈ રૂષભદત્તને. એટલે નિર્વિવાદિતપણે કહી શકાશે કે, તે શાહી રાજાઓ બીજા કોઈ જ નહીં, પણું રૂષભદત્તના વંશજો અને વારસદાર જ છે. વળી તેની ખાત્રી પણ આપણને નીચેનાં પ્રમાણોથી મળી આવે છે. (૧) શાહ રાજાઓનાં પ્રથમ પુરૂષનું નામ મિ થમા-
સના જણાવ્યા પ્રમાણે ( જુઓ ટીપણ નં. ૧૬ માં તે સર્વેનાં નામે) ઈશ્વરદત્ત છે; જ્યારે નહપાના જમાઈનું નામ ઉષભદાન અને પાછળથી રૂષભદત્ત થયાનું આપણને જણાયું છે. વળી આ રૂષભદત્ત તથા તેને સસરે નહપાણ (જુઓ તેના સિક્કા તથા જીવનવૃત્તાંત ) તેમજ સર્વે ક્ષહરાટ ક્ષત્રપ જેન ધર્મ પાળતા હતા. વળી જૈન ધર્મના આદિ ધર્મપ્રવર્તકનું નામ આદીશ્વર અથવા રૂષભદેવ છે. તેમ હિંદુઓમાં પિતાના ધર્મ પ્રચારક પુરૂષને-ઈષ્ટદેવને-ઈશ્વર તરીકે જ હંમેશાં મનાય છે. એટલે પિતાના ધર્મ ગુરૂના અનુયાયી તરીકે પોતાને તે રૂષભદત્તના કે ઈશ્વરદત્તના ૧૯ નામથી ઓળખાવે તે સ્વભાવિક જ છે. (૨) આ રૂષભદત્ત પોતે “ક” પ્રજાને ખાનદાન ગૃહસ્થ હોવાનું જણાવે છે. ૨૦ વળી આ શક પ્રજા કેટલાય કાળથી હિંદમાં આવીને વસેલી હોવાથી તેઓ ઈન્ડો-સિથિઅન્સ કહેવાતા; જ્યારે જે અસલ હતા તે પોતે સિથિઅન્સ કહેવાતા. આ સિથિઅન્સે પિતાને
શહેનશાહી”=૨૧ શાહી પ્રજાના શહેનશાહ એટલે કે શક પ્રજાના સર્વે નાના મોટા જમીનદારોના ઉપરી તરીકે લેખવતા; જેથી તેની સરખામણીમાં, આ રૂપભદત્તને વંશ પિતાને “શાહી” નામથી કે કુ નામ “શાહ” કહીને ઓળખાવે તેમાં નવાઈ પામવા જેવું કે શંકા ઉઠાવવા જેવું
(૧૯) અથવા ઈશ્વરદત્તને રૂષભદત્તના પિતા તરીકે ગણવ હોય તે પણ બંધબેસતું આવે છે, કેમકે રૂષભદત્તના પિતાનું નામ દિનિક જણાવ્યું છે. એટલે તે નામ કદાચ ઈશ્વરદત્તને પાછલો ભાગ, જે દત્ત તેનું અપભ્રંશ થઈને દત્તમાંથી દન્ન અને પછી દિનિક કે દત્તક થઈ ગયું હોય અથવા લિપિ ઉકેલનારની ભૂલ પણ થઈ હોય.
(૨૦) જુએ નાસિકને શિલાલેખ નં. ૩ર (કે. આ. રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૫૮ )
(૨૧) અવંતિપતિ ગભીલને હરાવવા કાલિક. સૂરિ નામે જૈનાચાર્યે સિંધની પેલી પાર જઈને જે થક પ્રજાને પિતે તેડી લાવ્યા હતા તે શહેનશાહ શાહી જ કહેવાતા. આ વિશેને આધકાર ગર્દભીલ વંશના વૃત્તાંતમાં જણાવવામાં આવશે.
મતલબ કે, શહેનશાહ King of Kings તે ઈરાનને શહેનશાહ અને શહેનશાહે શાહી એટલે શિસ્તાન પ્રાંતમાં વસતી શક પ્રજાને શહેનશાહ
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦
તે બને પ્રજાની
[ નવમ
પણ કાંઈ નથી જ. (૩) રૂષભદત્તને સમય પણ બરાબર બેસતે જ આવે છે; કેમકે મિનેન્ડરની પછી ભૂમક થ છે; તે બાદ તેને પુત્ર નહ પાણુ અને તેના સમસમી તરીકે આ રૂષભદત્ત છે. વળી રૂષભદત્ત અને નહપાણના જ્ઞાતિજનો જે ઈ. સ. ૭૮ માં સૌરાષ્ટ્રમાં હૈયાત હતા તે સર્વેને ગાતમીપુત્ર શાતકરણીએ હરાવીને કચ્ચર ઘાણ કાઢી નાંખ્યો છે તે હકીકત શિલાલેખ આધારે વિદિત છે એટલે કે રૂષભદત્તના વંશનો સમય જે આપણે ઈ. સ. પૂ. ૭૪ થી ૪ ઈ. સ. ૭૮ સુધીના દોઢ વર્ષને હરાવીએ છીએ તે પણ મિ. થેમાસના કથનને આધારભૂત થાય છે. વળી આ દેઢસો વર્ષના ગાળામાં તેરથી ચૌદ કે એક બે ઓછાવતા રાજાએ૨૫ ગાદી ઉપર આવી શકે તે બનાવ પણ સ્વાભાવિક જ છે. આ પ્રમાણે દરેકે દરેક રીતે તપાસતાં અને સપ્રમાણ પુરાવાઓથી ચકાસી જોતાં, જો આપણને સંતોષ મળે છે તે પછી, નિશ્ચયરૂપે તેમ માની લેવામાં, લેશ માત્ર પણ સંકોચ ખાવાનું કારણ રહેતું નથી.
[મારૂં ટીપણ-મિ. થેમાસે ઠરાવેલ શાહ રાજાએ તે હવે ચણવંશના ક્ષત્ર હેવાનું સિદ્ધ થઈ ચૂક્યું છે, પણ જેમ એક વખત તેમને “શાહ” બદલે “સિંહ” વાંચીને આ બધાને “સિંહવંશી” રાજા તરીકે ઓળખાવાતા તેમ કદાચ “શાહી રાજાઓ” તે
શબ્દપ્રયોગ મિ. થેમાસને કણુગોચર થયે પણ હોય; અને તેની શોધમાં નીકળતાં આ “શાહરાજાને વંશજ હાથ આવી ગયે હેય. એટલે એકને બદલે બીજાને તે ધારી લઈ તે પ્રમાણે ગણાવવામાં તે લેભાઈ ગયા પણ હેય. બાકી શાહી રાજા એટલે રૂષભદત્તને વંશવેલે સમજવો. આ રૂષભદત્તનો વંશ ચાલ્યો હતો કે કેમ તે અભિપ્રાય હજુ સુધી કેઈ ઇતિહાસકારોએ દર્શાવ્યો કે નથી તેમ વિચાર્યું એ લાગતું નથી. એટલે તે બાબતમાં આગળ વધવાને કાંઈ પ્રયાસ સેવ્યો હોય તેમ તે બને જ ક્યાંથી ? આવા અનેક કારણોથી-નવીનતાની દષ્ટિએ-પણ આ વિષય જરા લંબાણથી મેં ચર્ચે છે. એવી ઈચ્છાથી કે અન્ય કઈ આ વિષયને ઉપાડી લઈ તે ઉપર વિશેષ પ્રકાશ ફેકે.]
અહીં જે ચાર પ્રજાની વિચારણા કરવાની હતી તેમાંથી બેની-શાહવંશીની અને શાહીવંશીની
સમજૂતિ કરી ચૂક્યા. હવે કેણ સિથિ- બાકીની બેની-સિથિઅન્સની અન્સ અને અને ઇન્ડો તિથિઅન્સનીકેણ ઇન્ડો કરવી રહી. પ્રથમની બે પ્રજા સિથિઅન્સ કેણ હતી તે કાર્ય તે
- તેમના નામ ઉપરથી છૂટું પાડવાનું પણ મુશ્કેલ હતું. એટલે તેના વિશે ચર્ચાની જરૂર હતી. જ્યારે અહીં તે સિથિઅન્સ અને ઇન્ડે સિથિઅન્સ તે બે નામે
( ૨૨ ) મારી ગણત્રીમાં આ સમય જુદે આવે છે. પણ તેની ચચોનું આ સ્થાન નથી. એટલે તે આંક જ અહીં ઉતાર્યો છે.
(૨૩) શિલાલેખમાં તે માત્ર હકીકત જ છે. પણ તેને સમય ઈ. સ. ૭૮ વિદ્વાનોએ ગોઠવી બતાવ્યું છે, એટલે અહીં તેને ઉતાર્યો છે. બાકી તેમાં ફેરફાર કરવું પડે તેમ છે. તે વિષય આગળ ઉપર હાથ ધરવામાં આવશે,
(૨૪) જુએ હવે પછીના પરિચ્છેદે તેનું જીવનવૃત્તાંત.
(૨૫) મિ. થેમાસના મંતવ્ય પ્રમાણે શાહરાજએ તેની સંખ્યામાં થયા હોવાથી ( જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૩૩૭ ની હકીકત) આ આંક દશાવ્યો છે.
(૨૬) શાહ (ખરૂં નામ તે સિંહ છે) રાજ તે ચ9ણ ક્ષત્રપ વંશ અને શાહી રાજ તે ઋષભદત્તને વંશ એમ સમજવું.
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ].
વ્યક્તિઓની ઓળખ
૩૪
એવાં સ્પષ્ટ અને સીધાં છે કે વિવાદમાં ઉતરવા જેવું રહેતું જ નથી. એકને શિસ્તાનમાંની ૨૭ અસલ જાતિ કહેવાય અને બીજીને, તે અસલજાતિ જે પ્રજા હિંદમાં આવીને વસી હતી તે કહેવાય; અથવા ઈગ્રેજી શબ્દો ન વાપરવા હોય તે અસલવાળીને “ શક' અને હિંદમાં વસેલીને ‘હિંદીશક' કહેવાય. આટલે દરજજે તો માર્ગ સૂતર જ છે; પણ જેમ શાહવંશ અને શાહી વંશમાં કોણ થયા હતા તે શોધી કઢાયું છે૨૮ તેમ અહીં તે શક અને હિંદીશકમાં કોણ કોણ ગણી શકાય તે શોધવાનું કાર્ય ઉપાડવાનું છે.
જે પરદેશી પ્રજા પશ્ચિમમાંથી–એટલે યુરોપ તરફથી-હિંદમાં આવી હતી તેમની ઓળખ સહેજે પડી જતી હોવાથી તે સર્વેને પાશ્ચાત્ય વિઠાનો ચોખા નામથી સંબોધે ગયા છે. જેમ કે ગ્રીકસ, બેકટ્રીઅન્સ ઈ. ઈ. પણ જે પ્રજાનું ઉદ્દભવસ્થાન એશિયાની ભૂમિમાં હતું. તે સંબંધી તેમનું જ્ઞાન પરિમિત હોવાથી તેમની ઓળખ બતાવવામાં ભૂલો જ ખાયા કરી છે અને સઘળીને૨૯ તેમણે સિથિઅન્સ અને ઇન્ડો સિથિઅન્સમાં ગણી લીધી છેઃ જેમકે મોઝીઝ ( જે પાર્થીઅન્સ છે ), ક્ષત્રપ ચણ ( જે અન્ય પ્રજા જ છે ) નહપાણુ અને ભૂમક (જે ક્ષહરાટ સાબિત થયા છે ) ઈ. અનેક દૃષ્ટાંતો આપી શકાય તેમ છે. એટલે તેમનાં કથન ઉપરથી તે વિષયમાં આપણને કાંઈ પાકી દોરવણી મળે તે બનવાજોગ નથી, જેથી અન્ય સાધન તરફ નજર
દોડાવવી રહે છે.
રૂષભદાસે કોતરાવેલ નાસિક શિલાલેખમાં પિતાની જાતિને શક તરીકે૩૦ ઓળખાવી છે.
એટલે તે હકીકત તે નાફેર તરીકે જ લેખી શકાય, હવે આપણે તેને શક કહેવો કે હિંદી શક કહે એટલું જ શોધી કાઢવું રહ્યું. શક અને હિંદી શકે અને શબ્દો જ આપોઆપ પોતાની સ્થિતિ બતાવી આપે છે કે, જે પ્રજા શક હોય પણ હિંદમાં વસી રહી હોય તેને હિંદી શક તરીકે જ સંબંધી શકાય. અને રૂષભદત્તના જીવનવૃત્તાંત ઉપરથી૩૧ સમજી શકાય છે કે ઇતિહાસમાં તે જાણીતો થયો છે ત્યાર પહેલાં તો તે હિંદમાં પ્રવેશ પણ કરી ચૂકયો હતો–બજે કેટલેક વખત વસવાટ પણ કરી રહ્યો હતો તે બાદ જ જાહેરમાં આવ્યો છે. એટલે તે સ્થિતિમાં તેને હિંદીશકની વ્યાખ્યા જ લાગુ પડે છેઃ વળી આગલા પારિગ્રાફમાં કહી ગયા છીએ કે તેના વંશને શાહીવંશ તરીકે ઓળખી શકાય છે. આ ઉપરથી એમ પણ નકકી થયું કે, હિંદી શક નામની જે પ્રજા, તેજ શાહી વંશના રાજાઓ છે. આ પ્રમાણે ચારમાંની ત્રણ પ્રજા બાબતનો ઉકેલ થઈ ગયો કહેવાય. હવે અસલ વતનવાળી શક પ્રજાની વિચારણું જ કરવી રહી. અસલ વતન તો હિંદીશકનું તેમજ શકનું-બન્નેનું એકજ છે; ફેર એટલો જ કે ભારતીય ઇતિહાસમાં તેમની નેધ જયારે લેવાઈ ત્યારે જ તેમનું આગમન તેમના વતનમાંથી પ્રથમ થયું હોવું જોઈએ. તે
(૨૭) આ શકપ્રજનું ઉત્પત્તિસ્થાન છે (જુઓ પૃ. ૧૪૪.)
(૨૮) જુએ ઉપરના પારિગ્રાફને અંત ભાગનું મારું ટીપ્પણ.
(૨૯) આ હકીકત છે તે પ્રજનાં વૃત્તાંતે દાખલા દલીલ આપી સાબિત કરી બતાવાયું છે માટે ત્યાં
જુઓ.
(૩૦) જુએ ઉપરની ટી. નં. ૨૦ ની હકીક્ત
(૩૧) પ્રસંગેપાત તેના જીવનને કેટલાક ભાગ નહપાણના વૃત્તાંતમાં લખાય છે. બાકી તેનું સ્વતંત્ર વૃત્તાંત આ પુસ્તકમાં હવે પછી નવમા પરિચ્છેદ અપાયું છે તે જુઓ,
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨.
શક પ્રજાને
[ નવમ
પહેલાંથી જ થઈ ગયું હોય તો તેમને હિંદી શક તરીકે જ લેખવા પડે. વળી આવી પ્રજા કોઈ છે કે કેમ તેનો જે પત્તો લાગી જાય તો તે પ્રશ્નનો ઊકેલ પણ આપોઆપ આવી જાય.
ઉપર ટી. નં. ૨૧ માં તથા તેને લગતી હકીકતમાં આપણે “શાહી ” અને “ શહેનશાહે શાહી' એવા બે શબ્દનો પ્રયોગ થયેલ જણાવ્યું છે. તેમાંના “ શાહી ” તરીકેને રૂષભદત્તને એટલે હિંદીશકની પ્રજાને વંશ સાબિત કરી ચૂક્યા છીએ, એટલે પેલો “શહેનશાહ શાહી ' નામનો ઈલકાબ ધારણ કરનાર કઈ પ્રજા છે તથા તેમનું વતન કયાં છે અને તેમને અને આ હિંદીશકને કાંઈ સંબંધ છે કે કેમ તે શોધી કાઢવું રહે છે. દી. બા. કેશવલાલ હર્ષદભાઈ ધ્રુવે યુગપુરાણના આધારે એક મોટો નિબંધ લખ્યો છે. તેમાં આપેલી પૃ. ૯૦ ની હકીકત તથા તે ઉપર તેમણે કરેલા વિવેચનથી સમજી શકાય છે કે, તે સમયે શક નામની પ્રજાએ અવંતિ ઉપર ચડાઈ કરી હતી. તે જ પ્રમાણે જેને સાહિત્ય ગ્રંથદ્વારા પણ જણાવાયું છે કે, અવંતિમાં ગર્દભીલ રાજાના સમયે તેને શિક્ષા અપાવવા શક પ્રજાને તેડાવવી પડી હતી.૩૩ વળી તેનું વૃત્તાંત લખતાં તે ગ્રંથમાં આ પ્રજાને પારસકુળ નામના સ્થાને નની ૩૪ તથા શહેનશાહ શાહી ઈલકાબ સાથે સંબંધ ધરાવતી જણાવાઈ છે. આ પ્રમાણે બન્ને સંપ્રદાયિક સાહિત્ય ગ્રંથોમાં એક સરખી જ હકીકત જ્યારે ઉપલબ્ધ થાય છે, ત્યારે તેને સત્ય તરીકે
સ્વીકારી લેવી પડે છે. અને તેમાં સૂચવ્યા પ્રમાણે નિઃસંદેડ માનવું પડે છે કે તે સમયે શક પ્રજાએ અવંતિ ઉપર ચડાઈ કરી તે દેશ જીતી લીધું હતું; તેમ જ અમુક વર્ષો પર્યત ત્યાં હકુમત પણ ભોગવી હતી. આ પ્રજા જ્યારે જીત મેળવવાને પ્રસંગે જ હિંદમાં આવી છે ત્યારે આપણે તેમને ખરી શક' પ્રજા તરીકે જ પીછાની લઈએ તો ખોટું ગણાશે નહીં.આ પ્રમાણે ચોથી પ્રજાની ઓળખને પણ નિર્ણય થઈ ગયું. તેમને લગતું વિશેષ વૃત્તાંત-જેમકે શક અને હિંદી શકને સંબંધશું તથા તેમનામાં ક્યા ક્યા રાજાઓ થયા વિ. વિ. યથાસ્થાને આગળ ઉપર આ પુસ્તકમાં જ લખવામાં આવશે.
આખી ચર્ચાને સાર એટલો જ છે કેઃ (૧) શાહવંશ તે ચકણુ ક્ષત્રપોઃ (૨-૩) શાહી વંશ તે હિંદી શક ઇન્ડો-સિથિઅન્સ પ્રજાવાળા રૂષભદત્તનો (૪) અને શક પ્રજાને ( સિથિઅન્સ) અથવા શહનશાહે શાહીના ઇદ્રકાબવાળી જેને તાજેતરમાં હિંદ ઉપર ચડી આવીને અવંતિમાં રાજ્ય કરવા માંડયું હતું તે પ્રજાનોઃ આ પ્રમાણે સમજણ થઈ છે.
આ શક પ્રજાન વળી બે વિભાગ પાડ્યા છેઃ શક અને હિંદી શકે. આપણું નિયમ પ્રમાણે તો
અહીં માત્ર હિંદી શક-ઈન્ડો શક પ્રજાને સિથિઅન્સ વિષે જ બોલઇતિહાસ - વાનું રહેત; પણ ઉપર જે
ગયા છીએ કે શક પ્રજાએ
(૩૨) બુદ્ધિપ્રકાશ પ્ર. ૭૧, અંક ત્રીજો, ૧૯ર૯ માર્ચ, પૃ. ૮૮ થી ૧૦૩.
(૩૩) આ પ્રસંગ ગભીલ રાજનું વૃત્તાંત લખતાં આ પુસ્તકના અંતભાગે લખવામાં આવશે તે જુઓ. બાકી છેડીક હકીકત આડકતરો ઈશારારૂપે પૃ. ૧૦૭–
૧૦૮ ની ટી. નં. ૫-૮ માં જૈનાચાર્ય કાલિકરિના નામ સાથે જોડીને અપાઈ છે તથા કેટલીક હવેના પરિછેદે રૂષભદત્ત અને દેવણકના વૃત્તાંતમાં પણ આવશે.
(૩૪) આ સ્થાનની માહિતી માટે ઉપરના પહલ્વાઝવાળા બે પરિચ્છેદમાં જુઓ
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
હિંદમાં આવીને રાજવહીવટ ચલાવ્યા છે; તેથી હવે બન્નેના ઇતિહાસ આપણે લખવા જ રહેશે. બીજી સ્થિતિ એમ છે, કે આ ખંડમાં પરદેશી પ્રજાનુ જ વૃત્તાંત લખવાનુ છે તે દૃષ્ટિએ તો હિંદીશક કરતાં શક પ્રજાનું જ માત્ર વર્ણન લખવું રહે છે; અને હિંદી શક પ્રજાનું નામ જે ઈન્વેસિશિઅન્સ કહેવાયુ છે તે ભલે ઇન્ડો પાથી અન્સના જેવા જ અ સૂચવવા વપરાયું છે; પણ તેના ઋતિહાસથી જ્યારે આપણે ખરાખર જાણીતા થઇ જઈશું' ત્યારે કહી શકીશું, કે તે ઈન્ડા પાીઅન્સની પેઠે, રાજ કરવા અગાઉ જ માત્ર આવીને હિંદમાં નહાતા વસ્યા, પણ કેટલેાય કાળ પૂર્વેથી થાણુ' જમાવીને પડી રહ્યા હતા. તેથી તેમને વાસ્તવિક રીતે શક પ્રજા સાથે કાંઇ પણ સ''વિનાના જ લેખી શકાય; છતાંયે તેમની ઉત્પત્તિના માત્ર સંબંધ દર્શાવવા પુરતુચે જ્યારે અમુક વિશેષણ તેમની સાથે જોડવામાં આવ્યું છે ત્યારે તે કબૂલ રાખીને આપણે તદનુસાર વવુ રહે છે. તે ગણત્રીએ પરદેશી આક્રમણકારાનુ વર્ણન કરતાં આ પરિચ્છેદમાં તેમને પણ સ્થાન આપવું પડે છે. જ્યારે ખરી શક પ્રજાને આ પરિચ્છેદમાંથી ખેંચી લઈ અલગ
ઇતિહાસ
(૩૫) આવા ઇન્ટરેગનમ અનેક દેશના ઈતિહાસમાં બનેલા આપણી નજરે પડે છે. તેવા સમયમાં કાઇ રાજા મુકરર થયેલ ન હોવાથી ખનતાંસુધી અંધાધ્રુની જ તે પ્રદેશમાં વર્તી રહી હેાચ છે. એટલે તેવા સમયને અંધાધુનીનો વખત હીએ તાપણ ચાલે. આવે કાળ એ ચાર માસથી લખાઇને સાત સાત વરસ સુધી લખાયેલા નજરે પડયા છે. જીએ પુ. ર, પૂ. ૨૦૬ ટી. ન', ૭૧, તેમાં સિલેાનવંશી રાજાઓમાં આવા બે સમય મખની ગયાનું જણાવ્યું છે, તે અનુક્રમે એક વરસ અને ૭ વરસના છે,
૩૪૩
પાડવી રહે છે; કેમકે તે તદ્દન સ્વતંત્રપણે રાજવહીવટ ભાગવતા થયા હતા એટલે'જ નહી પણ સકળ હિંદના મુકુટ સમાન ગણાતા અવતિના પ્રદેશ ઉપર તે સત્તાધારી બન્યા હતા; જેથી અન્ય અતિપતિની પેઠે તેમના વંશના એક જુદા જ પરિચ્છેદ નિર્માણ કરવા રહેશે. પણ તેમને સત્તાકાળ એટલા બધા ટૂંકા તેમજ કાઇપણ રાજકીય કે કાઇ રાજદ્વારી અન્ય પ્રકારની વિશિષ્ટતાવિહીન છે કે, ઇતિહાસકાશે જેને ઇન્ટરેગનમ પ=Interregnum ( એક રાજા ગાદી હાડે અને બીજે ગાદીએ બેસે તે વચ્ચેને કાળ ) કહીને સ ંબોધે છે તેવા જ તેમને રાજ્યઅમલ લેખી શકાય. આવી સ્થિતિમાં તેમને આપણે અતિપતિ તરીકે ગભીલ વંશી રાજાનાં વર્ણનમાં ગાઠવવા રહે છે. આ પ્રમાણે ઈન્ડસિથિઅન્સને અહી' જોડવાનું અને સિથિઅન્સને અલગ પાડવાનું કારણ દર્શાવીને હવે આપણે તેમની ઉત્પત્તિ વિગેરેના ઇતિહાસના પરિચય કરાવીએ.
રાજદ્વારી જીવનને અંગે ભલે શક પ્રજાને -સિથિઅન્સને ઉપર જણાવી ગયા પ્રમાણે આપણે અવંતિપતિની નામાવલીમાં ગણાવીએ, છતાં ઉત્ત્પત્તિની બાબતમાં તેા, પ્રથમ શક અને
મગધપતિ નંદવંશી રાજાએમાં પણ તેવા એક પ્રસ`ગ બન્યા છે. અલખત્ત, તેને ચાખા ઈન્ટરેગનમ કહેવાય તા નહીં જ.
( ૩૬ ) અહીં જે ઈન્ટરેગમનમાં ગણ્યા છે તેની પૂર્વે અને પાછળ ગ ભીલવ'શી જ રાજા ગાદીએ આવેલ છે, તેથી કરીને વચ્ચે થઈ ગયેલ આખા શકરાજ્યને મે ઈન્ટરેગનમની ઉપમા આપી છે. આ અંધાધુનીના સમયની—તેના અનુસધાનની–ઇતિહાસમાં નોંધ થયેલી નહીં હાવાથી કેટલીયે ગેરસમજૂતિ થઇ જવા પામી છે તે નળી પ્રસંગ પડતાં જણાવીશું',
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
શક પ્રજાને
[ નવમ
તે બાદ તેમાંથી હિંદી શક થયા ૩૭ કહેવાય. એટલે જ્યાંસુધી શક પ્રજાની ઉત્પત્તિ ન સમજાય ત્યાંસુધી હિંદીશક વિશે કાંઈ પણ બોલવું તે નિરર્થક ગણાય, અથવા મૂળ થડરૂપ જે શક પ્રજા છે તેમની ઉત્પત્તિનો ઇતિહાસ કયાંક આઘે આઘે લઈ જવાય અને તેની શાખારૂપ જે હિંદીશક તેનું આલેખન અત્ર તુરત ચિત્રિત થાય, તે બનેનો સંબંધ સમજો પણ ભારે પડે. વળી ઘોડા પહેલી ગાડી મૂક્યા જેવી આપણું સ્થિતિ પણ થઈ જાય. એટલે સુગમ એ છે કે, ઉત્પત્તિ સંબંધી જે કહ્યું હોય તે અહીં જ જણાવી દેવું અને શક પ્રજાનું વિવરણ લખતી વખતે અહીંનું વિવેચન જોઈ જવાનો હવાલો આપવો.
જંબુદ્વીપની ભૌગોલિક સ્થિતિને ખ્યાલ આપતી વખતે જણાવી ગયા છીએ કે તેનું મધ્યબિંદુ, એશિયા ખંડના મધ્યમાં તાત્કડ
સમરકંડવાળા એશિયાઈ તુર્કસ્તાનના પ્રદેશમાં હતું ૨૮ અને ત્યાંથી પ્રજાનાં ટોળેટોળાં જુદી જુદી દિશામાં વળવા મંડ્યાં હતાં. જેમાંનું એક મોટું ટોળું પ્રથમ એકસસ (આમુરિયા ) નદીની આસપાસ સ્થિતી થઈ રહ્યું હતું, તે માટે જ મિ. વિન્સેટ સ્મિથ લખે છે કે૩૯ The Sakai people and allied tribes came from the neighbourhood of the Jaxar tes (Strabo ) They occupied the Kashager and Yarkand territories in the time of Darius=શક પ્રજા તથા તેમને લગતી જાતવાળાઓ જરટીઝ° (સ્લેબેના મંતવ્ય પ્રમાણે) ની પાડોશમાંથી આવી હતી. ડેરીસના રાજ્ય અભલે તેઓ કાશ્મર અને યારકંડનાૐર ના પ્રદેશમાં પથારો કરીને પડી રહ્યા હતા. પછીથી તેમને એક ભાગ પૂર્વમાં ચીન તરફ વળ્યો અને બીજો દક્ષિણ તરફ
(૩૭) સિથિઅન્સમાંથી ઈન્ડસિથિઅન્સ થયા છે તેથી તેમ કહેવું પડયું છે.
(૩૮) ઉપરમાં પૃ. ૧૩૨ ની તથા પૃ. ૧૪૧-૨ ની હકીકત વાંચે. તથા નીચેની લીટીઓમાં પ્રખ્યાત ઇતિહાસવેત્તા મિ. વિન્સેટ સ્મિથનું મંતવ્ય જે ઉતાયુ છે તે સરખા.
(૩૯) જુએ. અ. હિ. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૪૯ ટી. નં. ૧.
(૪૦) આ નામ એક નદીનું છે તેને આપણે એકસસ અથવા આમુદરીયા તરીકે હાલ ઓળખીએ છીએ. (સરખા પૃ. ૧૩૨ ની હકીકત )
(૪૧) શહેનશાહ ડરીયસની સત્તા તે પ્રદેશ સુધી લંબાઈ હતી કે કેમ તે શંકાસ્પદ છે, છતાં તે પ્રશ્ન સાથે આપણે સંબંધ નથી. એટલે તેની ચર્ચામાં ઉત- રવું નથી; પણ અહીં એટલું જ કહેવાનું કે રીયલના સમય પહેલાં કેટલાંક વર્ષો થયાં તે પ્રજ તે પ્રદેશમાં વસી રહી હતી. અથવા જે ટેળું પાછળથી ત્યાં આવ્યું
હતું તેને અંગે (જુઓ પૃ. ૧૪૨ ની હકીકત) પણ આ કથન હેચ (જુઓ નીચેની ટીકા નં. ૪).
(૪૨) આપણે જંબુદ્વીપનું મધ્ય બિન્દુ જે જણવ્યું છે તેને લગતા ઇતિહાસ તથા વર્ણન જુએ. (ઉપરમાં પૃ. ૧૩૨-૩૩ ની હકીકત) આ ઉપરથી સમજશે કે, ભરતખંડની આર્ય પ્રજની ઉત્પત્તિ જે કૈકેસસ પર્વતના પ્રદેશમાંથી ગણાવે છે તેમ નહીં પણ એશીયાઈ તુર્કસ્તાનવાળા ભાગમાંથી થઈ ગણવી રહે છે. જો કે તે સમયે સંસ્કૃતિ જેવું નહતું જ. સંસ્કૃતિ પામીને આર્ય જે કહેવાયા છે તે તે તે બાદ લાંબા કાળે જ બનવા પામ્યું છે.
(૪૩) અથવા કહે કે સરોવરની આસપાસના કુદરતી સંદર્ય નિહાળીને કાંઈક વધારે વિચારવંત અને પરિણામે બુદ્ધિવંત થયા હતા; જેથી તેમના સર્વ સાથીદાર કરતાં વધારે સંસ્કારિત ગણુતા હતા. (સરખા પૃ. ૧૪૧ ઉપર “ત્યારપછી તેમનું શું થયું?” તે પારાની હકીકત) તથા નીચેની ટીકા નં. ૪૪
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ઇતિહાસ
૩૪૫
અફગાનિસ્તાન અને ઈરાનમાં ઉતર્યો. તેમનામાં જે કાંઈક સંસ્કારી થયા હતા તેમણે સર્વની વચ્ચે હામન સરોવરની આસપાસમાં વસવા માંડયું હતું અને બાકીના, તેમને વિંટળાઇને ચારે તરફ લાંબે પથારો કરીને પડી રહ્યા હતા. આ સ્થિતિ આપણું પુસ્તકમાં આલેખવાના આદિ સમયે પ્રવર્તી રહી હતી. તેમના હામન સરોવરવાળા હાર્દ પ્રદેશને તે સમયે શિસ્તાન કહેવામાં આવતું હતું. અને શિસ્તાન ઉપરથી ત્યાં વસતી પ્રજાનું નામ શક કહેવાયું છે (જુઓ ઉ૫રમાં પૃ. ૧૪૪) પણ ત્યાં સ્થિત થયાને ઘણો લાંબો વખત વહી જવાથી તેમની મૂળ સંસ્કૃતિ જે ઢોર ચારવાની અને ઘેડાના ઉછેર કરવાની, અજંગલી અથવા બીનસંસ્કારિત કટીની હતી તેમાં ઘણો સુધારો થઈ જવા પામ્યો હતો. જો કે કેટલોક ભાગ તે હજુ પણ તેની મૂળ પ્રથાને વળગી જ રહ્યો૪૭ હતો. આ સંસ્કારિત પ્રજા
માંથી આપણી વર્તમાન આર્ય પ્રજાના આદિ પુષ, જેને અત્યારે શ્રતિકાર અને ઉપનિષદકાર તરીકે પૂજનિક ગણવામાં આવ્યા છે તે મહાપુરૂષોને જન્મ થયો હતો એમ માની શકાય છે. આ સમય ઈ. સ. પૂ. ની દશમી સદીની આસપાસને કહી શકાય. તેવી ને તેવી પરિસ્થિતિ તે બાદ બીજા ચાર પાંચ સકા સુધી જળવાઈ રહી હતી. ત્યાં તે પ્રદેશ ઉપર ઈરાનની શહેનશાહ સાઈરસ અને ડેરિયસને સમય આવી પહોંચ્યો તેમ આ બાજુ ભારતમાં શ્રી ગૌતમબુદ્ધ અને શ્રી મહાવીરને જન્મ થઈ ચૂક્યા હતા. અહીંથી હવે ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ જેને આપણે શક પ્રજા તરીકે ઓળખી રહ્યા છીએ તેમનું વૃત્તાંત શરૂ થયું કહી શકાશે.
શિસ્તાન પ્રાંતની ઉત્તરે બેકટીઅન્સ, પશ્ચિમે ઈરાની પ્રજા એટલે પાર્ટીઅન્સ, પૂર્વમાં ક્ષહરાટ તથા સિંધમાં વસ્તી પ્રજા અડીને આવી રહી હતી. એટલે તેઓ સર્વે એક બીજાના ઘાટા
(જ) કે. હિ. ઈ. પૃ.૩૩૮:–“The term saka may possibly allude to Sakasthana (Seistan) and dwellers around the region of Hamam lake...the Saka was one of the 23 provinces ( satarapies) under the great Persian king Darius=શક શબ્દ શકસ્તાન (શિસ્તાન)ને તથા હામન સરોવરની આસપાસ પ્રદેશમાં વસ- નારાને લાગુ પડવાને સંભવ ગણાય-ઈરાની બાદશાહ ડેરીપસના સમયે જે ૨૩ પ્રાંતે (સત્રપીએ) હતી તેમાંને એક પ્રાંત આ શક પ્રજાને હતું. સરખા ઉપરની ટી. નં. ૪૧ અને ૪૩.
(૪૫) ઈતિહાસકારોએ જે શક શબ્દ વાપર્યો છે તે શિસ્તાનના વતની તરીકે છે. અને તે અર્થમાં જ મેં આ શબ્દ અહીં વાપર્યો છે. બાકી પ્રાચીન સમયે ભારત
વાસીઓની માન્યતા શું હતી, તેને સ્પષ્ટ તે નહી જ પણ કાંઈક ઓછો ખ્યાલ પૃ. ૧૩૩ ઉપર ટી. નં૯ માં મે. સાઈના અવતરણમાં આપે છે. “મનુ કે અનુસાર શકલગ કાબેજ, ૫હત્વ, પારદ એર યવન ઇન ઉ૫ વિભાગમેં વિભકત થા.” મતલબ કે પારદ અને યવનેને પણ શક તરીકે લેખ્યા છે, જેથી સમજશે કે, માત્ર શિસ્તાનના વતનીને જ શક નથી કહેવાયા.
(૪૬) જુએ સપ્તમ પરિચ્છેદે, પાથીઅન્સ મનની ઉત્પત્તિના ઈતિહાસમાં આપેલી હકીકત.
(૪૭) આ કથનનું સત્ય સમજવા માટે, ઉપરની ટીક નં. ૪૫, ૪૬ વાંચે તથા તેમાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે લખાણની હકીકત સાથે સરખામણી કરે. એટલે તરત સમજશે કે, પાથીઅન્સ વિગેરે પણ શક પ્રજને જ અંશ હતા; તેઓ કાંઈક અસંસ્કારિત રહી ગયા હતા.
જ
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
સંસર્ગમાં આવતા હતા તથા પરસ્પરની ખાસિયતા ગ્રહણ કયે જતા હતા.૪૮ વળી રાજદ્વારી તેમજ વ્યાપારિક જીવનની છાપ અને અસર પણ તેમને પહોંચવા માંડી હતી, જેથી શિસ્તાનના ઉત્તર ભાગની પ્રજા, જે સરખામણીમાં માત્ર થોડા જ ભાગ હતા તેમણે ખૈબરઘાટારા અને દક્ષિણ ભાગના જે માટા જથ્થા હતા તેમણે માલનબ્રાટદ્વારા હિંદુસ્થાનની પ્રજા સાથે વ્યવહાર સાંધ્યા હતા. ઉત્તરવાળી પ્રજાનું મિશ્રણ થઇને ક્ષહરાટની ( ખરાકીભાષા ખાલનારપ૦ પ્રજાની) ઉત્પત્તિ થઇ કે જેમાંથી પાણિનિ વ્યાકરણી ઇત્યાદિ ઉદ્ભવને પામ્યા છેઃ અને દક્ષિણવાળી પ્રજા સિંધ તથા જેને અસલમાં સૌવીરદેશપ૧ કહેવાતા હતા—અને વર્તમાન કાળના પશ્ચિમ રાજપૂતાના–ત્યાંની પ્રજા સાથે મિશ્રિત થઇ ગઈ. આ પ્રજાને શું નામ અપાયું હતું તે જાણવામાં આવ્યું નથી, એટલે મેં પણ અત્રે દર્શાવ્યુ` નથી; પણ આપણે ખીજી રીતે તેમની ઓળખ આપીશું, જેથી વાચકવર્ગ સમજી શકશે. પ્રાચીન ગ્રંથામાં જે એમ જણવાયું છે કે, સિ ંધુ નદીને તેની પૂર્વ અને
શક પ્રજાના
(૪૮) ટોડરાજસ્થાન ( મુદ્રિત વિકટેશ્વર પ્રેસ); ભાગ ૧. પૃ. ૨૬ ભગવાન પાર્શ્વનાથ (મુદ્રિત સુરત ૧૯૨૭) પૃ. ૨૩૪ પ્રાચીનકાળમે ભારત આર શાકદ્વીપકા વિશેષ સબંધ થા”
(૪૯) વર્તમાન હિં’દુસ્તાનની પશ્ચિમ દિશાએ, પર્વતની હારમાળા વીંધીને પેલીપારની પ્રશ્ન સાથે કયા ક્રયા માર્ગ વ્યવહાર કરી શકાતા હતા તેના વર્ણન માટે જીએ ઉપરમાં પૃ. ૩૧૦ અને આગળ,
(૫૦) તે પ્રશ્ન ખાજ અને ગાંધાર નામના પ્રદેશમાં પ્રસરી ગઈ હતી.
[ નવમ
પશ્ચિમે અનેક નદી મળતીપ૨ હતી; જેમાંની કાઇ એ નદી વચ્ચેના ભાગને બ્રહ્મદી૫૫૩ના નામથી ઓળખવામાં આવતા હતા; તેમ જ તે સિંધુ નદીની અનેક શાખાઓમાં એકનુ નામ સરસ્વતી નદી૫૪ હતું. આ બ્રહ્મદ્દીપ તથા સર સ્વતી નદી તેમ જ સિંધુ નદીની અનેક શાખાવાળા સધળા પ્રદેશ, તે ઉપર વણુ વેલી શિરસ્તાનમાંથી .મેલનઘાટદ્વારા દેશાંતર કરીને હિંદમાં આવેલી પ્રજાને જ સમજી લેવા. ઉત્તરવાળા ભાગ પ્રથમથી જ નાના હતા. તેની પ્રજાની પણ વિશેષ સખ્યા તા કુમાજમાં જ વસીને હિંદમાં પ્રવેશ થતી અટકી પડી હતી; જ્યારે માત્ર જુજ જે બાકી રહી તે હિંદમાં સ્થાયી થને પડી રહી હતી. પણ તેમાંનું કાઇ તત્ત્વ રાજકીય જીવનમાં પડયું નહીં. એટલે તેમનું અસ્તિત્વ-શક પ્રજા તરીકેતુ”—તદ્દન વીસરાઇ જવાપપપામ્યું. જયારે માલનધાટદ્વારા પ્રવેશેલી પ્રજાની સંખ્યા પણ વિશેષ હતી. વળી તેમાં વારંવાર નવાં નવાં ટાળાં આવીનેપ૬ ઉમેરા પણ થયા કરતા હતા. તેમ આયઅે તેમનામાંથી જે વીર, ધીર કે અન્ય ગુણામાં
(૫૧) આ પ્રદેશની ભૂગાળ તથા વર્ણન માટે પુ. ૧ તુ' જુઓ, પૃ. ૨૧૯ થી ૨૨૯ સુધી, (૫૨) જીએ પુ. ૧, પૃ. ૨૨૬.
(૫૩) દ્વીપ એટલે ભાગેાલિક ચાખ્યા પ્રમાણે ચારે
તરફ પાણી અને વચ્ચે જમીન એમ અહીં નહીં, પણ જેને હાલમાં આપણે દુખ કહીએ છીએ તે. પ્રાચીન સમયે ક્રુઆબને પણ દ્વીપ નામથી જ સ`ધવામાં આવતા હતા (જુએ ઉપરમાં પૃ. ૧૩૮ શક દ્વીપની હકીકત. )
(૫૪) સરખાવા ઉપરની ઢી, ન, પર તથા જીએ પુ. ૨, પૃ. ૧૭૪ ની હકીકત.
(૫૫) આથી કરીને કાઈ શક પ્રશ્નએ હિં‘દમાં ખૈબરઘાટને રસ્તે પ્રવેશ કર્યા હતા એમ કહી શકારો નહીં. જે કાઈ શક હિંદમાં આવ્યા છે તે ખેાલનઘાટને રસ્તે કે તેનાથી પણ દક્ષિણેથી (માઝીઝનુ આગમન સિંધ રસ્તે થયુ' હતું એમ જે ધરાયું છે તે હકીકત સાથે આને સરખાવા,) આવ્યાનું ગણવું.
(૫૬) આવી રીતે એક ંદર કેટલાં ટાળાં આન્યાનુ નોંધી શકાય તે માટે આ પારિઞાફે આગળ જુએ,
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
પરિછેદ ]
ઇતિહાસ
આગળ પડતા હતા તે અન્ય ક્ષેત્રે પણ ઝળકી ઊડ્યા હતા. તેમજ જે રાજકીય ૫ટમાં મોખરે ધુમ્મા રહેતા હતા તેઓ ગાદીપતિ પણ બની બેઠા હતા.૫૮ એટલે તેઓ ઇતિહાસમાં પ્રસિદ્ધિને પામ્યા છે. આ સઘળી પ્રજાને આપણે હિંદી શક અથવા ઈન્ડસિથીઅન્સ તરીકે ઓળખી શકશે. ઈન્ડસિથિયનસની૫૯ ઉત્પત્તિ આ પ્રમાણે સમજવી.
હવે ઇન્ડો સિથિયન્સના વિકાસ સંબંધી પણ થોડું ઘણું જણાવી દઇએ. સામાન્ય રીતે સિંધુ નદીની પશ્ચિમે ઈરાની રાજયની અને પૂર્વમાં હિંદુ રાજ્યની હકુમત ગણી લઈએ, તે પણ વસ્તુસ્થિતિ સમજી શકાશે. ઇરાની શહેનશાહ સાઈરસ અને ડેરિયસના અમલ પછી (ઇ. સ. પૂ. ૪૮૬) તે બાજુ કાંઈક રાજ્યક્રાંતિ થઈ હોય કે
દમન વધ્યું હોય અથવા તે કેવળ વ્યાપારિક સંગે જ ઊભા થયા હોય કે ઈરાની શહેનશાહને સત્તા પ્રદેશ વિસ્તાર પામ્યો હોય, પણ ત્યાંની થોડીક પ્રજા સિંધુ નદીના પૂર્વ પ્રદેશમાં ઉતરી આવી હતી; તેમ આ બાજુ સૌવીરપતિ રાજા ઉદયનની ગાદીએ તેનો ભાણેજ કેશીકુમાર આવ્યો હતો, તથા તેના સમયે રેતીને મોટે વાવંટોળ થઈને આ સૌવીર પ્રદેશ દટાઈ જઈને જેસલમીરનું રણું બની ગયું હતું. જેથી ત્યાંની પ્રજા આડીઅવળી વિખરાઈ ગઈ હતી. તેમાંની કેટલીક હાલના ભાવલપુર રાજય તરફ ઉત્તર હિંદમાં વધી અને કેટલીક જોધપુર રાજ્યની હદમાં આવી વસી ૧૧ જ્યારે કેટલીક ત્યાંનાં શહેરે, ગામડાઓ અને નદીઓની સાથે દટાઈ પણ ગઈ. આ પ્રસંગને હિંદી શકનું પ્રથમ ટળું પ્રવેશ્યા તરીકે નોંધી
(૫૭) આનાં દ્રષ્ટાંતમાં (૧) બ્રહ્મદ્વીપમાંથી જે પુરૂષ ઉત્પન્ન થઇને વૈદિક સંપ્રદાયમાં નામ કાઢી ગયા છે તે સવ અહીં ગણાવી શકાશે. (૨) પં. ચાણક્ય જે મહાન અર્થશાસ્ત્રી તરીકે અને સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના મહા અમાત્ય તરીકે પ્રસિદ્ધ થઈ ગયું છે. તેને ગણી શકશે.
(૫૮) ગાદીપતિ થયાના દ્રષ્ટાંતમાં રૂષભદત્તને શાહી વંશ ગણી શકાશે.
(૫૯) એ. પી. પુ. ૧, પૃ. ૨૬૬:-The IndoScythians are generally known as the Sakas=ઈન્ડસિથિઅન્સ સામાન્ય રીતે શક તરીકે જ ઓળખાય છે.
(૬૦) જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૨૨૫ અને આગળ. આ ભાગમાં કેટલો ભયંકર વિનાશ તે સમયે થયો હશે તે તે ધી એન્ટીકવીટીઝ ઓફ સીંધ:-કર્તા હેનરી કુઝન્સ–ને ગ્રંથ વાંચવાથી તેના પ્રદેશ વિસ્તારને ખ્યાલ આવવાથી કલ્પના કરી શકાશે.
(૬૧) પં. ચાણક્યના પૂર્વજો પણ આ ટેળાના સમજવા. તે સાથે અનેક બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય વિગેરે આવેલા. તેમાંને મેટે ભાગ વૈદિક અનુયાયી હશે કેમકે શક સ્થાનમાં શ્રતિકારની ઉત્પત્તિ થઈ હતી, જેથી તેમને
ધમને માનનારા વિશેષ સંખ્યામાં હોય તે સ્વાભાવિક છે. અને આ હિઝરતે આવેલી પ્રબ ત્યાંની જ હતી. એટલે આપણે કહી શકીએ છીએ કે વૈદિક મતાનુયાયી તે હતા. ઈ. સ. પૂ.૪૫૦ની આસપાસ (જુઓ. પુ. ૨, પૃ. ૧૭૬) લાખોની સંખ્યામાં એક જૈનાચાર્યું છે જેને બનાવ્યા છે તે અહીં લખેલા વૈદિક મતાનુયાયીમાંના જ સમજવા. પં. ચાણકયના પૂર્વજો પણ તે વખતે જ જૈન મતાનુયાયી થયા હશે એમ થયેલ સમજવું (જુઓ પુ. ૨, ૫. ૧૭૧ થી ૧૭૬ ની હકીકત). વળી હાલના એશવાલે તથા સર્વ સામાન્ય જૈન ધર્મમાં મુખ્ય અંશે આ પ્રજાની ઓલાદ જ ગણવી.
(૬૨) વસ્તી કહેતાં મનુષ્ય, બે કે દટાયાં લાગતાં નથી, કેમકે વાવટેળ કાંઈ એકદમ અણચિંતા અથવા બે ચાર કલાકમાં જ આવીને રેતીના ડુંગરે ડુંગરા થઈ ગયા લાગતા નથી; પણ ધીમે ધીમે એકાદ અઠવાડીયા રટલો કે બકે તેથી વધુ સમય લંબાયો હશે. એટલે માણસે પોતાની સગવડતા પ્રમાણે આપા થઈ ગયેલ છે. છતાં જો કોઈ દટાયું હોય તો તેવી સંખ્યા બહુ જ જુજ હશે. બાકી ઈમારતે, શહેર, નદીઓ વિગેરે સર્વે સ્થાવર વસ્તુઓ તે દટાઇયેલી જ ગણવી.
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮.
શક પ્રજાને
[ નવમ
શકાશે. આ વખતના અરસામાં જ હાલના ભિન્નમાલ નગરની સ્થાપના થઈ છે, જેને તે સમયે તે ઓસ્યાનગરી તરીકે જ ઓળખવામાં આવતી હતી. તેમ વળી તે એવડું મોટું નગર૪ બનવા પામ્યું હતું કે કદાચ તે પ્રદેશની તે રાજધાની ૧૫ તરીકે પણ ગણાયું હેય. મારૂં તે એમ પણ માનવું થાય છે કે, રાજપુતાનાને આ ભૂમિ પ્રદેશ હિંદના મધ્ય ભાગમાં હોઈ, ઈતિહાસમાં જે ભસ્મ અથવા મધ્યદેશ કહેવાય છે, અને જેની રાજધાની મધ્યમિકા નગરી ઠરાવાઈ છે તે સઘળું વૃત્તાંત અહીં વર્ણવેલી ઘટનાને જ લાગુ પડતું દેખાય છે. ખેર; વિદ્વાન અને શોધકે તે બાબત વિશેષ તપાસ કરીને તેના ઉપર પ્રકાશ પાડશે. આપણે તો આટલો અંગુલિનિર્દેશ કરી, શક પ્રજાના વિકાસના ઇતિહાસનું ચિત્ર રજૂ કરવા પ્રયત્ન કરીશું. અત્રે એક નોંધ લેવી ધટે છે કે, આ પ્રદેશમાં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયે અનેક જૈન મંદિરો તથા ધર્મનાં સ્થાનકે ઊભાં કરાયેલાં હતા; ઉપરાંત આ આખો રજપુતાનાનો પશ્ચિમ ભાગ બહુ જ સુખી હતા. તેમ પ્રજા નિશ્ચિત હોવાથી વ્યાપાર ખેડીને અતિ સમૃદ્ધિવંત તથા જાહેરજલાલીવાળી બની ગઈ હતી; જેથી ઈતર દેશના વતનીઓનું ત્યાં આવવા તરફ ધણું ખેંચાણું થયા કરતું હતું. આ સમયે
શક પ્રજાને બીજું ટોળું હિંદમાં કયારે અને કેમ આવ્યું તે હવે જણાવીશું.
અંદાજે ઇ. સ. પૂ. ૨૫૦માં બેકટીયા અને પાથી સ્વતંત્ર થયાં હતાં (જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૨૯૮) તેમાં પાર્થીઓની સત્તામાં શક પ્રજાના મૂળ વતનવાળે શિસ્તાનને પ્રાંત હતે. આ પ્રજા કદાવર અને જંગલમાં જ ગુજારો ચલાવતી હોવાથી સ્વતંત્રતાચાહક હતી જ. એટલે તેમને પિતાના શિરે કેઈની ઝુંસરી ગમતી નહોતી. તે માટે તેઓ ઊંચાનીચા થયા જ કરતા અને પ્રસંગ પડયે કે લાગ મળતાં, હિંદ તરફ ઉતરી પડવાને તલસી રહેતા હતા; પણ જ્યાંસુધી ઈરાન ઉપર શહેનશાહ મિડેટસના રાજ્યનો મધ્યાહ્ન તપતો હતું ત્યાં સુધી તેમની કારીગરી બહુ સાર્થક નીવડતી નહતી. એટલે તેના રાજઅમલના વળતા ભાવ થયા અને પાછળથી દેટસ બીજો તથા આરટેનેન્સ બીજો, એમ તે બેના રાજ્યઅમલ આવ્યો કે તેઓએ માથું ઉચકર્યું,
અને સ્વતંત્ર બની મોટા જથ્થામાં ખસી જઈ હિંદમાં આવતા રહ્યા. કે. હિ. ઈ. ના લેખકે જે લખ્યું છે કે ૧૭ “There is good evidence to show that the earlier Scythian settlements in Iran were reinforced about the time when the
(૬૩) આ નગરની મહત્વતા શી કહેવાય તે માટે પુ. ૨, ૫, ૧૭૬ જુઓ,
(૬૪) જ્યાં લાખ માણસે માત્ર હિઝરત તરીકે જ આવેલા હોય (જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૬૧) ઉપરાંત બીજી મૂળ વસતી પણ ત્યાં હોય, તે તેવું નગર કાંઈ નાનુંસૂનું તે ન જ કહી શકાય?
(૬૫) જુએ ભૂમક અને નહપાણના વૃતાંત, તેમના મધ્ય દેશની રાજધાની મધ્યમિકા નગરી હેવાનું વત્તાંત; અને તે માટે મેં સૂચવેલા કેટલાંક સ્થાનની હકીકત.
(૧૬) વર્તમાનકાળે પણ બીકાનેર, જેસલમીર વિગેરે રથાને રાજ સંપ્રતિના બંધાવેલ જૈન મંદિર, વિશેષ પ્રમાણમાં મળી આવે છે, તેનું કારણું અહીં દર્શાવ્યા પ્રમાણે સમજવું.
અન્ય સ્થાનેએ તેણે મંદિરે તે બંધાવેલ પણ શુંગપતિઓએ સર્વોશે તેને લગભગ નાશ કરાવી નાખ્યું હતું, જ્યારે અહીં તેઓ પહોંચી ન શકયાથી તેમને વિનાશ થતે બચી ગયા છે.
(૧૭) જુએ કે, હિ. ઈ. પૃ. ૫૬૭,
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇતિહાસ
પરિચ્છેદ ]
Sakas first occupied Bactria... The kings of Parthia were engaged in quarrels with their Scythian subject= એકટ્રીઆમાં જ્યારે શક૧૮ પ્રજા પ્રથમ વસી રહી હતી, ત્યારે ઇરાનમાંના સિથિઅન્સમાં તેમનુ ટાળુ' ઉમેરાયુ' હતું તે બતાવવા પુરતી સાબિતી મળી આવે છે-પેાતાની સિથિઅન્ય પ્રજા સાથે કજીયા-કકાસ કરવામાં જ પાર્થિઆના રાજાએ મશગુલ બની રહ્યા હતા. આ પ્રમાણેના બધા પ્રસંગ આપણે ઉપરમાં જે સ્થિતિ વર્ણવી રહ્યા છીએ તેને લગતા જ છે એમ સમજવું. આ ખીજી વારનું માટુ ટાળુ' જે આવ્યું તે પહેલાં પચાસેક વર્ષે એક નાનુ ટાળું આવ્યુ` લાગે છે.૧૯ પણ તેની મજબૂત સાબિતી મળતી ન હોવાથી તેની ગણુના આપણે લેતા નથી. આ નાના ટાળાના દેશાંતરના સમય સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના ભરણુખાદ જ્યારે તેના જ્યેષ્ઠ પુત્ર વૃષભસેન અવંતિની ગાદીએ હતા ત્યારે અન્યા હાય એમ અનુમાન થાય છે. તે વખતે હિંદના મધ્યદેશમાં ભ્રમકનીપ્રથમ મિનેન્ડરના ક્ષત્રપ તરીકેની અને પાછળથી સ્વતંત્ર ગાદીપતિ મહાક્ષત્રપ તરીકેની-આણુ ચાલુ હતી. આ ભ્રમક તથા સ ક્ષRsરાટા જૈન મતાનુયાયી હતા. તેમજ પ્રથમનુ જે ટાળુ' અહીં ઉતરી આવ્યુ' હતું તેમાંના સર્વે જૈન ધર્મ પાળતા થઇ ગયા હતા; એટલે આ ખીજું
(૬૮) તેમના હિસાબે શક શબ્દ છે. આપણે તેમને ચારકડ સમરકડવાળા પ્રદેશના વતની તરીકે લેખવાના છે. (જુઓ ઉપરમાં પૂ. ૩૪૫ ની હકીકત) કેમકે તેમનું નામ રાક તા જ્યારથી તે શિસ્તાનમાં વસી રહ્યા હતા ત્યારબાદ પડયું છે.
(૬૯) જીએ ષષ્ટમ ખરું શક પ્રજાના ઈતિહાસને લગતી હકીકત.
(૭૦) સક્ષહરાટોના ધમ વીશેની ચર્ચા
નવું ટાળુ જે આવી ચડયુ પોતાના આગલા જાતભા
૩૪૯
હતુ. તેમણે પશુ સાથે મળી જતે
તેજ ધર્મનું અવલંબન લીધુ હતું.૭૧ ક્ાવે તે પેલા અનિશ્રિત નાના ટાળામાં કે પછી ફાવે તા આ બીજા મેટા ટાળામાં, શક રૂષભદત્તના પિતા 'િમાં આવ્યા હતા અને પેાતાના ખાનદાન તેમ જ યુદ્ઘ વિષયક પરાક્રમ તથા કૌશલ્ય દાખવતા ગુણાને લઇને, મહાક્ષત્રપ ભૂમકના અંતઃપુરતુ યાન ખેંચી લીધું હતું. પરિણામે ભ્રમકપુત્ર નહપાણુની કુંવરી દક્ષમિત્રાનું લગ્ન આ રૂષભદત્ત વેરે ગાઠવાયું હતુ. જ્યાર પછી તે રાજકીય ક્ષેત્રમાં પ્રકાશિત થવા પામ્યા છે. આ પ્રમાણે હિંદીશકના એ—અથવા ત્રણ કહીએ તે પણ ચાલે–ટાળાં હિ'દમાં આવ્યાં હતાં. ઉપરાંત શુદ્ધ શકનું પણ એક ટાળું આવ્યું છે. જેનું વણુન અવન્તિપતિ તરીકે તેમનું ચિત્ર આપણે જ્યાં કરવાના છીએ ત્યાં આગળ ઉતારીશું; જેથી સમજવાની સરળતા સચવાશે. અહીં આટલેા ઇસારાજ બસ લેખીશુ, એટલે ખરી રીતે શક પ્રજાના પ્રસ્થાનની સંખ્યા ચારની ગણાય છે, છતાં કેટલાક ત્રણ જ ઢાવાનું કહે છે તેમાં અને આપણા કથનમાં કેટલા તફાવત છે તે અભ્યાસકની દૃષ્ટિથી જોઈ શકાય માટે તેઓમાંના કે. હિ. ઈ.ના લેખકનુ એકલાનુ જ મતવ્ય ટાંકીશુ. તેમણે ગ્રીક લેખક હેરાડેટસની સાક્ષી આપીને આ પ્રમાણે ત્રણ વ
તેમના જીવન લખતી વખતે આપણે કરી ચૂકયા છીએ ત્યાંથી જોઈ લેવી. (પૃ. ૨૪૩ થી આગળ. )
(૭૧) એટલે એમ નથી સમજવાનું કે, તેમણે અહીં આવીને પ્રથમ વાર જ તે ધમ અંગીકાર કર્યો હતા, તેમાં ધર્મના બીજનું ક્ષેપન તા પ્રિયદર્શિન સમ્રાટના ધમ્મમહામાત્રાઓએ કયારનું કર્યું જ હતું. અહીં તે તેને પાષણ મલ્યું હતું એમ ગણવુ.
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦,
શક પ્રજાને
[ નવમ
જણાવ્યા છેઃ-9 (1) The Sakas whose home was in the country of the river Jaxartes (The Syr Daria) (2) Those from the country of the ri. ver Helmand=Sakasthan=the abode of the Sakas=The later Persan Siji. stan and the modern Seistan (3) The Scythians of Europe who inhabited the Steppes of Russia to the north of the Black Sea=Sakatardarya=the Sakas over the sea. (૧) જે શકેનું સ્થાન જટીસ નદી(સીદરીયા)વાળા પ્રદેશમાં છે તેના (૨) હેલમંડ નદીને પ્રદેશ સકસ્થાન-શકનું સંસ્થાન-મોડેથી ઈરાની ભાષામાં સિઝસ્તાન અને અર્વાચીનમાં સિસ્તાન કહેવાય છે તે પ્રદેશના (૩) અને યુરોપના સીથીઅન્સ જેઓ કાળા સમુદ્રની શક તરદરિયાની ઉત્તરે રૂશિયાના સપાટમુલકમાં વસવાટ કરી રહ્યા છે અને તેથી દરિયાપારના જે જે શક કહેવાય છે તે. આમાંના ત્રીજા સાથે આપણે૭૩ સંબંધ નથી. પહેલા વર્ગને આપણે નૈધ્યો તો છે જ, પરંતુ તેને શકના૭૪ એક ભાગ તરીકે તે નહીં, પણ મૂળ વતનીના એક ટોળા તરીકે; જ્યારે બીજો વર્ગ છે તે જ, આ ઇતિહાસમાં
વર્ણવતો શક પ્રજાનો વર્ગ છે. આ ઉપરથી તથા તેની ઉપરની ટી. નં. ૭૩-૭૪ ની હકીકત જે
ધ્યાનમાં લેવાશે તે વાચકને ખાત્રી થશે કે તેમણે (પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોમાં પ્રમાણભૂત ગણુતા પ્રાચીન લેખકેએ પણ) શક તરીકે કોની ગણના કરવી તેની બહુ સંભાળ લીધી નથી. જ્યારે આર્ય પંડિતોએ અને વિદ્વાનોએ તે સાફ સાફ જણાવી દીધું છે કે શાકદીપના વતની તે જ શક;૭૫ તેમને શાક સ્થાન અથવા શિરસ્તાનના પ્રદેશ સાથે સંબંધ જ નથી. વળી અર્વાચીન વ્યાખ્યા પ્રમાણે શિસ્તાનના વતનીને જ શક કહેવાનું ધોરણ સ્વીકારીએ, તોયે પાર્થિયનો, ક્ષહરાટ, ચઠણુવંશીઓ ઈત્યાદી અનેક પરદેશી પ્રજાઓ કે જેમને વતનના99 અંગે શિસ્તાન સાથે કાંઈ લેવાદેવા જ નથી, છતાં પાશ્ચાત્ય લેખકે એ અને વિદ્વાનોએ તેમની ઓળ
માં જ્યાં ને ત્યાં શક શબ્દ લગાડી ખીચડો કરી નાંખે છે. એટલું જ નહીં પણ ઊલટ હિંદીઓને માથે તે સર્વનો ટોપલે ઓઢાડતાં લખે છે૭૮ કે, “The term Saka was used by the Indians, in a vague way to denote all foreigners from the other side of the passes without nice distinc tion of race or tribe=121| Hell 412-11
(૭૨) જુએ છે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૬૪
(૭૩) અહીંના મૂળવતનીઓ કેમ લ્ટા પડીને વિખરાયા હતા તે દર્શાવવાનું વિવેચન કરતાં હેડેટસે કદાચ આ ત્રણ વગ પાડયા હશે. (જુઓ પૃ. ૧૪૧ ની હકીકત.)
(૭૪) આમાં પ્રાચીન વ્યાખ્યા પ્રમાણે શકને અર્થ ને શાકહીપના રહીશ એમ કરે, તે પણ તે અર્થયુક્ત નથીતેમજ અર્વાચીન વ્યાખ્યા પ્રમાણે તે શિસ્તાનના વતની જ નથી એટલે તેમને કઈ રીતે શક કહેવાય ?
(૭૫) ખરી રીતે તે શક શબ્દ જ પ્રાચીન સમયે નહીં હોય (જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૧૩૭ ને અંતે); પણ
શાકદ્વીપની પ્રજા તરીકે તેમની ઓળખ આપવી હોય તે શાક શબ્દ વાપરી શકે. બાકી વેદની ઉત્પત્તિ થઈ ગયા બાદ શક શબ્દ વપરાયે હેચ નં. ૨ વગરની પ્રજા માટે તે છે એમ સમજવું.(વળ જુઓ પૃ.૧૩૩ ટી. નં. ૧૯).
(૭૬) આ હકીકત આપણે સ્પષ્ટતાપૂર્વક પૂ. ૧૩૫ થી ૧૪૦ સુધીમાં શાકદ્વીપ, શકીપ અને શિકસ્થાનના પારામાં સમાવી દીધી છે.
(૭૭) આ સર્વ હકીકત આપણે તે તે પ્રજાને ઈતિહાસ (ઉત્પત્તિ અને વિકાસ) લખતાં સાબિત કરી ગયા છીએ, તે જોઈ ખાત્રી કરવી.
(૮) જુએ. એ. હી. ઈ. પૃ. ૯.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ]
ઇતિહાસ
૩૫૧
સર્વ પરદેશીઓને (તેમની) લાદ કે જાતીના કઈ ખાસ ભેદ રાખ્યા વિના (તમને) હિંદીઓએ એક શક નામથી મોઘમ રીતે ઓળખાવ્યે રાખ્યા છે.૭૯ ” આ તેમના મંતવ્ય ઉપર કાંઈ વિવેચન કરવા જરૂર નથી. વાચકવર્ગ સ્વયં તે વિશે પિતાનો નિર્ણય બાંધી શકે તેમ છે.
આ પ્રમાણે શક અને હિંદી શક પ્રજાનો હિંદના પ્રવેશ સંબંધી તથા ત્યારબાદ તેમના વસવાટના સ્થાન પરત્વેને ઈતિહાસ સમજવો.
ઉપર જણાવ્યા મુજબ હિંદી શક ઉપર ભૂમકનો અને પછી નહપાણનો રાજઅમલ હતા જેને લગતું વર્ણન તેમના (ક્ષહરાટ પ્રજાના). વૃત્તાંતમાં બતાવી ગયા છીએ; જે ઉપરથી કહી શકાશે કે, તેમનું રહેઠાણ આ સમયે અવંતિમાં બની રહ્યું હતું અને તેમની રહેણીકરણ તદ્દન હિંદીમય જ-આર્ય પ્રજાની જેવી જ-બની ગઈ હતી. કોઈ એમ ન ધારી શકે કે આ લેકેનું
(%) જાઓ ઉપરમાં પૃ. ૧૪૦. “સવને સાર”વાને પારીગ્રાફ. ખાસ કરીને ટી. નં. ૪૫ તથા પૃ. ૧૪૧ ટી.
મૂળસ્થાન હિંદ બહારનું હશે. આ ઉપરાંત તેઓ જેમના જેમના સંસર્ગમાં આવતા ગયા હતા તેમની સાથે લગ્નગ્રંથીથી પણ જોડાઈ જતા હતા. આ પ્રમાણે રાજદ્વારી અને સામાજિક સંયોગોની અસર જે નીપજી ચૂકી હતી તે ઉપરથી તેમને હવે હિંદી શક નામ નહીં આપતાં હિંદી પ્રજાના સામાન્ય નામથી જ ઓળખવી બહેતર ગણી શકાશે. આ અવંતિની પ્રજા ઉપરાંતને એક વિશેષ ભાગ જે ખરી રીતે ભૂમક અને નહપાણુના અમલ તળે તે કહેવાય જ, છતાં સીધો કાબૂ જેના ઉપર રૂષભદત્તનો હતો તે પ્રાંતની–અરવલ્લીની પશ્ચિમના પ્રદેશની–પ્રજાને પણ આપણે હિંદી શક તરીકે જ ઓળખવી પડશે. તે પ્રજાનું શી રીતે નિર્માણ થયું હતું તેનું વર્ણન હવે આપણે કરવું રહે છે. તે માટે આ પછી પરિચ્છેદ જુઓ.
નં. ૪૭ ની નેટની હકીકત,
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- - -
- - -
- -
-
-
:::
'IS'ils
દશમ પરિચ્છેદ
પરદેશી આક્રમણકારે (ચાલુ) (૪) હિંદીશક-ઈન્ડો સિથિઅન્સ-શાહી રાજાઓ
Shahi kings of Saurastra. સંક્ષિપ્ત સાર– સિથિઅન્સ શાહી રાજાઓ –
(૧) રૂષભદત્તઃ-હિંદી શક પ્રજાએ હિંદમાં કયારે પ્રવેશ કર્યો અને પ્રથમ સ્થિતિ કયાં કરી તેને આપેલ ચિતાર-પ્રથમ ગાદી તેમની કયાં હતી તથા ત્યાંથી ફેરવીને કયા સ્થળે અને શા માટે લઈ જવી પડી તેનો આપેલ ખ્યાલ–શાહીવંશના સ્થાપક વિશે તથા તેના સમય વિશે કરેલ ચર્ચા-શાહીવંશના રહ્યાંસહ્ય અવશેષેની લીધેલ તપાસબે સ્થાનની (સૌરાષ્ટ્ર અને મહારાષ્ટ્રની) આભિર પ્રજાને બતાવેલે પરસ્પર સંબંધ તથા શાહી વંશસાથે તેમનું બતાવી આપેલ જોડાણ-આભિર પ્રજામાં મૂળ શાહીવંશના ખમીરનાં ઉતરી આવેલ તની લીધેલી ટૂંક સમીક્ષા તથા તેનાં આપેલ દષ્ટાંત-સૌરાખના બહારવટીઆઓની અમુક ખાસિયતે શેને આભારી છે તેનું દોરેલું અનુમાન
રૂષભદત્તના રાજ્યના વિસ્તારને તથા તેણે કરેલ કેપગી કાર્યોને આપેલ હુબહ ખ્યાલ-શક, શાહી અને શહેનશાહી શબ્દની છૂટી પાડી આપેલ સમજૂતિ
( ૨ ) દેવક-તેના સમયનું તથા અન્ય સમકાલીન રાજાઓનું આપેલ કેટલુંક વન–પિતાની અસલ જાતિના શિક સાથે તેણે બાંધેલ નેહથી, તેમજ બતાવેલ રાજકીય સહાનુભૂતિથી,તેને શોષવું પડેલ પરિણામ-શકારિ વિક્રમાદિત્યે તથા ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીએ મળીને કાઢી નાખેલ આખી શક પ્રજાનું જડમૂળ-પરિણામે તેમના જોરજુલમમાંથી હિંદી પ્રજાને મળેલી મુક્તિ-શાહીવંશન આવેલ અંત તથા તેમની આપેલી થોડીક સમયાવલિ–
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
રૂષભદત્ત
૩૫૪
હિંદી શક પ્રજા કાને કહેવી તથા તેના વિકાસ ક્રમ થવા પામ્યા હતા તે ઉપરમાં પૃ. ૩૪૨ થી આગળનાં પૃષ્ઠ સમજાવ્યું છે તથા તે પ્રજામાંથી શાહીશ ' માં કયા રાજાની ગણુના કરી શકાય તેની સમજૂતિ રૃ. ૩૩૯ માં આપી દીધી છે જેને સાર એ છે કે, રૂષભદત્તના વંશ તે જ શાહીશ અને તે જ હિંદીશક પ્રજા ગણવી રડે છે. એટલું અત્ર જણાવી, તેમના જીવનચરિત્ર સંબધી જે કાંઇ જાણવામાં આવ્યું છે તે તથા તેમને અંત કેવી રીતે આવ્યા કહેવાય તેની ચર્ચા હવે કરીશુ.
(૧)
અતિપતિ નહપાણુને કાષ્ઠ પુત્ર ન હેાવાથી તેની ગાદી ઉપર જો કાઇ પણુ નિકટ સગાના
હક પહોંચતા ગણી શકાતા હાય તે તેની પુત્રી દક્ષમિત્રા અને અને જમાઇ રૂષભદત્તને જ હતા; તેમ જ સસરા જમાઇને ધણી જ સારાસારી પણ હતી; છતાં અવંતિની ગાદી તેને જે નથી મળી તે ઉપરથી અનુમાન કરી શકાય છે કે, તે પોતે નહપાણુના મરણુ સમયે અવતિમાં હાજર નહીં હૈાંય જેથી અન્ય સરદારે ત્યાં જઇ, તે હસ્તકમાં લઈ લીધી હશે. અવંતિમાંથી રૂષભદત્તની ગેરહાજરીનું કારણ કામપ્રસંગને લઇને માત્ર તાત્કાલિક બનાવપે હાય કે તેની નિમણુક જ અવતિથી દૂર આવેલ પ્રાંત ઉપર કરવામાં આવી હેાય એટલે વખતસર ત્યાં પહોંચી શકયો ન હેાય. એમાંથી પાછ્યું કારણુ વિશેષ સંભવિત દેખાય છે. ગમે તેમ બન્યુ હાયર પશુ એટલું ચેાસ છે કે રૂષભદત્તને તેના સસરાની ગાદી મળી નથી જ. આવા સંજો
તેમનું સરણ અને સ્થિતિ
(૧) આ સરદાર કોણ હતા, કયાંથી આવ્યા હતા? વિગેરે હકીકત માટે આગળ ઉપર ગભીલ વાનૌ હકીક્ત જુએ.
(૨) આ ઉપરાંત એક અન્ય કારણની પણ સભાવના કલ્પી શકાય છે. તે સભાવના તેની ઉમર અતિ વૃદ્ધ થઈ ગઈ હેાવાની છે. પણ આવા રાષપ્રાપ્તિના પ્રસંગે તે સ્થિતિને વિચાર કેટલે અંશે તેના સૂત્રધારને આડા
૪૧
રૂષભદત્ત
ગામાં એમ ધારી શકાય છે કે, અરવલ્લીની પશ્ચિમના જે પ્રદેશ નપાણુને તામે હતા અને જેનું નામ આપણે મધ્યદેશ હાવાનુ જણુાવ્યું છે ત્યાં તે હાકેમ તરીકે નિયત થયા હરો; એટલે અતિમાં નીપજેલ નહુપાશુના મરણુ સમયે તે અતિ ક્રૂર હતા. પશુ જેવા તેને સમાચાર મળ્યા કે તેણે અતિ તરફ્ પ્રયાણ આદર્યું. હશે. ત્યાં પહેાંચવાને સૌથી ટૂંકા માર્ગ, અરવલીની દક્ષિણે શિાહી અને આબુપર્યંત પાસેથી ગુજરાત રસ્તે માલવાની હદમાં પ્રવેશ કરવાને હતાઃ જ્યાં તે અડધે રસ્તેક પહોંચ્યા હશે ત્યાં અવતિની ગાદી તેા ખીજાએ ખથાવી૪ પાડયાના સમાચાર તેને મળ્યા લાગે છે. એટલે તેને માટે પછી તે અવસર ચેાગ્ય એ જ રસ્તો રહ્યો હત કે, પેાતાને સોંપાયલ પ્રદેશ ઉપર વસત્તા સ્થાપી સ્વતંત્ર રાજકર્તા તરીકે પોતાને જાહેર કરવા. તેણે તેમ કર્યું અને ત્યારથી શાહી રાજવ’શની સ્થાપના થઈ કહેવાય. પશુ અત્યાર સુધી મધ્યદેશની રાજધાની વર્તમાન શિાહી શહેરની પાસેના
આવી શકતા હશે, તે વિષય કલ્પના કરતાં અનુભવને ગણાય; માટે તેની ચર્ચા અસ્થાને છે.
(૩) જી નહપાણના વૃત્તાંતે તેનાં રાજગાદીના સ્થાન વિશેની હૅકીકત,
(૪) જે વ્યક્તિ ગાદીએ આવી છે તેના હક્ક પહેાંચતા નહેાતા, છતાં તેણે રાજલગામ હાથ કરી છે, એટલે તેણે બથાવી પાડી હતી એમ લખવું પડયું છે,
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
ભિન્નમાલ નગરેપ જે હતી, તેને બદલે તે નગરેથી ફેરવીને હવે તેણે સૈારાષ્ટ્રમાં રાજગાદી કરી નાંખી. તે માટેનાં એ ત્રણ કારણુ કલ્પી શકાય છે. (૧) એક તે પાતે મેટી આશામાં તે આશામાં ઘેરથી– ભિન્નમાલથી–નીકળેલા. તેમાં વચ્ચે જ હતાશ થયા જેથી તેનું મન ખિન્ન થઈ જતાં સ્વગૃહે પાછા, ન કરતાં, પોતાની જ સત્તાના આ અન્ય પ્રાંતમાં વાસેા કરે તે પોતાના મુલક પણ કહેવાય તેમજ તાક પણ જળવાઇ રહી ગણાય. આ સામાજિક કારણ છે. (૨) ખીજું કારણ એ છે કે, માલવામાં શુ’ અને છે ? તેના ઉપર સીધી દેખરેખ રખાય અને પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાય તા ભિન્નમાલથી અર્ વલ્લીના અને આખૂના ડુંગરાળ પ્રદેશમાંથી અવ તિમાં પહેાંચી જવુ તેના કરતાં ગુજરાતના સપાટ પ્રદેશ રસ્તે પહેાંચી જવુ તે વધારે સરલ ગણાય. આ કારણુ રાજકીય છે. (૩) જ્યારે ત્રીજી કાર વળી ધાર્મિક છે. આપણે જાણી ચૂકયા છીએ કે, ક્ષહરાટ અને હિંદીશક પ્રજા ધર્માંચૂસ્ત હતી, તેમ તે જૈનધર્મીનુયાયીઓ પણ હતા.૬ એટલે તેમના ધર્મીનુ સૌથી મેટામાં માઢુ તીર્થધામ સૌરાષ્ટ્રમાં ગિરિનગરે જ આવેલુ હાવાથી ત્યાં આત્મિક આનંદ પણ મેળવી શકાય. આવા અનેકવિધ આશયને લીધે તેણે રાજગાદી સૌરાષ્ટ્રમાં કરી હતી. એટલે શાહીવ’શના રૂષભદત્તની સત્તા રાજપૂતાના અને સૌરાષ્ટ્ર ઉપર
શકપ્રજાનાં
[ શમ
પૂર્વની પેઠે રહી જ કહેવાય; માત્ર તેમાં ફેરફાર એટલા જ થયા ગણાય કે, પૂર્વે રાજગાદી ભિન્નમાલ નગરે હતી તેને બદલે હવે ગિરિનગરે થઇ.
( ૫ ) જીએ. ઉપરની ટી, નં. ૩ ( મધ્ય દેશ સંબધી વિગતની સાક્ષી તેમાં આપી છે, તે વર્ણન હીં સાથે રાખોને વાંચવુ' )
(૬) જી ઉપરમાં, ષષ્ઠમ ખડે, ષષ્ઠેર પરિચ્છેદે તથા ધૃ. ૩૩૯ ની હકીકત.
( ૭ ) એટલે જ તેમને સૌરાષ્ટ્રના રાહી કૉંગ્ઝShahi Kings of Saurashtra તરીકે મેળખાવાય છે.
ઉપર પ્રમાણે જ્યારે રાજગાદીના સ્થળનુ પરિવર્તન થયું ત્યારે ત્યાંની વરતી પણ સ્થિત થઇને પડી રહે એમ કેમ બને ? તેથી તેણે પણ સ્થાનાંતર કર્યુ. એટલે ભિન્નમાલ નગરને સારે। પ્રતિષ્ઠિત અને ધનિક વર્ગ જે હતા તેમાંના કેટલેાક ઉઠાિંિગર કરીને સૌરાષ્ટ્રમાં આવી વસ્યા તથા કેટલાક વચ્ચે આવતા કચ્છમાં રહ્યો. તે વસ્તિમાંના પૈસાદાર અને મેાભાદાર પ્રજાજન સાથે, કેટલીક સામાન્ય વર્ગની પ્રજાએ પણ હિજરત આદરી હતી. તેમણે મોટા શહેરમાં જઇ સંકડાશ ભાગવીને પડયા રહેવા કરતાં, હિજરતના માર્ગમાં વચ્ચે આવતા કચ્છદેશની પહેાળી, બિનવસ્તીયાણુ અને ખુલ્લી જગ્યા નિહાળતાં, ત્યાં જ ધામા નાંખી દીધા; અને પોતાના મૂળ કૃષિવિષયક પશુપાલનના ધંધા ઉપાડી લીધે ૧૦, આ પ્રમાણે શાહીવ’શની સ્થાપનાની સાથે જ, ભિન્નમાલમાંની વસ્તીનુ સરણ, કચ્છ અને સૌરાષ્ટ્રમાં થયું હતું તથા ત્યાં તે સ્થિત થઇને રહેવાથી, મૂળસ્થાનમાં રહેલાં તેમનાં સગાંવહાલાં સાથે તેમનુ સામાજિક અને વ્યવહારિક સંધાણુ પણ તેમને રાજ્યે જવું પડતું હતું.
દક્ષિણ હિંદુ અથવા સામાન્ય રીતે જેને
(૮) આ સ્થાનાંતર બાબતની કેટલીક માહિતી આ પરિચ્છેદમાં આગળ આપવામાં આવરો. જીએ ગૂર્જર પ્રશ્ન વિશેની હકીકત,
(૯) સરખાવેા નીચેની ટી. નં. ૨૫.
(૧૦) અત્યારે પણ કચ્છના આ પ્રદેશની વસ્તી કૃષિના ધંધામાં પડેલ છે, આ કૃષિવગમાં એશવાળ અને શ્રીમાળ જ્ઞાતિના વર્ગ વિશેષ સ ંખ્યામાં કેમ છે તે આગળ ઉપર ગુર પ્રજાની હકીકતે જીયે,
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
સરણ અને સ્થિતિ
૩પપ
મહારાષ્ટ્ર તરીકે આપણે ઓળખીએ છીએ તે
ઉપર જે અનેક રાજવંશી તેનાં પુરૂ થઈ ગયા છે તેમાંના અવશે એકને રાષ્ટ્રિકવંશ ૧૧, રાષ્ટ્ર
કુટવંશ૧૨ કે ટિકવંશ તરીકે ઇતિહાસકારોએ ઓળખાવ્યો છે. તેના છા પુરૂષ દંતિદુર્ગને સમય ઈ. સ. ૭૫૦ ની લગભગ ગણાવાય છે. એટલે પ્રથમના પાંચ પુરૂષનો સમય ગણતાં તે વંશની આદિ ઈ. સ. ૬ ૭૦ ની આસપાસ સહેજે ગણી શકાય; છતાંયે તે વંશને મૂળપુરૂષ કોણ કહેવાય તે હજુ પાકે પાયે જણાયું નથી જ. કેટલાકના મતે તેનું નામ ઈશ્વરદત્ત અને જાતે આભીર૩ તથા તેનો સમય અંદાજે ઈસ્વીની ત્રીજી ચેથી
સદીમાં હોવાનું મનાયું છે; જ્યારે આપણે ઉપરમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ૧૪ મિ. થેમાસના મંતવ્ય મુજબ શાહ રાજાને મૂળપુરૂષ કે ઈશ્વરદત્ત નામને હતો. પાછળની શોધથી તે શાહ રાજાને વંશ, ભલે ચકણને ક્ષત્રપ વંશ કર્યો છે; છતાં મિ. થેમાસના ધારવા મુજબ તે વંશનો મૂળપુરૂષ ઈશ્વરદત્ત જે હતું, તેનો સમય તેણે છે. સ. ની પ્રથમ સદીમાં કર્યો છે જ; કેમકે ચ9ણના વંશની આદિ વિદ્વાનોએ હવે ઈ. સ. ૭૮ ની ઠરાવી છે. આ સર્વ કથનનો સાર એ નીકળે છે કે ઈશ્વરદત્ત નામની કોઈ વ્યક્તિ ઈતિહાસની દષ્ટિએ૧૫ ઈ. સ. ની પહેલી સદીના મધ્યમાં અથવા જરા આગળ પાછળ૧૬ થઈ ગઈ છે. તેને પ્રદેશ, મહારાષ્ટ્રનો છે અને તે
(૧૧) શા માટે રાષ્ટ્રિક વંશ હોવાનું જોડાયું છે તે માટે નીચેની ટીકા નં. ૧૩ તથા ૨૧ જુઓ; તથા પૃ. ૩૭૫ થી આગળની હકીક્ત વાંચે.
(૧૨) આ નામ વિશેષ પ્રમાણિકપણે કબૂલ રખાયું છે; કેમકે તે વંશના પુરૂષે જ પિતાને રાષ્ટ્રફૂટવંશી જણાવે છે.
(૧૩) આ રાષ્ટ્રકૂટવંશી રાજાઓ મૂળે આભીર જાતિના પુરૂષમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા મનાય છે. જુઓ નીચેની ટી. નં. ૨૧. એક ગ્રંથકારે આ આભીર પ્રજાને દક્ષિણમાં વસવાટ હોવાને લીધે તેમને આંબભત્યાગ તરીકે લેખાવ્યા છે. હિ. હિ. પૃ. ૬૪૪ માં તેમણે લખ્યું છે કે-Abhirs were not foreigners; the name Abhir ori- ginated from Andhra-bhrutyas ( servants of the Andhras). The Matiya Purana states that seven Andhra Kings sprang from the servants of the original dynas- ty=આભીર લોકો પરદેશી નહતા. આભીર નામની ઉત્પત્તિ આંધ્રભુત્ય (આંધ્રના ભૂ-સેવકે) માંથી થઈ છે. મત્સ્ય પુરાણ કહે છે કે, મૂળવંશમાંથી સાત આંધ કૃત્ય રાજાઓ ઉદ્દભવ્યા છે,
[મારૂં ટીપણ-ઉપરના કથનમાંથી આટલા મુદ્દા તારવી શકાય છે (૧) આભીર પ્રજા પરદેશી નથી (તે માટે જુઓ હિંદીશક વિશેનું મારું કથન ) (૨) આંબભ્રત્યમાંથી આભીર થયા છે (૩) આંધ્રભૂત્ય સાતની સંખ્યામાં છે (૪) અને આભૌર નામની ઉત્પત્તિ અધભૂત્ય જેટલી પ્રાચીન છે. આ ચાર મુદામાંથી. નં. ૨ સિવાય બાકીના ત્રણ સાચા છે (નં. ૨ માટે ખુલાસો પુ. ૨, પૃ. ૧૦૩, ૧૧૪ ઈ. ઈ. તથા પુ. ૪ માં જુએ. ) .
(૧૪) જુઓ પૃ. ૩૩૭, ટી. નં. ૧૬. ઇશ્વરદત્તને, (ડે. ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીની સૂચનાને વધાવી લઈને.) આભીર હોવાનું (નીચેની ટી. નં. ૨૦ જુઓ) માનવાને અન્ય વિદ્વાને પણ લલચાયા છે. (જુઓ કે. આ. રે. પ્રસ્તાવન, પારા૧૧૦ અને ૧૩૫) અને તેને સમય ઈ. સ. ૨૪૯ આસપાસ કર્યો છે.
(૧૫) જુઓ પૃ. ૩૩૮ ટી. નં. ૧૭ નું લખાણ. જો તે ઈશ્વરદત્ત એતિહાસિક વ્યક્તિ ન હોત તો તેના સિક્કા હેત જ કયાંથી?
(૧૬) ઈ. સ. પહેલી સદીની આગળ જ થઈ છે. પૃ. ૩૫૮ ની અંતની હકીકતમાં મુદ્દા નં. ૪ વાંચે.
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
==
૩૫૬
શકપ્રજાના
[ દશમ
વ્યવસાયે અથવા કમેં આભીર જાતિને ૧૭ લાગે છે. આ પ્રમાણે એક સ્થિતિ છે; જ્યારે બીજી સ્થિતિ એમ છે કે, શાહવંશી રાજાઓ જેને મૂળપુરૂષ હવે આપણે રૂષભદત્તને હરાવ્યો છે (જુઓ પૃ. ૩૪૦ ) તેના પિતાનું નામ ઇશ્વરદત્ત છે. આ રૂષભદત્તનો સમય ઇ. સ. પૂ. ની બીજી સદીના ઉત્તરાર્ધને છે, એટલે તેના પિતા ઈશ્વરદત્તનો સમય બહુ બહુ તે ઈ. સ. પૂ ની બીજી સદીના પૂર્વાદ્ધમાં ગણવો રહે છે. અને આ રૂષભદત્ત વિ. મૂળે શક પ્રજા હોવાથી તેમના વતનમાં જે મૂળ વ્યવસાય૧૮ ઢેરા ચારવાનો અને તેનો ઉછેર કરી પરિવાર વધારવાનો હતો તે જ વ્યવસાય અહીં હિંદમાં આવીને પણ તેઓ આદરી રહ્યા હતા. અને તેથી જ આ શક પ્રજા ધનુર્વિદ્યામાં તથા તિરંદાજીમાં પણ પ્રવીણ અને મશહુર લેખાતી હતી. આ રૂષભ- દત્તનું નામ આપણને નાસિક, જુન્નર વિગેરે દક્ષિણ દેશમાં આવેલા શિલાલેખ ઉપરથી જાણ
વામાં આવ્યું છે એટલે જ વિદ્વાનોને પણ નહપાણું તથા તેના જમાઈ રૂષભદત્તને દક્ષિણ હિંદની ભૂમિ ઉપર–ગોદાવરી અને કૃષ્ણ નદીના મૂળ - વાળા પ્રદેશમાં કાંઈ લડાઈ-લડત ચીતરવો પડ્યો છે; પરંતુ યુદ્ધમાં ઉતરનાર રૂષભદત્ત જ પ્રથમ હતો કે તેને પિતા ઇશ્વરદત્ત ૨૦ હતા જે યુદ્ધમાં પ્રથમ કોઇ સૈન્યપતિ હતો અને તેના મરણ બાદ તેની જગ્યાએ રૂષભદત્ત નીમાયા હતા તેની ભલે આપહુને સ્પષ્ટતાપૂર્વક માહિતી મળતી નથી. છતાં જ્યારે નહપાણ અને રૂષભદત્તનો, સસરા જમાઈ તરીકેના સગપણ સંબંધને વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે માનવું રહે છે કે, રૂષભદત્તનો પિતા ઈશ્વરદત્ત પણ, ક્ષત્રપ નહપાણને તેમજ મહાક્ષત્રપ ભૂમકને, પિતાના જીવનમાં યુદ્ધક્ષેત્રે સારી રીતે ઉપયોગી થયે હેવો જોઈએ. એટલે બનવાજોગ છે કે, દક્ષિણ દેશના કેઈક યુદ્ધમાં લડતાં લડતાં તે ઈશ્વરદત્ત મરણ પામ્યા હોય, અને તેથી કરીને તેનું નામ આ પ્રદેશમાં ૨૧ જળવાઈ રહેવા
(૧૭) આશીર જાતિને જીવનપ્રદેશ ગોદાવરી નદીના મૂળવાળ ભૂમિને ગણાવાય છે. સરખા ઉપરની ટીકા નં. ૧૩, તથા ૧૪.
(૧૮) પૃ. ૨૯૮ માં ટાંકેલું અંગ્રેજી અવતરણ જુઓ.
(૧૯) જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૧૧૦ ની હકીકત જેમાં રાજ બળમિત્રનું મરણ કે તિરંદાજે ફેકેલા બાણથી નીપજ્યાનું જણાવ્યું છે.
વળી તે પૃષ્ઠ ટી. નં. ૧૭ માં ગભીલ રાજની બીના જણાવી છે તે પણ શકપ્રજની તિરંદાજના દષ્ટાંતરૂપ છે. આનું વર્ણન આગળ ઉપર આવશે.
શક પ્રજ જેમ ધનુર્વિદ્યામાં પ્રવીણ ગણતી હતી તેમ વળી સ્ત્રીઓની મર્યાદા સાચવવામાં, શિયળરક્ષણમાં પણ માથું આપવા અચકાય નહીં તેવી નીતિવાળી હતી. આ ગુણ તેમની પ્રજમાં કેટલીયે સદી સુધી ઉતરી આ જણાય છે. તેનાં દષ્ટાંતે પ્રસંગોપ. આપણે
જણાવતા રહીશું.
(૨૦) ઈશ્વરદત્ત નામની બે વ્યક્તિ માનવી પડે છે. એક નહપાણુના જમાઈ રૂષભદત્તને પિતા અને બીજો, કે. આ. રે. માં જણાવ્યા પ્રમાણેને; કે જેણે ઈ. સ. ૧૪૯ આસપાસમાં, ક્ષત્રપ ચણવંશી મહાક્ષત્રપોથી સ્વતંત્ર બની પોતાનું રાજ્ય ગેદારીવાળા પ્રદેશમાં સ્થાપ્યું છે અને મહાક્ષત્રપ નામ ધારણ કરી, સિક્કા પડાવ્યા છે ( જુએ . . કે. પૃ. ૧૨૪); છતાં તેની જાત કે સંબંધ કઈ રીતે જણાવ્યાં જ નથી (જુઓ ઉપરની ટીકા. નં. ૧૪ તથા ૧૫.)
(૨૧) રાષ્ટ્રકૂટવંશી રાજાઓનું અસલ વતન પણ ગોદાવરી નદીના મૂળવાળા પ્રદેશમાં-ગોરધન સમયમાંગણાય છે. તેમ આભીર જાતિને હેરાં ચારવાને વ્યવસાય પણ આ પાર્વતીય પ્રદેશમાં વિશેષ સ્મૃદ્ધ બને હતા અને બનવા પામે, તે સમજી શકાય તેવું છે.
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
સરણનાં અવશે
૩૫૭
પામ્યું હોય.૨૨ વળી ત્યાંની આભીર પ્રજાનું મૂળ૨૩, આ ઈશ્વરદત્ત સાથે ઉતરી આવેલી પણ પાછળથી લડાઈ જીતાયા બાદ ત્યાં ઠરીઠામ થઈને વસી રહેલી૨૪, શક પ્રજામાંથી ઉભળ્યું હોય તે કાંઈ અકલ્પનીય કરે તેમ નથી. આ પ્રમાણે બીજી સ્થિતિ થઈ. વળી ત્રીજી સ્થિતિ એમ છે કે, આ રૂષભદત્તનું રાજ્ય સૌરાષ્ટ્રમાં સ્થાપિત થયું હતું. તેમ ઇતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ થયેલી આ હિર-આભીર પ્રજાની હૈયાતિ ઈ. સ. ની બીજી ત્રીજી સદીમાં ધરાય છે; અને તેનું સ્થાન આ સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં જ કલ્પાયું છે. વળી આ આભીર પ્રજાનો મૂળ ધંધો ઢોર ચારવાને, ઢોરો ઉછેરનો અને ઘેડાની ઓલાદ સુધારવાનો
મુખ્ય પણ હતા. તેમાંથી પોતાની કાબેલિયતને લીધે કેટલાકે અચ્છા જોડેસ્વાર બની, ક્ષત્રિયત્વને ગુણ પ્રાપ્ત કરી, રાજપતિ બની બેઠા છે; જેથી સારાષ્ટ્રદેશના પ્રખ્યાત રા'વંશી ૨૫ ( અથવા રાહવંશી) રાજાઓ જેમને સમય ઈ. સ. ની આઠમી નવમી સદીથી જોડાયો છે; (પરંતુ બનવાજોગ છે કે, કદાચ તે પહેલાં પણ ૨૭ હેય) વળી જેમની ઉત્પત્તિ વિદ્વાનોએ ઉપરોક્ત આભીર પ્રજા સાથે જોડી છે. તદુપરાંત આ આભીર પ્રજામાં ઘડેસ્વારી સાથે, સ્ત્રીમર્યાદા અને શિયળ રક્ષ
નું ખમીર ૨૮ ઠેઠ શક પ્રજામાંથી ઉતરી આવેલું હોવાથી ૨૯ રાઠવંશી રાજામાંના રા'ખેંગાર જેવા૩૦ રૌરાષ્ટ્રપતિઓ તો, સોલંકીકુળભૂષણ
(૨૨) જળવાઈ રહ્યાનું કહેવું પડ્યું છે તે એટલા માટે કે, ઈશ્વરદત્ત જેમ યુદ્ધમાં મરાયે હતું તેમ, ભલે તેના અન્ય જ્ઞાતિજનેશકપ્રિનના-પણ મરાયા હતા, છતાં કેટલાક તે આ સ્થળે જ રહીને વસ્તી વસાવી રહી ગયા હતા. કાળાંતરે તેઓ આંધ્રપતિ શાતકરણીની પ્રા બની ગયા હતા : અને તે બાદ કેટલેચ કાળે આ સઘળાં આભીરપતિએ રાષ્ટ્રકૂટવંશી રાજ તરીકે ખીલી નીકળ્યા હતા એમ અનુમાન દોરાય છે.
(૨૩) સરખાવો ઉપરની ટી. નં. ૨૧ ની હકીકત.
(૨૪) ભૂમકના સમયે તેમ જ પિતાના રાજઅમલમાં નહપાણ અને રૂષભદત્તે આ ભૂમિ ઉપર કામમાં કમ ૫૦ વર્ષ સત્તા મેળવી છે તેથી શકન ઠરીઠામ થઈ હતી એમ કહી શકાય.
(૨૫) સૌરાષ્ટ્રના જેમ રા’ કે રાહ કહેવાય છે, તેમ કચ્છના રાવ કહેવાય છે. કચ્છના રાવ કહેવાતા ભૂપતિઓને સૈારાષ્ટ્રના રા'ભૂપતિઓ સાથે સંબંધ હશે કે કેમ તે તપાસવું રહે છે સરખા ઉપરની ટી. નં.૯ વાળા લખાણમાં “કેટલેક વગ વચ્ચે આવતા કચ્છમાં રહ્યો.” તે શબ્દો)
(૨૬) રાખેંગાર, રા' ને ધણુ, રા” ગ્રહરિપુ વિગેરે રાજાઓને વંશ રા” વંશ તરીકે ઓળખાવા છે. આ રા” વંશી રાજાઓનું પાટનગર સૈારાષ્ટ્રનું ગિરિ- નગર-જીણું ગ–વર્તમાન જૂનાગઢ ગણાય છે;
(૨૭) રા'વંશી રાજાઓની ઉત્પત્તિ ક્યારે થઈ છે તે જણાયું નથી. પણ એટલું ધરાય છે કે, જ્યારે તેમના પુરૂષ આઠમી નવમી સદીમાં વિદ્યમાન હતા ત્યારે તેઓ પૂર વૈભવશાળી હતા એટલે તે પૂર્વે કેટલાય સમયથી તેમનું અસ્તિત્વ થઈ જવા પામ્યું હોવું જોઇએ, એમ અનુમાન કરાય છે.
(૨૮) જુએ ઉપરની ટી, નં. ૧૯ને અંતિમ ભાગ. (૨૯) જુએ ઉપરની ટી. નં.૧૯ ને અંતિમ ભાગ.
(૩૦) આ હકીક્ત ઉપર નીચેનું વાકય કાંઈક પ્રકાશ પાડશે એમ ધારી અહીં તે ઉતાર્યું છે. (નહપાણ ક્ષહરાટ માટે લખતાં લેખકે પિતાના વિચારો જણાવ્યા છે ). " Kshaharata was pronounced long ago to resemble Phrahates, one of the Arsacidae by Dr. Stephenson: but he supposed Nahapana was a viceroy of Phrahates...Dr. Bhau Daji thinks (J. B. B. R. A. VIII P. 239) Ksharata & Phrahates is the same: again this Kshaharata is spelt Khagrata which is the Magadhi form of Khabarata. The popular name of Kbengar in Kathiawar ( as he supposes ) is derived from Khagrata=આરસીડાઈ વંશના (પૃ. ૧૪૫ સામે ચુંટાડેલ કોઠામાં આર
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
૩૫૮
રૂષભદત્તનું
[ દશમ
ગૂર્જરનરેશ સિદ્ધરાજ જયસિંહ સાથે લડવા સુધી અને સર્વસ્વ ગુમાવી બેસવા સુધી પણ તૈયાર થઈ ગયા હતા; આ સર્વ હકીકત સતી રાણકદેવીને ઇતિહાસ ઉપરથી ૩૧ એટલી બધી સબસિદ્ધ છે કે તેને વિશેષ વર્ણન કરવા જરૂર રહેતી નથી. તેમ જ કાઠિયાવાડના કેટલાક બહારવટીઆએ પણ પિતાની બીજી વૃત્તિ માટે ભલે નિંદાપાત્ર ગણાય છે, છતાં સ્ત્રીમર્યાદાને રક્ષણ તેમજ સ્ત્રી સન્માન માટે તે પંકાયેલા જ માલૂમ પડ્યા છે. આ બધા ઉપરથી કહેવાની મતલબ એ છે કે, સારાષ્ટ્રમાં પણ એક આભીર પ્રજા વસી રહી જણાઈ છે, કે જેમાં, શક પ્રજાનાં જેવાં જ સગુણો અનેક સદીઓ સુધી ઉતરી આવેલાં ઐતિહાસિક દષ્ટિએ નોંધાયેલાં છે. અને આ સૌરાષ્ટ્રભૂમિ ઉપર રૂષભદત્તના વંશે રાજ્યઅમલ પણ ભગવ્યો
સેકસ વંશ છે તે) કેટેસને મળતે જ ઉચ્ચાર ક્ષહરાટને છે એમ છે. સ્ટીવનસનને મત છે. પણ નહપાણને તે કેટેસને સૂબે ધારતો હતે. ડો. ભાઉ દાજીને મત એમ છે કે ( જુઓ. જ. બે. છે. રે. એ. . પુ. ૮, પૃ. ૨૩૯) ક્ષહરાટ અને કેટેસ બનને એક જ છે. વળી ક્ષહરાટ(શબ્દ)ની જોડણીના શબ્દાક્ષર ખમરાટ પ્રમાણે થાય છે, જેને માગધી શબ્દ ખહરાટ છે. (તેના મત પ્રમાણે ) કાઠિયાવાડનું સુપ્રસિદ્ધ નામ (જે) ખેંગાર (છે) તે ખગરાટમાંથી જ નીકળ્યું છે.” આખા વાક સાર એ દેખાય છે કે, લેખકની મતલબ, ક્ષહરાટ, ખગરીટ અને ખેંગાર–આ ત્રણે શબ્દને કાંઈક સંબંધ હેવા પૂરતે જણાવવાની છે. જ્યારે આપણે એમ તારણ કરવું રહે છે કે, નહપાણ ક્ષહરાટને અને ખેંગાર રા” ને અમુક અંશે મળતાપણું (સ્વભાવે કે અમુક ગુણ ૫૨) હતું એટલું તેમાં સૂચન છે ખરૂં.
[મારૂં ટીપણુ: ક્રેઇટસ, ક્ષહરાટ, ખગરાટ કે ખેંગાર શબ્દને અરસપરસ ઉચ્ચારમાં કે વ્યુત્પત્તિમાં કેટલું સામ્ય ગણાય તે પ્રશ્ન અલગ રાખીએ, પણ જણાવવાનું કે નામાંકિત વિદ્વાને જે કાંઈ તક, વિતક કે કલ્પના કરે, પછી ભલે તે બહુ જ વિચિત્ર હોય છતાં તેને વિદ્યાના
છે. એટલે ઉપરની ત્રણે વસ્તુસ્થિતિનું દહન કરવામાં આવશે તે એટલે નિષ્કર્ષ કાઢી શકાશે કે, (૧) સૌરાષ્ટ્રની આભીર પ્રજાને અને દક્ષિણની આભીર પ્રજાને કાંઇક સંબંધ હોવો જોઈએ (૨) શક પ્રજાનાં કેટલાંક સ્વભાવત્પન્ન લક્ષણે જેવાં કે પશુપાલન, તિરંદાજી, ઘોડેસ્વારી, સ્ત્રી સન્માન ઈ. ઈ. આભીર પ્રજામાં ઉતરેલાં નજરે પડે છે (૩) ત્રિકૂટક અથવા રાષ્ટ્રકૂટવંશી રાજાઓ તે દક્ષિણ પ્રદેશની આભીર પ્રજારૂપ દૃષ્ટાંત-લેખવા તથા રા'—રાવંશી રાજાઓને સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશની આભીર પ્રજાના ઉમરા લેખવા (૪) અને હિદીશક પ્રજાનો સમય ભલે ઈ. સ. પૂ. ની પહેલી અથવા બીજી સદીને ગણાયો છે; તથા આભીર પ્રજાને સમય ભલે ઇસ્વીની પહેલી, બીજી કે ત્રીજી સદીને ગણુ હેય અરે ! એક અંશ તરીકે જ સર્વે વધાવી લે છે, જ્યારે કોઈ સામાન્ય માણસ ભલે સત્યપૂર્ણ અને પ્રમાણિક આધાર સાથેની વાત રજૂ કરે, તે પણ જે તે રજૂઆત પૂર્વબદ્ધ મંતવ્યથી ભિન્ન પડતી હોય, તે તે સૂચનને આદર મળ તે એક બાજુ રહ્યો, પણ ઊલટું તેને તોડી પાડવાને પ્રયત્ન કરાય છે અને હાસ્ય પાત્ર બનાવાય છે. આ ગ્રંથના લેખક તરફ વિદ્વાનેને આ વર્તાવ તે સામાન્ય થઈ પડવાનું માલુમ પડયું છે. ].
(૩૧) શક તથા આભીર પ્રજામાં શિચળરક્ષણ તરીકે મરી ફીટવાની વૃત્તિને આરંભ છે.
(૩૨) ઘણું બહારવટીઆઓ વિશે કિંવદંતિ સંભળાય છે કે તેમને જ્યારે વટેમાર્ગુઓને ભેટ થઈ જાય છે ત્યારે કેવળ પુરૂષવગને જ હેરાન કરે છે પણ સ્ત્રીઓને કંઈ પણ રંજડ કરતા નથી, ઊલટા તેમને સન્માનપૂર્વક દૂર બેસારીને પોતાની અન્ય લૂંટનું કાર્ય આપે છે. એટલું જ નહીં, પણ જો કોઈ સ્ત્રી તેમના ઉપર કાંઈક ઉપકાર બતાવતી દેખાય છે. તે સ્ત્રીને પિતાની બહેન ગણી વીરપસલી તરીકે (ભાઈ તરફથી બેનને અપાતી ભેટ તરીકે અથવા તેને સાદી ભાષામાં બહેનને કાપડું દેવું બેલાય છે) સારી બક્ષીશ આપી રંજીત કરે છે.
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિ છેદ ].
જીવનવૃત્તાંત
૩૫૯
તેથી પણ પૂર્વ કે પાછળને લેખાતે થાય તોયે-તે બન્ને પ્રજાનાં હિદમાંના વસવાટના સમય વિશે, કાંઈક અંતર તો રહેલું દેખાય છે જ; કે જે અંતરકાળમાં મૂળની પ્રજાએ (હિંદી શકાએ ) પિતાના કેટલાક તામસ પ્રકૃતિરૂપ અંશે ભૂલી જઈ ખંખેરી નાંખી-રજસ અને ઓજસ અંશને વિશેષપણે ખીલવ્યા હતા. જેથી હિંદીશક પ્રજા જે અસલમાં કેટલેક અંશે પરદેશી ગણાતી રહી હતી તેને બદલે હવે તેની ગણના શુદ્ધ આર્ય પ્રજામાં જ ગણવી પડે તેવી સ્થિતિ નીપજાવી દીધી હતી.૩૪ અને આ ચારે મુદ્દાને સંક્ષેપીને એક જ વાકયમાં તેને સાર જે કાઢી બતાવવો હોય તો એમ કહી શકાશે કે, સૌરાષ્ટ્રની તેમજ દાંક્ષણની સર્વે આભીર પ્રજાને અસલી હિંદીશક પ્રજાનાં અવશેષરૂપે ગણવી પડશે. ૫
તેને જાતીય નામ તે ઉપભદાત્ત જ હતું એમ દેખાય છે, પણ શિલાલેખમાં જ્યાં ને ત્યાં તેણે રૂષભદત્ત તરીકે પોતાને ઓળખાવ્ય છે. આ ફેરફાર કરવાનાં કારણમાં (૧)
હિંદી શકપ્રજાએ હવે હિંદમાં વસવાટ કરવા માંડેલ
હોવાથી તેમ જ હિંદીઓનાં તેનાં નામ, સહચર્ય અને સંસર્ગને લીધે ઉમર અને તેમના આચારવિચારનું અનુક સમય રણ કરવા માંડેલું હોવાથી
પણ હોઈ શકે (૨) છતાં વિશેષતઃ તે ધાર્મિક સ્થિતિમાં તેનું મૂળ પ્રવર્તે છે; કેમકે આપણે જાણીતા થઈ ગયા છીએ કે. ક્ષહરાટ અને હિંદી શકે ધર્મે જેને મતાનુયાયીઓ ૩૭ હતા વળી જૈન આમ્નાયમાં જે વીશ તીર્થંકર ગણાય છે તેમાંના આદિ પુરૂષનું નામ તેઓ આદિનાથ અથવા રૂષભદેવ લેખાવે છે. એટલે આ ઉપભદાત્ત પિતાના ધર્મના આદિ પ્રવર્તકના નામને અનુસરતું જ પિતાનું નામ ઠરાવે અને તેમાં આનંદ સાથે ધર્માભિમાન ધરાવે, તે સમજી શકાય તેવું છે. આ સંબંધમાં કે. હિ. ઈ. ને વિદ્વાન લેખક૩૯ પિતાનો અભિપ્રાય દર્શાવે છે કે" Names ending in Varman and Datta show that they had become
(૩૩) આ ખીલવણું થવાનું કારણ તેમણે કરેલ સ્થળાંતરનું પરિણામ પણ હોય. જુઓ પૃ. ૩૫૪માં તેમણે સરાષ્ટ્રમાં કરેલ સ્થાનના પરિવર્તનવાળી હકીકત.
(૩૪) હવેથી તેમનું નામ હિંદીશક મિટાવીને આર્ય તરીકે જ ગણવાનું છે. સરખા નીચેનું ટી. નં. ૩૫.
(૩૫) તેમના આચારવિચારમાં અતિ વિશાળ પણે પરિવર્તન થઈ ગયું હોવાથી હવે તેમને મૂળ નામથી ન ઓળખતાં અન્ય નામથી ઓળખવાનું ઠરા. વાય છે માટે અવશેષ શબ્દ વાપર્યો છે.
(૩૬) એ. હિ. ઈ. પૃ. ૧૪:-The ten- dency certainly was for Indo-Greek Princes and people to become Hind
uized rather than for the Indian rajas and their subjects to be Helinised=' રાજા અને તેમની પ્રન હેલીનીક-ગ્રીક-સંસ્કૃતિ ગ્રહણ કરે તે કરતાં, હિંદી-ગ્રીક રાજ અને પ્રજા હિંદી સંસ્કૃતિ ધારણ કર્યું જવાનું વલણ અચૂકપણે દેખાઈ આવે છે.
(૩૭) જુઓ પૃ. ૩૫૩ ટી. નં. ૬.
(૩૮) ઉપરની ટી. નં. ૩૬ અને ૩૭ ની હકીકતને આ સ્થિતિ સમર્થનરૂપ નીવડે છે. તેમ આ ઉપરથી એમ પણ પુરવાર થઈ જાય છે કે, તે પ્રજા મૂળથી હિંદ બહારની હતી, પણ પછી જ હિંદમાં આવીને વસી રહી હતી. વળી જુઓ પૃ. ૩૩૯ નું લખાણું તથા તેની ટી. નં. ૧૯ ની હકીકત.
(૩૯) જુએ છે. હિ. ઈ. ૫. પ૭૭,
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૦
રૂષભદત્તનુ
ભલે અસલમાં
હતા, પણ હવે
ક્ષત્રિય જેવા
Hinduized and claimed to be Kshatriyas=નામના અત્યાક્ષરના વન અને દત્ત હાય તો એમ સૂચવે છે કે, તે હિંદી બની ગયા છે અને ક્ષત્રિયા થવાની લાયકાતવાળા છે.” આ ઉપરથી રામજાશે કે, તે માત્ર જંગલી પ્રાના સભ્યા હિંદમાં રહીને સંસ્કૃતિના ખળે તે અની ગયા હતા અને રાજપાટ ચેાગ્ય તથા પ્રજાના રક્ષણહાર અને પાલસમા નીવડ્યા હતા. ઉપરમાં જોઇ ગયા છીએ કે, તેણે પોતાના સસરા નહપાણુ અને મેટા સસરા ભૂમકના સમયે યુદ્ધકૌશલ્ય બતાવીને કેટલાય દેશે। તી લીધા હતા. તે ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે, તે સમયે તેની ઉમર કમમાં કમ સૈન્યને દારવીને સંગ્રામમાં વ્યૂહ-રચના કરવા જેવી તેા હાવી જ જોઈએ. આપણે તેની અટકળ ૩૦ થી ૩૫ વર્ષની ઠરાવીએ, ભૂમકના નામને કાઈ શિલાલેખ તે નથી જ; પણ નહપાગુ ક્ષત્રપના નામે જે શિલાલેખા છે. તેમાં ૪૫ ના આંક માટામાં મેટા નોંધાયા છે; જે ઉપરથી ભૂમકના રાજ્યઅમલનેા અને નહપાણના ક્ષત્રપપ૬ના અંત તે સાલમાં આવ્યાનું ગણાવાયું છે, છતાંયે તેની પૂના–એટલે ૪૦, ૪૧ ના આંકવાળા શિલાલેખમાંથી પણ એ જ ધ્વનિ નીકળે છે કે, તે છત મેળવવામાં રૂષભદત્તના હાથ હતા જ. એટલે રૂષભદત્તે કમમાં કમ પાંચ સાત વર્ષે તે સૈન્યના
[ ર્દેશમ
અગ્રણી તરીકેનું પદ ધારણ કર્યું હતુ. એમ ગણવું રહે છે. આ હિસાબે ભૂમકના મરણુસમયે તેની ઉમર ૪૦ થી ૪૫ હાવાનું ઠરાવી શકાય છે; અને ભ્રમક બાદ, નહપાનું રાજ્ય, મહા ક્ષત્રપ તરીકે આઠ નવ માસનુ અને અતિના રાજા તરીકે ચાલીસ વર્ષનું નોંધાયુ છે. એટલે નહપાના મરણ સમયે રૂષભદત્તની ઉમર લગભગ ૮૫-૮૬ વર્ષે પહાંચી હતી તેમ જરૂર માની શકાય. અને તેટલી ઉમરે તેણે રાજા બની શાહીવંશની સ્થાપના કરી કહેવાય.
(૪૦) આ ઉપરથી એમ સમજાય છે કે, હિંદુમાં ચાર વણુ જે મનાયા છે અને જેમાંને એક ક્ષત્રિય કહેવાચ છે. તે વમાં કાઇને ગણાવવું હોય તે તેને જન્મ સાથે સંબંધ નથી પણ બળ અને પરાક્રમ સાથે સંબધ છે: મતલખ કે, બ્રાહ્મણ પણ ક્ષત્રિય થઈ શકે, વૈશ્ય પણ થઈ રાકે અને શૂદ્ર પણ થઈ શકે. વને જન્મ સાથે બહુ લેવાદેવા નથી, આ સ્થિતિ આપણને
હવે પ્રશ્ન એ થાય છે કે, તેટલી ઉમરે તે ખરેખર હૈયાત હતા કે ? અને જો હૈયાત હતા જ તેા પછી કેટલા વર્ષ ગાદીપતિ તરીકે તે જીવંત રહ્યો હશે ? આ પ્રશ્નના જવાથ્ય મેળવવાને કોઇ શિલાલેખ કે સિક્કાના પુરાવા નથી જ; પણ નાસિકના ત્રણ શિલાલેખા૪૧ ન. ૩૧, ૩૬, અને ૩૭, જેમાં કાઇ સાલ નથી ( undated ); તેમજ અન્યમાં જેમ નહપાણુનું નામ આવે છે તેમ આમાં તેનું નામ પણ નથી. એટલે સ્વભાવિક રીતે એમ અનુમાન ઉપર જવાય છે કે, તે ત્રણે શિલાલેખા તેના સ્વતંત્ર ગાદીપતિ બન્યા પછીના બનાવની નોંધ લેનારા હોવા જોઇએ. વળી નં. ૩૭ માં તેા તેની સાથે તેના પુત્ર મિત્ર દૈવણુકનું નામ કાંતરાયલું પણ માલૂમ પડે છે; જેથી બનવા ચેાગ્ય છે કે તે સમયે પેાતે ગાદીપતિ હોય અને પુત્ર દેવબુક ૪૨યુવરાજપદે
આગળ ઉપર વધારે સ્પષ્ટપણે સમજાશે. જીએ ગુજ૨વાળા પારિગ્રાફ.
( ૪૧ )જીએ કેા. આં, રૂ, પ્રસ્તાવના પૂ. ૫૮-૫૯. (૪૨) આથી નોંધ લેવી ધટે છે કે જેમ નહપાણ તે ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્રપ કે રાજા ઈં. પદવી પેાતાના નામ સાથે જોડતા હતા, તેમ રૂષભદત્તે કોઈ પણ ઈલ્કાબ પેાતાના નામ સાથે કે પુત્રના નામ સાથે લગાડયા નથી.
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
હાય. છતાં ચે સત્ર તારીખ વિનાનું કામ હાવાથી, જેમ આપણે તે ઉપર મદાર પણ બાંધી શકતા નથી તેમ આપણી મુશ્કેલીને ઊકેલ પણ તેમાંથી મળી શકતા નથી. પરંતુ તેમાં ઉજૈન શબ્દ લખેલ છે. જો કે રૂષભદત્ત પોતે તે ઉજૈનપતિઅવંતિપતિ કદી બન્યા જ નથી એટલે ન. ૩૨ ના શિલાલેખ તેના સસરા નહપાણુના અવ ંતિપતિ તરીકેના રાજ્યઅમલ દરમ્યાન ઊતરાવાશે। હાય એમ ધારવું વિશેષ વજનદાર ગણાશે. છતાં જ્યારે ગૌતમીપુત્ર શાતકરણી જેવા આંધ્રપતિના સિક્કામાં પણ, તે કદીયે અવંતિપતિ ન બન્યા હૈાવા છતાં, ઉજ્જૈનનું ચિહ્ન નજરે પડે છે, ત્યારે એમ વિચારાય છે કે શિલાલેખમાં રૂષભદત્તે પ્રથમ એક પતિની શરૂઆત કરી હશે અને પાછળથી તે દૃષ્ટાંતને મજબૂતી આપવા તે જ પદ્ધતિનું અનુકરણ ગૌતમીપુત્રે પણ કર્યું" હશે.૪૩ મતલબ કે, અમુક પ્રસ ંગે, સ્થાનને સમ્બંધ ન હેાવા છતાં પણુ ઉજ્જૈનનું ચિહ્ન કાંતરાવાયું છે તેમ જ નામ પણુ લેવાયુ છે. એટલે તેવા કિસ્સામાં માત્ર અતિના સ્થાનની તે સમયે ઐતિહાસિક મહત્તા ખતાવવા પૂરતુ ́ જ લેખવું રહે છે. પણ જ્યારે ભૂમક અને નહપાણુ બન્નેનું આયુષ્ય ૯૦ થી ૧૦૦ વર્ષ સુધીનુ સાબિત કરાયું છે, ત્યારે આ રૂષભદત્તનુ પણ તેટલી જ હદનું ધારી લેવાને કાંઇ અકારણુ નથી. મતલબ કે, મરણ સમયે તેની ઉમર
જીવનવૃત્તાંત
માતા
(૪૩) એક શિલાલેખ ગૈાતમીપુત્રની રાણી મળશ્રોએ પેાતાના પુત્રે હરાટ અને શક્રપ્રન ઉપર જે અસીમ વિજય મેળવેલ તેની નોંધરૂપે કાંતરાવેલ છે. વળી નહપાણ અને રૂષભદત્ત સાથે અત્રપતિઆને રાજકીય કારણસર વેર બંધાયું હતુ. આ પ્રમાણેના સવ પ્રસંગાની જ્યારે યાદ કરીએ છીએ ત્યારે, મનુષ્ય સહજ મનેવૃત્તિ જે અરસપરસનુ અનુકરણ કરી,
૪૬
૩૬૧
સમય બાબતમાં
લગભગ સા વર્ષની હતી. જણાશે કે, તેણે ઇ.સ. પૂ. ૭૪ માં પોતાના વંશની સ્થાપના કરી હતી એટલે તે સમયથી તેના રાજ્યઅમલ શરૂ થયા કહેવાય. તેના વંશના અંત ઈ. સ. પૂ. પર ના અરસામાં ( જી આગળ ઇપર ) આવ્યા છે. એટલે બાવીસ વર્ષ સુધી તેના વંશ ચાલ્યા કહેવાય. તેમાં તેના પુત્રનું નામ પણ આવે છે, એટલે પિતાપુત્રે માને તેટલા સમય રાજ્ય કર્યું એમ માની લઈએ, તાકમમાં ક્રમ તેનું રાજ્ય પંદરથી સેાળ વર્ષ ચાલ્યું હાવાનુ ૪૪ માની શકાશે; જેથી તેના રાજ્યના સમય ઇ. સ. પૂ. ૭૪ થી ૫૮= ૧૬ વર્ષીના ગણીએ તે સહીસલામત કહી શકાશે. અને ત્યારપછી તેના પુત્ર ગાદીએ ખેઠા હતા એમ ગણવુ` રહેશે.
રાજકર્તાની રાજ્યસત્તા હરાવનાર જે કાઈ પ્રમાણિક અને વજનદાર તત્ત્વ ઈતિહાસકારાને પ્રાચીન સમયે જણાયુ` હાય તે તે શિલાલેખ અને સિક્કા
તેના
શજ્ય
વિસ્તાર
આવું જ કહી શકાય તેમ છે. તેમાંથી ક્રાઇ સિક્કામાં
તે રૂષભદત્તનું નામ જડી આવ્યાનું આવતુ ૪૫; પણ શિલાલેખામાં નહ પાણુના નામ સાથે રૂષભદત્તનું નામ કતરાયલું મળી આવે છે. ખરૂ; જેમકે, પ્રભાસપાટણ, પુષ્કર,
જાણમાં નથી
દુશ્મનને હલકા પાડવાની હોય છે તે અત્ર ગ્રહણ કરાઇ હાય એમ અનુમાન બાંધી શકાય છે,
(૪૪) આમાં ફેરફાર પણ થઇ રાકે તેમ લાગે છે. જીએ નીચેની ટી. નં. ૭૧,
(૪૫) ઇશ્વરદત્તનું નામ હન્નુ જણાયુ' હૅાચ એમ કા, આં. રૂ. ના કહેવા મુજબ સમાય છે. જીએ પૂ. ૩૫૫, ટી. ન. ૧૫ ની હકીકત,
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ષભદત્તને
[ દશમ
જુનેર, કાર્લી, નાસિક, સોપારા ઈત્યાદિમાં. વળી ઘણાખરામાં સાલ પણ માંડેલ છે. તેને અંક ૪૦ થી ૪૫ અને ૪૬ સુધી છે. તે સર્વ આંકને ક્ષહરાટ ભૂમક અને નહપાને સંબંધ છે એમ પણ આ પણે પુરવાર કરી ગયા છીએ. એટલે તેણે પિતાના શ્વશુર પક્ષ સાથે જોડાઈને યુવાન અવસ્થામાં જ રાજકીય કારકીર્દીનો આરંભ કર્યો હતો એમ જણાય છે. તેથી મિ. રેસન સાચું જ કહે છે કે “Apart from the two places ( Prabhas and Pushkar ) which were under the direct control, probably both within Nahapana's dominions but not under the direct control of Rishabhadatta: the inscriptions at Nasik and Karle seem to show that be ruled as Nabapana's viceroy over S. Gujarat and the Northern Konkan from Broach to Sopara and over the Poona and Nasik districts of the Mahratta country=પ્રભાસ અને પુષ્કરનામની બે જગ્યા જે ઘણું કરીને નહપાણના રાજ્યમાં જ અને તેની સીધી હકુમતમાં હતી પણુ રૂષભદત્તની સીધી દેખરેખમાં નહોતી તે સિવાયના, નાસિક અને કાર્લેના શિલાલેખથી સાબિત થાય છે કે, નહપાના પ્રતિનિધિ તરીકે તે (રૂષભદત્ત) દક્ષિણ ગુજરાત, ભરૂચથી સોપારા સુધીનો ઉત્તર કોંકણુ પ્રાંત તેમજ મરાઠા પ્રદેશના પુના અને નાસિક જીલ્લાઓ ઉપર રાજ્ય ચલાવતે હ.” એટલે તેમનું કહેવું એમ છે કે, નહપાણના સમયે જ રૂષભદત્ત ગુજરાત, કોંકણું અને પુના
ધિકાર ભોગવ્યો હતોપણ પ્રભાસ ( સૌરાષ્ટ્ર) અને પુષ્કર અજમેરની પાસે ) ના પ્રદેશ ઉપર રૂષભદત્તની સત્તા નહોતી. ત્યાં તે નહપાણની પિતાની જ દુવાઈ ચાલતી હતી. ગમે તેમ હતું.
અહીં આપણે નહપાણુ કે રૂષભદત્ત-એકેની જીત વિશેના કે રાજસત્તાના હકુમતવાળા પ્રદેશના બારિક ભેદની મિમાંસામાં ઉતરવાનું પ્રયોજન નથી. પણ અત્રે તે જણાવવાનું એટલું જ છે કે મહાક્ષત્રપ ભૂમકને જે રાજ્યવિસ્તાર ગાદીએ બેસતાં મળ્યો હતો તેમાં નહપાણે તથા રૂષભદત્તે ઘણો (ઉપર જણાવેલ સ્થળની ભૂમિને) વધારો કરી લીધો હતો. અને તે જીત મેળવવામાં જે પરાક્રમ તથા વીર્ય રૂષભદત્તે ફોરવ્યાં હતાં તેને યશ જો કે તેને ખાતે ચડાવી શકાય ખરો; છતાં તે સમયે તે સર્વસત્તાધારી રાજકર્તા ન હોવાથી, જેમ અનેકના કિસ્સામાં ઉપર બની ગયું છે તેમ, આ રૂષભદત્તની બાબતમાં પણ માત્ર નેધ લઈને જ અટકવું પડે છે. પરંતુ ભૂમકની પછી ગાદીએ આવનાર તરીકે તે સવ મુલક, નેહપાણને મળેલ. તે બાદ તેમાં પોતે અવંતિ દેશ જીતીને જે વૃદ્ધિ કરી હતી તે અવં. તિને પ્રદેશ, તેના મૃત્યુ બાદ, જે પુરૂષ અવંતિપતિ થયા હતા તેના હિરસે ચાલ્યો ગયેલ હતા. એટલે ૪૭રૂષભદત્તના ભાગ્યે તે, ભ્રમક મહાક્ષત્રપના સામ્રાજ્યને વિસ્તાર જ લાવ્યો હતો. તેમાં કોઈ વધારો કરવા જેવું સ્થાન કે અવકાશ તેના માટે રહ્યાં હતાં નહીં; કેમકે તે ગાદીએ આવ્યો ત્યારે તેની ઉમર જ એટલી બધી મોટી૪૮ થઈ ગઈ હતી કે, કઈ પ્રદેશ જીતવા માટે યુદ્ધ કરી
(૪૬) જુએ છે. આ. રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૫૭.
(૪૭) જુએ છે. એ, પૃ. ૭ પૃ. ૪૯ તથા
જ. જે. એ. સે. ૧૯૦૫, પૃ. ૨૩૦.
(૪૮) રાજ્ય પ્રાપ્તિ સમયે તેની ઉમર ૮૫ વર્ષ લગભગની હતી. જુઓ પૃ. ૩૧૦.
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજ્યવિસ્તાર
પરિચ્છેદ્ય ]
શકે તેવી શક્તિ જ ધરાવતો તેને ન કહી શકાય. તે સંબંધી વિશેષ ખાત્રી આપણને ખીજા એક ઐતિહાસિક બનાવ ઉપરથી૪૯ પણ મળી શકે છે. વળી ડા. ક્લીટ જેવા વિદ્વાનનુ' જે મંતવ્ય છે તે તેમણે તે। અન્ય પ્રસંગ માટે ભલે દારી બતાવ્યું' છે, છતાં તે સ્થિતિ આ હિંદી શક પ્રજાની ખાખતમાં સર્વાંશે લાગુ પડતી અને સત્યપૂર્ણ હાવાથી અત્ર જણાવવી આવશ્યક સમજું છું. તેઓ કહે છે ૩૫૦- There are no real grounds for thinking that the Sakas ever figured as invaders of any part of N. India above Kathiawar and the Southern and the Western
parts of the territory known as Malwa=કાઠિયાવાડની ઉપરના ઉત્તર હિંદમાં, કે હાલ જે પ્રદેશને માળવા કહેવાય છે તેની દક્ષિણના અને પશ્ચિમના કોઇ ભાગ ઉપર શક પ્રજાએ કદી પણ આક્રમણ કરવામાં આગળ પડતા ભાગ લીધે હાય એવુ` માનવાને કાઇ મજબૂત પુરાવા મળતા નથી. '' એટલે તેમનું કહેવું એમ થાય છે કે, માળવા અને કાઢિયાવાડ સિવાય તેની ઉત્તર, દક્ષિણુ કે પશ્ચિમ એમ કાષ્ટ પશુ દિશાએથી તેમજ હિંદના ઉપર કોઈ પણ ભાગમાં શક પ્રજાએ કદી પણ ચડાઈ કરી નથી. આ ઉપરથી જે જે વિદ્યાના માઝીઝ આદિ પાર્થિ અન્સાને, ચઋણુ આદિ ક્ષત્રપાને, ભૂમક, નહપાણ આદિ ક્ષહરાટાને શકપ્રજાની ગણનામાં પ૧ મૂકી રહ્યા છે, તે સ્વયં
(૪૯ ) આગળ ઉપર્ ગઈ'ભીલ વશના વૃત્તાંતે, રાકપ્રાના આગમનવાળી હકીક્ત જીએ,
( ૫ ) જ. રૂ।. એ. સ. ૧૯૦૫, પૃ. ૨૩૦ ( ૧૧ ) તેની માન્યતા કાં કાં ખાટી અને આડે રસ્તે લઇ જનારી છે તે આપણે અનેક વખત આ આખા ષષ્ઠમ ખડે બતાવી આપ્યું છે. વિશેષ માટે
૩૬૩
સમજી શકશે કે તે એકખીજાથી કેટલે અંશે ભિન્ન પડી જાય છે.
ખીજી પ્રજા કરતાં શક પ્રજા કયા કયા કારણે નિરાળી પાડી શકાય તેમ છે, તે મુદ્દાઓ અવસર પ્રાપ્ત થતાં અનેક વખત જણાવી ચૂકચા છીએ. તેમાં કેટલાક સીધી રીતે ( direct ) અને કેટલાક આડકતરી રીતે (indirect)
તેમજ કેટલાક અકાત પદ્ધતિએ ( by way of elimination ) પણ ચર્ચાયા છે. ઉપરાંત જે કાઈ વિશેષ ધ્યાન ખેંચવા લાયક કે ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ ઉપયાગી નીવડે તેવા દેખાય છે તે અત્રે જણાવીશ.
( ૧ ) ક્ષહરાટ-ભ્રમક, નહુપાણ તથા અન્ય મહાક્ષત્રોએ જ્યાં સમયન કર્યું છે ત્યાં, કાં તે આંકની સંખ્યા જણાવી છે અથવા તેા વ, રૂતુ અને માસ પણ દર્શાવ્યા છે; પણ ઈશ્વરદત્ત અને રૂષભદત્તની પેઠે, પેાતાના રાજ્યે આટલા વર્ષે, એવી પતિ ગ્રહણ કરી નથી. આ ઉપરથી જણાય છે કે, રૂષભદત્ત પોતે ક્ષહરાટ જાતિને નથી જ; બાકી તા તેણે પાતે જ પેાતાને શક તરીકેપ૨ ઓળખાવેલ છે.
શક, શાહી અને શહેનશાહી
( ૨ ) મથુરાના મહાક્ષત્રપ ક્ષહરાટ રાજીવુલની પટરાણીએ સિંહસ્તૂપની પુન: સ્થાપના કરતી વખતે સર્વે ક્ષત્રપોને નિમ ત્રણ મેાકલ્યા હતા. તે સમયના તે સનાં નામ સાથે ક્ષહરાટ
જીએ. ઉપરમાં પૃ. ૩૦૫ ટી. ન. ૧ ને! હવાલે.
(૫૨) કા. એ. ઇં, પૃ. ૧૦૫:—Ushavadatta the son-in-law of Nahapana, calls himself a saka=નહુપાણના જમાઇ ઉષવદત્ત પેાતાને શક તરીકે ઓળખાવે છે, કે, આં. રે. પ્રસ્તાવ પૃ. ૫૮ લેખ ન. ૩૨,
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
એક સરખા ત્રણ
[ દશમ
શબ્દ જોડાયાનું જણાયું છે પણ તેમાં રૂષભદત્તને નિમંત્ર્યાનું જણાયું નથી. નહીં તે, જ્યારે ભૂમક અને નહપાણને બેલાવાયા છે ત્યારે તેને જમાઈ રૂષભદત્ત વિદ્યમાન પણ હતું એટલું જ નહીં પણ એક શક્તિવંત અને મહાન વ્યક્તિ તરીકે પ્રખ્યાત પણ થઈ ચૂક્યો હતો, તો તેને કાં નિમંત્રણ ન મોકલ્યું? મતલબ કે, રૂષભદત્ત ક્ષહરાટ જાતિને નહતો.
(૩) આગળ આપણું વાંચવામાં–જાણવામાં આવશે કે, જ્યારે અવંતિની ગાદીએ ગર્દભીલ વંશનો આદિપુરૂષ રાજ દર્પણ હો અને તેણે જૈનાચાર્ય કાલિકસૂરિની બહેનને સરસ્વતી સાધ્વીને-પોતાના જનાનામાં ગાંધી રાખી, આખા જૈન સંઘનું અપમાન કર્યું હતું ત્યારે તેને પ્રતિકાર કરવા, મજકુર કાલિક રિએ હિંદ બહારની જે શક પ્રજાને સહકાર મેળવ્યો હતો. તે સર્વે પ્રથમ સૌરાષ્ટ્ર રસ્તે ઉતર્યા હતા. તેમ તે સમયે વર્ષારૂતુ બેસી ગઈ હતી, જેથી કેટલોક વખત સૌરાષ્ટ્રમાં જ સ્થિત થઈને રહ્યા હતા. પછીથી આ પ્રજાએ ગર્દભીલ રાજા ઉપર ચડાઈ લઈ જઈ અવંતિ જીતી લીધું હતું અને ત્યાંના ગાદીપતિ બની બેઠા હતા. આ પ્રમાણે એક સ્થિતિ થઈ. જ્યારે બીજી સ્થિતિ કેમ હતી તે વિચારીએ. રાજા નહપાણુ ક્ષહરાટને મરણ બાદ અવંતિની ગાદીએ ગર્દભીલ વંશ આવ્યો છે. એટલે કે ખરો હકદાર નહપાણુને જમાઈ રૂષભદત્ત હતું છતાં તેણે ગાદી બથાવી પાડી
(૫૩) જુઓ ઉપરમાં “તેમનું સરખું અને સ્થિતિ” વાળો પારિગ્રાફ.'
(૫૪) જુઓ નીચેની ટી. નં. ૭૩. (૫૫) જુએ ઉપરમાં પૃ. ૩૫૪ ની હકીકત.
(૫૬) આ સ્થિતિ એમ સૂચવે છે કે, રાજ રૂષભદત્ત એકદમ અતિ વૃદ્ધ થઈ ગયા હશે અથવા મરણ
હતી. મતલબ કે, ત્યારથી રૂષભદત્ત અને ગઈ. ભીલ બન્ને એક બીજાને વૈરી બન્યા ગણાય. ૧૪ તો પછી જ્યારે રાજા ગદંબીલને ઠેકાણે લાવવાને જરૂર પડી ત્યારે, કાલિકસૂરિએ, ગર્દભીલના જ વૈરી અને તેના જ પાડશીપ (કારણ કે ગભીલની અવંતિની હદ અને રૂષભદત્તની ગુજરાતની હદ બને અડીઅડીને હતી) રૂષભદત્તને કાં આમંત્રણ ન કર્યું ? વળી તે રૂષભદત્ત તે જૈન ધર્મ જ હતું તેમ આ કાર્ય કેઈનું અંગત નહોતું પણ ધર્મની અવહેલના થતી બચાવવા માટે હતું. એટલે કાલિકરિને તે પિતાથી બનતી સર્વે મદદ કરત જ; છતાં કાલિકસૂરિએ રૂષભદત્તની મદદને પ્રયાસ, યાચના કે સ્વીકાર કાંઈ પણ કર્યા વિના, ઠેઠ હિંદની બહારની કોઈ પ્રજા ઉપર શા માટે ધ્યાન પહોંચાડ્યું? અને તે પણ ભલે ધ્યાન પહોંચાડયું તો પહોંચાડયું પણ જ્યારે કાલિકસૂરિ તે સર્વને લઇને પાછા ફર્યા ત્યારે તેમના લાવલશ્કરને, પિતાના પ્રાંત સૌરાષ્ટ્રમાં રૂષભદત્તે શા માટે આશ્રય આપે ? આ પ્રમાણેની તથા ઉપર વર્ણવાયેલી સ્થિતિને જે સાથે વિચાર કરીશું તે સહજ માલૂમ પડશે કે કાલિકસૂરિએ આમંત્રિત પ્રજા અને આ રૂષભદત્ત એમ બંને એક બીજાના સંબંધી હોવા જોઇએ (નહીં તે પોતાના પ્રાંતમાં આશ્રય આપત નહીં.) તેમજ રૂષભદત્ત કરતાં આ બહારથી આવેલ પ્રજા વિશેષ બળવાન હોવી જોઈએ. એટલે જ્યારે રૂષભદત્તને-ઈન્ડસિથિઅન્સ-હિંદી શક તરીકે આપણે ઓળખી રહ્યા છીએ ત્યારે પથારીએ હશે. અને જે મરણ પામ્યો હોય તે તેના સ્થાને તેને યુવાન પુત્ર ગાદીએ બેઠો હોય જેનામાં રાજ ગભીલની સામે થવા જેવું સામર્થ્ય નહીં દેખાયું હોય. ઉપરની સઘળી પરિસ્થિતિને વિચાર કરતાં તે વૃદ્ધ બની જઈ પથારીવશ હેવાનું અનુમાન કરવું વધારે બંધ બેસતું ગણાશે.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ].
શબ્દના અર્થને ભેદ
૩૬૫
બહારથી તેમના જે જ્ઞાતિજનોને કાલિકસૂરિ લઈ આવ્યા છે તેમને આપણે સાદા શક-સિથિ- અન્સ-૫૭ ના નામથી જ ઓળખવા રહે છે. આ નવી પ્રજામાં અનેક નાના મોટા તાલુકદારો હતાં. તે સર્વે “શાહી' કહેવાતા અને તેથી તેમનો જે મુખ્ય સરદાર ગણુતે તેને “શહેનશાહ શાહી' કહેવામાં આવતો. તે જ પ્રમાણે આ રૂષભદત્ત પણ શક પ્રજાને એક સરદાર ગણી શકાય અને તે હિસાબે તેને પણ શાહી સરદાર જ કહી શકાય. જે ઉપરથી તેણે પોતાના વંશને “શાહીવંશ” નું ઉપનામ આપ્યું છે તે પણ યોગ્ય જ કહી શકાશે. વળી રૂષભદત્ત પિતાની જાતના મેટા સરદારને પોતાના જ મુલકમાં-સૌરાષ્ટ્રમાં રહેવાને કામચલાઉ સ્થાન કરી આપે તથા પિતાના ધર્મરક્ષણ નિમિત્તે આદરેલ યુદ્ધમાં સહકાર આપી તેના લશ્કરને પિતાના મુલકમાંથી કૂચ કરવાનો માર્ગ કરી આપે તેમાં શંકા રાખવાનું કાંઈ કારણ નથી; તેમજ ઈ. સ. પૂ. ૬૪ માં ગદંભીલને હરાવ્યા બાદ જ્યારે શહેનશાહી પદવી ધરાવતા શકરાજાઓ અવંતિપતિ બન્યા છે ત્યારે આ રૂષભદત્તવાળી પ્રજા સૌરાષ્ટ્રમાં જ રહીને હકુમત ચલાવવામાં આનંદ માની રહી હતી. આ પ્રમાણે શક પ્રજાના શાહી અને શહેનશાહી વંશની સમજૂતિ સમજવાની છે.
(૪) કેટલાક રાજકર્તાને ઉપાધિરૂપે જે. ક્ષત્રપ કે મહાક્ષત્રપ શબ્દો લગાડાયા છે તે જ બતાવી આપે છે કે, તેઓ ઈરાનીઅન અથવા બેકટ્રીઅન પ્રજાની સંસ્કૃતિની અસર નીચે હતા; જેમકે,
ભૂમક, નહપાણ, રાજુપુલ, આદિ, પછી ભલે તે સર્વે એક જ જાતિના ન હોય તેમજ એક જ રાજવંશની સત્તા તળે ન હોય; પણ ક્ષત્રપ-સરદાર, તે હોદ્દો જ એમ સૂચવે છે કે તેમના માથે એવા કેઈ બીજા રાજપુરૂ: ષની સર્વોપરી સત્તા હોવી જોઈએ કે જે ઈરાની અથવા તો યવન બાદશાહી હકુમતનો મુખ્ય રાજકમ ચારી-કર્ણધાર પણ હોય. જયારે રૂભદત્ત કે તેના વારસદારમાંથી કોઈના નામની જોડે, ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્રપ કે તેના જેવો કોઈ પણ શબ્દ જોડાયો હોય એમ હજુ સુધી એક પણ પુરાવો આપણને મળ્યો નથી. મતલબ કે, તે તદ્દન એક સ્વતંત્ર પ્રજા હતી. વળી વિશેષ માટે નીચેની નં. ૫ કલમ જુઓ).
(૫) પૃ.૧૫ ઉપર જોડાયેલા કોઠા ઉપરથી સમજાશે કે, હિંદી સમ્રાટે પિતાને એમ્પરરબાદશાહ, ચક્રવર્તી કે તેવા જ ઉપનામે લગાડતા. યવનપતિઓ, મહારાજા=Great Kings, એનપતિઓ માત્ર રાજાઓ=Kings અને ઇરાનવાળાઓ શહેનશાહ અથવા મહારાજાધિરાજ૫૮= King of Kings લખતા; જ્યારે આ શાહી કે શહેનશાહી વંશના રાજાઓ પોતે તદ્દન સ્વતંત્ર પ્રજાની ઓલાદ હોવા છતાં, કોઈ પણ જાતની ઉપાધિ રહિત હતા. એટલે સમજાય છે કે, તેઓ આવી ઉપાધિઓને બહુ વજનદાર કે કિંમતી લેખતા નહીં. પછી તેમની ઓછી સંસ્કારિતાસૂચક તે ચિન્હ હોય કે, પિતાના માથે અગાઉ ઘણા ધણી ગયા હોવાથી તેઓ અનેક વાર સ્વતંત્ર બની પાછા
ન
(૫૭) આમને લગતું વિશેષ વૃત્તાંત તો ગભીલ વંશના આલેખન વખતે આવશે જ, અહીં તે માત્ર વસ્તુસ્થિતિ સમજવા પૂરતું ટૂંકું વર્ણન જ અપાયું છે.
(૫૮) આગળ ઉપર વળ આપણને જણાવાશે કે કશાણુવંશીઓ પણ પિતાને મહારાજાધિરાજની પદવી લગાડતા હતા,
રાગા ના અને નવા વર
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂષભદત્તે કરેલાં
[દશમ
વળી હળવા થઈ ગયેલ હોવાથી૫૯ તેમને સત્તાનો મદ પીગળી ગયેલ હતું એટલે નિરભિમાન બની ગયા હતા તે બતાવવા માટે હોય, તે આપણે કહી શકતા નથી.
શક, શાહી અને શહેનશાહી પદે કોને કેને અને કેવા સંયોગોમાં લગાડી શકાતા હતા તે સ્પષ્ટ કરવામાં ઉપરની પાંચ દલીલે કાંઈક ઉપયોગી નીવડશે એમ ધારું છું.
આખી શકપ્રજા છેડેઘણે અંશે જૈન ધર્મ પાળતી હતી એમ આપણે ઉપરમાં જણાવી ગયા છીએ; એટલે તે વિશે અત્ર વિશેષ લખવા
જરૂર નથી; છતાં જે એક તેનાં લકેપ. બે ખાસ બનાવ બેંધવા યોગી કાર્યો યોગ્ય છે તેમાં એક આ તથા ધર્મ પરિચ્છેદના અંતે ટૂંકમાં જણ
વવાને છે. અને બીજો કાલિકસૂરિને ટુંકમાં ઉપર વર્ણવી દીધો છે બાકી તેને વિસ્તારપૂર્વક અધિકાર તે આગળ ઉપર યથાસ્થાને આવશે.
તેનાં લેકોપયોગી કાર્યો વિશે જણાવવાનું કે, જે હકીકત નહપાણ ક્ષહરાટના વૃત્તાંતે લખી છે તે આ રૂષભદત્તને પણ સર્વીશે લાગુ પડે છે એમ સમજવું; કેમકે તે કાર્યો ભલે નહપાના રાજઅમલે થયાં છે પણ તેને મૂળ પ્રણેતા તેમ જ તે સર્વેને અમલમાં મૂકનાર તે તેને જમાઈ આ રૂષભદત્ત જ હતો. આ ઉપરાંત જે કેટલીક હકીકત સ્વતંત્ર રીતે તેના એકલાના નામની
સાથે જોડાયેલી છે જ તેની નોંધ અ લઈશું. તે સંબંધમાં પણ ખાલી વિવેચન ન કરતાં
જુદા જુદા લેખકે એ જે સારા કર્યા છે તે તેમના શબ્દોમાં જ ઉતારીશું જેથી સંપૂર્ણ ખ્યાલ આવી રહે છે.
(57)9° His benefactions in Nasik caves are:-(1) Gift of 300 cows (2) Gifts of money and construction of steps on the river Vanarasi (3) Gift of 16 villages to Gods and Brahamins (4) Feeding a thousand Brahamins, the whole year round (5) Gifts of eight wives to Brahamins at Prabhas (6) Gifts of quadrangular rest-houses at Sopara, Broach and Dashapur
7) Wells, tanks and gardens (8) Establishments of free ferries by boats on the rivers Iba, Parada, Tapti, Karbena and Dabnuka (9) Meeting-balls and halls for drinking water on these rivers ( 10 ) Gifts of 32000 cocoanut-trees to the Corakas at Govardhan, Suvarnamukh Soparaga, Vamatirtha and Pinditkavada. We may complete this list by adding his other benefactions
(૫૯) કે. શે. હિ. ઈ. પૃ. ૬૬:-The degree of suzerainty admitted by the scythians to the Persian empire) and the area it covered varied with the power of the reigning Persian monarch=(ઈરાની સામ્રાજ્યનું શક પ્રજાએ ) જે સાર્વભૌમત્વ સ્વીકાર્યું હતું
તેનું પ્રમાણ તથા જે પ્રદેશ ઉપર તેમણે આધિપત્ય ભેગવ્યું હતું તે : આ બંને વસ્તુ ઈરાનની ગાદીએ બિરાજતા રાજકર્તાને પ્રલાવ અનુસાર ફ જતા
હતા.
(6) જુએ જ, બે બેં. . એ. સે. ૧૯૨૭ ૫. ૩. ભાગ. ૨.
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ].
લેકેપયોગી કાર્યો
૩૬૭
mentioned in other parts of these insrcriptions –(a) An Abhishek at Poshkar and a gift of 3000 cows. (b) Cave No. 10 at Nasik and the cisterns. (c) Gift of a field for the maintenance of ascetics in the cave.
નાસિકની ગુફાઓમાં તેનાં દાન૧ વિશે નીચે પ્રમાણે( ની હકીકતો ) છે –
(૧) ત્રણસો ગાયની ભેટ (૨) નાણાની બક્ષિસો તથા વાણુરસી નદી ઉપરના ઘાટની બંધાઈ (૩) દેવ અને બ્રાહ્મણોને ૧૬ ગામડાનું દાન (૪) સારૂં યે વર્ષ દરરોજ એક હજાર બ્રાહ્મણને ભોજન (૫) પ્રભાસના બ્રાહ્મણોને આઠ સ્ત્રીની બક્ષીસ એટલે આઠ બ્રાહ્મણોને મફત પરણાવી દેવા (૬) સોપારા, ભરૂચ
અને દશપુરમાં ચાર ખુણુવાળા મુસાફરખાનાની ભેટ (૭) કુવા, ટાંકા-હેજ, તથા બગીચાઓ (૮) ઈબા, પારાદા, દાપ્તિ (તાપી), કરબેણ, અને દહણુકા નદીઓના એવારાએ જવા માટે મફત મછવા હોડીઓ પૂરી પાડે તેવાં નાકાં (૯) સભામંડપ તથા આવી નદીઓ ઉપર પાણી પીવાના ઘાટ (૧૦ ) ગોવરધન, સુવર્ણ મુખ, સોપારગ, વામતીર્થ અને પિંડિતકાનડના સરકેને૪ ૩૨૦૦૦ નાળીયેરી(ને ઝાડ)ની બક્ષિસ. આ શિલાલેખે માં અન્ય સ્થળે જે તેણે બીજા દાન કર્યા છે તેની નોંધ ઉમેરીને આ લીસ્ટ આપણે સંપૂર્ણ કરીએ. (અ) પિષ્કર (પુષ્કર) ને એક અભિષેક૬૫ તથા ૩૦૦૦ ગાયની ભેટ (બ) નાસિકમાં નં. ૧૦ ની ગુફા તથા કેટલાક હેજ (૩) અને તે ગુફામાં રહેતા) સંતના
(૬૧) રૂષભદત્ત જન મતાનુયાયી હતા તે નિવિ. વાદિત છે. એટલે તેણે કરેલાં દાન પણ તે ધમની પ્રણાલિકાને અનુસરીને જ થવાં જોઈએ એમ સામાન્ય માન્યતા બાંધી શકાય ખરી, છતાં તેણે કરેલાં દાનની જે વિગતે અત્રે છે તે અત્યારની તે ધર્મની પ્રણાલિકાને અનુસરતા નથી દેખાતાં; એટલે તે બાબત અનેકને શંકા ઉદ્દભવે તે જણાવવાનું કે, કાં તે આ સર્વે દાન તેણે એક રાજા તરીકે પોતાની પ્રજાના સામાન્ય હિતને ખાતર કરેલાં છે એમ ગણવું; અથવા તે, ધર્મ કાર્યની તે વખતની પ્રણું લિકામાં ફેર હતા એમ સમજવું. (આવા ફેરફાર સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના શિલાલેખમાંથી ઘણું તારવી શકાય તેમ છે)
(૬૨) અહીં દાન દેવા માટે બીજ કઈ વગને ખાસ યાદ ન કરતાં માત્ર દેવ અને બ્રાહ્મણ શબ્દો જ નોંધાયા છે તેને ખુલાસે મારી સમજથી આ પ્રમાણે કરી શકાય ((૧) દેવ એટલે દેવમંદિરે અને દેવસ્થાને કહેવાનો અર્થ છે એમ સમજવું જેને વર્તમાનકાળે જૈન પ્રજા દેવદ્રવ્ય તરીકે ઓળખાવે છે તેવા ભાવાર્થમાં. (૨). બ્રાહ્મણે એટલે મનુષ્ય જતિના ચાર વગમને એક વર્ગ એમ નહીં; પણ પૃ. ૨૪૯ માં જણાવાયું છે તેમ, જે
બ્રહ્મચર્ય પાળે તે બંભણ (મૂળ શબ્દ બંભર્યું જ હશે પણુલિપિ ઊકેલનારે તેને બ્રાહ્મણ તરીકે કરાવી દીધે લાગે છે. વળી સરખા પુ. ૨, પૃ. ૨૨૨; ટી. ૬૯ માં બિંદુસારે બ્રાહ્મણ જમાડવા સંબંધની હકીકત.)
(૬૩) આ શબ્દના અર્થ માટે ટી. નં. ૬૨ જુઓ.
* આ શબ્દ જ કહી આપે છે કે બ્રહાણું એટલે બ્રહ્મચર્ય પાળનારા અવિવાહિત જીંદગી ગાળનારા (સરખા ઉપરની ટીકા નં. ૬૨. )
(૬૪) આ કયા પ્રકારના લોકો કહેવાય તે સમજતું નથી; શિકા–હાલ એરિસા પ્રાંત તરફ સરાક જતિના લોકો વસે છે તેઓને વ્યવસાય પણ જંગલ,વન કે ઉદ્યાનને લગતા ઉદ્યોગે કરીને આજીવિકા ચલાવવાને દેખાય છે. આ સરાક જાતિને કેટલાક વિદ્વાને અસલમાં જૈન ધર્મીશ્રાવકૅ હોવાનું ઠરાવે છે, તે શું આ રૂષભદત્ત નિદેશેલા અને નાળિયેરીની પેદાશ ઉપર નિર્વાહ ચલાવનારા આ સરકે પણ તેના જ સ્વધર્મી-શ્રાવક બંધુઓ હશે કે?]
(૬૫) આ અભિષેકને અર્થ છે. ફલીટ એમ કહે છે કે “ And there I bathed= ત્યાં એક વખત સ્નાન કર્યું હતું: ”
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૮
દેવકનું
[ દશમ
નિભાવ માટે એક ક્ષેત્રની બક્ષિસ.” વળી એમ પણ વિશેષ હકીકત નીકળે છે કે, એકદા પુષ્કર જતાં રસ્તામાં ઉત્તમભદ્ર લેકેનું સ્થાન આવે છે તેમની તરફથી રૂષભદત્તે તેમને હેરાન કરતા માલવ લોકોને હરાવીને કેદી બનાવ્યા હતા તેથી ખુશી થઈને આ ઉત્તમભદ્રોએ રૂષભદત્તના હસ્તે ધર્માદામાં એક ક્ષેત્રનું દાન અપાવ્યું હતું.
(૪) નં. ૩૧ અને ૩૬ ના શિલાલેખ આધારે મિ. રેસન જણાવે છે કે“Provision is made for the monks with Kusana- mula=સંતપુરૂષો માટે કુસણુમૂળ૭ નો પ્રબંધ કરાયા છે.” આ કુસણુમૂળનો અર્થ શું થઈ શકે તે માટે તેમણે જણાવ્યું છે }-The meaning of this term is doubtful. M. Stenart translates "Money for outeide life " But it would seem probable that reference is here made to the custom of Kathina i. e, the privilege of wearing extra robes which was granted to the monks during the rainy season=આ શબ્દનો અર્થ શંકા-
મય છે. મિ. એમ. એનાર્ટ “ બહારના (મઠ સિવાયના) જીવન માટે (એટલે કે ખિસા ખર્ચ માટે) નાણું” એવો અર્થ કરે છે, પણ વધારે સંભવિત એમ છે કે, કઠિણ નામની પ્રથાને ઉલ્લેખ જ તેમણે કર્યો છે (ભિક્ષુઓને ચાતુર્માસ એટલે વષરતમાં વિશેષ કપડાં પહેરવાનો જે અધિકાર છે તેને ભોગવટે કરવો તે પ્રથાનું નામ કઠિણ).
() વેપારના ઉત્તેજન માટે તે પિતાના પૈસા શહેરના વેપારી મંડળમાં પણ રોકત હતા કે જેથી વેપારની આંટ વધે.૧૮ તે વખતે મિ. રેસનના કહેવા મુજબ૯ વ્યાજ દર દરમાસે દરસેંકડે વણકરોના મંડળ માટે એક ટકા હતો.
અહીં આગળ રૂષભદત્તનું વર્ણન પૂરું થાય છે. ઉપરમાં તેનું રાજ્ય સોળ વર્ષ ચાલ્યાનું જણાવ્યું છે, પણ કેટલીક હકીકતથી એમ વળા જણાય છે કે, તે પૂર્વે પણ તે મરણ પામ્યો હોય. તેને કાંઈક ખ્યાલ તેના પુત્ર દેવણકના વૃતાંતમાં આપણે આપીશું.
(૨) દેવણક નવમા પરિચ્છેદે મિ. થોમસે લખેલ એક મોટા નિબંધની હકીકત જાહેર કરી છે. તેમાં
(૬૬) કો. ઓ. રે. ની પ્રસ્તાવના પૃ. ૫૯.
(૧૭) કુસણમૂળ, અને કઠિન શબ્દના અર્થ થત માનકાળની ડીક્ષનરીએ-શબ્દકેષમાં જોતાં તે, અને જે પ્રમાણે વિદ્વાન લેખકે અર્થ કર્યો છે તે જ પ્રમાણે નીકળે છે અને તે અર્થ જોતાં તે બોદ્ધ ધર્મો ભિક્ષુઓ. માટેનું દાન છે એમ ગણવું. અને તેમ હોય તે રૂષભદત્ત પોતાની પ્રબ તરફને સામાન્ય ધમ બજશે કહેવાય ( જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૬૧); પણ આ અર્થ વર્તમાન ડીક્ષનેરીમાં જ માત્ર ને ધાવે છે કે, બૌદ્ધ સાહિત્યના પ્રાચીન ગ્રંથોમાં પણ તે શબ્દ વપરાશમાં હતા તે તપાસવું રહે છે.
તાં એમ માન્યતા જ નીકળતી હેય કે રૂષભદત્ત
આ દાન પણ સ્વધર્મ માટે જ કર્યું હતું તે “કુસણમૂળ” ના અર્થ માટે બે ખુલાસા કરતા રહે છે. (એક) પ્રાચીન સમયની ધર્મ પ્રણાલિકા વર્તમાન કરતાં જુદા જ પ્રકારની હેય (સરખા ઉપરની ટી. નં. ૬૧ની હકીક્ત) અથવા (બીજું) કુસણમૂળ શબ્દને લિપિ ઉકેલ કરવામાં કાંઈક ભૂલ કરાઈ હેય. (જુએ ટી. નં. ૬૨ માં બંસણ શબ્દની હકીકત ).
(૬૮) જુઓ જ. . . . એ. સે. ૧૯૨૭ ૫. ૩, ભાગ ૨.
(૬૯) જુઓ. કે. . રે. પ્રસ્તાવના પૂ. ૫૮ (સરખા પુ. ૧ માં શ્રેણિકના સમયની સ્થિતિ)
(૭૦) જુઓ નીચેની ટી. નં. ૭૪ ની હકીકત,
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
વૃત્તાંત
-
૩૬૯.
લેખકે જેને શાહીવંશના રાજા લેખાવ્યા હતા તે ચઠણુવંશી પાછળથી સાબિત થયા
છે: માત્ર જેને સૌથી પ્રથમ તેના રાજ્ય સાથે આદિ પુરૂષ લેખ્યો હતો તે શાહીવંશને જ ફકત શાહી વંશને મૂળ પણ અંત પુરૂષ કર્યો છે. પણ તે શાહ
વંશના ચૌદ પુરૂષો તેમણે લેખાવ્યા હતા, તેથી આ શાહી વંશના રાજવીઓ પણું લગભગ તેટલી સંખ્યામાં જે હશે એમ એક વખત કપના થઈ જતી હતી. વળી આ વાતને એ ઉપરથી સમર્થન મળતું હતું કે, રાણી બળશ્રીએ પોતાના પુત્ર ગૌતમીપુત્રને યશ વર્ણવતે જે નાસિક શિલાલેખ કરાવ્યો છે તેમાં તેણે ક્ષવરાટ, શક અને યવન પ્રજા ઉપર મેળવેલ જબરદસ્ત ફત્તેહનું વર્ણન કર્યું છે. તેમજ આ ગૌતમીપુત્રને સમય વિદ્વાનોએ ઇ સ. ૭૮ ને ગણાવી, તેને જ શકસંવતસરને પ્રવતક મનાવ્યું છે. એટલે દેવકનો સમય જે ઈ. સ. પૂ. ૫૦ આસપાસ છે તેની અને ઉપર પ્રમાણેના ગૌતમીપુત્રના સમય (ઈ. સ. ૭૮) ની વચ્ચે લગભગ સવાસો વર્ષનું અંતર પડે છે જે સમયમાં તે રાજાઓમાંથી, ઈશ્વરદત્ત, રૂષભદત્તને બાદ કરતાં બાકીના ૭૧દશેક આ અરસામાં ગાદીએ આવી જાય તે બનવાજોગ પણ છે. પરંતુ કેટલીક મળી આવતી અન્ય સામગ્રી ઉપર જ્યારે વિચાર દેડવીએ છીએ ત્યારે વિદ્વાનોના મતથી આપણે જુદું જ પડવું રહે છે તે નીચે પ્રમાણે જાણવું.
જે ગૌતમીપુત્ર, ક્ષહરાટનું નિકંદન કાઢી નાંખ્યું છે તથા શક પ્રજાને નાશ કર્યો છે તેણે પિતાના સિકકા કાતરાવ્યા છે (જુઓ પુ. ૨, આંક
(ળ) આવા અનુમાન ઉપર હું પણ પ્રથમ ગયે હતા ( જુએ પૃ. ૨૧૬: કલમ ૨: પંક્તિ
, ૭૫-૭૬ તેમાં એકમાં તેણે ક્ષહરાટ નૃપતિ નહપાણ ઉપરને પિતાને તિરસ્કાર દર્શાવવાને તેના જ મહેરા ઉપર પોતાના નામના અક્ષરો વિગેરે કોતરાવ્યા છે, છતાં નહપાનો ચહેરો તેમાં થઈને આછો દેખાઈ આવે છે; એટલે સવાસો દેઢ વર્ષ જેટલો સમય વ્યતીત થઈ ગયે હેવા છતાં નહપાણના મહારાવાળા સિક્કા તે ગૌતમીપુત્રના હાથમાં આવે અને તે ઉપર પોતાનું મારું કેતરાવે તે પ્રથમ દરજજે તે બનવાજોગ જ નથીઃ કેમકે નહપાના અવંતિ પ્રદેશ ઉપર તે અરસામાં તે ઘણુયે ભિન્ન ભિન્ન વંશના અને વ્યક્તિગત રાજાઓને રાજઅમલ થઈ ગયે હ; છતાં એક બારગી દલીલ ખાતર માને કે, ખાસ ખાસ તેવા સિક્કાને મોટો જથ્થો સંગ્રહિત કરી રાખવામાં આવ્યો હતો જે તેણે આ સમયે ઉપગમાં લીધે હતો. તે બીજી મુશ્કેલી એ છે કે, તે સર્વ સિક્કાઓ ઉપર જેનધર્મસૂચક ચિહ્ના છે. જ્યારે શકપ્રવર્તક ગૌતમીપુત્ર તે વૈદિક ધર્મ જ છે એટલે તેને વિરોધ આવે છે. ઉપરાંત બીજી પણ અતિહાસિક ઘટનાઓ એવી બની છે (જે આપણે ગભીલ વંશે તથા ગૌતમીપુત્રના વૃત્તાંતે લખીશું) કે જે ઉપરથી આપણે ગૌતમીપુત્રના સમયની માન્યતા ફેરવવી જ રહે છે. અને તેમ કરતાં તેને સમય રૂષભદત્ત પછી દશેક વર્ષની હદમાં લઈ જવો પડે છે. આ વિશેની ખાત્રી નીચેની હકીકતથી આપણને મળી રહે છે.
તે માટે જરાક દૂરની સ્થિતિ વિશે વિચાર કરવો પડશે. રાજા નહપાણ જ્યારે અવંતિપતિ તરીકે રાજશાસન દીપાવતો હતો ત્યારે દક્ષિણ હિંદ ઉપર શતવહનવંશો નબળા રાજાઓને ૨૨) પણ વિશેષ મનનથી તે વિચાર ફેરવો પડે છે,
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૦
શાહી વંશના
અમલ હતા;અને તેથીજ તે તથા રૂષભદત્ત ફાવી ગયા હતા તથા તેમને રાજપાટ પેઠણુ છેડીને ભીતરમાં એન્નાકટકના પ્રદેશે. વર’ગુળ શહેરમાં રાજગાદી લઇ જવી પડી હતી; પણ જ્યારે તેનું મરણ થયું ત્યારે અર્ધપતિએ કાંઈક પાછા મજબૂત થવા માંડ્યા હતા. એટલે અતિપતિ નહપાણુ અપુત્રીયા મરણ પામતાં તેની ગાદી માટે અવતની લગોલગ હદ ધરાવતા ત્રણ રાજાએ જરા હિરાઇ કરે તેવા હતા.(૧) ઉત્તરમાં મથુરાપતિ કન્યા પાર્થીઅન શહેનશાહ અઝીઝ પહેલેા જે તુરતમાં જ ગાદીએ આવ્યા હતા (૨) દક્ષિણના અધ્રપતિ અને (૩) રાજપુતાના તથા સૌરાષ્ટ્ર ઉપર હકુમત ચલાવતા નહપાણુને જમાઈ રૂષભદત્ત પોતે જ. આમાંથી નં. ૧ ને પોતાને ગાદી ઉપર આવ્યા જ પૂરૂ' વ` પણ થયું નહાતુ એટલે તે ઠરીઠામ ખેડા નહાતા, તેમ ન. ૨ ભલે કાંઈક પ્રતાપી હતા પણ જે નાલેશીમાં તેના પૂર્વજોને નં. ૩ વાળા રૂષભદત્તે હડસેલી માર્યાં હતાર તેથી તેની શેહમાં માથું ઉંચકીને તેનીજ સામે પાટ્ટુ મેદાને પડવાનું ઉચિત ધારતા નહાતા, એટલે નં. ૩ને રૂષભદત્ત ખીનરિક્ જેવા જ હતા; પણ જ્યારે તેને સ્થાને ખીજો જ અણુધાર્યાં પુરૂષ રાજા ગભીલ ફ્ાવી ગયેલ દેખાય છે ત્યારે સમજાય છે કે, રૂષભદત્તની વૃદ્ધાવસ્થાએ જ તેને અટકાવ્યા હશે; નહીં તે। તેણે પોતાની યુવાનીમાં બતાવેલ શૌય શ્વેતાં તે કદાપિ અતિની ગાદી હાથ કર્યાં વિના
(૭૨) જીએ ઉપરમાં પૃ, ૨૦૨ નું વર્ણન, (૭૩) જીએ ઉપર ટીકા નં. ૫૪, (૪) સરખાવા ઉપરની ટી. નં. ૭૦ નું લખાણ. (૭૫) તેણે સ્વતંત્ર રીતે કાંઇ કર્યુ” દેખાતું નથી. ખાકી આડકતરી રીતે ભાગ લીધા હતા જ; એટલે કે પોતાના માલ ભાઇમાએ આવત ઉપર હલેા કર્યા તેમાં તેણે સાથ આપ્યો હો, તે માટે આગળ ઉપર
[ દુશમ
રહેત નહીં. આ તક ખાલી જવાથી તે નવા અવંતિપતિ ગઈ ભીલને અને રૂષભદત્તને અટસ બધાયે ૭૩ગણાય; જેથી નહપાણુ પછી દસ વષે એટલે ઈ. સ. પૂ ૭૪ ૧ =૬૪ માં વળી જ્યારે ગભીલને અતિની ગાદી ખાલી કરવી પડી ત્યારે પાછા ઉપરના ત્રણ જણા જ પહોંચી વળે તેવા હતા. તેમાં તે સૌથી પહેલા કૂદી પડવા જોઈએ; છતાં તેણે કાંઇ પ્રયત્ન કર્યાં દેખાતે નથી. એટલે કાં તો તે મરણ પામ્યા હા૭૪ કે મરણ પથારીએ પડયા હાય, એ માંથી ગમે તે સચાંગ ડાય, તોયે તેના પુત્ર દેવણુકે તેા કાંઈ હાથ હલાવા કરવા જોઇતા હતા જ. છતાં નથી તેણે તેમ કર્યા નાપ કાષ્ટ પુરાવા, કે નથી ઉપરના ત્રણમાંથી જેના નં. ૧ છે તેવા અઝીઝે પણ કાંઇ હીલચાલ કર્યાના પુરાવા; જો કે આ સમયે તેને ગાદીએ આવ્યા પણ દેશ અગિયાર વર્ષ થઈ ગયાં હતાં. છતાં અતિ જેવી ગૌરવશાળી ગાદી માટે લેશ માત્ર તેણે પ્રયાસ કર્યો નથી તે બતાવે છે કે, અઝીઝ પાતે બહુ પરાક્રમી નહીં જ હોય—એટલે પછી નં. ૨ વાળાએ જ પ્રયાગ કરવાનો રહ્યો. તેણે પણ તેવા ઉદ્યમ સેન્યા હાય એમ લાગતું નથી; કેમકે તે સમયે અવંતિના લેાકપક્ષની નાડ જૈનાચાય કાલિકસૂરિના હાથમાં હતીઃ૭૬ જેમણે અધી પરિસ્થતિને વિચાર કરી હિંદની અહારથી જ શક લોકોને ખેાલાવ્યા હતા. આ શક લોકાએ હિંદમાં પ્રથમ સૌરાષ્ટ્રદ્રારા પ્રવેશ કરીને
જીએ.
(૭૬) આ કાલિકસૂરિએ ન, ૨ વાળા અપતિની મદદ માટે તપાસ કરી નેઈ હોય પણ તેમાં બહુ કસ જેવું નહીં લાગ્યું હોય. એટલે આખરી ઇલાજ તરીકે બહારથી મદદ મેળવવા ઉચિત લાગ્યું હશે.
(૭૭) જીએ પૃ. ૩૬૪ ઉપર નં. ૩ વાળી દલીલમાં વણુ વેલી હકીકત,
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચછેદ ]
અત.
૩૭૧
આશ્રય લીધો હતો. સૌરાષ્ટ્રમાં આ સમયે તેમના જ જાતિભાઈ અને દેશબંધુ જેને હવે આપણે હિંદીશક તરીકે ઓળખીએ છીએ તે રૂ૫ભદત્તનો કે તેના પુત્ર દેવકનો અધિકાર ચાલતે હતો, તેણે તેમને થોડા સમય (માસાના ચાર માસ ) સુધી સ્થિરતા કરવાની સગવડ કરી આપી હતી તે બાદ અનુકુળ રૂતુ થતાં, તે બન્ને પ્રજાએ (શક તથા હિંદી શકે ) એકઠા મળીને અવંતિ ઉપર ચડાઈ કરી હતી તથા ગભીલ પાસેથી અવંતિ શી ગાદી લઈ લીધી હતી પરિ. ગામે શક પ્રજાનું (શહેનશાહી શકતું ) અવં. તિમાં રાજય થયું અને હિંદીશક–દેવકનુંશાહીવંશનું સૌરાષ્ટ્રમાં રાજય મજબૂત થયું. આટલે દરજજે દેવકને ફાયદો તે છે, પણ અત્યારસુધી તેના પિતાને અથવા કહો કે તેના વારસદાર પિતાને જે માત્ર અંધપતિ-શતવહન વંશ સાથે જ વેર ચાલ્યું આવતું હતું, તેમાં ગર્દભીલ વંશી સાથે વેરનો ઉમેરો થયો. એટલે કે તેના દુશ્મન તરીકે એકને બદલે બે રાજકુટુંબો થયા.
જ્યાંસુધી શહેનશાહી શકતું જેર અતિ ઉપર હતું ત્યાં સુધી તે દેવકની ગાદી તદ્દન સહીસલામત હતી, પણ આ શક પ્રજાએ પોતાના સાત વર્ષને કારોબારમાં૭૮ એટલાં તો ત્રાસ,
લુંટફાટ કલ અને જુલ્મ અવંતિની પ્રજા ઉપર વરાવી દીધાં હતાં કે સર્વે પ્રજા ત્રાહી ત્રાહી પિકી રહી હતી અને તેમનો જીવ નાકની દાંડીએ આવી રહ્યો હતે. પણ આ સમયે કાલિકસૂરિ જેવો કોઈ તેમને હાથ ઝાલે એવું નહોતું. કેમકે તેમણે તો પ્રાયશ્ચિત કરી પુન: જૈન સાધુનો વેશ પહેરી લીધો હતો. તેમ તે કામ હવે તેમના ધર્મક્ષેત્રમર્યાદા બહારનું થઈ ગયું હતું. આ૭૯ વખતે પણ મથુરા પતિ અઝીઝ પહેલાએ જે ધાયું હેત તો અવંતિની પ્રજાને ત્રાસમુક્ત કરી ઇન્ડોર્થિઅને રાજ્યની મજબૂતી કરીને આખી હિંદ પ્રજામાં એટલે કે સારા એ હિંદમાં, પિતાને કે વગડાવી દીધો હત. પણ તેના પેટનું પાણીએ ચાલ્યું હે ય એમ દેખાતું નથી. આખરે તો પેલા ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ શકારિ વિક્રમાદિત્યે (એટલે કે ઉપરના અવંતિપતિ ગર્દભીલના જ પુત્રે) તથા તે વખતના અંધ્રપતિએ (ઇ. સ. પૂ. ૬૪ માં જે ગાદીતિ હતો તે જ અત્યારે પણ ચાલુ હતો તે) બનેએ સાથે મળી પોતાના સામાન્ય શત્રુઓ રામે થવાને હામ ભીડીઃ જુદા જુદા ક્ષેત્રેએ લડાઈઓ થઈ. તેમાં વળી પ્રજાનો સાથ હોવા થી તેમને યશ પણું મળ્યું. આખરે હિંદી પ્રજાને શક પ્રજાને અત્યાચારોમાંથી મુક્તિ મળી
(૭૮ ) આ અધિકાર ગભીલ વંશવાળા સપ્તમ ખંડમાં આવશે ત્યાંથી જોઈ લેવું. - (૭૯) પ્રથમ વખતે ઈ. સ. પૂ. ૭૪ માં ( જુએ પ. ૩૭૦ તથા ઈ-ડે પાર્ટી અને પ્રજાના અધિકારે અઝીઝ પહેલાનું વૃત્તાંત) અને આ બીજી વખતે એટલે ઈ. સ. 1. ૬૪ માં (જુ છે. પૃ. ૩૭. તથા અઝીઝના વૃત્તાંતે) અને આ ત્રીજી વખતે એટલે ઇ. સપૂ. ૫૭ માં : આ ત્રણે તક તેણે ગુમાવી છે. તેનું રાજ્ય ઈ. સ. ૫. ૭૫ થી ૮ થી ચાલ્યું હતું, ( આ ત્રીજી વખત
સમય ભલે તેના મરણ બાદ એક વર્ષે બનવા પામ્યું છે પશુ જે સાત વરસ સુધી અવંતિમાં ત્રાસ વતી રહ્યો હવે તેમાંના પ્રથમ છ વર્ષ સુધી તે પોતે જીવંત તેજ એટલે આવેલ તકો સદુપયોગ કર્યો હેત તે સંજોગોએ તેને યારી આપી હેત એમ કહેવાને અહીં આશય છે).
(૮૦) લડાઈઓ કેટલી થઈ તે આપણે બહુ ભણવની જરૂર રહેતી નથી, પણું મારી નજરે ત્રણ ચડે છે. તેમાંની બેનું વર્ણન શકારિ વિક્રમાદિત્યના વણને અને ત્રીજીનું રણ ગોતા પુત્ર શાતકરણીના વૃત્તાંત આવશે.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૨
શાહી વંશના
ગઇ, જે લડાઈમાં દેવણુકને હાર મળી છે તથા તેના પ્રાણ ગયા છે તેમ જ હિંદી શક પ્રજાનો ખાડા વળી ચા છે તેના સમય ઇ. સ. પૂ. પર સમાય છે.”૧ વળી તે યુદ્ધમાં અગ્રેસરપણે, વિક્રાદિત્ય તરફથી, તેના સહાયક એવા રાણીશ્રી બળબીને પુત્ર ગૌતમીપુત્ર શાતકરણી હતા તથા તે યુદ્ધ સૌરા ટ્રની ભૂમિ ઉપર ખેલાયુટર હતું. આ ઉપરથી વાચકવર્ગને ખાત્રી મળશે કે કેવા સંજોગામાં (૧) રાણી ખળશ્રીએ નાસિકના શિલાલેખ ધૃતરાવેલ છે. (ર) ગૌતમીપુત્રે નહપાણુનુ મહારૂ' દાખી દૃષ્ટને ઉપર પોતાના ચહેરા ૩ પડાવ્યેા છે ( ૩ ) આવા સિક્કાએ અધ્રપતિના અધિકારની બહાર એવી સૌરાષ્ટ્રની ભૂમિ ઉપરથી વિશેષ મળી આવે છે તથા (૪) તેમાં અવંતિનાં ચિહ્ન ઉપરાંત જૈન ધના સાંકેતિક લક્ષણા નજરે પડે છે તથા તે સમયે કેવી પરિસ્થિતિ થઇ રહી હતી.
આ પ્રમાણે રાજા દેવકના અંત આવી જવાથી તેમના વંશ ખધ થયા કહેવાય. છતાં સૌરાષ્ટ્રના યુદ્ધમાંથી જે થાડા ઘણા શક ત્રયી જવા પામ્યા હતા તેમણે તે ભૂમિ ઉપર અને જે ગેાદાવરી નદીના મૂળ પાસેના પ્રદેશમાં રાજા નહપાણના સમયે વસી રહેવા પામ્યા હતા
(૮૧) પૃ. ૨૦૪ માં પંક્તિ 1 તથા અન્ય રેકાણે આ બનાવના સમય,બીજા વિદ્વાનોની પેઠે હું પણ ઇ. સ. ૭૮ લખીને વક્તવ્ય કી ગયા છુ, પણ હવે વિશેષ અભ્યા સથી તે વિચાર ફેરવી નાંખી આ માણે કરાવું છું,
(૮૨) આ લડાઈનુ` વન વિશેષણે ન ૮૦ની ટીકામાં જણાવ્યા પ્રમાણે ગોતમીત્ર નાંતે લખવામાં
આવરો.
(૮૩) આ સમયે નડુપાણને મરી ગયા કા સ
[ શમ
તેમણે તે ભૂમિ ઉપર, પોતાના મૂળ ધંધા જે ઢારાં ચારવાને તથા ધાડા ઉછેરવા વિગેરેના હતા તેનુ' અવલંબન લઇ,જ્યારથી પેાતાનાં જીવન ગુજારવા માંડયાં ત્યારથી તે પ્રત્ન આભીરના નામથી ઇતિહાસમાં પ્રસિદ્ધિને પામી છે. આ કારણથી જ આભીર પ્રશ્નના વંશવલે એ સ્થાને માલૂમ પડે છે
શાહીવશતા હવે વૃત્તાંત પૂરા થાય છે: સ શેાધન કરનારને માદક થઈ પડે માટે તેને લગતી થે!ડીક સમયાવળી બનાવીને નાચે પ્રમાણે આપુ છુ.
( ૧ ) ઈશ્વરદત્ત : આદિપુરૂષ : સત્તાધારી અન્યા ન પણ હાયઃ જેમ નહપાનુ નભાવાહન, ઉષભદ્દાત્તનું રૂષભદત્ત છે. સંસ્કૃત કે હિંદી નામ પડાયાં છે તેમ શિલાલેખમાં તરાયલા દિનિકનુ નામ ઈશ્વરદત્ત રખાયુ` હેાય અથવા મૂળ નામ ઉપરથી ઈશ્વરદત્ત પાડયુ હાય અને પછી તેને ટુંકાવતાં પ્રથમ દત્ત; પછી તેનું દતઃ અને તેમાંથી દિન્ન કે દિત્રિક થવા પામ્યું હાયઃ પ શ્વરદત્ત અને દિનિક અને એક જ વ્યક્તિનાં નામ હાય એમ પ્રથમ નજરે તે દેખાય છે.
વર્ષ અને રૂષભદત્તને મરણ પામ્યા. લગભગ સાતેક વર્ષ થવાં આવ્યાં હતાં (સરખાવો કા. આં. ૨. પૃ. ૧૦૫ તથા જ, એ. ો. શ, એ, સી, પૃ. ૬૪: ઇ. એ. પૃ. ૬૭, પૃ. ૪૩: એ, હિં, ઇ. પૃ. ૨૧૭ વિગેરેના ઉતારા; જે ઉપરમાં પુ. ૨૦૪ ટી. ન. ૨૮ માં શબ્દે શબ્દ ઊતાર્યો છે, એટલે કે, તે સમયે નહુપાણુ કે રૂષભદત્ત બેમાંથી એકે જીવતા હતા જ નહિ, માત્ર તેમની તવાળા સાથે જ ગતમીપુત્રને યુદ્ધ થયું હતું,
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
અંત
હ૭૩ (૨) રૂષભદત અંદાજ અંદાજ ઉમર સ્વતંત્ર ગાદીપતિ ૪૫૩ ૭૪ ૮ સમય સમય વર્ષ
મરણ
૪૬૯ ૫૮ ૯૯ ( મ. સં ઈ. સ. પૂ.
(૨) દેવણક જન્મ ૩૭૦ ૧૫૭ ૦
ગાદીએ
૪૬૯ ૫૮ ૫૪ કાંઈક સત્તામાં
મરણ
૪૭૫ પર ૬૦ આવ્યો. ૪૦૦ ૧૨૭
એટલે કે, ઈશ્વરદત્તને સાથે લઈએ તે ત્રણ દક્ષમિત્રા સાથે
રાજા થયા કહેવાય; નહીં તે માત્ર બે જ અને લગ્ન-૪ ૪૦૧ ૧૨૬ ૩૧ તેમને રાજત્વકાળ બની ગણત્રીથી માત્ર બાવીસ દેવકનો
વર્ષને જ ઇ સ. પૂ ૭૪ થી પર) છે પણ જન્મ-૫ ૪૧૫ ૧૧ર ૪૪ તેમને સમગ્ર રાજકીય જીવનને સમય ગણવો vi (ભૂમકના ૪૦૦ થી ૧૨૭ થી ૩૦ થી હોય તે, ઈશ્વરદત્તને લેખતાં, લગભગ ૭૫
૨ સમયે ૪૩ ૧૧૪ ૪૩ ધારી નહપાણું ૪૧૩ ૪૫૩; ૧૧૪-૭૪; ૪૩–૯૩
વર્ષનો (ઈ. સ. પૂ. ૧૩૦ થી પર=૭૮) ના સમયે
કહી શકાશે.
(૮૪) તે પ્રજમાં મોટી ઉમરે લગ્ન થતાં હોય એમ સમજાય છે. બલકે દક્ષમિત્રાની પહેલાં રૂષભદત્તનું લગ્ન કેઈ બીજી સ્ત્રી સાથે થઈ ગયું હોય, અને તે મરણ પામતા દક્ષમિત્રા બીજી વારની સ્ત્રી હોય અથવા એક જીવતી હોય અને બીજી સ્ત્રી પણ કરી :
વધારે સંભવ એમ છે કે એક મરી જતાં બીજી સ્ત્રી તરીકે દક્ષમિત્રાને પરફથો લાગે છે,
(૮૫) કાં તે, આને જન્મ, લગ્ન થયા બાદ કેટલાયે વર્ષે થયે હેય, અથવા તે તેની પહેલાંના બાળકે મૃત્યુ પામ્યાં હોય.
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
Gીર
રાશિ છે.
કા
,
કે
એકાદશમ પરિચ્છેદ
સંક્ષિપ્ત સાર –
પરિશિષ્ટ –શક, આભીર અને વૈકૂટક પ્રજા સંબંધીનું વિવેચન–પ્રથમમાં શિલાલેખી પુરાવાઓ આપી રૂષભદત્તવાળી શક પ્રજા સાથે આભીર ઈશ્વરસેનને સાંધી બતાવેલ સંબંધ-તે જ પ્રમાણે પાછા શિલાલેખી પુરાવાથી પુરવાર કરેલ, ઈશ્વરદત્ત આભીર સાથેને ધરસેન ત્રકૂટકને સંબંધ–વિરહિમ અને ત્રિકૂટક, સમાનાર્થી શબ્દ હોવા છતાં તે બેના તાત્પર્યમાં રહેલા તફાવતને કરેલ ખુલાસે–ચઠણ ક્ષત્રપ અને ઈશ્વરદત્ત મહાક્ષત્રપને સંબંધ જે શંકામય બતાવાય છે તે દલીલની ચલાવેલ ચર્ચા તથા તે ઉપરથી ચઠણના સંવતસરની આદિને સમય ઈ. સ. ૭૮ ગણાય છે તેને બદલે બીજે જોઈએ એમ ઉલ્લેખ કરી, બતાવી આપેલે તેને સારો સમય તથા તેમની શંકાઓનું કરેલું સમાધાન–અંતે ઈશ્વરસેન આભીર અને ઈશ્વરદત્ત ત્રિકુટકને સાબિત કરેલ પિતાપુત્રને સંબંધ -- તથા બતાવી આપેલ ત્રિકુટક સંવત્સરનાં સ્થાપકનાં નામ અને સમય
પરિશિષ્ટ –ઓશવાલ, શ્રીમાલ અ પિરવાડને ગૂર્જર શબ્દ સાથના સંબંધનું કરેલું વિવેચન-ગૂર્જર પ્રજાના મૂળ વિશેની કરેલી ચર્ચા--- તે ત્રણે પ્રજાના મૂળ સ્થાન સાથે, વર્તમાનકાળે માલુમ પડતી સત્યાસત્યતાનાં લંબાણ દષ્ટાંત આપી કરી બતાવેલે મુકાબલે–ભિન્ન ભિન્ન કાળે તે સવ પ્રજાએ બતાવેલે રાજસત્તા સાથે સહકારઆપદ્ ધર્મ પિછાણી વૈશ્યત્વને અંચળ ઉતારી તેમણે ધારણ કરેલું ક્ષત્રિયત્વરાજપૂતનાં ચાર અગ્નિકુલની ઉત્પત્તિનો ગાને ભૂમિસત્તાની તેમણે વાંટણી કર્યાને ઇતિહાસ ---
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
આભીર પ્રજાએ
૩૫
પરિશિષ્ટ અ
પૂર્વે જેમ કરવામાં આવ્યું છે તેમ, અહીં પણ પરિશિષ્ટ લખવા જરૂર ઊભી થઈ છે. અત્રે બે પરિરિષ્ટ છે. પ્રથમમાં શક, આભીર અને ત્રિકૂટક પ્રજાને લગતી જ્યારે દ્વિતીયમાં ગૂર્જર, ઓશવાળ, શ્રીમાળ વિગેરે પ્રજાને લગતી હકીકત આપવાની છે. આ સર્વ પ્રજાના ઈતિહાસને, આપણે ઠરાવેલ મર્યાદા સાથે સીધો સંબંધ તો નથીજ; પણ તેને રૂષભદત્ત સાથે તથા તે જે પ્રજામાં હતો તે શક પ્રજા સાથે ઐતિહાસિક બંધ હોવાથી તે સર્વ બીનાને અન્ન પરિશિષ્ટના રૂપમાં રજૂ કરવી પડે છે.
nas in trade guilds at Govardhana આ પરિશિષ્ટમાં શક, આભીર અને કૂટક for the purpose of providing medપ્રજા સંબંધી વિવેચન આપવાનું છે. આ ત્રણે cines for the sick, among the monks પ્રજાને કાંઈક સંબંધ છે એમ તો વર્તમાનકાળે dwelling in the monastry on Mou. સર્વ વિદ્વાનો સંમત છે જ પણ કેટલાકનું એવું nt Trirasmi. The king Ishvarsena માનવું છે કે, શકમાંથી જ આભીર અને આભીર- who is called an Abhira and son માંથી જ તૈકૂટકોની ઉત્પત્તિ થઈ હોવી જોઇએ. of the Abhira Sivadatta, seems to
જ્યારે કેટલાકનું મંતવ્ય તે પ્રમાણેના જોડાણ bear the metronymic 'Madhariputra'. પર શંકાશીલ રહે છે; છતાં કબૂલ કરવું પડે The benefactress is the lay devotee છે કે આ બન્ને વર્ગોની દલીલો અને ચર્ચાના Visnudutta, the Sakani mother of મુદ્દા બહુ પરિમિત સ્થિતિમાં અટવાઈ રહેલ છે.
the Ganapaka Visvavarman, wife of એટલે અહીં આપણે તે સને કાંઈક વિસ્તૃતરૂપે the Ganapaka Rebhila, daughter of રજૂ કરી, તેમાંથી વિશેષ સત્ય તારવી શકાય તે Agnivarman, the Saka. The inscripતેમ પ્રયત્ન આદરવાનો છે.
tion is in Sanskrit; with traces of વિચારણા માટે ભૂમિકારૂપે નીચેની સ્થિતિ Prakrit=ત્રિરશ્મિ શંગ ઉપરના વિહારમાં વિસ્તા જાણવા ગ્ય કહેવાશે (૧) શિલાલેખ નં. ૪૩ બિમાર ભિક્ષુઓને ઔષધી પૂરી પાડવા માટે નાસિકઃ ઇશ્વરસેન, ૯ મું વર્ષ, ઉનાળાનો જથ્થો ગોવરધનની વેપારી મંડળીમાં બે રકમ-૧૦૦૦ પક્ષ, ૧૩ મો દિવસઃ It records the કાપણુ અને ૫૦૦ કાપણુ-રોક્યાનો ઉલ્લેખ investment of two sums of money- તેમાં કરેલ છે. રાજા ઈશ્વરસેન જે આભીર 1000 Karsapanas and 500 Karsapa- કહેવાય છે અને શિવદત્ત આભીરનો?
(1) જુએ . . રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૬૨. પણું પસંદ કરી હતી. '
(૨) નહપાણ અને રૂષભદત્ત આપેલાં દાનની (૩) ઈશ્વરસેને “રાજાને ઈલકાબ ધારણ કરેલ છે; વિગત સરખાવશે તે માલુમ થશે કે, તેમણે પણ જ્યારે તેના પિતા ઈલ્કાબ વિનાને છે. એટલે સમજવું શિક્ષકોને અનેક પ્રકારે સહાયતા આપી છે તથા તે કાર્ય રહે છે કે ઈશ્વરસેન કાંઈક પ્રતાપી નીવડેલ છે અને તેણે નિભાવરા માટે બક્ષસે પણ જુદી કાઢી રાખી છે. કયાંક (નીચેની ટીકા નં. ૧૫ જુઓ ) રાજગાદી કરીને તેમના મત પ્રમાણે નાણું રેષા માટે વેપારી
હુકુમત ચલાવવા માંડી છે. સંસ્થાઓ સારા સ્થાન તરીકે લેખાતી હતી. તેમજ (૪) નોંધી રાખવું રહે છે કે આ પ્રશ્ન પાતાને વરધન પ્રાંત-નાસિકની આસપાસની જગ્યા તેમણે આભીર કહે છે.
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભીર, શક અને
૩૭૬
ભા
છે. વળી માતૃગાત્ર ઉપરથી માહરીપુત્ર" તરીકે ઓળખાયા છે; દાતા તરીકે ભક્તાણી વિષ્ણુદત્તા છે, જે શકાતિની સ્ત્રી છે; વળી તેણી શક અગ્નિવમનની પુત્રી, રેભીલ ગણુપકની અને ગણુક વિશ્વવનની માતા થાય છે. શિલાલેખ સંસ્કૃતમાં છે તથા તેમાં પ્રાકૃતની કાંક છાયા પણ છે. આટલા ઉલ્લેખથી જોઇ શકાશે કે ( ૧ ) માઢરીપુત્ર રાજા અશ્વસેન આભીર, જેના બાપનું નામ શિવદત્ત માશીર છે’ તેના રાજ્યે નવમા વર્ષે દાન માટે રકમ જુદી કાઢી છે ( ૨ ) રકમ વેપારી મંડળમાં વ્યાજુ
(૫) ગપતિઓ પછી જે વો બળ્યા છે તેમાંના એક તરીકે પુરાણકારોએ આભને પણુ ગણા છે. (જુઓ . . . પ્રસ્તા, પૃ. ૧૩૪) ત્રપતિઓ પાયાને પાતાની જનતાના ગાત્ર ઉપરથી માળખાયા હતા તે પ્રથા અણીતી છે ( જેમ૬ ગાતમીપુત્ર, વસિષ્ઠ પુત્ર, મડરીપુત્ર ઇ.) એટલે આધતિની પાછળ આપનાર આભારીએ. પણ તે રીત અપનાવી લાગે છે અથવા તા તે બન્ને પ્રશ્નને કાંઈક રા'ખંધ હોય એમ પણ અનુમાન દેરી શકાય છે. વળી નીચેની રી. ૮ તથા ૧૨ સરખાવે.
(૬) રૂષભદત્તે પાતાને રાક જાતિને જણાવ્યો છે. અહીં વિષ્ણુન પોતાના ધર પક્ષને શક કરે છે તેમ તેના પિતા નામન પણ પેતાને રાક કહે છે એટલે ૐ વિત્તના પિતૃપક્ષ ના શુરપા તે શક જાતિના છે. એટલે કે રૂષભદત્ત, વિષ્ણુદત્ત, અગ્નિવન વિગેરે એક જ પ્રશ્ન છે.
ઉપરની નં. ૫ અને ૬ ટીકાનું એકીકરણ કરતાં સાર એ નીકળરો કે, આંધ્રપતિ, આભીર પ્રશ્ન તથા રાક પ્રશ્નને કાંઈક કાંઇક સગપણસબંધ વો ઇએ. વળી તે અનુમાન નીચેની ટીકા ન'. ૮-૧૩ થી પ્રબળ બને છે.
(૭) લેખની લિપિ પણ નહપાણુ અને રૂપભદત્તના જેવી જ ગણી શકાય. લેખન પધ્ધત્તિ માટે નીચેની ટી. નં. ૧૩ જુએ,
(૮) દાન આપનાર શક પ્રશ્નની બા છે, તેનાં
[ એકાદશમ
કે થાપણ તરીકે મૂકી છે ( ૩ ) તેના ઉપયાગ ત્રિરશ્મિ પર્વત ઉપરના એક વિહારમાં વસતા સાધુના દવાદારૂમાં કરવાના છે (૪) દાન
દેનાર ખાઇ છે. તે શકજાતિની છે ૫ ) લેખ સંસ્કૃતમાં મુખ્યતઃ છે. આ હકીકતમાંથી સાર એ નીકળે છે કે: (૧ ) ઇશ્વરસેન રાજા પોતે આભીર જાતિના છે (૨) દાન દેનાર શક જાતિના છે ઐટલે શક અને આભીર બનેને કાંકિ સગપણુ પણ ૧૨( ૩ ) દાન દેવાની રીત તથા શિલાલેખની ભાષા અને પતિ૧૩ રૂષભદત્ત અને નહપાણુની પેરેજ તરી આવે છે;
સગાંવહાલાં શક છે; છતાં આભીર રાનનું નામ શિલાલેખમાં આનાથી લેવાય છે; જે અમુક રાનના રાજ્ય અમુક વખતે આ દાન દેવાયું. જે રાજાના સમયે દાન દેવાય તેનુ નામ તો તેનો પ્રશ્ન પણ લખે; તે સામાન્ય રવેયા કહેવાચ. પણ ફલાણા રાજાના રાજ્ય અમલના અમુક સમય તેવા નિર્દેશ જે કરાય, તે તો પરસ્પર સંબંધ વિના ન જ બની શકે. ઉપરની ટી. નં. ૫ તથા ૬ તેમજ નીચેની ચી. ન. ૧૨-૧૩ ની હકીકત સરખાવો.) (૯) ઉપરની ટી. ન. ૨તા નીચેનો ટી, ન ૧૩ ઓ તથા સરખાયો પૂ. ૬૯ નું લખાયુ.
(૧૦) ત્રિશ્મિ પર્વત=ત્રણ કિરણા-મૂંગા જેનાં છે તેવા પવન. તેનું સ્થાન ગોદાવરીનાં મૂળવાળા પ્રદેરામાં નાક રહેવાળા ગાલપન પ્રાંતમાં આવેલું છે. એમ આ ઉપરથી સમજાય છે; શિલાલેખનું પોતાન થળ જ નાસિક રાહેર છે અને ઇશ્વરસેનના રાજ્યપ્રદેશ પણ તેજ છે. રૂષભદત્ત, નહપાણ વિગેરેનાં દાનપત્રને પ્રદેશ પણ અહીં જ છે. ઉપરનીટી, નં ૨ તથા નીચેની ટી. ન', ૧૪ સરખાવે,
(૧૧) ઉપરની ટી. નં. ૨ નું લખાણ સરખાવા. (૧૨) ૩૫૨ની ટી. ન૬ના રી, ન ૮ તેમજ નીચેની ન. ૧૪ સરખાવે
(૧૩) પધ્ધતિ એમ કે-વ, રૂતુ, મહિને અને દિવસ કોમ ગારૂ વિગત પક્ષને પોતાના શિલા લેખમાં આપી છે તેમ સેને પણ આપી છે. ર
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ].
વૈકૂટકે
સંબંધ
૩૭૭
(૪) ત્રિરશ્મિ પર્વત નાસિકની આસપાસના ગોવર્ધન પ્રદેશમાં જ આવેલ૪ છે, જ્યાંને અધિપતિ ઈશ્વરસેન છે૧૫ (૫) ઈશ્વરસેનની માતા મારી ગોત્રની ૧૬ છે તે ઉપરથી આ આભીર પ્રજાને આંધ્રપતિ સાથે કાંઈક સગપણ સંબંધ હોવાને ખ્યાલ ઊભો થાય છે.
(૨) ત્રિકૂટક વંશની ઓળખ માટે શિલા- લેખ નં. ૪૪. પારડીને ૧૮ છે. તેમાં Dharasena, year 207 of the Traikutaka era, 13 th day of the bright half of Vai
sakha=ધરસેન સૈકૂટક સંવત ૨૦૭ ના વૈશાખ શુદિ ૧૩ ના દિવસે ૧૯ એમ લખેલ છે. વળી શિલાલેખની વિગતમાં જણાવે છે કે તેણે અશ્વમેઘ યજ્ઞ કર્યો છે૨૦ ઈ. ઈ. અને બીજો લેખ નં. ૪૫ કહેરીનો છે તેમાં year 245 of the increasing rule of the Trai. Kutakasફૂટના વૃદ્ધિગત રાજ્ય અમલનાં ૨૪૫ વર્ષે ૨૩ એમ લખ્યું છે. આ લખાણથી એમ સાર કાઢી શકાય છે કે (૧) ધરસેન છે. જે રાજાઓ છે તેઓને વંશ ૨૪ફૂટક
એટલે જ છે કે રૂષભદત્તના સમયે ક્ષહરાટ સંવતની સ્થાપના થઈ ગઈ હતી તેથી તેણે તે સંવતને આંક જણાવે છે; જ્યારે ઈશ્વરસેનને સંવતસર જણાયે ન હોવાથી (તેના કારણ માટેની નીચેની ટી નં. ૨૪ વાંચે) તેણે પોતાના રાજઅમલનું વર્ષ જ દર્શાવ્યું છે.
આ ઉપરથી સમજશે કે શક અને આભીર પ્રજને સંબંધ હો જ (સરખા ટી. નં. ૫, ૬, ૮ તથા ૧૨)
(૧૪) ઉ૫રની ટી નં. ૨ નો અંતિમ ભાગ, તથા નં. ૧૦ સરખાવે.
(૧૫) ઉપરની ટી. નં. ૩ જુએ. (૧૬) સરખા ઉપરની ટી. નં. ૫. (૧૭) સરખા ઉપરની ટી. નં. ૫.
(૧૮) આ પારડી શહેર સુરત જીલ્લામાં આવેલું છે. અત્યારે પણ તે જ નામથી તે ઓળખાય છે. બી. બી. સી. આઈ. રેલ્વેનું તે સ્ટેશન છે. વૈકુટકવંશી રાજાની હકુમતને આ પારડીને તથા લેખ નં. ૪૫ કહેરીને પ્રદેશ એમ બને પ્રદેશ ઉપર જણાવેલા આભીર રાજ ઇશ્વરસેન તથા રૂષભદત્તના દાનપત્રના પ્રદેશવાળા જ છે. કે જેમાં ત્રિરમિ પર્વત આવેલ છે. ' (૧૯) આ લેખની પદ્ધતિમાં વર્ષ, માસ, પક્ષ અને દિવસ લખેલ છે પણ રૂતુનું નામ મૂકી દીધું છે; જે પદ્ધતિ રૂષભદત્ત અને નહપાણની છે. જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૧૩. આ સાથે ચપ્પણુવંશી રાજાઓની પદ્ધતિ સરખાવશે તે માલુમ પડશે કે, આ ધરસેન સૈકૂટકની
પદ્ધતિ રૂષભદત્ત અને ચષ્મણની વચ્ચેની છે. બકે ચશ્મણ પદ્ધતિને જ વધારે મળતી છે.
(૨૦) શિલાલેખમાં આ વસ્તુને વિજયના ચિહ્ન તરીકે જણાવવાને ઉદ્દેશ દેખાય છે, એટલે તે રાજા વૈદિક મતાનુયાયી હતા એમ બતાવાય છે. આ હકીકત તેના સિક્કામાં કતરેલ તેના બિરૂદ ઉપરથી પણ સાબિત થાય છે . માત્ર સવાલ એ જ રહે છે કે, તે ધમ તેણે અંગીકાર કરેલ કે તેના પૂર્વથી ચાલ્યો આવતે હતા વધારે સંભવ તેણે જ પ્રથમ વાર સ્વીકાર્યો હશે એમ અનુમાન ઉપર જવાય છે.
(૨૧) આ ગામ નાસિક જીલ્લામાં આવેલું છે.
(૨૨) વૃદ્ધિગત શબ્દ એમ સૂચવે છે કે, તે રાજ્ય અથવા તેમને વંશ હજુ બહુ જુજ સમય પહેલાં જ સ્થપાયો હતો અને ધીમે ધીમે તેની વૃદ્ધિ-રાજ્યવિસ્તારની-થતી જતી હતી. છતાં તેમણે સંવતને આંક બસો ઉપરને વાપર્યો છે તેના કારણુ માટે નીચેની ટી. નં. ૨૩ તથા ૬૪ જુઓ.
(૨૩) તેમણે સંવતસરને આંક બસ ઉપર વાપર્યો છે તે એમ સૂચવે છે કે, તેમને વંશ ભલે હમણે થોડા વર્ષથી જ હયાતીમાં આવ્યા છે છતાં તેઓ જે સંવતસરને ઉપયોગ કરે છે તે બહુ જૂને છે; અને બંને છે છતાં તેને વળગી રહ્યો છે એટલા માટે છે, તે સંવતસરની સ્થાપના સાથે પિતાને સંબંધ હતા (જુઓ ટી. નં. ૬૪)
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભીર, રાક અને
૩૭૮
કહેવાય છે. ( ૨ ) તેમના અમલ ત્રૈકૂટક સ્વત ૨૦૭, ૨૪૫ માંના છે (૩) તેમણે વૈદિકધમ અંગીકાર કરેલ છે૨૫ ( ૪ ) તથા તેમનુ' લખાણ કાંઇક અંશે ઉપરના આભીર રાજા ઈશ્વરસેનને અને શક રાજા રૂષભદત્તેર૬ તથા ૨૭ વિશેષાંશે ચહષ્ણુ-ક્ષત્રપ સરદારાએ ગ્રહણ કરેલી પતિને મળતુ આવે છે.
આ છે શિલાલેખમાં આળેખેલી હકીકતામાં જે જે મુદ્દા તેના કાતરાવનારે દર્શાવ્યા છે તથા તેમાંથી જે જે સાર કાઢી શકાય છે તે તે વાચક પાસે રજૂ કરી દીધા છે; તેમજ તેને લગતી ટીકામાં તે સર્વનો પરસ્પર સંબંધ શું શું હાઇ શકે તે પણ જણાવી દીધુ છે. એટલે તે
(૨૪) ત્રૈક=À+++: ત્રિ એટલે ત્રણ, મૂઢ એટલે શિખર જે પર્વતના છે તેવા પર્વત; (ત્રિરશ્મિ ઉપરની ટી, નં. ૧૦ જીએ) તેના પ્રદેશમાં જેણે રાજગાદી કરી * (કરનાર) નૈવ ચ તે વાઢક યા કહેવાય (ખુબ નીચેની ી, ન. કર્યુ અને તે વશ ન. ૪૫ કન્હેરી લેખવાળા રાજાના સમયમાં૨૪૫ સંવતસરની પહેલાં ચાડાં જ બધે અથવા પારડી લેખવાળા રાન પરસેનના સમયે ૨૦૭ના સંવતસરમાં જ કે તેથી પણ પાંચ દસ વર્ષ પહેલાં, સ્થપાય તો. મેં કે આ હીત સ્પષ્ટ થતી નથી; પણ લગભગ ૨૦૦ કે તેની પૂર્વે પાંચ દસ વર્ષે જ તેની આર્દિ થઇ હશે એમ કરી કારો. બાબીર રા ઈશ્વરસેનતેને ત્રિશ્મિ પર્વત તરીકે ઓળખાવે છે. એટલે ઈશ્વરસેન પછી જ ચેક શબ્દની રચના કરવામાં આવી છે. તેમજ કૈક ાએ વાપરેલ સજતસરની સ્થાપના પણ
સેનના સમય બાદ જ થઇ દેખાય છે. વળી ત્યારે ઈશ્વરોન પેાતાને ાન શાથી સબંધે છે અને પિત્તા કોઈ બિરૂદ લગાલજ નથી ત્યારે સાબિત થાય છે કે, તેણે જ રાજગાદી સ્થાપી છે: વળી “ પેાતાના રાજ્યે નવમા વર્ષ'' એમ શિલાલેખમાં જે લખ્યું છે તે બતાવે છે કે, તેણે રાજગાદી તેા કરી હતી. પણ પોતાના સબતસર થળાન્યો નહાતા [આવી જ સ્થિતિ હશઢ અને ગુ મંત્રપખાળા સંવતની પઇ છે. સહાઢ સવત સ્થાપનાર
[ એકાશમ
મુદ્દાઓ તથા ટીકાઓમાં સમાલી સર્વ વસ્તુ સ્થિતિનું સમીકરણ લઈએકીકરણ કરીશુ ત આ પ્રમાણે તેના નિષ્ક કાઢી શકાય છેઃ (૧) ક્ષહેરાટ નહપાણુ તથા રૂષભદત્ત શકની કેટલીયે હકીકતા ધરસેન આભીર અને વિષ્ણુદત્તા શંકાનિને જેમ મળતી આવે (૨)તેમ ત્રિરશ્મિ પર્વતપ્રદેશના રાજાધિરસેન આભીરની કેટલીક હકીકત ત્રૈકૂટક વંશી ધરસેન આદિને મળતી પણ આવે છે. ( ૩ ) એટલે કે એક બાજુ રૂષભદત્ત અને બીજી બાજી ધરસેનની વચ્ચે પરસેનનુ સ્થળ આવી જાય છે; અને તે ત્રણે પરસ્પર સંબંધ ધરાવતા પણ દેખાય છે. પણ તે સંબંધ કેવા-સામાજિક કે રાજકીય-પ્રકારના હતા અથવા તા કયારે
નહપણુ પણ તેની સ્થાપના તેના પિતા ધૂમકના રાજ્યની આદિથી કરી છે. તેવી જ રીતે ચણે જે સવતની તેને હવે આપણે ક્ષત્રપ સાત તરીકે ઓળખીશુ) સ્થાપના કરી છે તે પાનાના રાજ્યની આદિષી નહીં પશુ પોતાના પિતા ક્ષત્રપ જ્ઞાતિકના રાજ્યની આદિથી ] તેમ અહીં પશુ લવ કે ઈશ્વરોનના સપતી (આભીર સવતની અથવા ઈતિહાસમાં જે કલસૂર્તિ-ગી સંવત તરીકે જણાયા છે તેની) સ્થાપના ઇશ્વરસેને પાતે નથી કરી. મર્યો તેના રાજ્યનમાની આદિથી તેના સમય ગણાયા છે પણ તેની સ્થાપના તા પાછળ આવનાર તેના કઈ અન્ય પ્રતાપી તનુજે કરી ૪ ( જુઓ તે માટે નીચેની ટી, નં. ૬૨)
(૨૫) ઉપરની ટીકા નં. ૨૦ જુએ,
(૨૧) ઉપરની ચી. ન. ૧૯ સરખાવો.
(૨૭) વિશેષાંરો જે લખવુ' પડચુ' છે તે એટલા માટે કે તેજ પતિ સાવશપણે મહેણુ કાયલી છે પણ સિક્કામાં કાતાયેલ ચિતાનમાં કંચિત ફેરફાર છે. તેથી સાદશ ન લખતાં વિશેષાંો શબ્દ વાપર્યો છે.
(૨૮) તેમણે (રૂદ્રદામ વિગેરેના લેખ વાંચા) સ`વતસર, માસ પક્ષ અને દિવસ એમ ચાર વસ્તુનો નિર્દેશ રમૈયા કર્યાં દેખાય છે. સરખાવે ઉપરની ટી. ન. ૧૯
તથા ૨૭.
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ત્રિકટકને સંબંધ
૩૭૯.
ને કેમ થવા પામ્યા હતા, તે તેમાંથી ખુલતું નથી જ. જો કે તે શોધી કાઢવું જરા કઠિન તે છે જ, છતાં કાળા માથાના માનવીથી શું અસાધ્ય છે ? તે ઉક્તિ પ્રમાણે કાંઈક પ્રયાસ કરીશું. પછી તેમાં કેટલે દરજજે આપણને સફળતા મળી ગણાશે તે તે વાચકવૃંદ જ કહી શકશે.
આ વસ્તુને નિચોડ લાવવા માટે એક જ વસ્તુ ઉપયોગી થતી મને દેખાઈ છે. તે કઈ એક મહાક્ષત્રપ ઈશ્વરદત્તને લગતી છે. હકીકત એમ છે કે, ચણવંશી ક્ષત્રપોનું રાજ્ય અવંતિ ઉપર એકધારૂ૩૦ ચાલ્યું આવતું જણાયું છે. તેમાં મહાક્ષત્રપ દામસેનનું રાજ્ય ૧૪૫-૫૮ ૩૧સુધી તે ચાલ્યું હોવાનું તેણે પાડેલ સિક્કા ઉપરથી જણાય છે. પણ તે પછીના બેથી ત્રણ વરસમાં કઈ મહાક્ષત્રપને સિકકો જ પડ્યાનું જણાતું નથી. વળી પાછી ૧૬૧ થી યશોદામન મહાક્ષત્રપના
સિક્કા મળી આવે છે, તેમજ ૧૫૪ થી ૧૬૦ સુધીના સાત વર્ષમાં માત્ર ક્ષત્રપ (મહાક્ષત્રપ તરીકે નહીં જ) તરીકેના દામજદથી બીજે, વીરદામન, યશોદામન અને વિજયસેન એમ અનુક્રમ વાર ચાર જણાના સિક્કા મળી આવે છે. એટલે કે, ૧૫૪ થી ૫૮ સુધીમાં ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપના; અને ૧૫૮ થી ૬૦ સુધી માત્ર ક્ષત્રપના જ; અને તે બાદ પાછા ક્ષત્રપ મહાક્ષત્રપના સિકકા મળે છે, જેથી વચલા ત્રણ વર્ષમાં (૧૫૮ થી ૧૬૦ સુધીમાં ૩૨) કોઈ મહાક્ષત્રપ કેમ નથી થયું તે પ્રશ્નની વિચારણા વિદ્વાનોને ઊભી કરવી રહી. ત્યાં કેઇ એક તૃત્યાંગજ વ્યક્તિનાનામે ઈશ્વરદત્તના-અને તે પણ મહાક્ષત્રપના બિરૂદવાળા ચટ્ટણવંશી ક્ષત્રના સિક્કાને બધી રીતે સાદશ દેખાતા સિકકાઓ૪ મળી આવ્યા. એટલે તેમણે કલ્પના દોડાવી. આ બાબતમાં
(૨૯) કાળું માથું એટલે કલંકિત બનેલું છે માથે જેનું એવા અર્થમાં નહીં, પણ જેના માથા ઉપર કાળા વાળ આવી રહેલ છે તેવા મનુષ્ય એમ સમજવું. પછી મનુષ્યનું માથું કાળા, ભુરા કે ઘેળા વાળનું હોય, છતાંયે ઉકિતમાં તે કાળા માથાનું માણસ” એજ શબ્દપ્રયોગ પ્રચલિત થયું છે.
(૩૦) આ ક્ષત્રપમાંના કેટલાકને સમય આપણું પુસ્તકની ક્ષેત્ર મર્યાદા બહાર ચાલ્યા જાય છે. એટલે તેમના આખા વંશનું વર્ણન કરવાને આપણે અધિ- કાર તે નથી જ. છતાં આસપાસને ઐતિહાસિક સંબંધ સમજવા માટે જેટલું જરૂરી છે તેટલું છેલ્લા પુસ્તકમાં આપીશું જ એટલે તેમની વંશાવળી માટે તે પુસ્તકે જુએ.
(૩૧) વિદ્વાનોએ આ સંવતને શકસંવત મા છે (એટલે કે ચઠણને શક પ્રજાને નબીરે ગણી તે સંવત તેના વંશને માને છેજેથી તેની સ્થાપના જે ઈ. સ. ૭૮ માં મનાઈ છે તે હિસાબે દામસેનના રાજ્યને અંત ૧૫૮૭૮ ૨૩૬ ઇ. સ. માં ગણે છે (પણ ચશ્મણ તે શક નથી એમ આપણે અનેક વાર ઉપરમાં જણાવી ગયા
છીએ. જુઓ પૃ.૨૧૭થી આગળ તથા સિથીઅન્સના વૃત્તાંતે. તેમજ સરખા પૃ. ૩૫૦ ને અંતભાગે ટાંકેલું એ. ડિ. ઈ. નું પૃ. ૯નું અંગ્રેજી વાકય. આ આંકની માન્યતાને લીધે શું મુશ્કેલી ઊભી થઈ છે તથા તેમાં શું સુધારો કરવા યોગ્ય છે, તે આ પારીગ્રાફમાંની આગળ લખેલ હકીકતથી સમજશે (જુઓ નીચેની ટી. નં. ૪૪)
(૩૨) તેમના હિસાબે ૧૫૮૭૮ ૨૩૬ ઈ. સ. થી ૧૬૦+૭૮=ઈ. સ. ૨૩૮ સુધીના સમયના, એમ કહેવાને હેતુ છે.
(૩૩) તૃતીયાંગ એટલે ક્ષત્રપ કુટુંબ સાથે સંબંધ ન હોય તે (સરખા નીચેની ટીકા નં. ૩૬) પણ મહાક્ષત્રપ પદ છે તથા સિકકાની રબઢબ બધી મળતી આવે છે; એટલે તેમને કોઈ અમલદાર હોય અને પાછળથી તેમની નબળાઈને કે અંધાધૂનીને લાભ લઈ સ્વતંત્ર બની બેઠો હોય એમ અનુમાન કરી શકાય છે. જુઓ નીચે ટી. ન. ૬૫ તથા ૬૬
(૩૪) સિક્કાઓ સાદ છે. તેમાં સવળી બાજુ મહારું તથા લેખ છે અને અવળી બાજુ ચશ્મણ વંશ ચિન્હ છે. પણ ક્ષત્રમાં જે સંવતને આંક લખેલ છે તેને
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૦
આભીર, શક અને
[ એકાદશમ
મિ. રેસન જણાવે છે કે ૩૫ The Mahkshatrapa Ishwardatta struck silver coins of precisely the same style and types as those of the Western K. shatrapas; but it is certain that he did not belong to the same dynasty; પશ્ચિમના ક્ષેત્રના સિક્કાની જાતના અને ભાતના બરાબર સાદપણે મળતા મહાક્ષત્રપ ઇશ્વરદતે રૂપાના સિક્કા પડાવ્યા છે, પણ એટલું ચોક્કસ છે કે તે (ઈશ્વરદત્ત ) તે વંશને (ક્ષત્રપ વંશન) નથી જ. પછી આગળ ચાલતાં પિતાના વિચાર જણાવતાં લખે ૩૭છે કે, “This is shown (I) by his name... and ( 2 ) by his introduction of a foreign method of dating his coins in regnal years instead of in years of the Saka era. In both of these respects he follows, apparently, the example set by a dynasty of Abhi- ra kings who succeeded the Andh- ras in the Nasik District as is shown by the Nasik inscription dated in the 9th year of the Abhira king Ish-
Warsena, son of the Abhira Shiva. datta. This dynastry is no doubt referred to by the Puranas...=841 બાબતની ખાત્રી બે વસ્તુ ઉપરથી મળે છે (૧) તેના (ઈશ્વરદત્તન) નામથી (૨) તથા સિક્કા ઉપર શક સંવતના આંકને સ્થાનેપિતાના રાજે આટલામાં વર્ષે–એવી પરદેશી૩૮ પદ્ધતિ દાખલ કરેલ હેવાથી; આ બન્ને બાબતોમાં દેખીતી રીતે તેણે, આભીર રાજાના વશે બેસાડેલ દષ્ટાંતનું અનુકરણ કરેલ છે. જેઓ (આભીર રાજાઓ) નાસિક જીલ્લામાં આંધ્રપતિની પછી ગાદીએ બેઠા છે; તે હકીકત આભીર શિવદત્તની પુત્ર, આભીરપતિ રાજા ઈશ્વરસેને પિતાના (રાજ્યના) નવમા વર્ષે કોતરાવેલ નાસિકના લેખ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે. ખરેખર, આ વંશને (આભીર રાજાઓનો) ઉલ્લેખ પુરાણમાં પણ થયેલ છે૪૦” આ ઉપરથી તેમના કહેવાની મતલબ એ થાય છે કે મહાક્ષત્રપ ઈશ્વરદત્ત આશ્ચરપતિ ઈશ્વરસેનનું અનુકરણ કરેલ છે; તથા આભીરપતિઓએ, નાસિક છલામાં ચંદ્રવંશીઓ પછી રાજ્ય ચલાવ્યું છે, તે હકીકત પુરાણોમાં પણ જણાવવામાં આવી છે; છતાં યે મિ. રેસને આ ઈશ્વરદત્તને અને આભીરપતિ
બદલે ઇશ્વરદત્તે, પોતાના રાજ્યના પ્રથમ વર્ષે, દ્વિતીય વર્ષે એવા શબ્દો જ લખ્યા છે. (જુઓ આ પુસ્તકમાં સિક્કા ચિત્ર તથા તેનું વર્ણન) | ચણ્ડણ વંશન જેમ શિલાલેખો મળી આવે છે તેમ ઈશ્વરદત્તનો કઈ શિલાલેખ મળી આવ્યા નથી.
(૩૫) જુઓ કે. આ. કે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૩૩, પારા. ૧૦૯.
(૩૬) તે વંશને નથી એટલે તદ્દન જુદી જ નતિને તથા કુળને છે એમ સમજવું ( સરખા ઉપરની ટી. નં. ૩૩ તથા નીચેની ટી. નં. ૫૮-૫૯)
(૩૭) ઉપરની ટી. નં. ૩૫.
(૩૮) પરદેશી એટલે ચ9ણવંશ કરતાં જે પદ્ધતિ બીજી રીતે હોય તેને, ચ9ણવશીના હિસાબે પરદેશી કહેવાય; તેથી અહીં તે શબ્દ વાપર્યો છે.
(૩૯) આભીર રાજાઓ કઈ પદ્ધતિ વાપરતા તે માટે ઉપરમાં ટી. નં. ૧૩ જુઓ; તથા ચણણવંશીઓ ની પદ્ધતિને માટે ટી. ન. ૧૯ જુએ. અને બંનેને સરખાવો.
(૪૦) એટલે કે, આ હકીકત માત્ર કલ્પનાથી ઉપજાવી કાઢેલ નથી પણ પ્રમાણિક અને આધાર સહિત છે.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
was
શ્વસેનને શું સંબંધ હોઇ શકે તે બાબત પોતાનું મનળ્ય જાહેર કરેલું' નથી. પણ સદ્ગત ૐ... ભગવાનલાલ ઇદ્રતની બે સૂચનાના હવાક્ષો આપીને જણાવે છે૧ – Bhagwanlal's identification of Ishwardatta as an Abhira connected with the dynasty represented at Nasik by Ishwarsena is therefore extremely probable... Bhagwanlal's further sag" gestion, that this conquest commemorated by the foundation by Ishwardatta of the Traikutaka era in A, D, 249 cannot however be supported તેટલા માટે જ આભીર ચિરસેનના નાસિકના લેખમાં જે વશનો નિર્દેશ કરેલ છે તે જ ( વંશના ) બેંક આાભીર તરીકે ઇશ્વરદત્તની ભગવાનલાલે બતાવેલી ઓળખ, બહુધા સંભવિત જ છે...( પણ) ભગવાનલાલની ખી સુચના૪૨ એમ છે કે, આ જીતની૪૩ યાદગીરીમાં ઇશ્વરદત્તે ઇ. સ. ૨૪૯ માં ત્રૈકૂટક સંવત્સરની સ્થાપના કરી હતી, તેને તે। તેમ છતાં યે સમ
વૈટકાના સંબધ
(૪૧ ) આ કામ, ૨, ૩, ૪, ૧૩૪ પ“ક્તિ ૧૬ થી ૧૮.
(૪૨) ૩. માં. ૨, ૫, પૂ. ૧૫, પા×િ ૧૧૦ ૧ થી ૪.
(૪૩) આ છતનું વધ્યુન જ, ર, એ. ો, ૧૮૯૦ પૂ. ૬૫૭ ઉપર ડા. ભગવાનલાલજીએ આપ્યું છે. તે ગમે તે પુરૂષ હાય તેની સાથે આપણે બહુ નિસબત નથી; પણ તે તેને ઈશ્વરદત્ત એક અસાધારણ પરાક્રમ ફેબ્યુ હોવુ જોઇએ જ; એટલે મુદ્દો જ આપણે અત્રે લેખવા રહે છે, આ છતથી તેણે મહાક્ષત્રપનું પદ બારણું કર્યુ છે. (૪૪) કા. આં. રે. પ્ર, પૃ. ૧૩૬ પ ંક્તિ ૬ (૪) ઉપરની ટી. ન. ૩૨ જી.
થી
૩૧
થન મળતું નથી જ. એટલે કે, ૐ. ભગવાનલાલછની બે સૂચનામાંથી પ્રથમની સ્વીકાર અને બીના ઇન્કાર મિ. રેપ્સન કરે છે. વળા શ્વરદત્તે પડાવેલ સિક્કા ભાનુ વીરદામન, ચાદામન, વિજયસેન આદિના સિક્કા સાથે ખારીક નિરીક્ષગુ કરી ને તે પોતાના અભિપ્રાય પ્રદશિત કરે છે દુઃ- **There can be little doubt then that Ishwardatta reigned sometime between A. D. 236 and 239 that is to say, at lesst ten yours before the foundation of the Traikutaka era in A, D,249=તેથી નિઃસ ંદેહ છે કે, ઇશ્વરદત્તનું રાજ્ય છે. સ. ૨૩૬ થી ૨૩૯ ની વચ્ચે૪૫ ક્રાઇક સમયે ચાલ્યું હતું. એટલે કે, ઈ. સ. ૨૪૯ માં ત્રૈકૂટક સંવતની સ્થાપના પૂર્વે ઓછામાં ઓછા દશ વષે.’’ આ ઉપરથી સમજાશે કે, ડા. ભગવાનલાલની ખીજી સૂચનાને પણ મિ. રેપ્સને અધકચરા સ્વીકાર તા કર્યાં છે જ; પણ તેમની મુશ્કેલી એ છે કે, ત્રૈકૂટક સંવતની સ્થાપનાની સાત ઇ. સ.૨૪૯ ની છે, તે ઉપરના આંક સાથે (ઈ ૨૩૬ થી ૨૩૯) મળતી ક્રમ
(૪૬ ) સરખાવે. ફપરની ટી. ન. ૩૧: જો ચના શકનો સમય ખરાબર સમજવામાં આવે તેા જ આ ગ્રંથ આપે આપ નીકળી ય તેમ છે,
આ મુદ્દો વિસ્તારપૂર્વક પુ, ૫ ના અ`તે જ મારે સરખાવા પડરો, કેમકે ત્યાં ચણના વંશને લગતી હકીકત લખવાની છે. અહીંના એટલું જ જણાવીશ કે ઋણાકની સ્થાપના ઈ. સ. ૭૮ નહીં પણ ઇ. સ. ૧૦૩ માં લેખવાની છે. એટલેકે, તેમને જે ખુલાસા ાક સાત ૧૫૮ થી ૧૬૦=૪. સ. ૨૩૬ થી ૨૩૯ ના મેળવવા રહે છે. તે ખરી રીતે ૧૫૮-૧૦૩–ઈ. સ. ૨૧૧ થી ૧૮ ૧૦૩=૪. સ. ૨૧૩ સુધીનો જ મેળવવા છે એમ લેખવુ‘
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨
આભીર, શક અને
[ એકાદશમી
નથી થતી ? જે તે બન્ને આંક મળતા થઈ જાય તે તેમની ગૂંચને ઊકેલ આવી જાય ખરે.
આ ગૂંચનું સમાધાન આપણે આપણી દલીલોથી તેમને કરી બતાવીએ તેના કરતાં તેમના જ મંતવ્યને આધારે સમજાવીએ તે તેમને જલ્દી સ્વીકાર્ય થઈ પડશે. તેથી તેમના જ કથનને આગળ ધરીને જણાવીશું-આભીર અને ત્રિકૂટકોઝની ચર્ચા કરતાં તેમણે આગળ જતાં ઉચ્ચાર્યું છે કેBut whatever may have been the relationship between these two kings, it must remain doubtful, whether either of them could have been the founder of the era in question. They both apparently use regnal years, the one in his inscription and the other on his coins; and such slight evidence as there is, may perhaps indicate that Ishwarsena reigned before Ishwardatta (p. cxxxyi )=241 બે રાજાઓ૪૮ વચ્ચે ગમે તે સગપણ સંબંધ હોય. છતાં એ હકીકત તો શંકાસ્પદ જ છે કે, તે બેમાંથી એકેયે પ્રસ્તુત સંવતની૪૯ સ્થાપના કરી હોય. તે બન્નેએ સ્પષ્ટ રીતે-પોતાના રાજ્ય
અમલે આટલાભા વર્ષે–એવા શબ્દો (તેમાંના) એકે શિલાલેખમાં અને બીજાએ સિક્કાઓ ઉપર-વાપર્યા છે જ; અને જે આ કિંચિત પુરાવો છે તેમાંથી એમ સૂચન મેળવાય છે કે, ઈશ્વરદત્તની પૂર્વે જ ઇશ્વરસેનપર રાજ્ય કરી ગયો છે; (જુઓ પ્રસ્તાવના. પૃ.૧૩૬).” એટલે એમ કહેવા માંગે છે કે, આભીર સંવતની સ્થાપના ઈશ્વરસેને કે ઈશ્વરદત્ત કરી છે–એમાંથી કોણે કરી તે ભલે શંકામાં હોય છતાં ઈશ્વરસેન પહેલો થયો છેઃ અને ઈશ્વરદત્ત પછીથી આવ્યું છે એમ તો ચોક્કસ છે જ. આટલી હકીકત જાણ્યા પછી પણ તેમણે પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૩૬ ની જે સાક્ષી આપી છે
ત્યાં તેમણે જે વિચાર દર્શાવ્યા છે તે નિહાળવા ગ્ય છે. ત્યાં તેમણે લખ્યું છે કે3 It may be noticed, however that his father, the Abhira Shivadatta, bears no royal title and this would seem to indicate that he himself was the founder of the Abhira Dynasty and presumably the predecessor of Ishwardatta. The precise connection between these early Abhiras and the later Traikutakas cannot be proved; but
(૪૭) જુએ કે, આ, રે. 2. પૃ. ૧૬૨. પારિ. ૧૩૫ પંક્તિ. ૯ થી ૧૫
(૪૮) ઈશ્વસેન આભીરપતિ અને મહાક્ષત્રપ ઈશ્વરદત્તઃ આ બન્નેનાં નામ મિ. રેસને પોતે જ આગ- ળની પંક્તિમાં જણાવ્યા છે એટલે કંઈ શંકા જેવું રહેતું જ નથી.
(૪૯) વૈકૂટક સંવત-જેને વિદ્વાનોએ કચેરી અથવા ચેદી સંવત કહ્યો છે તેની ચર્ચા મિ. રેમ્સને આ ઠેકાણે ઉપાડી છે. એટલે તેને પ્રસ્તુત સંવતસર (era in question) ગણવાને છે. જેની આદિ ઈ. સ. ૨૪૯
થી ગણવામાં આવે છે ( જુઓ નીચે ટી. નં. ૫૫)
(૫૦) એક, એટલે ઈશ્વરસેને સમજવું અને શિલાલેખ માટે પૃ. ૩૭૭ ઉપર ટકેલ શિલાલેખ નં. ૪૫ ની હકીકત જુઓ.
(૫૧) બીજાએ એટલે ઈશ્વરદતે સમજવું તેના સિક્કા ઉપરના શબ્દો માટે, આ પુસ્તકને અંતે તેને લગતી હકીક્ત જુઓ.
(૫૨) ઉપરની ટી. નં. ૪૮ જુઓ.
(૫૩) જુઓ કે. . રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૩૬ ૫. ૧૩૬, પંકિત ૧૪-૨૧
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રૈકૂટકાના સંબંધ
પરિચ્છેદ ]
it is certain that they ruled in the same region, and that there is no reason why they may not have belonged to the same dynasty=di નોંધ લેવી રહે છે કે, તેને (ઇશ્વરસેનના ) ખાપ આભીર શિવદત્ત કાઇ રાજપદનો ઈલ્કાબ ધરાવતા નથી; અને આ સ્થિતિ એમ સૂચવે છે કે, તે પાતે ( ક્ષ્રસેન )જ આભીર વંશના આદિ પુરૂષ તથા ધણું કરીને ઇશ્વરદત્તના પુરાગામી હતા. પૂર્વ સમયના આ આભીરે અને પાછ ળના ત્રૈકુટકા૫૪ વચ્ચે ખરેખર સબંધ શું હતા તે જો કે સાખિત થતું નથી, પણ એટલું ચાસ છે
તેએ એક જ પ્રદેશ ઉપર અધિકાર ભાગવતા હતા તેમજ તે એક જ વંશના હતા, એમ ન માનવાને કાંઇ જ કારણ નથી ” આ કથનમાંથી આપણે જે ઉપયાગી તત્ત્વ લેવુ' રહે છે તે એટલુ જ આભીરો અને ત્રૈકુટકા એકજવંશના છેઃ શિવદત્ત૫૭.-આભીરપ
*,
। વ્શને અને સંવત્સરના સ્થાપક રાજાપ૯ ધરસેન ઇ. સ. ૨૪૯ થી ૨૬૧
=જેણે. ત્રિરસ્મિ૬° પ્રદેશ ઉપર હકુમત સ્થાપી હતી.
1
મહાક્ષત્રપ૬૧ ઇશ્વરદત્ત૬૨ ઇ. સ. ૨૬૧૬૩ થી ૨૬૪=જેણે પેાતાના પિતાની હકુમતમાં વધારા અથવા તેથી આગળ૪
કરી–ક્ષત્રપ રાજ્યના કેટલાક મુલક જીતી લઈ–૬૫ મહાક્ષત્રપપ૬ ધારણ કયુ་૬૬ હતું.
(૫૪) ‘પાછળના’ શબ્દ સૂચવે છે કે, આગળ પણ કેટલાક ત્રૈકૂટકા થયા હાવા જોઈએ. અહીં પાછળના Àટકા એટલે પેલા ૨૦૦ સવસરવાળા, ધરસેને ઈ. જાણવા (જીએ પૂ. ૩૭૭ ઉપર પારડીના લેખ ન, ૪૪)
(૫૫) તુઓ ઉપરની ટીકા નં. ૪૯,
(૫૬) જુએ ઉપર પૃ. ૩૭૫ નાસિકને શિક્ષાલેખ નં. ૪૩.
૩૮૩
તેમાં પ્રથમ શિવદત્ત, તે પછી સંવત્સરના તેમજ આભીરવંશના સ્થાપક ઇશ્વરસેન અને તે બાદ ઇશ્વરદત્ત મહાક્ષત્રપ : આટલુ' સાબિત થયા પછી, હવે આ એ વ્યક્તિના સમય શોધવાનું જ બાકી રહે છે. તેમાંય ઇશ્વરદત્તના સમય તે ક્ષત્રપોની વંશાવળી ઉપરથી ઇ. સ. ૨૬૧-૨૬૪ ના આપણે તારવી કાઢયા છે ( જીએ ટીકા નં. ૪૬ ) તેમ ઇશ્વરસેનને જો વંશના સ્થાપક-એટલે સંવત્ સરને પણ સ્થાપક-ગણવામાં આવે તે તેના રાજ્યની આદિ ઇ. સ. ૨૪૯ ઠરાવવીપપ પડશે : વળી શિલાલેખથી જણાયું છે કે તેણે ઓછામાં ઓછા નવ વા રાજ્યપ૬ કર્યું જ છે. એટલે ૨૬૧ અને ૨૪૯ વચ્ચેના ખાર વર્ષ સુધી તેને રાજવકાળ હતો એમ માની લેવું તે અયેાગ્ય નહી ગણાય. અને તેમ ઠરાવતાં પૃ. ૩૭૯ થી શરૂ કરેલી આ ચર્ચાનું છેવટ આ પ્રમાણે નાંધી શકાશે.
(૫૭) રાજપી ધારણ કરી નથી તેથી તેને તે વશનો આદિ પુરૂષ ઠરાવી શકાય નહીં.
(૫૮) આભીર તા તિ અને છે તે ઉપરથી સુતર નામ “આભીર વંશ ” લખાયુ છે. પણ ખરી રીતે તેમના ગાત્રનું કે કુળનું નામ જ વધારે મધબેસતુ ગણી શકાય,
(૫) રાજપદે બેઠા છે તેથી (સરખાવે। ટી નં. ૫૭) તેને આદિપુરૂષ ગણુાચ, વળી તેના સમય ઈ.સ. ૨૪૯ છે,અને સંવત્સરના સમય પણ તે જ; એટલે તેના અમલની શરૂઆતના સ્મરણચિન્હ તરીકે તેને ગણવા રહે. બાકી સંવતસરનાં પ્રવત ક તા ઈશ્વરદત્ત જ છે; કેમકે તે વિશેષ પ્રતાપી નીવડયા છે તેમજ સ્વતંત્રતાસૂચક મહાક્ષત્રપનું
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૪
આભીર, શક અને
[ એકાદશમ
વળી આ નિર્ણયને પૃ. ૩૭૫ થી ૩૭૯ માંની ચર્ચામાં આવેલ છેવટ સાથે જોડીશું તે એમ તારણ નીકળશે કે, નહપાણુના સમયે, ઈશ્વરદત્ત કે દિનિક નામને શક સૈનિક તથા તેનો પુત્ર શક રૂષભદત્ત થયા હતા.તે બાદ લગભગ અઢી સદીનો ગાળો પડશે છે. તે બાદ શકપ્રજાનું રૂપાંતર થઈ તેઓ આભીર કહેવાય છે. આ આભીર પ્રજાને પ્રથમ રાજા ઈશ્વરસેન હતા. તેના પુત્ર ઈશ્વરદત્તે સ્વતંત્ર રાજ્ય સ્થાપી પિતાના પિતાના રાજ્યારંભના કાળથી એક સંવત્સર ચલાવ્યો હતો. તેનું નામ જો કે આભીર સંવત કહેવાય; પણ ત્રિરક્ષ્મિપર્વતવાળાએ પ્રદેશ ઉપર તેમનું રાજ્ય ચાલતું હતું તે ઉપરથી તેમના વંશનું નામ ત્રિકૂટક અને સંવતસરનું
નામ રૈકૂટક સંવત્સર પડ્યું છે. તેને સમય ઈ. સ. ૨૪૯ કહેવાય છે. મહાક્ષત્ર૫ ઈશ્વરદત્ત પછી કેટલોક કાળ તે વંશ ચાલ્યો હતે. પણ પછી
જ્યારે તે નાબૂદ થયો તે જણાયું નથી. વળી રાજા ધરસેને તે વંશને પાછો ઉદ્ધાર કરી અસલના પ્રદેશમાં રાજ્ય ચલાવવા માંડયું હતું તેમજ તે પિતાના પૂર્વજોના સંવતસરના ૨૦૭=માં ઈ. સ.
૫૬માં વર્ષે ગાદીએ આવ્યો હતો. તથા તેના વંશજોએ પરાક્રમ બતાવી રાજ્યની વૃદ્ધિ કરવા માંડી હતી.જે ૨૪૫=ઈ.સ.૪૯૪ પછી પણ ચાલુ જ હતી. આ પ્રમાણે એકંદર ચર્ચાનો સાર થયે કહેવાશેઃ છતાં વચ્ચે જે બે ગાળા (પ્રથમનો રૂષભદત્ત અને ઈશ્વરસેન વચ્ચે અને બીજે
પદ પણ તેણે જ પ્રથમ ધારણ કર્યું છે; તે માટે રાજ ઈશ્વરસેને કોઈ સંવતનું નામ ન લખતાં “પિતાના રાજ્ય એ શબ્દપ્રયોગ કર્યો છે. . (૬૦) શા માટે ત્રિરહિમ શબ્દ વાપર્યો છે, અને ત્રિકૂટક નથી વાપર્યો; તે માટે ઉપરની ટી. નં. ૨૬ જુઓ.
(૬૧) ઉપરના પરદેશી રાજકર્તાઓના વૃતાંત ઉપરથી આ પદની ગેરવતા વિગેરેને પરિચય આપણને થઈ ગયું છે. (જુઓ પૃ. ૧૬૪ થી આગળ.).
(૧૨) સંવત્સરને સ્થા૫ક ભલે ઈશ્વરદત્ત છે પણ આદિપુરૂષ ઈશ્વરસેન પોતે રાજ બન્યો હોવાથી તેના સમયના પ્રારંભથી જ સંવત્સરની આદિ ગણાવી છે. આવો દષ્ટાંત આ કાંઈ પ્રથમ જ નથી. તે માટે ઉપરની ટી નં. ૨૪ જુઓ.
(૧૩) ઈશ્વરસેનની પાછળ તુરત જ લાગલ થયે છે. એટલે બન્ને વચ્ચે પિતા-પુત્રને સંબંધ હોવાનું વિશેષ અનુમાન બંધાય છે. તેમજ તે સંવતને સ્થાપક હોવા છતાં ઇશ્વરસેનના સમયથી જે પ્રારંભ ગણાવે છે તે મુદ્દાથી પણ આપણું અનુમાનને સમર્થન મળે છે. વળી શિવદત્ત, ઇશ્વરદત્ત વિગેરે નામ પણ પરસ્પરને સંબંધ સૂચવે છે.
(૬૪) રાજ્યને અંત લંબા હોય એમ જરૂર માનવું રહે છે; પણ એક્કસ જણાયું નથી માટે તેને
આંક ઉઘાડે રાખવો પડે છે.
(૬૫) જે છતને ઉલ્લેખ છે. ભગવાનજીએ કર્યો છે તે આ છત સમજવી (જુએ ઉપરની ટી. નં. ૪૩)
(૬૬) સ્વતંત્ર બન્યો છે એટલે જ તેણે ત્રિશિમ પ્રદેશ ઉપરથી તેને જ અનુસરતું વૈકુટકવંશનું નામ તેણે પાડયું હોવું જોઇએ (જીએફ પરની ટી. નં. ૨૬ તથા ૬૦ ) તેથી ત્રિકૂટવંશ અને તેના રાજાઓ તે ફૂટકારું કહેવાય છે.
વળી આગળના અને પાછળના ટકા એવા શબ્દો વપરાયા છે (જુઓ ટી. નં. ૫૪) એટલે આ ઈશ્વરદત્ત વિગેરેને પ્રથમના સમજવા. પછી વચ્ચે ત્રુટી તૂટી પડી હશે અને વળી આગળ જતાં ધરસેન વિગેરે તે વંશના કુળ દીપક રાજપદે સ્વતંત્ર થયા હશે જેથી તેમના માટે પાછળના ત્રિકૂટકાઝ એવું વિશેષણ જેડયું કહેવાય; બાકી એટલું તો ચોક્કસ છે જ કે, બન્ને વંશેએ એક જ સંવતસરને ઉપયોગ કર્યો છે. તેથી સમજવું રહે છે કે તે સર્વે એક જ જાતિના તથા ગોત્રના હતા. (જુએ ઉપરની ટી. નં. ૨૨ તથા ૨૩)
(૬૭) એમ તો તે પૂર્વે ક્ષત્રપ રૂદ્રસેન પહેલાના સમયે આભીર પ્રજા સૈન્યપતિના હોદ્દા પર હતી ( જુઓ કે. . રે. પ્રસ્તાવના પૂ. ૬૧ લેખ નં. ૩૯).
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રૈકૂટકાના સંબંધ
પરિચ્છેદ ]
ઇશ્વરદત્ત અને ધરસેન વચ્ચેના ) પડ્યા છે તેના ઐતિહાસિક મ કાડા ને મળી રહે તે એક સળંગ વસ્તુ હાથ આવી ગઇ કહેવાશે; જે આપણે આગળ ઉપર જોઇશુ.
જેમ દરેક પ્રજાનુ વર્ણન કર્યા પછી તેમના ધર્મ વિશે લખવાની પદ્ધતિ અખત્યાર કરી છે તેમ અહીં પણ આ ત્રણ પ્રજા વિશે લખત, પરંતુ હવે પછીના ખીજા પરિશિષ્ટમાં જે પ્રજાનુ વર્ણન કરવાના છીએ તે લખાઇ ગયા બાદ, તે સર્વેના ધર્મને લગતા એક જ પારિત્રાફ લખવા ધાર્યાં છે; કેમકે તે સર્વેના એક જ ધમહાત્રાનુ શિલાલેખથી તથા સિક્કાથી જણાયું છે. પરિશિષ્ટ જ્ઞા
આ પરિશિષ્ટમાં ગૂજર પ્રજા વિશે ખાલવું રહે છે. તેમાં એશવાલ, શ્રીમાલ અને પારવાડપેારવાલ ઇ. તે સમાવેશ પણ થઈ જાય છે. જોકે સામાન્ય રીતે હવે તે તે શબ્દ એવા જ અર્થાંમાં વપરાતા રહ્યો છે કે સારાયે ગુજરાત– ગૂર્જર રાષ્ટ્રમાં વસતી પ્રજા તે ગૂર્જર પ્રજાઃ એટલે તેમાં ગમે તે જ્ઞાતિ અને ધર્મ પાળતા માનવીના સમાવેશ થતા ગણી શકાય. બાકી જે સમયની આપણે હકીકત લખી રહ્યા છીએ તે સમયે તે ગૂર્જરરાષ્ટ્ર કે ગુજરાત તેવા શબ્દ જ અસ્તિત્વમાં નહાતાર એટલે હાલની માફક તેવડા અહાળા અને
(૧) પૂર્ણાંમાંથી આવ્યા તે પૌરવાલ, પારવાલ, પેારવાડ કહેવાય, કાની પૂર્વ દીશા સમજવાની છે તેને ખ્યાલ આગળ ઉપર આપણે આપીશુ.
(૨) તે સમયે ( એટલે ઈ. સ. પૂ. ની ચારથી પાંચ સદીએ) આ પ્રદેશને મુખ્યત્વે કરીને • લાદેશ 'ના નામે ઓળખવામાં આવતા હતા. જો કે તેની સીમા ચાસપણે હજી કહી શકાતી નથી જ.
જયારે વિદ્વાનોએ ગૂર્જર પ્રજાની ઉત્પત્તિના સમય ઈ. સ. ની છઠ્ઠી સદીમાં માન્યા છે અને તેનુ સ્થાન
re
૩૮૫
વિશાળ અર્થના રૂપમાં ગૂર્જર શબ્દની વ્યાખ્યા થતી નહેાતી. તે સમયે તેા માત્ર ઓશવાળ, શ્રીમાળ અને પારવાડ જાતિના સભ્યોના જ ગૂર્જર પ્રજામાં સમાવેશ કરાતા હતા. તે આપણને નીચેના વર્ણનથી સમજાશે; છતાં ગૂર્જર શબ્દની ઉત્પત્તિ પ્રેમ થવા પામી તે અદ્યાપિ પત અંધારામાં જ રહ્યું છે. એટલે વિદ્વાનેએ સ્વીકાર્યાં પ્રમાણે આ શબ્દને મે* પણ ઉપયેાગમાં લીધેા છે.
વિદ્વાનેાની માન્યતા એવી છે કે, એશિઆઈ તુર્કીની ઉત્તરે આવેલા કેસસ પર્વતવાળા પ્રદેશમાંના જયા કે જ્યેાજ ટાઉનમાંથી જે આર્યાં હિંદુ તરફ ઉતરી આવ્યા હતા, તેમાંથી અપભ્રંશ થતાં થતાં ગૂર્જર નામ કદાચ પાડવામાં આવ્યુ` હાય. જ્યારે આ પુસ્તકમાં આર્યાંનુ મૂળ સ્થાન એશિયાઇ તુર્કી નહી, પણ એશિયાઈ તુર્કસ્તાનમાંહેલા મ નામના શહેર અને એકસસ નદીવાળા પ્રદેશમાં ઠરાવી, ત્યાંથી તેમનું સરણ અગાનિસ્તાનના શિસ્તાન પ્રાંતમાં થયેલું જણાવ્યું છે. ત્યાં શ્રુતિકાર ઇત્યાદિની જન્મભૂમિ હાવાથી અને તે પ્રદેશને ગેન્ડીઆના કહેવાતા હોવાથી, ત્યાંની પ્રજાને તેને મળતું જ કાઇ નામ અપાયુ` હોય અને પછી ઢાળ જતાં તેનું અપભ્રંશ બનીને ગૂર્જર થયુ હોય તેવી એક શકા ઊભી કરીપ છે. ખરૂં શું હાઇ ગ્વાલિયરમાંસીવાળા પ્રદેશમાં ( સરખાવા નીચે ટી, નં ૨૫. ) ઠરાવ્યા છે,
(ક) નીચેની ટીકા નં, ૪ જીએ,
(૪) ક્રાકેસસ અને એકસસઃ બન્ને નામેા સરખાંજ ગણાય એટલે નામેાઝ્યારના સાદાપણાને લીધે યુરોપીય વિદ્વાનોએ અનેક વખતે એક વસ્તુને ખીચ્છ તરીકે જેમ માની લીધી છે, તેમ આ કિસ્સામાં પણ મન્યુ હશે કે
(૫) જા. ઉપરમાં
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૬
ગૂર્જર પ્રજાની
[ એકાદશમ
શકે તે હજુ સુધી નિશ્ચિતપણે સાબિત થયું નથી.
ગમે તેમ છે, પણ જે પ્રજા ત્યાં વસી રહી હતી તેમાંનું એક ટોળું ઈ. સ. પુ. ની છઠ્ઠી સદીની શરૂઆતમાં સિંધુ નદી ઓળંગીને તેની પૂર્વના પ્રદેશમાં વસવા માંડયું હતું. વળી ઇરાની શહેનશાહ ડેરિયસ અને તે બાદ ઝરસીઝના સમયે પણ અનેક કારણોને લીધે તે પ્રજાની આવજાવ ઘણી હતી.તેમાંયે જ્યારથી કુદરતી કેપથી સિંધુદેશની રાજધાની વીતભયપટ્ટણને નાશ થઇને જેસલમીરનું રણું બની ગયું હતું, ત્યારથી અથવા તે પછી થોડા વખતે જ પૂર્વ સમયની સર્વપ્રકારની આવજાવ ઉપર અંકુશ પડી ગયો હતો. એટલે હવે હિંદ તેમનાથી ભિન્ન જ પડી ગયો હતો? જે કે અત્યાર સુધી જે પ્રજા સિધુ નદીની પેલી પારથી હિદમાં આવી વસી હતી તેમની સંખ્યા તે ઘણુંયે હતી; છતાં પત્તો મળે છે ત્યાંસુધી, આવી પ્રજામાંની લગભગ લાખ દેઢ લાખની સંખ્યાને ઈ. સ. પૂ. ૪૫૭ થી ૪૪૭ ના
અરસામાં જૈનાચાર્ય શ્રી રત્નપ્રભસૂરિએ સ્વધર્મની દીક્ષા આપી જેન ધમ બનાવી હતી. આ પ્રજાએ ભિન્નમાલ નગર જ્યાં હાલ આવ્યું છે તે સ્થાનની આસપાસ નવી નગરી વસાવીને સંસ્થાન જમાવ્યું હતું. તે નગરીનું નામ એશિયા હતું. તે ઉપ
રથી ત્યાંના નગરજને ઓશવાળ કહેવાયા છે. આ લેકે સર્વ રીતે સુખી હોવાથી–અથવા કહો કે ત્યાં આવીને સુખી થવાથી મૂળ વતનના તેમના જાતિ ભાઈઓને આકર્ષણ થયું. એટલે બીજું એક નાનું ટોળું પચાસેક વર્ષમાં વળી આવી ચડયું હતું. આ ટોળામાં પં. ચાણક્યના બાપદાદાઓ આવ્યા હોય એમ સમજી શકાય છે. પછી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના રાજ્ય તેમજ તે બાદ જ્યારે સિંધુ નદીની પૂર્વ અને પશ્ચિમનો વ્યવહાર વધી પડ્યો હતા, ત્યારે નહપાના જમાઈ રૂષભદત્તના બાપદાદાનું ટોળું આવીને એશિયા નગરીના વતનીઓમાં ભળી ગયું હતું. આ પ્રમાણે વસ્તીને વધારો થવાથી તેમાંથી થોડાક પાસેના પ્રદેશમાં બીજી નગરી વસાવી રહેવા માંડયું; પણ આ બન્નેની અવરજવર અને ભેળસેળ ચાલુજ રહ્યા. આ નવી ઉમેરાયેલી પ્રજામાંથી શ્રીમાળીની ઉત્પત્તિ થઈ કહી શકાય. વળી તે પ્રદેશ ઉપર જ્યારથી ભૂમક ક્ષહરાટની રાજ્યસત્તા ચાલુ થઈ હતી ત્યારથી તે તે સના રૂપરંગ જ ફરી ગયા હતા એમ કહીએ તે પણ ચાલે; કેમકે આમે તેઓ મૂળે આ તો હતા જ, તેમાં હવે તે વળી તેઓ હિંદી જ બની ગયા હતા. ઉપરાંત સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને પ્રસાર કરેલ ધર્મનાં સાધન પર્વતની વાયવ્ય ૫૦ માઇલ પર આવેલા ભિન્નમાલ અથવા શ્રીમાલ નગરમાં ગૂર્જર રાજપૂતની રાજધાની હતી. ભરૂચને ગૂર્જર રાજવંશ, ભિન્નમાલ રાજવંશની એક શાખા માત્ર હતી.
(૮) પુ. ૨ માં ચાણકયના જન્મસ્થાન વિશેની સર્વ હકીકત વાંચવાથી આ બાબતનું બધું અનુસંધાન મળી રહેતું સમજી શકાશે.
(૯) આ સમયને આપણે ઇ. સ. પૂ. ર૦ થી ૨૫૦ ને કહી શકીશું. (કે. હિ. ઈ. પૃ. ૧૫૬ માં જે લખ્યું છે કે મિગ્રેડેટસ બીજાના સમયે શક પ્રજામાં ખળભળાટ થયો હતો તે આ પ્રસંગ હેવા સંભવ છે)
(૬) ઇરીનીઓની સત્તા તે આ પ્રદેશ સુધી લંબાઈ હોય એમ જણાયું નથી. (જુઓ ઉપરમાં પૃ.૨૮૫)
(૭) વર્તમાન રાજપૂતાનામાંના શિરેહી રાજ્ય ગડવાલ પ્રાંતમાં તે આવેલું છે (જાલોર, બોલેતર, કંજલનેર,એરણપુરા, પાલી, લુણઈ. આખે ગડવાલ પ્રાંત જ મૂળ ગૂર્જર પ્રજાની ભૂમિરૂપે જાણુ)તેનું સ્થાન જોધ- | પરથી આબુ પર્વતની દિશામાં લગભગ ૨૮ માઈલ ઉપર કહી શકાય. ત્યાંથી જ ગુર્જર પ્રજની વિદ્વાનોના મતથી ગુર્જર રાજપૂતોની-ઉત્પત્તિ કહી શકાશે. ( આ પરિએદમાં આગળ ઉપરનું વર્ણન વાંચે )
કિં: . ( વસે ) ૫, ૬૮. આબુ
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ].
ઉત્પત્તિ વિશે .
નેની અતિ વિપુલતા તે પ્રદેશમાં સચવાઈ રહેલ હોવાથી૧૦ તેમજ તેઓએ પણ ઉપર જણાવી ગયા પ્રમાણે તે જ ધર્મ અંગીકાર કરી લીધેલ હેવાથી૧૧ ત્યાં તેઓ અમનચમનમાં રહી પિતાના દિવસો ગુજારતા પડી રહ્યા હતા. પછી ભૂમકનું રાજ્ય સમાપ્ત થતાં નહપાને અમલ આવ્યો. વળી જ્યારથી તે અરવલ્લી પર્વતની પૂર્વ પ્રદેશનો સ્વામી બન્યો ત્યારથી ત્યાંની પ્રજા, તેનાજ રાજ્યની અરવલ્લીની પશ્ચિમ ભાગની પ્રજા સાથે સંબંધમાં આવતી ગઈ. એટલે આ પૂર્વની પ્રજાવાળે ભાગ તે પોરવાડના નામે ઓળખાવા લાગ્યાનું કહેવાય. આ પ્રમાણે ઓશવાળ, શ્રીમાળ૧૩ અને પિોરવાડની ઉત્પત્તિ હોવાનો મારે ખ્યાલ છે. પછી નહપાણ જ્યારથી અવંતિપતિ બન્ય ત્યારથી તે તે ત્રણે પ્રજા આ બાજુ અને પેલી બાજુ એમ ચારે તરફ પ્રસરવા મંડી પડી હતી. ભૂમક અને નહપાની સત્તા સૌરાષ્ટ્ર પર પણ જામેલી જ હતી. એટલે તે દિશા તરફ પણ તેમનો ઉતાર તે હવે જ. છતાં એટલા મોટા પ્રમાણમાં તો નહોતો જ. તે રૂષભદત્તના સમયે જ થયો દેખાય છે. નહપાણનું મરણ થતાં અવંતિની ગાદીએ ગર્દભીલ વંશ આવ્યો હતો
અને તે વખતે અવંતિની ગાદી સર કરવા માટે રૂષભદત્ત આબુ પર્વતના માર્ગે અવંતિની દિશામાં પ્રયાણ કર્યું હતું એમ જણાવી ગયા છીએ. ત્યાં તે સ્થાન જપ્ત થઇ ગયાના સમાચાર મળવાથી પિતાની જ હકુમત નીચેના સરાટ્રમાં તેણે અડી નાંખ્યો અને જૂનાગઢ-ગિરિ નગરમાં ગાદી કરી. જેથી એશિયમ અને ભિન્નમાલનાં સારાં સારાં કુટુંબ પોતાના માનીતા રાજાની પાછળ પાછળ સૌરાષ્ટ્રમાં ઉતર્યા. આ પ્રમાણે હિજરત કરનારામાં થોડોક ભાગ વચ્ચે આવતા કચ્છમાં અટવાઈ ગયું અને ત્યાં સંસ્થાન જમાવ્યું. કચ્છમાં તેથી જ ઓશવાલ અને શ્રીમાળી અત્યારે માલૂમ પડે છે જ્યારે પોરવાડનું ત્યાં નામ જ નથી. અથવા મળી આવે છે તે પણ બહુ જ જુજ; કેમકે પોરવાડનું વસતિસ્થાન મળે અરવલ્લીની પૂર્વમાંજ હતું. અને તે પ્રદેશ ઉપર તે ગર્દભીલ વંશીઓની આણ પ્રથમથી વર્તતી થઈ ગઈ હતી; એટલે તેમને તે દેશ છોડીને પ્રયાણ કરવા બહુ અગત્યતા રહી ન હતી. પણ જ્યારે રાજા ગદંભીલે૧૪ (ખરું નામ દર્પણ ઊર્ફ ગંધર્વ સેન ) જૈનધર્મી હોવા છતાં, કામને વશ થઈ અનાચાર આદર્યો હતો, ત્યારે તેના પ્રતિકાર તરીકે
(૧૦) પ્રિયદર્શિનના મરણ બાદ, અને ઈંગવંશી અમલ દરમ્યાન, ભારત દેશના અન્ય વિસ્તારમાં શૃંગવંશી રાજાઓએ ધર્મષને લીધે સઘળું ફેડી તેડીને જૈન ધર્મનું નામનિશાન કાઢી નાખ્યું હતું. પણ અરવલ્લીની પશ્ચિમને પ્રદેશ તેમની સત્તામાં આવેલ ન હોવાથી (જુઓ મિનેન્ડર અને ભૂમકના રાજ્યવિસ્તારની હકીકત ) તે સ્થાનને પોતાના ભક્ષરૂપ તેઓ બનાવી શક્યા ન હતા. તેથી જ ત્યાં જૈન મંદિરે વિગેરે જળવાઈ રહ્યાં હતાં (ઉપરની ટી. નં. ૭ માં ગુર્જરની ઉત્પત્તિના સ્થાન સાથે સરખા).
(૧૧) ભૂમક, નહપાણ રૂષભદત્ત વિગેરે આખી ક્ષહરાટ અને શક પ્રજા જેન હતી એમ તેમના
વૃત્તાંતમાં પુરવાર થઈ ગયું છે.
(૧૨) આ કારણથી જ પરવાડની વસ્તી અને વલ્લીની પશ્ચિમે બહુ નથી દેખાતી
(૧૩) જે આ પ્રમાણે સાચું જ ઠરે તો એશિયાનગરીનું સ્થાન જુદુ જ કરે. ત્યાંના ઓશવાળ કહેવાય
જ્યારે તેની પાસેના નગરનું નામ ભિન્નમાલ અને તેના રહીશે શ્રીમાળ કહેવાય; આ બને સ્થાન નજીક હોવા જોઈએ એટલું ખરું જ.
(૧૪) ગભીલ વંશને રથ ૫ક હોવાથી તેનું નામ ગભીર પડી ગયું છે; અને તેજ નામે ટૂંકામાં ઓળખાઈ ગયો છે. બાકી તે તેના વંશના સર્વ રાજાઓને ગભીલ તરીકે સંબોધી શકાય,
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૮
. ગૂર્જર પ્રજાની
[ એકાદશમ
થોડાકે રૂષભદત્તના રાજ્યને માર્ગ લીધું હતું. અને વર્તમાનકાળે ઉત્તર ગુજરાત જે કહેવાય છે ત્યાં આશરો લીધે હતા; જેથી પોરવાડની વસતી ત્યાં પણ મળે છે. પણ સૌરાષ્ટ્ર સુધી તેઓ પહેચેલ નહીં હવાથી, સૌરાષ્ટ્રમાં પરવાડ બીલકુલ નથી અથવા બહુ જ જુજ છે. વળી જે ઓશવાલ અને શ્રીમાળી કચ્છમાં ઉતર્યા તેમાં મોટે ભાગ મધ્યમ સ્થિતિનો હોવાથી, ત્યાં પિતાને અસલ ધંધે જે ખેતીવાડી અને ઢેરઉછેરને હતો તેમાં તેઓ પડી ગયા, તેમજ ત્યાં ભૂમિની વિશાળતા હેવાથી તે ઠેકાણે તેમને ફાવટ પણ આવી ગઈ અત્યારે પણ તે પ્રદેશના ઓશવાલ અને શ્રીમાળ તે ધંધામાં મચ્યા રહેલ જણાય છે. ખરી વાત છે કે, કાળપલટા પ્રમાણે હવે તો તેમણે તે અસલન વ્યવસાય છેડી પણ દીધો છે.
આ સમયે શક પ્રજાના મૂળ વતનમાંથી એક ત્રીજું ટોળું ઉતરી આવવાનો પ્રસંગ ઉપસ્થિત થયો હતો. જેનું વર્ણન ગર્દભીલ વંશના વૃત્તાંતમાં લખવાનું છે જ. અત્ર તો સમય પૂરતું જ જણાવીશું. રાજા ગદંભીલના દુષ્ટ આચરણને લીધે તેને શિક્ષા કરવા કોઈ જબરદસ્ત હાથની જરૂર હતી. હિંદમાં તે વખતે જે પરાક્રમી અને બળવાન સત્તાઓ રાજ્યઅમલ ઉપર હતી તેમાંથી કોઈ ઉપયોગી થાય તેમ નહોતું૧૫ એટલે સિંધુની પેલી પાર વસ્તા શક સરદારોની મદદ લેવી પડી હતી. તે પ્રજા શિસ્તાનના કાંઠે ઇરાની અખાતના રસ્તેથી ઉતરીને સૌરાષ્ટ્રમાં ઉતરી હતી. ત્યાં રૂષભદત્ત-અસલ પોતાની જ શક પ્રજાના સરદાર–ની સત્તા હતી એટલે તેમને બધાને ફાવતું આવી ગયું હતું રાજા રૂષભદત્ત
જૈન ધમી હતા. વળી શક પ્રજાને તેડી લાવનાર પણ જૈનાચાર્ય જ હતા, તેમ પ્રસંગ પણ જૈન ધર્મની રક્ષા ખાતરનો હતો. ઉપરાંત પિતાના દુશ્મનની સામે-કેમકે પિતાને હક્ક ડુબાવીને અવંતિપતિ બની બેઠેલા ગર્દભીલની સામે-યુદ્ધ કરવાનું હતું એટલે રૂષભદત્તને તે સોનું અને સુગંધ ભેળું મળ્યા જેવો પ્રસંગ હતું. પણ પિતે અતિ વૃદ્ધ થઈ ગયું હતું અથવા મરણ પથારીએ હતા. એટલે બહુ ઉપયોગી થવાય તેમ નહેતું જ; તેમ પિતાનો પુત્ર દેવક નાની ઉમરનો હોવાથી ઘણો મદદગાર થઇ પડે તેમ નહોતું. જેથી પોતાની શક્તિ અનુસાર નવા આગંતુક શક પ્રજાના ટોળાને પિતાના પ્રદેશમાં રહેવાની (ચોમાસું બેસી ગયેલ હોવાથી યુદ્ધ માટે ઋતુ પ્રતિકુળ ગણાય માટે) તથા અન્ય જરૂરીઆતની અનુકૂળતા કરી આપી હતી. પછી તે યુદ્ધ થયું અને તેમાં શક પ્રજાને વિજય થો વિગેરે ઇતિહાસ આગળ ઉપર કહેવામાં આવશે. પણ અત્ર જે નેંધ લેવી ઘટે છે તે એ કે, અહીં રહેલી રૂષભદત્તવાળી શક પ્રજા (જો કે તેમને તે હવે હિંદી પ્રજા જ કહી શકાય, પણ સંબંધ બતાવવા ખાતર આ શબ્દ વાપર્યો છે) તેમજ યુદ્ધ પછીના શક રાજાની પ્રજા તે બન્ને મિશ્રિત થઈ ગઈ હતી. પછી જ્યારે અંધ્રપતિ ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીએ સૌરાષ્ટ્ર ભૂમિ ઉપર યુદ્ધમાં વિજય મેળવીને આ શક પ્રજાને સંહાર વાળી નાંખ્યો, ત્યારે તેને જે જુજ ભાગ બચત રહેવા પામ્યો તેમાંથી આભીર પ્રજાને ઉદય થયાનું અને તેમાંથી પ્રખ્યાત સૌરાષ્ટ્રપતિ રા"વંશની ઉત્પત્તિ થયાનું કહી શકાય. તેમ બીજી બાજુ કરણી (જુઓ કે. . રે. પ્રસ્તાવનામાં શિલાલેખ નંબર ૩૭) તરીકે ઓળખાય છે તે.
(૧૭) તેમનામાં એશિવાલ વિગેરેની વસ્તી
(૧૫) આ માટે કેટલુંક વિવેચન ઉપરમાં દશમા પરિચ્છેદે અપાઈ ગયું છે.
(૧૬) રાણીબળશ્રીને પુત્ર જે ગૌતમીપુત્ર રાત
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ].
ઉત્પત્તિ વિશે
૩૮૯
આ રૂષભદત્ત, તેના સસરા નહપાણના રાજ્ય નાસિકના પ્રદેશ ઉપર જીત મેળવી, થોડો સમય ત્યાં સત્તા ભોગવી હતી અને પિતાની પ્રજાને વસાવી હતી; તેમાંથી આભીર પ્રજાની બીજી શાખા ઊભી થયાનું કહી શકાય. “પરિશિષ્ટ
, માં જણાવ્યા પ્રમાણે તેમાંથી રાજા ઈશ્વર સેન તથા ત્રિકુટક મહાક્ષત્રપ ઇશ્વરદત્તનો ઉદય થયો કહી શકાય. આ પ્રમાણે દક્ષિણના આભીર અને સૌરાષ્ટ્રને આભીર, ભલે એક જ પ્રજાના અંશે છે, છતાં દક્ષિણવાળી પ્રજાની સાથે એશવાલ, શ્રીમાળ અને પિોરવાડ તરીકે પ્રખ્યાત થયેલ પ્રજાનો અંશ ભેગો મળેલ ન હોવાથી, તેઓ સૌરાષ્ટ્રના આભીર કરતાં તેટલા અંશે૧૭ નિરાળા પડી જતા કહેવાય.
આટલા વિવેચનથી સમજી શકાશે કે, ઓશવાલ, શ્રીમાળ અને પરવાડ પ્રજાનું સ્થાન અરવલ્લીની પૂર્વે ૧૮ અને પશ્ચિમે તથા અવંતિમાં અને સૌરાષ્ટ્રમાં જ મુખ્યપણે હતું. આ પ્રદેશ ઉપર રાજા ગર્દભીલ દર્પણનું અને તે પછી, શક પ્રજાનું રાજ્ય થયું હતું. તે બાદ શકારિ વિક્રમાદિત્ય અને તેના વંશનું રાજ્ય થયું. તે બાદ ચણવંશી ક્ષત્રપાનું થયું. આ સર્વ રાજાઓ૧૯ જૈન મતાનુયાયી હતા એટલે ત્યાં
સુધી તેમની જાહેરજલાલી, ધર્મપ્રેમ તથા ધર્મ પાલનની વૃત્તિમાં વૃદ્ધિ જ થતી રહી હતી; પણ પછી ગુપ્તવંશીઓને રાજઅમલ તે સર્વ પ્રદેશ ઉપર તપતે થયો હતો. તેઓ વૈદિક મતાનુયાયી અથવા તો વિશેષ અંશે શક્તિની ઉપાસના તરફ ઢળતા હોવાથી આ ત્રણે વર્ગની સર્વ પ્રજાને સહન તે કરવું પડયું હતું. છતાં તે સર્વ રાજાઓ પ્રજાપ્રેમની કિંમત આંકનારા હોવાથી તેમની પ્રજા તરીકે અવંતિસુદ્ધાંમાં પણ તેમને ધર્મની બાબતમાં ખમવું પડયું નહોતું; એમ ટૂંકમાં કહી શકાય ખરૂં. તેમજ તેમની (ગુપ્તવંશની) પડતીના સમયે તેમને જે સરદાર અથવા સૈન્યપતિ વિજયસેન સૌરાષ્ટ્રમાં હકુમત ચલાવતા હતા તેણે સ્વતંત્ર બની પોતાના મૈત્રક વંશની સ્થાપના કરી૨૦ હતી. તેના અમલમાં પણ તેઓ તે જ પ્રમાણે નિરૂપદ્રવિત જીવન ગાળી રહ્યા હતા. પણ ગુપ્તવંશને સંહાર કરનાર હુણ પ્રજાનાં ટોળે ટોળાં જ્યારે ઉતરી પડયાં અને તેમના સરદાર તેરમાણુની તથા તેના પુત્ર મિહિરકુળની સત્તા અવંતિ ઉપર થઈ (ઈ. સ. ૪૯૦ થી ૫૩૩ સુધી) ત્યારે તો જોરજુલમ, દમન, લૂંટફાટ, ભારફાડ રંજાડ, સ્ત્રીઓને પકડી વ્યભિચાર સેવ, માણસને બાનમાં પકડી લઇ જવા, ઈત્યાદિ એટલાં બધાં વધી
ભલે નહતી, પણ તેથી તેઓ જૈન મતાનુયાયી નહોતા એમ તે ન જ કહી શકાય. ઉલટું તેમના શિલાલેખ અને સિક્કા ઉપરથી એમ પુરવાર થઈ શકે છે કે તેઓ ન ધર્મ જ હતા જે હકીકત હવે પછીના પારિગ્રાફે સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે તે જુઓ.
(૧૮) જુએ ઉપરમાં ટી. ન. ૧. તથા તેની સાથે ટી. નં ૭ ની હકીકત સરખાવો. ' (૧૯) આ સર્વે નામો જે જણાવ્યાં છે તેને જૈન ધર્મ ગણી લેવામાં બહુ વાંધા જેવું કે આશ્ચર્ય જેવું વાચકને નહીં લાગે, પણ ચષણ ક્ષત્રપના વરાને
તે સંપ્રદાયના ગણાવતાં તેઓ એકદમ આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થઈ જાય તેવું લાગશે જ, છતાં દુનિયામાં શું શું નથી બનતું જણાયું? એટલે તે વિષય હવે પછીના પારિગ્રાફે ચર્ચાય છે ત્યાં જવા વિનંતિ છે. વળી તે બાદ સિક્કાની કેટલીક હકીકત જેડી છે, તે સર્વ વાંચીને મનન કરવા પણ વિનંતિ છે.
(૨૦) આ મિત્રકવંશ નામ કેમ પડયું તે જણાયું નથી. ઇતિહાસમાં તેને વલ્લભીવંશના નામથી ઓળખવામાં આવ્યો છે. આ વિજયસેનનું ટૂંકું નામ ભટા-ભટ્ટારક પણ હતું. તેની સત્તા અમલને સમય
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૦
ગૂર્જર પ્રજાની
(એકાદશમ
પડયાં કે, કોઈ પ્રજાને સુખે બેસીને ધાન ખાવાને વારે પણ નહોતો. તેવા સમયે પછી ધર્મની તે કેને જ પડી હેય? છતાં થડે સમય આ સર્વ પ્રજાએ ખામોશી અને સબૂરી પકડી રાખી: પણ
જ્યારે કોઈ માર્ગજ ન રહ્યો અને હુણ સરદારએ ત્રાસ વર્તાવવામાં આવું પાછું ૧ જોયું જ નહીં, ત્યારે આ સર્વ ઓશવાળ, શ્રીમાલ અને પિરવાડે ત્યાંની અન્ય પ્રજા સાથે મળી જઈ તે પ્રદેશનાં અતિ પવિત્ર ગણાતા તીર્થસ્થળ આબુ ઉપર એકઠા થયા; અને યુદ્ધોચિત શુરવિરતા ગ્રહણ કરી, હથિયાર ઉપાડવાની પ્રતિ
જ્ઞા લીધી તથા હુગ પ્રજા તરફથી લદાતા સર્વ પ્રકારના ઉપસર્ગ સામે આ પટ્ટધર્મ તરીકે ક્ષત્રિય ધારણ કરી અંતિમ હદ સુધી લડી લેવા શપથ લીધા. અત્ર ઓશવાલ, શ્રીમાલ, પિરવાડ વર્ગમાંથી જેણે હથિયાર ધર્યાં તેઓ હવેથી ક્ષત્રિય તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા.૨૪ બાકી જેમણે હથિયાર નહોતા ગ્રહણ કર્યા તે એમને એમ સાદા પ્રજાજન રહ્યા. બન્ને પ્રજાનું સામસામું યુદ્ધ મંડાયું અને અવંતિ તથા આબુની વચ્ચે આવેલા મંદસોર મુકામે ઘોર સંગ્રામ ભ. તેમાં હુણ પ્રજાને એકદમ સંહાર વળી
ગુપ્ત સં. ૧૬૦=ઈ. સ. ૪૭૦ ના અરસામાં કહેવાય. તે સમયે અવંતિ ઉપર સ્કંદગુપ્તને અમલ તપતે હતે; પણ તે વંશની પડતી થતાં જ તે વખતે આ ભટ્ટારકને જે નબીરે સત્તા ઉપર હતે તેણે મહારાજા પદ ધારણ કર્યું હતું.
(૨) આ હુણ પ્રજાની ખાસિયત વિશે ગુwવસે તરફથી છપાયેવ, હિંદને ઇતિહાસ ઉત્તરાર્ધ છપાઈને ઈ સ. ૧૯૩૫ માં બહાર પડે છે. તેના લેખક મિ. છોટાલાલ બાલકૃણુ પુરાણીએ જે વિચારે પૃ. ૫૪ માં ટાંકયા છે તે પુરતે ખ્યાલ આપે તેમ છે જેથી રપ નીચે તે સદાબરા ઉતાર્યા છે.
હિદની બધી પ્રણાલી કથાઓ મિહિરગુલને લેહી તરસ્ય અને સીતમગર તરીકે વર્ણવવામાં સંમત થાય છે. તેઓ ખેતર અને ગામડાં આગથી બાળતાં અને કોઈ પણ જાતના વિવેક વગરની કલેઆમથી લેહીથી કરેલાયેલાં જોતાં, ભયવિસ્મત થયેલા લોકોને એ હૂનોનાં સંખ્યા, બળ, ઝડપી ગતિ તથા નિવારી શકાય એવી ક્રૂરતાને અનુભવ થયો. આ બધા ખરા ભામાં તેમના તીણુ અવાજ, જંગલી ચાળા, તથા ઈસરાએ અને તેમના વિચિત્ર બેડોળપણાથી નીપજતાં વિસ્મય અને તીવ્ર અણગમાની લાગણીથી ઉમેરે થતો હતો. બાકીની મનુષ્ય જાતિથી તેઓ તેમના પહેલા ખલા, ચપટાં નાક તથા માથામાં ઊંડી ઉતરી
ગયેલી નાની કાળી આંખેથી જુદા પડતા હતા અને લગભગ નહીં જવી દાઢી હોવાથી તેમનામાં જુવાનીની મદનગી ભરી શોભા કે ઘડપણને આદરણીય દેખાવ નહતો જોવામાં આવતું.”
(૨૨) રાજપૂતના ચાર અગ્નિકુળની ઉત્પતિ આબુ પર્વત ઉપર થયાનું ઈતિહાસ જે જણાવે છે તે આ પ્રસંગ સમજો. ચાર અગ્નિકુળોનાં નામો-(૧) જોધપુરને પ્રતિહારવંશ (૨) અજમેરને ચહુઆણવંશ (૩) માળવાને પરમારવંશ (૪) અને ચોથે ચૌલુક્યવંશ ગણાય છે પણ મને શંકા થાય છે કે તેમાં આ વંશને કાંઈક વિશેષ પડતું મહત્વ અપાઈ ગયું છે (જુઓ નીચે ટીકા નં. ર૭ તથા આ પૃષ્ઠ આગળની હકીક્ત )
H. H. P. 659:-The Hindu Rishes & Brahamins make new heroes at Mount Abu. These heroes are called Agnikula or Fire dyansty.
(૨૩) મુIT વમ દોફ વષ્ન દોડ વરસો વલો મુજી ટ્રોફુ, શુદો હો વમુit to માણસ કર્મથી બ્રાહ્મણ થાય, કર્મથી ક્ષત્રિય થાય, કમથી વૈશ્ય થાય અને શુદ્ધ પણ કર્મથી-ક્રિયાથી જ થાય.
(૨૪) આ કારણથી જ ઓશવાળ શ્રીમાળને સંબંધ જે મેળવવા જશે તે રાજપૂતાનાના ક્ષત્રિય સાથે મળતો થઈ જાય છે.
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
ઉત્પત્તિ વિશે ગયો અને હિંદી ક્ષત્રિયોનો વિજય થયો. પ્રજા તાવાળે અવંતિને ભાગ અપાય. તેનું સ્થાન જયજયકાર બોલવા લાગી અને તેણે છૂટકારાને પણ સૌથી ઊંચુ રખાયું. અને ત્યારથી તે પ્રદેશ દમ ખેંચ્યું. આ બનાવ ઈ. સ. ૫૩૩ માં જે માલવા પણ કહેવાતું હતું તેને અનુસરીને બને કહી શકાશે. પછી જે ક્ષત્રિએ યુદ્ધમાં એક નવો સંવતસર ગતિમાન થયે. જેનું નામ ભાગ લીધે હવે તેમણે વિજય પ્રાપ્તિના પ્રદે- પણ માલવસંવત પાડવામાં આવ્યું. મૌખરી શની વહેંચણી કરી લીધી. એક ભાગે અસલના ક્ષત્રિના ભાગે જે પ્રદેશ ગયા હતા તે સ્થાનને ભિન્નમાલ-ઓશિયા નગરી તરફ ભાગ લીધે. વિદ્વાનોએ ગૂર્જર પ્રજાની ઉત્પત્તિના એક તેઓનો વંશવેલો ઇતિહાસમાં પ્રતિહાર તરીકે સ્થાન તરીકે લેખાવ્યો છે. શું કારણ તેમને પ્રખ્યાત થયે. તેમની ઉત્તરે આવેલ અજમેર- મળ્યું હશે તે કપી શકાતું નથી. બાકી રાજવાળા પ્રદેશો ભાગ ચૌહાણુવંશી તરીકે પ્રખ્યાતિ પૂત પ્રજાના ચાર વર્ગમાં વિદ્વાનોએ ચૌલુક્ય પામેલાઓએ લીધે; જ્યારે બીજા બે ભાગે રાજપૂતને ગણાવ્યા છે; તે બહુ સમયોચિત નથી અરવલલીની આ બાજુએ–એટલે પૂર્વમાંના પ્રદેશ લાગતું; કેમકે તેમની ઉત્પત્તિને ( ચૌલુક્ય ઉપર-જમાવટ કરી તેમાંના દક્ષિણના ભાગ વંશની ગાદિન) સમય પણ જુદો પડે છે૨૭ તેમજ ઉપર એટલે અવંતિ ઉપર પરમારવંશી અને
ઉપરમાં વર્ણવેલ સર્વ સામાન્ય પ્રજા ઉપર ઉતરી ઉત્તરના એટલે ગ્વાલિયર-ઝાંસીવાળા ભાગ ઉપર
આવેલ આફતના વિદારણુમાં તેમણે કોઈપણ પ્રકારે મૌખરી૨૫ ક્ષત્રિયએ કબજો મેળવ્યો. આ ભાગ ભજવ્યાનું પણ દેખાતું નથી; તેમ તેમને ચારે વિભાગમાંથી જે ક્ષત્રિયોએ વિશેષપણે સત્તા પ્રદેશ પણ સર્વથા જુલ્મ વેઠનારી પ્રજાની કૌશલ્ય દાખવ્યું તેમને સૌથી ઉત્કૃષ્ટ અગત્ય ભૂમિથી તદ્દન અલગ પડી ગયેલ છે. એટલું જ
અત્યારના રાજપૂતાનાના તેમજ ગુજરાતના એશવાળે પિતાને રજપૂત ક્ષત્રિયની ઓલાદમાંથી ઉતરી આવેલા જે ગણાવે છે તેનું કારણ પણ એ જ સમજવું.
(૨૫) ગ્વાલિયર ઉપર હકુમત ભેગવતા રાજાએને વિદ્વાનોએ કને જના સમ્રાટ હર્ષવર્ધનના વંશમાંથી ઉતરી આવેલા ગણ્યા છે, પણ ભૂલવું જોઈતું નથી કે હર્ષવર્ધનની બહેનને ગ્વાલિયરપતિ વેરે પર4ણાવી હતી એટલે તે કને જન અને વાલિયરને વંશ
એક ન જ કહેવાય. હા, એટલું ખરું કે હર્ષવર્ધનના વંશને અંત આવ્યેથી તેનું રાજ્ય તેની બહેનના ઘેર ગયું હતું જેથી કનોજનું રાજ્ય ગ્વાલિયર પતિની આણામાં આવ્યું કહેવાય.
વળી પાછળથી ગ્વાલિયરના ક્ષત્રિય મૌખરી રાજપૂત કહેવાયા છે તેમને પરિહારવંશ (કને જનો કે તેની આસપાસના પ્રદેશને) સાથે સંબંધ હતો ખરે, પણ તેથી તેઓ પોતે જ તે વંશના ન કહી શકાય..
વળ આગળ જતાં, આ મૌખરી વંશમાં રાજા ભોજદેવ થયે છે અને તે જ સમયે અવંતિની ગાદીએ પરમાર વંશમાં પણ ભાજદેવ થયે છે? બને ભાજદેવે સમકાલીન હેવાથી (જુએ ૫.૧ ૫.૧૮૭ ની ટીકામાં આપેલી વંશાવળ ) વિદ્વાનેએ એક બીજાનાં જીવન ચરિત્રો ગુંચવી નાંખ્યા છે; બલકે એક જ ધણીના તરીકે તેમણે ગણી લીધાં છે.
તે પૃષ્ઠની વંશાવળીમાં મૌખરી રાજપૂતને મેં પણ વિદ્વાની માન્યતાને અનુસરીને પરિહારવંશ તરીકે ઓળખાવ્યા છે; પણ ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે તે હકીક્ત સંશોધન માંગે છે.
(૨૬) સરખા ઉપરની ટી. નં. ૭.
(૨૭) ઈ.સ. ૫૩૩ માં આ યુદ્ધ મંડાયું ત્યારપહેલાં તે તેની ઉત્પત્તિ થઈ ચૂકી પણ હતી. આ હકીકત સાક્ષી આપે છે કે અગ્નિકુળની ઉત્પત્તિ સાથે તેને સંબંધ હોઈ ન શકે. ઉપરની ટીક નં. ૨૨ સરખાવે.
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨ ગૂર્જર પ્રજાની
[ એકાદશમ નહીં પણ તેનાથી અતિ અતિ દૂર પડેલ છે. મેં રજૂ કર્યો છે. તેનો સાર સંક્ષિપ્તરૂપે પાછો
ઉપર પ્રમાણે ગૂર્જર પ્રજાની ઉત્પત્તિને નીચે ઉતારું છું. તેમાં થતી કોઈ ખલના અને ક્ષત્રિયત્વ સાથેના તેમના જોડાણુને ઈતિ- વિદ્વાનો સુધારશે એવી ઈચ્છા સાથે તે વિષય હાસ, જેટલો અને જેમ, મને સુઝો તેમ, અહીં બંધ કરૂં છું.
ગુર્જર પ્રજા વિશે વિદ્વાને શું ધારે છે અને મારી માન્યતા શું બંધાઈ છે તે નીચેની કલમમાં સાર રૂપે જણાવું છું. વિદ્વાનોના મતે
ખરી સ્થિતિ શું સંભવે છે–મારા મતે કેકસસ પર્વતવાળો પ્રદેશ જેને પાછળથી શકસ્તાન અથવા શિસ્તાન જ્યાં વૈદિકજીઓજીયા પ્રાંત કહેવામાં આવ્યો છે તે જોજીયા મતના ધર્મગ્રંથોના કર્તાઓ-મુનિ મનુ આદિ
ઉપરથી તે પ્રદેશમાં રહેનારા- ઋષિઓ જન્મ્યા હતા ત્યાંના વતનીઓ તેઓ છે. (૧) મૂળ તથા ઓન જીએજીપીન કહેવાય કુદરતી આફતથી કે રાજકર્તાના જુલ્મથી હિંદ
અને તેનું અપભ્રંશ થતા થતાં તરફ તેઓ ઉતરી આવ્યા હતા અને તેમાંથી
ગૂર્જર શબ્દ વપરાતે થયો ગૂર્જર પ્રજાની ઉત્પત્તિ મુખ્યપણે થઈ છે. કોઈકના મતે ગૂર્જરની ઉત્પત્તિ જે દૂણુ પ્રજા હિમાલયની ઉત્તરેથી આવી હતી તેમાંથી થયાનું ગણાય છે. (૨) વસ્તીનું ગ્વાલિયર અને ઝાંસી જ્યાં રાજપૂતાનાનો ભાગ છે : રાજધાની ભિન્નસ્થાન આવેલ છે તેની આસપાસનો માલ નગર હતું, જે હાલના જોધપુર શહેરની પ્રદેશ માને છે.
કાંઈક દક્ષિણ અને શિરોહી રાજ્યના ગેડવાડ
નામથી ઓળખાતા પ્રાંતમાં આવેલું હતું. ( હીપણ : જોધપુરના સેવક અથવા ભેજક તરીકે ગણાતા બ્રાહ્મણ, પિતાને શાકીપના બ્રાહ્મણે તરીકે ઓળખાવે છે. તેઓ પણ અવ્યંગ જેવી એક દોરી ( Necklace=ગળાની કંઠી ) ગળે બાંધતા. સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના ખડકલેમાં જેને ભોજકાઝ કરીને સંબોધ્યા છે તે શું આ જોધપુર રાજ્યના વતનીઓ હશે કે !) (૩) સમય ઇસવીના ચેાથી, પાંચમી કે
જે કે વીતભયપટ્ટણના દદણના સમયથી છઠ્ઠી સદીમાં તેમનો સમય ૨૯ ગણે છે.
તેની આદિ ગણાય; પણ ખરી રીતે તેની નોંધ
- ઈ. સ. પૂ. ૪૪૭ માં જ્યારથી એશિયા નગરીની સ્થાપના થઈ હતી ત્યારથી જ ઐતિહાસિક દષ્ટિએ લેવી રહે છે. બાકી વિશેષપણે તે તેને વેપાર અને દ્રવ્યવૃદ્ધિ ઈ. સ. પૂ. ચેથા સૈકાની શરૂઆતથી–મહારાજ પ્રિયદર્શિનના સમયથી-થવા પામી હતી. એટલે ત્યાંથી ગણવી હોય તોપણુ ગણી શકાશે. તેને મળતો જ અભિપ્રાય એક ત્રિમાસિક ૩૦ પત્રમાં આ પ્રમાણે શબ્દોમાં આળેખાયો છે:-“The probabilities are that the Gurjaras are of the same stock as the Sakas and came into India with them; and on the break of the Mauryan Empire they began to rule Gujarat, Kathiawar
(૨૮) જુઓ બુદ્ધિપ્રકાશ ( ગુવલ્સો.નું (૨૯) સરખા ઉપરમાં ટી. ન. ૪. મુખપત્ર) પુ. ૭૬, પૃ. ૧૧, સર જીવણજી મોદીનું (૩૦) જુઓ પી કોર્ટલી જરનલ ઓફ ધી
મિસ્ટિક સેસાયટી પુ. ૧૦ અને ૧૯૧૯-૨૦, ૫,૧૭,
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ].
ઉત્પત્તિ વિશે
૩૩
and Malwa, where they had already settled=વધારે સંભવિત તે એમ છે કેગુર્જર અને શક પ્રજા તે બન્ને એક જ માંથી૩૧ ઉદ્દભવી છે અને સાથે જ હિંદમાં આવી છે. અને મૌર્ય સામ્રાજ્યની પડતી થતાં, તેઓએ ગુજરાત, કાઠિયાવાડ અને માળવામાં રાજ્ય સ્થાપ્યું છે. કે જ્યાં તેઓ કયારના ૩ર આવીને વસી રહ્યા હતા. હવે તેઓના ધર્મ સંબંધી ઉલ્લેખ કરીએ. હોવા જોઈએ. આ શિલાલેખી અનુમાનને
તે જાણવાનું મુખ્ય સાધન સિકકાના પુરાવાઓ ટેકો આપતા જણાય છે. ઉપરની તે શિલાલેખ અને સિ- સૈફૂટકવંશનાં સિક્કાઓ જોવાથી૩૩ માલૂમ પડશે
સર્વે કક્કાઓ સિવાય અન્ય કોઈ કે, તેમણે જૈનધર્મનાં જે ચિહ્નો, સૂર્ય, ચંદ્ર પ્રજાને જણાતું નથી, તેમ દૂસરાં અને ત્ય૩૪છે. તે સર્વે તેમાં કોતરાવ્યાં છે. વળી ધમ સાધન મળી આવે છે તેટલાં ઇતિહાસ પણ સાથી
ઈતિહાસ પણ સાક્ષી પૂરે છે કે મહારાષ્ટ્રના પ્રમાણિક ગણાય પણ નહીં. રાષ્ટિકવંશ-વૈરાષ્ટિકવંશના રાજાઓ જેમને ઐહિંદીશક પ્રજાનું વિવેચન કરતાં સાબિત ટકવંશી રાજાની ઓલાદ ગણવામાં આવે છે તે કરી ચૂક્યા છીએ કે તેઓ જૈનમતાનુયાયી હતા. જૈનમતાનુયાયી જ હતા. એટલે જ્યારે, તે વૈકૂટબીજી આભીર અને ત્રીજી વૈકુટકવંશી પ્રજાવિશે પણ વંશના આદિ અને અંતિમ પુરૂષો એક જ ધ ઉપરના પરિચ્છેદે જ તેમના શિલાલેખી પુરાવાથી પાળતા માલુમ પડયા છે ત્યારે વચ્ચગાળના રાજાઓ પુરવાર કરાયું છે કે તેઓ સર્વ એક જ વંશ- પણ તે જ ધર્મનું પાલન કરતા હશે એમ સહજ જાતિ કે કુળ (race & stock) માંથી અનુમાન કરી શકાય છે; છતાં આ અનુમાન કાંઈ ઉતરી આવેલ હતા; તેમજ તેમની લખાણું સર્વથા ટકી શકે નહીં જ. એવાં તો અનેક પુરાપદ્ધતિ પણ એક જ પ્રકારની હોઈ એમ માન- વાઓ અને દષ્ટાંતે ઈતિહાસના પાને નોંધાયેલાં વાને કારણ રહે છે કે તેઓ ધર્મો પણ એક જ છે કે, એક જવંશ-જે ઘણો લાંબે ઉપચા
(૩) સરખા ઉપરમાં શક, આભીર અને ત્રિકૂટ, ત્રણે એક જ પ્રજા છે એવી રજુઆત કરતી હકીકત : વળી આ શકનું ઉદ્ભવસ્થાન ભિન્નમાલ નગર હતું તેમજ આ ગુર્જર તરીકે ગણાતી ઓશવાળ, શ્રીમાલનું ઉદ્ભવસ્થાન પણ ભિન્નમાલ નગરનું હતું તે હકીક્ત સરખાવે. એટલે સૂત્ર સિદ્ધાંતના નિયમ પ્રમાણે શક પ્રજા અને ગુજર પ્રજા બનેનાં ઉત્પત્તિ સ્થાન, તથા વસવાટની હકીકત સમજાઈ જાશે.
(૩૨) જ્યારને એ શબ્દ જ સૂચવે છે કે તેમણે રાજ્ય સ્થાપ્યું તે પૂર્વે (ઈ. સ. પૂ. ની બીજી સદીમાં નહપાનું રાજ્ય છે) આ શક અને ગુજ૨ પ્રજાને વસવાટ થઈ રહ્યા હતા જ
(૩૩) પરિશિષની અને ખેડેલા સિક્કાચિત્ર
અને તેને લગતી સમતતિ જુઓ
(૩૪) આ ચિન્હોના અર્થ શું થાય છે તે પુ. ૨ ની આદિમાં સિક્કાને લગતાં બે પરિશ્યો જેડયાં છે તે તપાસી જુઓ.
(૩૫) જે વંશ લાંબે વખત ચાલ્યો હોય અને વારંવાર ધર્મપલટે જેના રાજવીઓએ કર્યો હોય તેના દષ્ટાંતમાં અંધ્રપતિનો શાતવાહન વંશ કહી શકાય. તેનું વત્તાંત પાચમા પુસ્તકમાં આવશે. લગભગ ૪૭૫ વર્ષ તે વંશ ચાલ્યો છે તેમાં પ્રથમ જનધમ,પછી વેકિધમ, તે બાદ જૈનધર્મ અને છેવટે વૈદિક ધર્મ પળાતે રહ્યો હતેઃ તેવી જ રીતે આ શક, આભીર ત્રિાટક અને રાષ્ટિક રાજાઓમાં પણ બનવા પામ્યું છે,
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભીર, શક તથા
[ એકાદશમ
હોય કે ટૂંકા વખતમાં ખતમ થયે હોય છતાં તેમાં વારંવાર તેમને ધર્મ બદલાતો | રહ્યો હોય. આ ત્રિકૂટક રાજાઓની બાબતમાં પણ તેમ બન્યું હોય તેમ દેખાય છે, કેમકે તે વંશના આદિ પુરૂષોમાંના ઈશ્વરદત્તના, તેમજ બસોએક વર્ષના ગાળાબાદ થયેલા ધરસેન, વ્યાધ્રસેન વિગેરેના સિક્કાઓ જે પ્રાપ્ત થયા છે તે ઉપર લખાયેલા અક્ષરો અને કોતરાયેલાં ધાર્મિક ચિહ્નો બતાવી આપે છે કે, ઈશ્વરદત ઈ. આદિના રાજાઓ જૈનધર્મ પાળતા હતા, જ્યારે ધરસેન ઈ. વૈદિકમત પાળતા હતા. ધરસેને સિક્કામાં પિતાને મહારાજેન્દ્રદત્તપુત્ર પરમવૈષ્ણવ શ્રી મહારાજ તરીકે ઓળખાવ્યું છે એટલું જ નહી પણ પિતે કોતરાવેલ શિલાલેખમાં9 જીત મેળવીને તેના ઉત્સવમાં તેણે અશ્વમેધ ઉજવ્યાની બેંધ પણ લીધી છે. એટલે નિર્વિવાદપણે કહી શકાય છે કે, તે તથા તેની પછી આવનારા તેના વંશજો વેદમતાનુયાયી હતા જ. એમ માત્ર બસો વર્ષના ગાળામાં શા કારણ તેમને મળ્યાં હશે કે તેમણે ધર્મપલટો કરવાની
(૩૬) અને રંક વખત ચાલે હોય છતાં ધર્મ પરિવર્તન થયું હોય તેના દ્રષ્ટાંત તરીકે માર્યવંશ જીએ. તે માત્ર બસો વર્ષથી ઓછી મુદતમાં ખતમ થ છે છતાં જેન અને બૈદ્ધધર્મ તેમણે અપનાવ્યું હતું.
(૩૭) ઉપરમાં પૃ. ૩૭૭ શિલાલેખ નં ૪૫ ની તથા તેની વિગતી ટી. નં. ૨૦ જુઓ.
(૩૮) નવું કિરણ એટલે નવી જ હકીકત તેમાં સમાચલી છે; એટલું જ નહી પણ વિદ્વાને એ જે સત્યની અવગણના કરવામાં મહત્તા માની છે તે સત્ય પ્રકાશમાં આવી જાય છે અને તેથી અનેક માન્યતા તેમને ફેરવવી પડવાના પ્રસંગે ઊભા થતા જશે.
(૩૯) અહિંસા ધર્મ પાલન કરનાર પણ ક્ષત્રિય વટને ભૂલાવી દે તેવાં તેમજ આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરે
જરૂરિયાત લાગી હશે તે વિષય આપણને બહુ સ્પર્શત તો નથી જ, છતાં ઇતિહાસમાં એક નવું કિરણ૩૮ મળે છે; અને જ્યારે પ્રસંગ ઊભ. થયો છે ત્યારે જરા ટચકું મારી લેવું તે ઈચ્છાથી જ એકાદ નાનો ફકરે તેને લખી કાઢયો છે.
આખોયે ચ9ણવંશ જેન ધર્માનુયાયી હતા એમ જ્યારે આપણને કોઈ જાહેર કરે ત્યારે તે કથન અત્યારના યુગમાં આશ્ચર્યકારક જ લાગશે. એટલું જ નહી પણ હસવા જેવું કે ગાંડપણપૂર્ણ લાગશે; કેમકે ક્ષત્રપ જેવી હિંદ બહારથી આવેલ અને આવી પરાક્રમશીલ પ્રજા જૈનધર્મ જેવો અહિંસાપ્રધાન ધર્મ શું પાળતી હોય ? તે કલ્પના જ૩૯ પ્રથમ દરજજે તે બુદ્ધિમાં ઉતરે તેવી નથી. પણ જ્યારે આપણે તેમની ઉત્પત્તિનાં સ્થાનનો તેમજ તે સ્થાન સાથે ત્યાંની ગુફાઓમાં કોતરાયેલાં અને અદ્યાપિ મેજુદપણે જળવાઈ રહેલાં દો૧ વાળી ઘટનાને મુકાબલો કરીએ છીએ, ત્યારે તે આપણું આશ્ચર્ય, હાસ્ય કે સામાનું ગાંડપણ વિગેરે સર્વ ઓગળી જાય છે; અને ઉચ્ચારવું જ તેવાં કાર્યો કરીને, રાજપાટ પણ શોભાવી શકે છે તેનાં દ્રષ્ટાંતરૂપ આ ચટ્ટણને આ ક્ષત્રિયવંશ કહી શકાશે. તેમ આ મૌર્ય વંશ, શિશુનાગવંશ, નંદવંશ, ગભીલવંશ, દિવંશ ઈ. ઈ. ધણાં દાંતે આપી શકાશે.
(૪૦) તેમનું ઉત્પત્તિસ્થાન મધ્ય એશિયામાં આવેલું’ તુર્કસ્તાન છે, જ્યાં મેરૂ પર્વતનું સ્થાન તથા આર્ય પ્રજાનું મૂળ સ્થાન આપણે ક૯પી બતાવ્યું છે. જુઓ ઉપર.
(૪૧) મધ્ય એશિયાના તાન્કંદ, સમરકંt પાસેના પાર્વતીય પ્રદેશમાંની ગુફાઓની દીવાલો ઉપર આખી કથાને કથા વર્ણવતાં દક્ષે કોતરાયેલાં પડયાં છે અને તેને વિદ્વાને એ, જૈનધર્મના ૨૩ મા તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથની જીવન કથાના બનાવ તરીકે જણાવ્યાં છે,
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
રૈકૂટકના ધર્મ વિશે રહે છે કે, તે કદાચ સત્ય એતિહાસિક ઘટના inscription cannot be ascertained હેય પણ ખરી. છતાંયે તે સર્વેને અનુમાન અને but it is probably Jain in characters કપનાના જ જોરે ઊભાં કરેલાં સત્યને-ખુદ લેખ કેતરવાનો આશય નક્કી થઈ શકતો નથી. ચટણ અને તેના તનુજે પણ, પોતે જ પડાવેલ વસા તેને હેતુ જેન૪૫ હોવાનો છે. એટલે જ સિકકા–ચિહ્નાવડે જયારે તે વાતને પ્રખર જોષ- આ સ્વધર્મ જૈન ક્ષેત્રના સૂબાપદે જોડા ણાના ઘંટારવે વધાવી લેતા દેખાય છે ત્યારે અને ઈશ્વરદત્ત જેવા આભીરપતિઓ, કામ કરી તેમણે જ સ્વીકારેલાં ચંદ્ર સૂર્ય ( Crescent & રહ્યા હતા, તથા તક મળતા તેમના શેઠે એટલે તે star=Moon & sun) નાં ચિહ્નની પેઠે તે હકી- ક્ષત્રપ ધારણ કરેલ મહાક્ષત્રપ ' નો કતને યાવરચંદ્રદિવાકરૌ સત્યYર તરીકે અંગી- છદ્રકાબ અંગીકાર કરી પતે સ્વતંત્ર બની બેઠા કાર કરવાને આપણને પણ હરકત કયાંથી જ હતા. ઉપરાંત પિતાના સિક્કામાં પણ તેમણે આવે? સિકકાઈ પુરાવા ઉપરાંત આ ક્ષત્રપોએ તેને તે જ ચિહ્નો કોતરાવ્યાનું મનાયબ ધાર્યું શિલાલેખોમાં પણ તેવી જ હકીકત૪૩ ઘણા હતુંપરંતુ તે પ્રદેશ ઉપર વેદિકમતાનયાયી પ્રકારે પાથરી મૂકી છે, જેને મિ. રેસન જેવા ગુપ્તવંશીએ બિરાજતા થયા, તે બાદ તેમના વિદ્વાને પણ કબૂલ રાખ્યાનું સમજી લેવું રહે રાજ્યકાળની પડતીના સમયે તેમના સબા જેવા છે. ત્યાં તેમણે જૂનાગઢ શિલાલેખ નં. ૪” ધરસેન, વ્યાધિસેન આદિએ, વૈકુટક જેના તરીકે ઓળખાતા તથા તેની એક ગુફામાંથી પ્રાપ્ત વારસદાર તેઓ હેવા છતાં, પરમ વૈષ્ણવ મહારાજ થયેલ શિલાલેખની હકીક્તનું વર્ણન કરતાં જેવું વેદિકધર્મનું બિરૂદ અપનાવી લીધું૪૭ જણાવ્યું છે કે, “The purport of the હતું. અને તે જ વંશમાં તે બાદ પાછો બસો
(૪૨) જૈનમત પ્રમાણે જંબુદ્વીપના મધ્યબિંદુ તરીકે લેખાતા મેરૂ૫ર્વતની સાથે સૂર્ય અને ચંદ્રની ગતિને સંબંધ હોવાનું મનાયું છે. અને તેથી તેને શાશ્વત સૂચક ગણુતા આવ્યા છે. તે મતમાં સૂર્ય અને ચંદ્રને મહત્ત્વનાં પ્રતીક તરીકે લેખીને મંગળ વસ્તુ તરીકે પણ લેખવામાં આવે છે.
(૪૩) કે. . ૨. માં માત્ર ત્રણ ચાર ક્ષત્રપવંશી લેખોની વાત લખી છે. તે ઉપરાંત બીજા પણ લેઓ તેમના મળી આવે છે. તે સર્વના વાંચનથી પણ આ હકીક્તને સમર્થન કરતી હકીકત મળી આવે છે. તેથી અહીં ઘણા પ્રકારે શબ્દ મેં વાપર્યો છે. વળી નીચેની ટીનં. ૧૧૦ જુએ.
(૪૪) જાઓ કે. . રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૧, ઉપર, જૂનાગઢ રૂદ્રસિંહ પહેલા લેખ નં. ૪૦.
(૪૫) ચણુણવંશી ક્ષત્રપ જનધર્મ પાળતા હતા તેના એક બીજા પુરાવામાં સુદર્શન તળાવની
પ્રશસ્તિ પણ લેખી શકાશે. તે પ્રશસ્તિને વાંચન-કેલને જે ગેરસમનતિભારેલો અર્થ કરવામાં આવ્યા છે તેથી કેટલેક ઇતિહાસ માર્યો ગયો છે; પણ તે વિષય અહીં અસ્થાને છે. ઉપરની ટી. નં. ૧૦૮ તથા નીચેની ટી. નં. ૧ સરખાવે.
(૪૬) એક બીજી વાત પણ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે આ ક્ષેત્રને સમય ઈ. સ. ની પહેલી સદીના અંતને છે તે સમયે ભગવાન ઈસુને મત તે તાજેતરમાં જ પ્રગટ થયા હતા, અને તે ૫ણું મુખ્યપણે યુરોપ તરફ જ પ્રસરતે હતે; જ્યારે હિંદમાં તે મામ જેન, વિદિક અને બૌદ્ધ એમ માત્ર ત્રણ જ ધમ હતા. તે પછી તે રાણમાંથી કઈ એક મત તેમણે વધાવી લીધે હોય તે શું વાસ્તવિક નથી લાગતું ?
(૪૭) છતાં તેમણે સિક્કામાં તે પોતાના વડવાઓએ વાપરેલ ચંદ્રસૂર્યનું ચિહ્ન તેના નાના અવશેષ તરીકે જાળવી રાખ્યું દેખાય છે જ.
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૬
સિકા સંબંધે
[ એકાદશમ
અઢી વર્ષે થયેલા તેમના જ નાઓએ પોતાના પૂર્વજોન-વડવાઓનો-મૂળ ધર્મ પુનઃ અંગીકૃત કર્યો હતો. આ પ્રમાણે શક. આભીર અને સૈફટકના ધર્મ સંબંધી હકીકત માલુમ પડી છે.
જ્યારે ઓશવાલ, શ્રીમાળ અને પોરવાડ નામની ગુર્જર પ્રજાના અંશે તો મૂળમાંથી જ જ્યારથી રત્નપ્રભસૂરિના હાથે તે ધર્મને અપ
નાવી લીધું ત્યારથી જ ચોખ્ખી અને દેખીતી રીતે જૈનધર્માનુયાયી જાહેર થઈ ચૂક્યા છે જ તેમજ તેમના ઉપર હકમત ચલાવતા જૈન રાજાઓના હિતાહિતમાં જ પોતાની લાગવગ અને સર્વસ્વનો હિસ્સો આપતા દેખાતા રહ્યા છે, એટલે તેમના વિશે કાંઇપણ વિશેષ લખવાની અત્ર જરૂર રહેતી નથી.
આ પુસ્તકમાં લખવાના વૃત્તાંત માટે ઠરા- વેલ સમય દરમ્યાન જે જે રાજાઓ હિંદની ભૂમિ ઉપર પિતાની સત્તા ચલાવી ગયા છે તે સર્વેના સિક્કાને લગતી માહિતી પુ. ૨ માં મુખ્ય અશે આપી દીધી છે છતાં જે કેટલાક રહી ગયા જેવા લાગ્યા છે તે અત્ર આપ્યા છે.
શુંગવંશના સિક્કાઓ પારખી કાઢ્યાનું પંડિત જયસ્વાલજીએ હમણાં હમણાં જાહેર કરવા માંડયું છે પણ મને તે સંબંધી ખાત્રી ન થવાથી તેને અત્રે ઉતાર્યા નથી.
આ ઉપરાંત સિક્કાને લગતી એક બે છૂટીછવાઈ હકીકત જાહેર કરવા જેવી લાગી છે તે નીચે જણાવું છું. તેમાંની એક તેના સ્થાન પર વેની છે અને બીજી તેના ઉપર લખાતી લિપિના અંગેની છે.
સ્થાન પરત્વેની હકીકત માટે સામાન્ય માન્યતા એવી છે કે જે પ્રદેશમાંથી જેનો સિકકો મળી આવે તે પ્રદેશ ઉપર તેની સત્તા જામી હતી એમ ગણી લેવું જોઈએ, પણ આ સૂત્ર બરાબર નથી. તે આપણે ભૂમકનું વૃત્તાંત લખતાં પૃ. ૧૯૦ માં જણાવી ગયા છીએ; કેમકે રાજા મિનેન્ડરની રાજસત્તા ભચના પ્રદેશ ઉપર બીલ
કુલ સ્થાપિત થઈ નહોતી; છતાં તેના મહેરાવાળા સિક્કો આ ભૂમિ ઉપરથી મળી આવ્યા છે. આ પ્રમાણે કેમ બનવા પામ્યું હશે ? તેને ખુલાસે ત્યાંને ત્યાં જ અપાયો છે એટલે અત્ર તે ફરીને જણાવો રહેતો નથી. પણ રાણીથી બળશ્રીએ પિતાના પૌત્ર ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીએ ક્ષહરાટ અને શક પ્રજા ઉપર મેળવેલ જીતનું વર્ણન, જે નાસિકના શિલાલેખમાં કોતરાવ્યું છે તેનો ખુલાસે, નહપાણના રાજ્યવિસ્તારમાં લખવાનો ઇસારો આપણે કર્યો હોવા છતાં દષ્ટિચૂકથી જણાવવું રહી ગયું છે તો તે હવે ખાસ દર્શાવેલો રહે છે. ત્યાંનું વર્ણન લખતી વખત સુધી ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીનું સ્થાન મારી માન્યતા પ્રમાણે શતવહનવંશી ૨૬ મા રાજા તરિકેનું હતું, પણ તે ફેરવીને તેનો આંક નં. ૨૦ ને કરાવવો પડ્યો છે, જેથી તેના સમય તથા અન્ય હકીકત પરત્વે તેટલા પ્રમાણમાં સુધારો કરવો રહેશે. આ ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીના સિક્કા (જુ ઓ પુ. ૨, પટ ૫ નં. ૭૬ ) મળ્યા છે સૌરાષ્ટ્રમાંથી, છતાં તે પ્રદેશ ઉપર તેની હકુમત કદાપિ થઈ જ નહોતી. પણ ત્યાંથી મળી આવવાના કારણમાં એટલું જ બનવા પામ્યું છે, કે જે જીતનું વર્ણન સણી
(૧) પુ. ૨ માં જે સમયને લગતું વર્ણન છે તે ફેરવવું પડશે. તે માટે વિશેષ અધિકાર
અંદ્રવંશની હકીકતે પુ. ૫ માં તે રાજાના વૃત્તાંત જુઓ.
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેદ ]
અળશ્રીએ નાસિકના શિલાલેખમાં કયુ છે તે જીત તેણે સૌરાભૂમિ ઉપર જ મેળવી હતી. વળી તેને ત્યાં જવાનું એટલા માટે થયું હતું કે, તે પોતાના મિત્ર અતિપતિ શકારિ વિક્રમાદિત્યના સહાયક તરીકે બલ્કે તેના આદેશથી, તે સૌરાની ભૂમિ ઉપર લડવા ગયા હતા; અને તે લડાઈમાં જ ક્ષહરાટાને તે શકના કચ્ચરધાણુ વાળા નાંખ્યા હતા ( જુએ રૂષભદત્ત અને દેવણુકના વૃત્તાંતેષ્ટ, સ. પૂ. પર માં ). આ કારણથી જ તે સિક્કામાં ગૌતમીપુત્ર અવ ́તિપતિ બન્યા ન હોવા છતાં અવંતિનું ચિહ્ન છે; કેમકે તે સિક્કો અવંતિપતિ શકારિ વિક્રમાદિત્યના છે, પણ તે જીત મેળવવામાં મુખ્ય ભાગ ખરી રીતે પેાતાના મિત્ર ગૌતમીપુત્ર ભજવેલ હેાવાથી તેણે તેનેા ચહેરા રાા નહપાણુના મ્હારા ઉપર પાડવાની છૂટ આપીર હતી.
હવે લિપિ સંબધી જણાવીએ છીએ. તેને સામાન્ય સિદ્ધાંત એવા છે કે, જે રાજકર્તા હાય તેની ભાષાની લિપિ સવળી બાજુ ઉપર લખાય અને જે પ્રદેશમાં તે સિક્કો ચલાવવાના હોય તે પ્રદેશની પ્રજામાં ખેલાતી ભાષા હાય તેની લિપિ અવળી બાજુ ઉપર લખાય. જેમ હાલમાં આપણા હિંદમાં બ્રીટીશ સરકારના સિક્કા પ્રચલિત છે તેમ, આ નિયમ જો ધ્યાનમાં રાખીશું તેા પરદેશી પ્રજામાંના-યવન ( Greeks ), ચેાન ( Bactrians ), પાર્ટીઅન્સ કે પહૂવાજી, ક્ષહ રાટ, તથા શક ( Scythians ) માંના કાણે કયા પ્રદેશ ઉપર હકુમત ચલાવી હતી તે સહેજે
(૨) આ સ` હકીકત પુ. ૫ માં દલીલપૂર્વક સમાવવામાં આવરો
( ૩ ) ડિમેટ્રીઅસ જન્મથી ચેોન-એકટ્રીઅન છે. પણ પાછળથી વસાહતના અંગે તેને હિંદી ગણવા રહે છે. જયારે મિનેન્ડર જમથી ક્ષહરાટ છે પણ ચેન સરદારની નાકરીમાં જોડાયેલ હાવાથી તેને યાન ગણી શકાય, જ્યારે
વધુ માહિતી
૩૮૭
સમજી શકાશે. તે સમજવા માટે ઉપરની સર્વે પ્રજામાંથી એક પછી એકના દાખલેા આપણે તપાસીએ. પ્રથમ યવન-ગ્રીક પ્રજા લઇશું. ખરી રીતે ગ્રીક પ્રજામાંના કાઇએ પણ ( જુએ પુ. ૨, સપ્તમ પરિચ્છેદ ) સ્થાયી સત્તા હિંમાં જમાવી હતી એમ કહી ન શકાય. આ કારણથી તેમના સિક્કા જે કાઈ મળી આવે છે. ( કાં તે અલેકઝાંડરના કે તેના સૂબાએના જ મળી આવેઃ બાકી તેની પછી આવનાર કાઇના તેમના નામ માટે જુમો પૃ. ૧૪૫ નું વંશવૃક્ષ-મળી આવે નહીં) તેના ઉપર તેમની માતૃભાષાના-એટલે ગ્રીક ભાષાના અક્ષરા જ આળેખેલા નજરે પડશે; પણુ હિંદુની કોઇ ભાષાના અક્ષરે। દેખાશે નહીં.
જ્યારે ચેાન પ્રજામાંના પહેલા ત્રણ ચાર રાજાએના–ડિમેટ્રીસે ।જ પ્રથમ હિંદમાં ગાદી કરી છે: જુએ ઉપરમાં તેનું વર્ણન–સિક્કા હિંદની ભૂમિ ઉપર શેાધ્યા પણ જડશે નહીંઃ કદાચ ક્રાઇ રડ્યોખડ્યો દેખાય તે તેના ખુલાસા એમ કરવા રહે છે કે, જ્યારે તેઓ હિંદમાં લુંટફાટ કરવા કે ધનસંચય કરવા આવેલ, તે સમય દરમ્યાન કયાંક પડી ગયા હૈાવા જોઇએ. પરં'તુ ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરના સિક્કા માટા જથ્થામાં મળી શકે. તે સિક્કાઓ ઉપર, તેમની માતૃભાષા જે ખરેાછી હતી તેના અક્ષર પણ છે, તેમ હિંદની બ્રાહ્મી લિપિના અક્ષરો પણ છે, તેજ પ્રમાણે પાર્ટીઅન્સ અને શકનુ જાણી લેવું. તેમના વતનની ભાષા :પહથ્વી-ખરાટીને મળતી હાવાથી—તે
હિંદમાં કરેલ વસાહતને લીધે તેને હિંદી કહેવા રહે. અથવા જેમ પાÖઅર્ન્સ અને શકની આગળ Indoઈન્ડો શબ્દ જોડાયા છે તેમ ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરને માટે આપણે Indo-Bactrians કહી શક્શે.
( ૪ ) હાલમાં જે પરશિયન લિપિ છે તે પાછળના કોઈ સમયે પ્રચલિત થઇ હાવી જોઈએ,
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૮
સિક્કા સંબંધ
[ એકાદશમ
લિપિ નજરે પડે છે.” વળી સમજાય છે કે ગ્રીક ભાષાની લિપિ અને ખરેણી ભાષાની લિપિ વચ્ચે બહુ ફેર નહીં જ હોય; જેથી વિદ્વાનોએ તે તે પ્રજાના સિક્કાઓને-લિપિની દષ્ટિ સમીપ રાખીને ભેળસેળ ગણી લઈ, પાર્થીઅન શહેનશાહને યોન તરીકે ગણી લીધા છે. તેથી જ યેનને શક, અને શકોને પાર્થીઅન માની લીધા દેખાય છેઃ આમ અરસપરસ અનેક ગુચમાં પડી જવાયું છે.
અહીં સિક્કાને લગતું મારું વિવેચન પૂરું થાય છે. હવે સિક્કા ચિત્રોનું વર્ણન આપું તે પહેલાં એક તદન જૂદી જ બીના રજૂ કરવી રહે છે. તેને સિકકા સાથે સંબંધ છે એમ તે કહી ન શકાય; પણ તે અનુમાન સિક્કા ઉપરથી જ તારવી કાઢેલ હોવાથી તેમ તેને વ્યક્ત કરવાને હવે અન્ય સ્થાન રહ્યું ન હોવાથી અત્ર
જણાવવાની તક લેવી પડે છે. તે આ પ્રમાણે છેઃ
ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરના વૃત્તાંતે જણાવ્યું છે કે તેઓ હિંદમાં આવ્યા ત્યારે તેમની સાથે ભૂમક જેમ આવ્યો હતો, તેમ રાજુવુલને તેઓ તેડી લાવ્યા હોય. હવે ખાત્રી મળે છે કે, રાજુલુલને તેઓ લાવ્યા નહીં જ હોય. હજુ લાવ્યા હોય તો હગામ-હગીમાસને લાવ્યા હોય. કદાચ રાજુવલ જે હિંદમાં તેમની સાથે જ આવ્યો હોય, તેાયે ક્ષત્રિય તરીકે તો તે નથી જ આ લાગતે; પણ તેણે મિનેન્ડરના મરણબાદ, શુંગવંશી ભાનુમિત્રને હરાવીને જ મથુરાનો દેશ જીતી લીધે દેખાય છે અને આપબળે જ મહાક્ષત્રપ બની બેઠો છે. તે કારણથી ક્ષત્રપ તરીકેના તેના સિક્કા મળી આવતા નથી. આટલે દરજજે મહાક્ષત્રપ રાજીવલને માનમરતબો ભૂમક કરતાં ચઢિયાત ગણુ પડશે.
(૫) સ્થાપન કરેલે આ મારે સિદ્ધાંત સાચો છે કે બેટે તે, સિક્કા લઈને કોઈ લિપિવિશારદ નક્કી કરે એમ મારી વિનંતિ છે.
(૬) બાકી હવે પછી આ બાબત જ્યારે છપાવવાને માટે આવશે ત્યારે તે મહાક્ષત્રપ રાજીવુલના વૃત્તાંત જ તેને દર્શાવવી પડશે.
( Re.
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિક્કાચિત્ર
પટ નં. ૬ .
પરદેશી આક્રમણકારો
KUVISVO
૧૦૦
૧૦૨
૧૦.
in ૧૪
(આકૃતિ નં. ૪૭ )
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
વધુ માહિતી
૩૯૯
અનુક્રમ નંબર
અંમારી ગણત્રી૪ થી તેને * દાજી સમય.|
પરિશિષ્ટ ૬ જે થોડાક સિકકાઓનું વર્ણન નીચે આપવામાં આવ્યું છે તેને પુ. ૨ માં વર્ણવાયેલા સિકકાના
પરિચ્છેદોની પુરવણી તરીકે લેખવું રહે છે. | સિક્કા ઉપરનું અન્ય કયા પુસ્તકમાં કોનો સિક્કો છે તે માટે અનુમાન કરવા ગ્ય દલીલ | R. લેખકે કરેલું છે તેને લગતું વર્ણન. | વર્ણન છે. |
તથા તે ઉપરથી બંધાતો નિર્ણય. સવળી બાજુ-હાથીનું છે. હિ. ઈ. ઈન્ડ પાર્થિઅને શહેનશાહ મેઝીઝે બે જાતના ઇ. સ. પૂ. માથું જમણી બા- . સિકકા પડાવ્યા છે. બન્નેમાં હાથીનું છે તે છે જ;
1 ૫ટ નં. ૬ જુનું તથા તેની
પણ એકમાં રાજદંડ જે દંડ છે; જ્યારે બીજામાં | ડોકમાં ઘંટ લટ- આકૃ નં.૨)
વૃષભ છે. તે બન્ને નમુના આંક ૯૪ અને ૯૫ માં | ૭૫ સુધી કાવેલ છે.
રજુ કર્યા છે. તેમાં તેમણે ધારણ કરેલા પદની
નોંધ લેવી ઘટે છે. “રાજાધિરાજ' શબ્દ પિતે અવળી– “તિરંગ |
લગાડો છે. એટલે કે પોતે શહેનશાહની બરાબર महतस मोअस| પિતાને ગણાવે છે. તેમજ ઇરાનના શહેનશાહના સગઅક્ષરે લખેલ છે
પણમાં હોવાનું પણ જણાવે છે. જ્યારે નં. ૯૬ માં તથા એક જાતનો
અયસે પિતાનું જે બિરૂદ વાપર્યું છે તે ખુદ શહેનશાહને અતલગ સંબંધી જન હોવાનું સૂચન કરે છે. વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ માટે આંક નં. ૯૬ નું ટીપણુ વાંચો.
| સવળી બાજુ-હાથી કે હિ. ઈ.
જમણી બાજુ તથા અક્ષરો. | પર નં. ૬
સઘળું ઉપર પ્રમાણે જ.
સદર
અવળી બાજુ–“રગતિ આકુ. નં.૯
रजस महतस મોગલ'ના અક્ષર : તથા વૃષભ જમણી બાજુની તરફના હેવાળા
માં, બને ચિ:
સવળી બાજુ-જમણી કે. હિ. ઈ. આ આકતિમાં તથા કે. હિ. ઈ. પટ નં. ૮ ઈ. સ. પૂ. તરફ રાજા, ઘોડે
| નં. ૪૯ માં, બને સિક્કાને અયસ પહેલાની ૩૦ થી
હોવાનું જણાવ્યું છે. પણ ઉપરના મેઝીઝના ઈ. સ. ૧૯ આકૃ. નં. ૩માં સિક્કામાં જે “રજતિરજસ=રાજાધિરાજ' અક્ષરે | સુધીના
| છે તથા અહીં અયસના સિક્કામાં અને નીચે J
સ્વાર તરીકે
! પટ નં. ૭T ૪૯
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિક્કા સંબંધ
[ એકાદશમ
અવળી બાજુ-મદુ
रजस रजरजस महतस अयस'! નામના અક્ષર અને એક ઉભી મૂર્તિ દેવની.
નં. ૯૭ ના ગેડે ફારસના સિક્કામાં “મહરજ |૪૯વર્ષને | રજતિરસ=મહારાજાધિરાજ” અક્ષરો જે લખાયા છે | ગાળો તે જોતાં એમ સમજાય છે કે, બાદશાહ મેઝીઝ ઇરાનના રાજકુટુંબનો કાંઈક દૂર-નબીરો હશે અને આપણે તેના વૃત્તાંતમાં તે જ પ્રમાણે જણાવ્યું પણ છે. તેવી જ રીતે અઝીઝ પહેલાને તથા અઝીલીઝને પણ રાજકુટુંબનાં દૂરનાં સગાં ગણાવ્યાં છે (કારણ માટે નીચેનું ટીપણુ જુઓ) એટલે તેઓ મહારાજાધિરાજ પદ ન જ ધારણ કરી શકે; પણ ઈન્ડોપાર્થિઅન્સ સ્વતંત્ર રાજકર્તા તરીકે રાજાધિરાજ તરીકે ભલે પિતાને ઓળખાવે. જ્યારે
અઝીઝ બીજાને અને ગાંડફારનેસને ખુદ રાજકુટુંબના જ માણસો હોવાનું ઠરાવી તેમણે ‘મહારાજાધિરાજ'નું પદ ધારણ કર્યાનું જણાવ્યું છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે આ સિક્કો અયસ પહેલાને નથી પણ અયસ=અઝીઝ બીજાનો લાગે છે,
[મારૂં ટીપણુ-કે. હિ. ઈ. માં પૃ. ૫૮૬ થી ૫૯૨ નું સિકકા વર્ણન જુઓ. તેમાં મોઝીઝ માટે પટ નં. ૮ (આકૃ. ૪૮) તથા પટ નં. (આકૃ. ૯ તથા ૧૨) તેમજ બ્રીટીશ મ્યુઝીઅમ કેટલેગ સિક્કા નં. ૨૬ અને ૮ : અયસ પહેલા માટે બ્રી. મ્યુ. કે. સિકકા નં. ૧૬૦, ૧૩૭, ૫૬ અને ૧૮૭ : અઝીલીઝ માટે બ્રી. યુ. કે. સિક્કા નં. ૪૦, ૨૩ તથા ૩૯ તેમજ જ, રો. એ. સે. ૧૯૦૫ પૃ. ૭૮૮ ચિત્રપટ નં. ૩ : ઉપરના સર્વે સિકકામાં આ ત્રણે રાજકર્તા માટે “ મહેરજતિરસ” શબ્દ જ વપરાય છે : જ્યારે અયસ બીજા માટે ( જુઓ કે. હિ. ઈ. પટ નં. ૮, આકૃ. નં. ૪૫, ૪૬ તથા અત્ર વર્ણનમાં ટાંકેલ પટ નં. ૮ ની આકૃ. નં. ૪૯ માં)
મહરજ રજતિરસ '=મહારાજાધિરાજ શબ્દ વાપર્યા છે એટલે એમ થયું કે ઈન્ડોપાર્થિઅન્સ રાજકર્તમાંના પહેલા ત્રણ, રાજકુટુંબના નબીરા ખરા પણ જરા દૂરના સગપણે થતા હતા. જ્યારે છેલ્લા બે અતિ નજીકના રાજકુટુંબી જને હતા એમ સમજવું.]
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ]
વધુ માહિતી
૯૭] સવળી બાજુ–ઘેડે-કે.હિ.ઈ. પટ ઈન્ડોપાર્થિઅને પાંચમા શહેનશાહ ( જુઓ ઇ. સ. ૧૯ સ્વાર રાજા જ-|
કેષ્ટક પૃ. ૧૪૪ તથા પૃ. ૪૦૫ ) ગેડફારનેસને મણી બજી તથા નં. ૭ આકા
થી ૪૫ છે. ઈરાનના રાજકુટુંબને નજીકનો સગો હોવાથી અમુક પ્રકારની
નં. ૩૨ | તેણે “મહારાજાધિરાજ” નું પદ ધારણ કર્યું છે. વચ્ચે નિશાની છે. |
ખુલાસા માટે આંક ૯૬ માં “મારૂં ટીપણ' કરીને | અવળી બાજુ-“મા
બાળા લખેલ હકીકત વાંચે. रजा रजतिरस કાતર દેવત્રત) ગુર ” એવા| અક્ષરે છે તથા દેવની ઉભી આકૃતિ છે.
હા | સવળી બાજુ-ઘેડે-| કે. હિ. ઈ. | ઇન્ડોપાર્થિઅને શહેનશાહના લિસ્ટમાં જણાવેલ છે. પ. પૂ. સ્વાર રાજા.
પાંચ રાજકર્તાઓમાંની ચોથી વ્યક્તિ-અઝીઝ ૩૦ થી .પટ નં. ૮ | અવળી બાજુ-“મદ | બીજે-તેને સિક્કો છે. તે પણ ઉપરના અંક નં.
| ઈ. સ. રાજા જનઆક. નં. ૪૫ ૯૭ માં જણાવ્યા પ્રમાણે ઇરાનના રાજકર્તા | હ૪૯ महतस अयस"
શહેનશાહને અંગત સંબંધી જન દેખાય છે. એવા અક્ષરો છે
વર્ષને તેથી જ તેણે પણ “મહારાજાધિરાજ'ની પદવી તથા અમુક
ગાળે ગ્રહણ કરી છે. સ્થિતિમાં ઉભેલો એક મનુષ્ય છે.
સવળી બાજુ-જમણી કે. હિ. ઈ| અક્ષર ઉપરથી નિર્વિવાદપણે સાબિત થાય છે ઇ. સ. પૂ. તરફવાળું રાજા-|
. | કે તે યોનપતિ મિનેન્ડરનો સિકકો છે. તે પિતાને | નું મહેણું | Nટ નં. ૭ શું પદથી ઓળખાવતે હવે તે પણ તેમાં જણુવ્યું
૧૮૨ થી અવળી બાજુ-અક્ષર આકૃતિ
છે. દેખાય છે કે તેણે પણ બે જાતના સિક્કા ૧૫૯ લખેલ છે તે
પડાવ્યા છે જેમાં એક પ્રકાર પુ. ૨ માં અકિ “મહારાણ ના-| નં. ૧૮
| નં. ૪૧ માં રજુ કર્યો છે, તારણ મિનેન'|
જ્યારે બીજો અત્રે
સુધી અને ડાબી બાજુ
દર્શાવ્યું છે. આ બીજા પ્રકારમાં જે ચિત્ર દેખાય મહેવાળું અમુક
છે તેને અંગ્રેજીમાં Athene Promachos પ્રકારનું ચિહ્ન છે.
કહેવાય છે,
| સવળી બાજુ-રાજાનું છે. હિ. ઈ| આ જ સિક્કો તેના વિશિષ્ટ વર્ણન સાથે ઇ. સ. પૂ. | મહેરૂ જમણી તરફ પટ નં. ૭/૩ ૨ માં (ચિત્રપટ નં. ૧ આંક નં. ૭-૮) | થી
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૨
સિક્કા સંબંધે
[ એકાદશમ
૭૮
અવળી બાજુ-અક્ષર આકૃતિ | રજુ કરેલ છે. છતાં જ્યારે આ પુસ્તકમાં તેનું જીવન- ૧૫૯ બે છે “અતિત|
વૃત્તાંત આવે છે તથા તે ક્ષહરાટ જાતિને ક્ષત્રપ છે. ત્યારે चक्रस छत्रपस નં. ૨૪
વર્ષને આ ક્ષત્રપો પિતા માટે કેવું બિરૂદ ધરાવતા, કઈ gયુત્તર” અને
લિપિમાં લખાણ કરતા, ઇત્યાદિ જાણવાનું હોવાથી | ગાળો આંક નં. ૯૯ ના મિનેન્ડરના સિ
અત્રે ફરીને રજુ કર્યો છે : વળી તેમના બિરૂદની ક્કામાં જે ચિહ્નો
સરખામણી ઇન્ડોપાર્થિઅન શહેનશાહની ( આંક નં. છે તે.
૯૪ થી ૯૮ ) અને નપતિની (આંક નં. ૯૯ ) સાથે કરી શકાશે: સિક્કો મથુરા પતિ રાજુલુલનોક્ષત્રપના સમયને-છે. તેમજ મિનેન્ડરે પોતાના સિકકામાં વાપરેલું ચિહ્ન છે તે બતાવે છે કે, તે મિનેન્ડરના સમયે ક્ષત્રપ પદે હતે. (જુઓ ઉપરમાં
પૃ. ૨૨૯ નું વર્ણન. ) ૧૦૧] સવળી બાજુ-લશ્કરી કે, હિ. ઈ. લિઅકનું રાજ્ય તક્ષશિલાવાળા પ્રદેશમાં હતું | ટોપીવાળા રાજા
એમ સૂચવે છે. મથુરાના સિંહસ્તૂપની પ્રતિષ્ઠા નું મહોરું જમણી| પટ નં.૮]
| વખતે કોતરાયેલા છે અનેક નામો તે સ્તંભમાં | ૧૧૪ થી બાજુનું
આકૃતિ
મળી આવે છે તેમાં આ લિઅકનું નામ હોવાથી અવળી બાજુ-તક્ષિલા
તેને મથુરા પતિ ધારી લેવામાં આવ્યો છે. તે પ્રમાણે પ્રદેશનું ચિહ્ન જે નં. ૪૨ | તે દેશના અધિપતિ નહોતે જ, (જુઓ ઉપરમાં | અમુક ઢગલાબંધો અમુક વસ્તુને
પૃ. ૨૩૬ નું વર્ણન. ). ખડકલે બતાવે છે, ૧૦૨] સવળી બાજુ-લેખ ગ્રીક છે. આં.રે. ચ9ણે પિતાને ક્ષત્રપ દષમેતિકના પુત્ર તરીકે | ઈ. સ. ભાષામાં–રાશો)
ઓળખાવે છે એટલે પિતા-પુત્રને સંબંધ હતો એમ સ્પષ્ટ થયો : બાકી ધર્મનાં ચિહ્નોમાં સૂર્ય
૧૪૨ થી અને ચંદ્ર છે તે યાવચંદ્ર દિવાકરીની સ્થિતિ
૧૫ર સૂચવે છે તથા ચિત્ય છે તે જૈન ધર્મનું અને મેરૂ
J. B. | પર્વતની ત્રણ ચૂલિકા બતાવતું ચિહ્ન છે (જુઓ | સુધીને અવળીમાં-ત્રણ આક-| નું ત્ય,તેની ઉપર
| પુ. ૨ માં સિક્કાના વર્ણનમાં.) વળી મેરૂપર્વતનું
રૂપાને ચંદ્ર પડખે ડાબી
સ્થાન મધ્ય એશિયામાં આવેલા તુર્કસ્તાનના મર્વ બાજુમાં ચંદ્ર અને સિક્કો છે.]
શહેરની આસપાસ જે ઠરાવાયું છે તે પ્રદેશમાં તેમની જમણી બાજુમાં
ઉત્પત્તિ હતી એમ પણ સૂચવે છે : ચૈત્યની નીચે વાંકી સૂર્ય તથા બ્રાહ્મી
લીટી છે તે અવંતિની ક્ષિપ્રા નદી સૂચવે છે (જુઓ અને ખરોકી)
પુ. ૨ સિક્કાના ચિહ્નોના અર્થની હકીકત.) એટલે કે લિપિના અક્ષરો
| ચકૃણુ પોતે અવંતિપતિમાં હતા એમ કહેવાને માંગે છે.
સુધીનો
માયafa
- ટ નં. ૧૦
મોતિક પુત્ર[]\ આકૃતિ
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચ્છેક ]
૧૦૩ સવળી બાજી–રાજાનુ` કે, આં. રૂ.
પટ ન. ૧૩
મહેારૂ જમણી તરતું : ગ્રીક ભાષામાં આછે આકૃતિ લેખ છે તથા
૪૭૯
રૂપાને
સિક્કો છે
માથાની પાછળ
રાજ્યના અમુક વર્ષે એમ લખેલ
છે.
અવળી બાજી–ત્રણ આર્કાનું અને ઉપર ચ
ચૈત્ય
તથા પડખે સૂ ચંદ્રની નિશાની
તથા નીચે વાંકી
લીટી છે અને લેખમાં આ પ્રમાણે અક્ષરા છે. રાજ્ઞો
म हा क्ष त्र पस
इश्वरदत्तस प्रथम વર્ષે. ”
વધુ માહિતી
ઇશ્વરદત્તનું નામ લખ્યુ માટે તો શંકા રહેતી જ
૯૩૫
અવળી બાજી–ચૈત્ય તથા ઉપરમાં ચંદ્ર : અને સૂ ચંદ્ર તથા લેખના અક્ષરેા. મહારા- સિક્કો છે. जेंद्र दत्तपुत्र परम वैश्णव શ્રી
રૂપાના
म हा रा जा વલન,
99
છે. એટલે કાના છે તે નથી. સૂય ચંદ્ર, ચૈત્ય અને વાંકી લીટી તથા ઉપર ચંદ્ર તેમજ મહા
આ
સ ચિહ્નો ઉપરમાં
ક્ષત્રપ શબ્દનુ બિરૂદ છે;
સિક્કાની પેઠે જ છે.
આંક નં. ૧૦૨ ના ચઋણના એટલે સૂચવે છે કે તેના વંશ સાથે સબંધ તા ધરાવે છે. પણ રાજ્યના અમુક વર્ષે એમ જે શબ્દો વાપર્યાં છે તે બતાવે છે કે, ચઋણુથી જુદા જ વ'શના છે : પરંતુ પાતે કયા સંવત્સર વાપરે છે તે ચોક્કસ નથી જ; એટલે કે તેણે વાપરેલ સંવત્સરની સ્થાપના તે સમય બાદ કરવામાં આવી છે : પણ કા. ૨. માં પૃ. ૧૨૪ ઉપર તેનું વર્ણન લખતાં Date of reign between the years 158 and 161 લખ્યું છે : જેથી લેખકે તે સાલના આંક, તે સંવત્સરની આદિ ૭૮ માં થયાનુ ગણીને છે. .સ. ૨૩૬ થી ૨૩૯ જણાવ્યો છે જ્યારે તે સવત્સરની આદિ ૭૮ માં નથી પણ ૧૦૩ માં છે. તે હિંસામે ઇશ્વરદત્તના સમય ઇ. સ. ૨૬૧ અને ૨૬૪ આવશે. તેણે ‘ રાજ્યના પ્રથમ વર્ષે ' અને દ્વિતીય વર્ષે એવા સિક્કા પડાવ્યા હોવાનું જણાયુ છે એટલે તેના સમય . સ. ૨૬૧-૬૨ લેખવા પડશે.
૧૦૪ સવળી ખાજી-રાજાનું ા. આં. રે.
મહેારૂં જમણી તરફનું.
પટ ન, ૧૮
ધાર્મિક ચિહ્નો સૂચવે છે કે તે જૈન ધર્મોનુયાયી હતા. લેખના અક્ષરેાથી સમજાય છે કે, મહારાજા ધરસેન તે મહારાજા ઈંદ્રદત્તના પુત્ર હતા અને આંક ન. | ધાર્મિ ક ચિહ્ન બતાવે છે કે તે જૈનધર્માંનુયાયી હતા પણ, જ્યારે પેાતાને “ પરમ વૈષ્ણવ ’* જણાવે છે ત્યારે તેણે બાપિકા જૈન ધર્મ બદલીને વૈદિકમત અંગિકાર કર્યાં હતા એમ સૂચવે છે ઃ વળી ઈશ્વરદત્તનાં જ સ ચિહ્નો છે; એટલે તેના વશમાંના છે એમ બતાવે છે. તેમ તેણે કાતરાવેલ શિલાલેખમાં (જીએ પૃ. ૩૭૭ નું વન, લેખ ન. ૪૪ ) પેાતાને ત્રૈકૂટક લખેલ છે. તથા ત્યાં તેના સમયની ગણત્રીએ આપણે ઇ. સ. ૪૫૬ ના તે હાવાનુ` બતાવ્યુ` છે.
૪૦૩
ઈ. સ.
૨૧
અને
ર૬ર
ઇ. સ.
૪૫
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
વંશાવળી
( [ એકાદશમ
વંશાવળી | નેટ–ગત પુસ્તકમાં કે આમાં, તેમજ નીચે દર્શાવેલી હકીકતમાં જ્યાં ફેરફાર દેખાય ત્યાં • સંશાધન માંગે છે એમ સમજવું.
માયવશની ખરી વંશાવલી નિામ
મ. સ. થી મ. સં. વર્ષ ઇ. સ. પૂ. થી ઈ. સ. પૂ. (૧) ચંદ્રગુપ્ત રાજા ૧૪૬ ૧૫૫=ા ,,
૩૮૧
૭૭૨ સમ્રાટ ૧૫૫
૭૭૨
૩૫૮ (૨) બિંદુસાર
૧૯૭, ૨૭ળો
૩૫૮ (૩) અશેકવર્ધન
૧૯૭ ૨૩૭ ૪૦
૨૮૯ (૪) પ્રિયદર્શિન : સંપ્રતિ : ઈંદ્રપાલિત २३७
૨૩૬ (૫) વૃષભસેન : સુભાગસેન ર૯૧
२२७ (૬) પુ૫ધર્મન ૩૦૭
૨૨૦ (૭) દેવધર્મન ३०७ ૩૧૪
૨૧૩ (૮) શાતધર્મન
૨૧૧ (૯) બૃહદ્રથ ૩૧૬ ૩૨૩
- ૨૦૪
૧૬૯=૧૪૨૩મા
૧૭૦
૩૩૦
૨૯૧
૩૦૦
૧૪
૩૧૬
શુગભૂલ્યા : શુંગવંશ
શંગટ્ય
મૌર્યના
પુષ્યમિત્ર સેનાધિપતિ
૨૨
૩૨૩ ૩૨૩ ૩૩૯
૨૨૬ ૨૦૪
૨૦૧૪ ૧૮૮
વાનપ્રસ્થ
કર૦
૭ ૩૯ ૩૪૬ ૩૫૩
૨૦૪ ૧૮૮
૩૩૯
૧૮૧
૩૪૬
૧૭૪
શું વશ (૧) અગ્નિમિત્ર પુષ્યમિત્રની હયાતિમાં
સ્વતંત્ર ઈ સાદો સમ્રાટ ) કલ્કિરૂપે અંતર્ગત વસુમિત્ર
યુવરાજ તરીકે (૨) એદ્રક : બળમિત્ર (૩) ભાગ : ભાગવત
ભાનુમિત્ર (૪) પુલિદિક (૫) ઘાષા
૩૩૯
૨૪૬-૭
૧૮૮
૧૮૧
૩૫૩
૩૭૦
૭૪.
૧૫૭
૩૭૦
૩૮૫
૧૫૭
૩૯૨
૩૮૫ ૩૯૨
૧૪૨ ૧૫
૧૩૫ ૧૩૧
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિછેદ ].
વંશાવલી
૪૦૫
મ. સં. થી
વર્ષ
ઇ. સ. પૂ. થી ઇ. સ. પૂ.
નામ (૬) વસુમિત્રા (૭) દેવભૂતિ
મ. સં. ૪૦૦ ૪૧e
૧૨૪
૪૦૩
૧૨૪
૧૧૪
પરદેશી પ્રજાના રાજાઓ
(બ) બેકટ્રીઅન્સ : યેન (૧) ડિમેટ્રીઅસ
હિંદ બહાર
હિંદમાં (૨) મિનેન્ડર
૨૦૫
૩૨૨ ૩૩૫ ૩૪૫
૩૩૫=૧૩ ૩૪૫
પક
(મા) ક્ષહરાટ મમ્મદેશ (૧) ભૂમક (૨) નહપાણ
૧૫
૧૧૪
૩૬૮ ૪૧૩
૪૧૩ ૪૫૩
૧૧૪
૭૪
મથુરા સુરસેન
(૧) રાજુલુલ (૨) સેડામાં
૪૧૦ પર
૧૫૫ ૧૧૭
પ
તક્ષિલા : ગાંધાર (૧) લીઅક
૨૭૨ (૨) પાતિક : પાલિકા ૪૧૨
૪૧૨
૧૫૫
૧૧૫
૪૪૮
સ્પર
४४७ ૪૫૨
(૬) પાથીઅન્સ-પહવાઝ ,
(૧) મોઝીઝ (૨) અઝીઝ પહેલે () અઝીલીઝ (૪) અઝીઝ બીજે (૫) ગેડિકારનેસ
४८७ ૫૪૬
૫૪૬ ૫૭૨
ઈ. સ. ૧૯
ઈ. સ. ૧૯
- ૪૫ ,
(૨) ઇ સિથિઅન્સ
હિંદી શક (૧) રૂષભદત્ત (૨) દેવણુક
૭૪
૫૮
૪૫૩ ૪૬૯
૪૬ ૪૭૫
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમયાવળી
સમજતિ
(૧) દરેક બનાવનું વર્ણન કયા પાને છે તે બતાવવા તેને આંક સાથે આવે છે.
(૨) જ્યાં એકજ બનાવની બે સાલ માલૂમ પડી છે, ત્યાં વિશેષ માનનીય લાગી તે અહીં જણાવી છે, અને શંકાશીલ લાગી તેને કસમાં મૂકી છે.
(૩) જેની સાલ માત્ર અંદાજી ગણી કાઢીને ગઠવી છે તે માટે? આવી નિશાની મૂકી છે. ઇ. સ. પૂ. મ. સ. પૂ. બનેલ બનાવ તથા આ પુસ્તકમાં તેનું સ્થાન દશમી સદી
કૃતિકાર તથા ઉપનિષદૂકારને જન્મ ૩૪૫ વેદ, ઉપનિષદ, શ્રતિ આદિ ગ્રંથો રચાયાં ૨૫૦ : વેદની નવીન રચના થવાથી
બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિનું નામ ફેરવાઈ વૈદિક સંસ્કૃતિ પડયું. ૨૪૧ નવમી સદી
મથુરાની એક પ્રાચીન જૈનતીર્થ તરીકેની જાહોજલાલી ચાલી આવી હતી. ૨૬૩ આઠ નવા
મથુરાની ખ્યાતિ, એક જૈનતીર્થ તરીકે જળવાઈ રહ્યાના પુરાવા ઈતિહાસનાં સદી સુધી
પાને છે. ૨૬૨ આઠ નવ
જેનોના વીસમા તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથ થયા છે તેમનું નામ તક્ષિલા અને સદીમાં
માણિક્યાલના સૂપમાં કેતરાયેલ છે એટલે તે સમયે જૈનધર્મીઓને રાજ
અમલ હતો. ૨૮૧ નવથી એક તક્ષિલા નગરીનું, જેનધર્મના એક મહાન તીર્થ તરીકેનું સ્થાન હતું. ૨૮૧ સદી સુધી આઠમી કે હિંદની-આર્યાવર્તની સર્વ સામાન્ય લિપિ બ્રાહ્મી હતી. ૧૭૪ સાતમી સદી આઠમી કે મથુરાના વૅડવા સ્તૂપની પ્રથમ સ્થાપના થઈ હોવી જોઈએ. ૨૬૧ સાતમી સદી સાતમી સદી તે અગાઉ હિંદ અને ઈરાન તથા બેબીલોન (હાલનું મેસોપોટેમીયા) વચ્ચે
ખૂબ વેપાર ચાલતો હતો. તે સર્વ ઈરાની અખાત મારફત ચાલતું હતું. ૨૯૮ છઠ્ઠી શતાબ્દિ આખા પંજાબ અને કંબોજ (ગાજીયા) ઉપર ગાંધાર પતિ રાજા પુલુસાકીની
સત્તા હતી. ર૭૧, ૧૭૪ છઠ્ઠી સદી હિંદ ઉપર ઈરાની શહેનશાહતની હકુમત થઈ ત્યારે બ્રાહ્મી લિપિ ઉપર પહલવી
ભાષાની અસર થતાં તેમાંથી ખરાછીનો જન્મ થયો. ૧૭૫ પાંચ-છ સદી બૌદ્ધ નામે ત્રીજી સંસ્કૃતિને ઉદય હિંદમાં થયો. ૨૪૧ઃ હિંદની સમૃદ્ધિ તથા
જાહોજલાલી ભલભલાનું મન ચળાવી નાખે તેવી સંપૂર્ણ કળાએ ખીલી હતી. ૧૨૪. છઠ્ઠી સદીના અંતમાં જ્યારે શક લેકોનું એક ટોળું સિંધમાંથી ઉતરીને તે સ્થાન ઉપર ઉતર્યું ત્યારે ભિન્નમાલ નગર વસ્યું ( હાલના શિરોહી રાજ્ય અને
જોધપુરની દક્ષિણે) (૧૧૦) ૫૫૧ ૨૪ પિતાના મિત્ર મગધપતિ રાજા શ્રેણિકને મળવા જતાં ગાંધારપતિ રાજા
પુલુસાકીનું મરણ ઠેઠ મગધની હદમાં પેસતાં થયું. ૧૨૪
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
સમયાવલી
[ પ્રાચીન ૫૩૦ ૩ મેહનજાડેરોના ખંડિયરે હાલ જ્યાં છે તે ભાગમાં સિંધ-સૌવીરની રાજધાની
વીતભયપદૃન દટાયાનું નોંધાયું છે. (૧૨૫) ૫૨૦ મ. સ૭ શ્રી બુદ્ધદેવને જન્મ. ૨૫૯ ૫૦૫ ૨૨ હિંદુપ્રજાના રાજનગર તરીકે તક્ષિલાનું બંધ થવું. (૨૭૧) ४८३ ४४ શિશુનાગવંશના રાજા ઉદયને પોતાના રાજ્યના ચોથા વર્ષે પાટલિપુત્ર નગરની
સ્થાપના કરી. ૧૦૧ ૪૫થી ૪૪૭ ૭૦-૮૦ શ્રી રત્નપ્રભસૂરિએ દઢેક લાખને જૈન બનાવ્યા. ૩૮૬ઃ ભિન્નમાલ-એશિયા
નગરીની સ્થાપના. ૩૮૬-૩૯૨ ૪૫૫
ગૂર્જરપ્રજાની ઉત્પત્તિનો સારો સમય. ૩૮૬ (૩૮૬) ૪૫૦
એક જૈનાચાર્યો લાખો મનુષ્યોને જૈનધર્મી બનાવ્યા. (૩૪૭) ૪૨૫ ૧૦૨ ' કલિગપતિ રાજા ખારવેલને સમય (૨૮૬). ૪૦૦ મ. સ. ૧૨૭ કાત્યાયન વરરૂચિને સમય. ૨૨૪ ૪૦૦ આશરે ૧૨૭ ૫. ચાણકયના બાપદાદાઓ હિંદમાં આવી વસ્યા. ૩૮૬ આશરે ૪૦૦ ૧૨૭ એક બીજું નાનું શક પ્રજાનું ટાળું હિંદમાં આવી વસ્યું. ૩૮૬ ચોથી સદી . કાત્યાયન વરરૂચિને સમય (૨૨૭) ૩૭૨ ૧૫૦ ચંદ્રગુપ્ત મગધને સમ્રાટ થયો ૨૫; કલિંગપતિ વક્રગીનું મરણ. ૨૬, ૩૭૩ ૧૫૪ ડોશીમાના બાળકે ગરમાગરમ ખીર ફેંકીને કિનારેથી પીવાને બદલે એકદમ
વચ્ચેથી પીવાનો પ્રયત્ન કર્યો જેથી તે દાઝી ગયો. ૨૪ ૩૭૨ ૧૫૫ કલિંગપતિ વક્રગ્રીવ સાથે, ચંદ્રગુપ્ત અને પં. ચાણકયે મળી જઈ પેલી સુવર્ણ
પ્રતિમાને વેર લેવાના બહાનાતળે મગધપતિ નવમાનંદ ઉપર ચડાઈ કરીને
મગધ જીતી લીધું તથા નંદવંશનો અંત આણ્યો. ૨૫ ૩૬૩ ૧૬૪ સુદર્શન તળાવ બંધાયાનો અંદાજ સમય.
ઉજૈની નગરી જે નંદ પહેલાના રાજ્ય મગધ સામ્રાજ્યમાં ભળી જવાથી પાટનગર તરીકેનું ગૌરવ ગુમાવી બેઠી હતી તે ફરીને જળહળવા લાગી. ૨૭. ચંદ્રગુપ્ત
સમસ્ત ભારતને સમ્રાટ થયો. ૨૭ : ૩૫૮ ૧૬૯ બિંદુસારે રાજ્યની લગામ સ્વહસ્તે લીધી. ૨૯ ૩૫૦ ૧૭૭ ૫. ચાણકયનું મરણ ૨૯; તે બાદ મહાઅમાત્યપદ મહામંત્રી સુબંધુને સોંપાયું. ૨૯ ૩૪૬ ૧૮૧ મુનિ ચંદ્રગુપ્તનું અવસાન. ૩૦ ૩૪૬-૪૮પછી ૧૭૯-૮૧ દક્ષિણ હિંદ મગધ સામ્રાજ્યના એક ભાગ તરીકે લખાતો બંધ થયા. ૩૦ ૩૩૫ ૧૯૨ આખા પંજાબ પ્રાંતમાં નાના ક્ષત્રિય રાજાઓએ આપ આપસમાં સ્પર્ધા
કરવા માંડી અને બળવો જગાડ્યો. તેને દાબી દેવા સમ્રાટ બિંદુસારે યુવરાજ
સુષીમને મોકલ્યો, તે વખતે સુષીમને યશ મળ્યો. ૩૦ ૩૩૨-૧ ૧૯૫-૬ પંજાબમાં ફરીને ઉગ્રપણે બળો જાગ્યેઃ બિંદુસારે યુવરાજ સુધી મને પાછો
મેકલ્યો પણ આ સમયે બંડખેરાએ દગો કરી તેને મારી નાંખ્યો ૩૧૦ સુષીમના મરણ બાદ તે બળ સમાવવા ઠેઠ પાટલિપુત્રથી બીજા કેઈને મોકલવાને બદલે, વચ્ચે જે અવંતિનો દેશ હતો ત્યાંના સૂબાપદે રહેલ કુમાર
૩૬૨
૧૬૫
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
જરિતવર્ષ ]
સમાવલી
૨૧૦
અશોકને પંજાબમાં જવાને હુકમ અપાયો. તેણે ત્યાં જઈ મજબૂત હાથે
કામ લઈ બધું શાંત કરી દીધું. ૩૧ ૩૩૦ ૧૯૭ બળ શાંત થયાના શુભ સમાચાર વાંચતાં, હર્ષાવેશમાં બિંદુસારના મગજની
લેહીની નસ તુટી જતાં તેનું મરણ થયું. ૩૧ ૩૨૯ (આસપાસ) ૧૯૮ પરદેશી પ્રજાનો જમીન રસ્તે વહેલામાં વહેલી હિંદમાં પ્રવેશ થયો લેખી શકાય. ૨૮૫ ૨૮ ૧૯૯ પંજાબમાં બળ જાગ્યાના સમાચાર જાણી, હિંદ ઉપર ચડાઈ કરવાનું મન
થતાં ત્વરિત ગતિથી અલેકઝાંડરે ઈરાનમાંથી આગળ વધવા માંડયું અને હિંદના
પશ્ચિમ કિનારા સુધી આવી પહોંચ્યા. ૩૧ ૩૨૭ ૨૦૦ ગ્રીક રાજ્યની હદ વધારવાની મહત્વકાંક્ષા ધરાવનાર યુવાન બાદશાહ અલેક
ઝાંડર ધી ગ્રેઈટ હિંદમાં સિંધુ નદી સુધી આવી પહોંચ્યો ૧૨૬ઃ તે વખતે સમ્રાટ અશોકવર્ધનના રાજ્યને આરંભ થઈ ચૂક્યો હતે ૩૮: એલેકઝાંડરે પિરસને હરાવી સતલજ પાસે પડાવ નાંખ્યો ત્યાં અશોક પણ સામેથી આવી
પહોંઓ અને જંગ જામ્યો. ૩૨ २०२ અશોકરાયે સુવિશાખ સૂબાને સમય ગણાય. ૨૮૬ ૨૦૪ પિતાના દેશ પાછા ફરતાં રસ્તામાં બેબીલેન શહેરમાં બાદશાહ સિકંદરનું
મરણ થયું. ૧૨૭ અલેકઝાંડરના મરણબાદ, પંજાબમાં રહેલા તેના સરદારોએ હિંદુ રાજાઓમાં આપસઆપસમાં અવિશ્વાસ ઉપજાવી ઉઘાડા બળવા જેવી સ્થિતિ કરી નાંખી અને રાજા પિરસનું ખૂન કરાવ્યું જેથી આખા પંજાબમાં સખ્ત બળ ફાટી નીકળ્યો. ત્યારે અશકે ત્યાં જઈ યવનોની કલ્લ કરીને તેમના સરદાર યુથીડીમસને ગાંસડા પોટલા અંધાવી હીંદ બહાર નસાડી મૂક ૩૩ : રાજા પિર
સનું ખૂન ૭૩. ૩૧૭ ૨૧૦ રાજા પોરસનું ખૂન તથા યવન પ્રતિનિધિ યુથી ડીમેસનું હિંદમાંથી નાસી છૂટવું(૨૮૦) ૩૧૬ ૨૧૧ પંજાબ ઉપર અશોકની હકુમતનું સ્થિર થવું. (૨૮૦) ૩૧૬ ૨૧૧ એક વખત મગધ સામ્રાજ્યમાંથી ગુમાવી દીધેલ પંજાબનો પ્રાંત પાછા મગજમાં
અશેકવર્ધને ભેળવી દીધો. ૩૩ ૩૧૬થી ૨૧૧ થી મરહુમ અલેકઝાંડરની ગાદી બથાવી પાડનાર તેના સરદાર સેલ્યુકસે આ બાર ૩૦૪ ૨૨૩ વર્ષમાં હિંદ ઉપર લગભગ અઢારેક ચડાઈ કરી નાંખી ૩૩. અંતે તેને
અશક સાથે સંધિ કરવી પડી. ૩૫
યવનપતિ સેલ્યુકસ નિકેટરે પિતાની કુંવરીને અશોકવેરે પરણાવી. ૧૭૭ ૩૦૧ ૨૨૬ રાજા સુભાગસેનને સમય પૂરો થયો એમ ગણવું પડશે. (૧૩) ર૯૦થી ર૫૦ ૨૩૦થી૨૭૭ રૂષભદત્તના બાપદાદાઓ હિંદમાં આવી વસ્યા. ૩૮૬ (૩૮૬) ૨૮૯ ૨૩૮ મૌર્ય સમ્રાટના લશ્કરમાં અગ્નિમિત્ર જોડાય. ૮૯
માય રાજકુટુંબના નબીરાઓએ રાજ્યના નાના નાના ભાગલા પાડી નાંખવાથી રાજા સુભાગસેન નબળો પડી ગયો. ૧૩
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧
૨૪૬
૨૭૬ ૨૫૧ ૨૭૦થી૧૮૦ ૨૬૧ ૨૬૬
૨૫૦
૨૭૭
રક૭
૨૪૫
૨૮૨
૨૩૭ ૨૯૦ ૨૩૬ ૨૯૧ ૨૩૫ આશરે ૨૦૦ થી ૨૯૭ ૨૦૫ થી ૩૨૨ ૨૩૦
૨૯૭
સમયાવલી
[ પ્રાચીન સેલ્યુસ નિકટારનો પુત્ર એંટીઓકસ પહેલ-સોટર સિરિયાની ગાદીએ. આવ્યા. ૧૪૭ સિરિયનપતિ સેલ્યુસ નિકટારનું મરણ. ૧૪૭ પુષ્યમિત્રનો જન્મ ૫૪ પતંજલીનો સમય (૯૦ વર્ષનું આયુષ્ય) ૭૩ એંટીઓકસ પહેલાનું મરણ ૧૪૭ અને એંટીઓકસ બીજે સિરિયાને રાજા થયો ૧૪૭ એંટીઓકસ બીજે વ્યભિચારી હોવાથી તેના રાજ્ય બળ થતાં, ઈરાન અને બેકટ્રીઆ સ્વતંત્ર બની ગયા ૧૪૭ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયે પ્રજાના મેટા સમુહે જૈનધર્મ માન્ય કર્યું હતું. ૨૬૨ તેણે હિંદબહાર ધમ્મમહામાત્રાઓ મેકલ્યા હતા. ૨૪૬. બેકટ્રીઆ સ્વતંત્ર થયું ૨૯૮: તેજ સમયે પાર્થિઓ પણ સ્વતંત્ર થયું. ૧૦૦ બેકટ્રીઆનો પ્રથમ રાજા ડીઓડોટસ પહેલે મરણ પામ્યો ૧૪૭ અને ડીઓડોટસ બીજો તેની ગાદીએ આવ્યો. ૧૪૮ મહારાજા પ્રિયદર્શિનનું મરણ ૨ સુભાગસેનનું રાજ્ય ૧૫ર. (૫) ડિમેટ્રીઅસને જન્મ (૧૮) યુથીડીએસનું રાજ્ય પર બેકટ્રીઆના રાજ ડીઓડેટસ બીજાનું ખૂન ૧૪૮: ખૂન કરી બેકટ્રીઆની ગાદી યુથીડીએસે બથાવી પાડી ૧૪૮ દક્ષિણપતિ શાતકરણી બીજાનું મરણ ૧૩ આંધ્રપતિ શાતકરણી બીજો અવંતિ ઉપર ચડી આવ્યોઃ લડાઈમાં અવંતિપતિ વૃષભસેન મરાયો એટલે અવંતિ ઉપર આંધની સત્તા સ્થાપન થઈ ૭૪: વૃષભસેનનું મરણ ૭૪: પાછા ફરતાં અંધ્રપતિ શાતકરણીનું પિતાના દેશમાં મરણ ૭૪ઃ તેણે વૃષભસેનને મારી નાંખી અવંતિની ગાદી ઉપર તેનાજ ભાઈને ગાદી સોંપી અને પિતાના માણસ તરીકે પુષ્યમિત્રને સૈન્યપતિ નીમ્યો. પુષ્યમિત્રને રાજા શાતકરણીએ સૈન્યપતિના પદ ઉપરથી મહાઅમાત્યપદે ચડાવતાં, પુષ્યમિત્રના પુત્ર અગ્નિમિત્રને મૈર્યસેનાપતિ નીમ્યો. ૮૯ મિનેન્ડરનો જન્મ ૧૫ર: સિરિયાના રાજા એન્ટીઓકસ ત્રીજાએ, બેકટ્રીઆના રાજા યુથીડીમેસના પુત્ર ડિમેટ્રીઅને પિતાની પુત્રી પરણાવી. ૧૪૮ સિરિયામાં એંટીએસ ત્રીજાનો અમલ શરૂ થયો. ૧૪૮ શ્રીમાળીની ઉત્પત્તિ થયાનું કહી શકાય. ૩૮૬ ડિમેટ્રીઅસના પિતા યુથીડીમસે પંજાબ જીતી લીધું. ૯૪ વળી તેણે સાકલને
૨૨૬
૨૨૬
૩૦૧ - ૩૦૧
૨૨૫
૩૧૨
૨૨૩ ૦૦૪ ત્રીજી શતાબ્દિ ૨૧૦ ૩૧૭
ઘેરો ઘાલ્યા. ૯
૨૦૯
૩૧૮
કાશ્મિરપતિ જોકે પિતાના દેશમાંથી પ્લેચ્છોને હાંકી કાઢ્યા. ૧૪૮
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ ]
સમયાવલી
२०४
૨૦૮ ૩૧૯ વસુમિત્રને જન્મ પછી ૨૦૭ ૩૨૦ કાશ્મિરપતિ જાલકના મરણબાદ તેને પુત્ર દામોદર ગાદીએ આવ્યો. ૧૪ ૨૦૭ ૩૨૦ કાશ્મિરપતિ જાલક જેણે કાન્યકુંજ સુધી રાજ્ય મેળવ્યું હતું તેનું મરણ થયું.૧૪ ૨૦૬ (૭) ૩૨૧ () એંટીઓકસ ધી ગ્રેઈટ (ત્રીજા) ગાંધાર પતિ સુભાગસેન સાથે સંધિ કરી
એમ વિદ્વાનોનો મત છે. ૬ ૨૫-૩ ૩૨૨-૨૪ રાજા જાલક ? તથા બેકટ્રીઅન તે યુથીડીએસ મરણ પામ્યા ૧૪૮ ૨૦૫ ૩૨૨ ડીમેટ્રીઅસ બેકટ્રીઆની ગાદીએ બેઠે. ૧૪૯ ૨૦૪ ૩૨૩ અગ્નિમિત્રે પિતાના સ્વામી મૈર્ય બહદરથને મારી અવંતિની ગાદી બથાવી
પાડી ૧૪,૬૬. ત્યારથી શુંગવંશની સ્થાપના થઈ ૧૪,૪૮ મૈર્યવંશની
સમાપ્તિ થઈ. ૧૪ ૩૨૩ અગ્નિમિત્ર ગાદીએ બેઠો. ૫૬ અગ્નિમિત્રે બ્રહદ્રથને માર્યો. ૧૦૦. ઈતિહાસકારોના
કહેવા પ્રમાણે પુષ્પમિત્રે પોતાના સ્વામિ બદ્રથનું ખૂન કર્યું અને પોતે રાજા બને ૭૬ : રાજયની કટોકટ સ્થિતિ લાગવાથી લશ્કરી કવાયત નિહાળવાના બહાના હેઠળ અગ્નિમિત્રે બહારથનું ખૂન કર્યું ૯૧ : ૧૪૯ યવન સરદાર યુથી ડીસે મધ્યમિકાને ઘેરે ઘાલ્યો. ૯૯ઃ અગ્નિમિત્રે લેખંડી બાહુથી
વૈદિક ધર્મનો પ્રચાર કરવા માંડયો. ૨૦૨ ૩૨૫ બેકટ્રીઅન પતિ રાજા ડિમેટ્રીઅસે પંજાબના શાકલ (શિયાલકેટ) શહેરમાં
ગાદી સ્થાપી. ૨૭૪ ત્રીજી સદી
બંદરની કિંમત તથા તે દ્વારા વેપાર કરવાની કળા તે સમયે પણ જણાતી હતી. (૨૧૪) ત્રીજી સદી પલ્લવ જાતિનો ઉદય વહેલામાં વહેલે થયો હોવો જોઈએ એવું અનુમાન ૨૮૭ બીજી સદી
પતંજલીએ મહાભાષ્ય રચ્યું ૨૨૭. વડવાસ્તૂપની પુનઃસ્થાપના ૨૬૧ બીજી
સદીના પ્રારંભમાં વડવાસ્તૂપને વિનાશ. ૨૬૧ ૧૯૯થી૯૭૩૨૮થી ૩૩૦ ડિમેટ્રીઅસના ન સરદાર હિંદમાંથી પોતાના દેશ નાસી ગયા. ૯ર -
અગ્નિમિત્ર રાયે વસુમિત્રે યવનોને પાંચાલ અને સુરસેનમાંથી હાંકી કાઢયા. ૧૦૦
યવન સાથે હિંદુપ્રજાનું પ્રથમ ગમખ્વાર યુદ્ધ. (૧૧૧) ૧૯૬ ૩૩૧ અગ્નિમિત્ર વૈદભ માલવિકાની સાથે પરણ્યો હશે. ૯૩ ૧૯૫ ૩૭૨ પ્રથમ અશ્વમેધ સંપૂર્ણ કર્યો હશે. ૯૩ ૧૯૪
પતંજલી મહાશય હોવાની ગણત્રી (૨૨૭) રાજ રૂષભદત્તને સત્તાકાળ. ૩૫૬. ૧૯૨
૩૩૫ ડિમેટ્રીઆસની સાથે ભૂમક ૨૧ વર્ષની ઉંમરે હિંદમાં આવ્યો. (૧૮૯) ૧૯થી ૧૮૨ ૩૩થી ૩૪૫ ડિમેટીઅને હિંદના રાજત્વને કાળ ૧૫૧ ૧૮૯ ૩૩૮ અગ્નિમિત્ર રાયે પુષ્પમિત્રે પ્રથમ અશ્વમેધ કર્યો. ૭૭ ૧૮૮ ૩૩૯ પુષ્યમિત્રનું મરણ ૯૪, ૧૫૩, ૫૪: કાશ્મિરપતિ દામોદર પાસેથી ડિમેટ્રીઅસે
પંજાબ લઈ લીધું. ૯૪. ૧૮૨ ૩૪૫ બીજી અશ્વમેધ સમયે અશ્વનાયક તરીકે યુવરાજ વસુમિત્ર પરિભ્રમણ કરવા
લાગ્યો. પણ અશ્વની અટકાયત થતાં, જે યુદ્ધ થયું તેમાં તે મરાયો. (૭૭) વસુમિત્રનું મરણ ૨૨ વર્ષની ઉંમરે ૭૭: શૃંગપતિ અને યવનપતિ વચ્ચે યુદ્ધ. ૯
૧૯૭
૩૩૩
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમયાવલી
[ પ્રાચીન
૧૮૧ ૩૪૬ રાજા અગ્નિમિત્રે બીજો અશ્વમેધ સંપૂર્ણ કર્યો (૭૭): પિતાના રાજ્યાભિષેક
બાદ ૨૩ વર્ષ અને સ્વતંત્ર સમ્રાટ તરીકે સાત વર્ષ બાદ, અગ્નિમિત્રે બીજો અશ્વમેધ કર્યો છ૭; વસુમિત્રનું મરણ ૫૮; રાજા ડિમેટ્રીઅસનું મરણ ૯૫, ૧૫૧. રાજા કલિક વિશેની પૌરાણિક તથા જેનામાં થયેલી આગાહી. પર: અગ્નિમિત્રે
બીજે અશ્વમેધ સંપૂર્ણ કર્યો ત્યારથી જેનગ્રંથમાં તે કલ્કિ તરીકે પ્રખ્યાત થયે. ૧૫ ૧૮૧-૭૯ ૩૪૬-૪૮ અગ્નિમિત્રે પાટલિપુત્રને નાશ કર્યો. ૧૦૧ ૧૮૦ ૩૪૭ પતંજલીનું મરણ (૯૦ વર્ષની ઉંમરે ) ક૭: રાજા મિનેન્ડરને સમય ચાલુ
૨૫૯. મથુરા શહેરની પૂર્ણ જાહોજલાલી. ૨૫૯ ૧૭૫ (પછી તુરતમાંજ) ડિમેટ્રીઆસની જીવનલીલાનો અંત આવ્યો ગણ્યો છે (અત્યારની માન્યતા) (૭૦):
પતંજલી મહાશયનો સમય એવું એક જૈનગ્રંથનું કથન છે. ૧૭૪ ૩૫૩ સમ્રાટ અગ્નિમિત્રનું મરણ ૯૯ઃ ૫૫, ૧૫૫ ૧૬૮-૭ ૩૬૯-૭૦ પંજાબના યવન સરદાર હેલીઆડારાસે, શૃંગપતિ ભાગવત તરફ વફાદારી
બતાવવા પિતાના પ્રતિનિધિ તરીકે એન્ટીસીઆલદાસને મોકલ્યો. ૧૧૨, ૧૬૨ ૧૬ . . ૩૬૭. નપતિ યુક્રેટાઈડઝન રાજસમય બેકટ્રીઆમાં હતો. ૭૦ ૧૫૯ ૩૬૮ રાજા ભાગવતે મથુરાના પ્રદેશની લડાઈમાં મિનેન્ડરનું તથા તેના સરદાર હગામ
હગામાસનાં મરણ નીપજાવ્યાં ૧૮૨; ૨૩૧. ભૂમકે મહાક્ષત્રપ પદ ધારણ કર્યું
૧૮૭: ક્ષહરાટ સંવતની આદિ ૧૮૮ ૧૫૯ ૩૬૮ ડિમેટ્રીઅસના સરદાર મિનેન્ડરનું મરણ ૨૩૨, ૧૬૧, ૩૦૦. બેકટ્રીઆની
હિંદીશાખાનો અંત ૩૧૨, ભાનુમિત્રનું ગાદીએ આવવું ૧૬૩; કાન્વાયન વંશી
પ્રધાનોને કીર્તિ આરંભ ૧૬૩ ૧૫૮ ૩૬૯ શુંગપતિ રાજા એદ્રક ઉર્ફ બળમિત્રનું મરણ. ૧૧૦ ૧૫૮-૬ ૩૬૯-૭૧ યવન સાથેનું હિંદુપ્રજાનું બીજું ગમખ્વાર યુદ્ધ. (૧૧) ૧૧૫૭ ૩૭૦ ક્ષહરાટ સંવતની સ્થાપના. ૧૬૨ ૧૫૬થી૧૧૪ ૩૭૧થી૪૧૩ કાવાયન પ્રધાનોનો સત્તાકાળ. ૨૨૪ ૧૫૬ ૩૭૧ રાજા એદ્રકનું પશ્ચિમ રણક્ષેત્રે મરણ થવાથી, ભાગવતે અવંતિના ઉત્તરના ક્ષેત્રે
યુદ્ધમાં ઝંપલાવ્યું; ત્યાં ક્ષત્રપ રાજુલે સામને કર્યો : ? ગમે તે કારણે ખુદ મિનેન્ડરને યુદ્ધમાં ઉતરવું પડયું પણ તેનું મરણ નીપજયું ૧૧૧ : રાજીવુલની
સત્તાની શરૂઆત. ૧૮૨ ૧૫૫-૪ ૭૭૨–૭૩ મહાક્ષત્રપ રાજુલના અમલની શરૂઆત. ૨૩૨ ૧૫થી ૫૦ ૩૭૩૭૭ આસપાસ; મિનેન્ડરને કેાઈ શુંગવંશી રાજા સાથે લડાઈમાં ઉતરવું પડયું હતું. ૬૦ ૧૫૫ ૩૭૨ મહાક્ષત્રપ લીયકની સત્તાની આદિ તક્ષીલામાં થઈ. ૨૩૭ ૩૭૭ આસપાસ; બેકટ્રીઓ ઉપર હેલીકસને રાજઅમલ તપતે થયો હતે. ૩૦૦ તેજ
અરસામાં પાર્થિઆની ગાદીએ આરસેકવંશી મિગ્રેડેટસ પહેલો ગાદીએ આવ્યો. ૩૦૦ ૧૪૨ ૩૮૫ શુંગપતિ ભાનુમિત્રનું મરણ. ૧૯૦, ૧૧૭
નપતિ હેલીકલ્સનો અમલ બેકટ્રીઆમાં ચાલતો હતે. ૭૦
૧૫૦
S
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ ]
સમયાવલી
૧૨૩ ૧૨૦ ૧૧૭
૪૦૩ ३०७
૪૧૦
૧૧૫
૪૧૨
૧૧૪
૪૧૩
૪૧૭
૧૧૦ પહેલી સદી
બેકટ્રીઆની મૂળશાખાને અંત. (૩૧૨). કેટલાકની ગણત્રીએ મોઝીઝના રાજકીય જીવનની શરૂઆત. ૩૦૭ મહાક્ષત્રપ રાજુલને પુત્ર ષોડાસ મહાક્ષત્રપ બની મથુરાની ગાદીએ આવ્યો ૨૩૪ : તેજ વર્ષમાં તેણે આમોહીનો આયાગપટ કરાવ્યો. ૨૩૫. ક્ષહરાટ સંવત ૪રમાં મહાક્ષત્રપ રાજપુલનું મરણ ૨૩૩ : મહાક્ષત્રપ ભૂમકના પ્રતિનિધિ તરીકે તેને પુત્ર ક્ષત્રપ નહપાણ મથુરામાં રાજીવુલના મહેમાન તરીકે આવ્યા તથા તક્ષિલાપતિ મહાક્ષત્રપ લાયક પણ પિતાના પુત્ર પાતિકને લઇને મહેમાન તરીકે આવ્યો ૨૩૩: મથુરાના સિહસ્તૂપની પ્રતિષ્ઠા તથા ઉપરના સરદારોની હાજરી. ૨૩ મઝીઝનો પાર્થિયન શહેનશાહના ક્ષત્રપ તરીકને સત્તાકાળ. ૩૦૭ પાતિક–પાલિકની મહાક્ષત્રપ તરીકની શરૂઆત. ૨૩૭–૨૪૦ શંગવંશની સમાપ્તિ થઈ ૧૧૪: શંગવંશના છેલ્લા રાજાને મારી નહપાણ અવંતિ પતિ થયો ૧૮૭, ૧૯૫, ૧૯૭, ૨૦૧ : નહપાણ “રાજા” કહેવરાવવા લાગ્યો તથા તે પ્રમાણે પોતાના નામના સિક્કા કાઢયા ૨૦૨. નહપાણુ મહાક્ષત્રપ થયો. (૨૩૪) રાજુવુલની પટરાણીએ વૅડવાસ્તૂપની પુનઃસ્થાપ્ના કરી. ૨૬૧ હર્ષપુર નામનું મહાસમૃદ્ધિવાળું નગર વિદ્યમાન હતું. વર્તમાનકાળે તેનું સ્થાન અજમેર તથા પુષ્કરછ સરોવરવાળું ગણી શકાય. ૧૯૨. હાલના ચકણવેશને શાહવંશી તરીકે ઓળખવા માંડ્યો હતો. ૩૩૪ દક્ષિણના આભીરાની ઉત્પત્તિ ૩૮૯: જેમાંથી આગળ જતાં ઈશ્વરસેન અને ઈશ્વરદત્ત થયા હતા. તેથીયે આગળ વૈકૂટકવંશ ઉદ્દભવ્યો હતો. પિરવાડની ઉત્પત્તિ. ૩૮૭ મિગ્રેડેટસ પહેલાએ હિંદ ઉપર જીત મેળવી કહેવાય (૩૦૨): મેઝીઝની હિંદના ભૂપતિ તરીકેની શરૂઆત (મારી સમજ પ્રમાણે ૮૦ કે ૭૮ આવે છે) ૩૦૭: રાજા મિડેટસનું મરણ ૩૧૪, ૩૧૬. મિગ્રેડેટસ ધી ગ્રેઈટ-બીજાનું મરણ. ૩૨૫ મહાક્ષત્રપ પાતિક તક્ષિલાની ગાદીએથી ઉતરી ગયો ૨૬૧. તે સમયે તક્ષિતામાં જેનધર્મ મેટા સમુહને માન્ય હતો. ર૬૨ પાતિક જ્યારે મથુરામાં હતો ત્યારે તેની ગેરહાજરીનો લાભ લઈ મઝીઝે તક્ષિલા લઈ લીધું અને પિતે ગાદીએ બેઠો ૩૧૬ : મોઝીઝે સુરસેન પ્રાંત છતી મથુરામાં ગાદી કરી. ૩૧૭ અઝીઝના રાજ્યની શરૂઆત ૩૨૨ : મહાક્ષત્રપ પાતિકે મથુરાની યાત્રા કરી ૨૩૯. શહેનશાહ મોઝીઝે તક્ષિલા બચાવી પાડયું ૨૩૯. મહાક્ષત્રપ પાતિકના રાજ્યને અંત ૨૪૦ : ઉત્તરહિંદના બે જબરજસ્ત ક્ષહરાટ રાજયો (એક મથુરાનું અને બીજું તક્ષિલાનું) અદશ્ય થયાં. ૩૧૮ મોઝીઝના સંવતસરની આનુમાનિક કલ્પના. (૨૪૦) હિંદના શહેનશાહ તરીકે મેઝીઝના રાજઅમલની શરૂઆત (૩૦૭) (કે. હિ. ઈ. આધારે ).
૧૦૦
૧૦૦ આશરે ૪૨૫
૪૩૯
४४७
४४८
૭૮
૪૪૯
૪૫૨
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમયાવલી
[ પ્રાચીન
૪૫૨
૭૪
४७१
સિશિઅન્સએ સિંધુ નદીને દુઆબ લીધે શક પ્રજાનો ઉદય. ૩૨૧. શહેનશાહ મેઝીઝને હિંદની ભૂમિ ઉપર દેખાવ ૩૨૨ : રૂષભદત્તના વંશની સ્થાપના ૩૬૧.
ડિસના રાજ્યનો અંત. ૨૩૫ ૪૫૩ મહાક્ષત્રપ નહપાનું અવંતિનું રાય, જે તે સમયે સર્વ પ્રકારે ચડિયાતું ગણાતું
હતું તે પણ કાળના મેંમાં ઝડપાઈ ગયું ૩૧૯ : અવંતિપતિ નહપાનું મરણ.
૩૨૨ ૧૯૭, ૨૩૫ . ૪૫૫ શહેનશાહ મેઝીઝનું રાજ્ય ખતમ થયું. ૨૪૨ - ૪૫૭ આશરે; ઓશવાળે અને શ્રીમાળે રાજપૂતાનામાંથી સૌરાષ્ટ્રમાં કરેલ ઉતાર. ૩૮૭
ખરી શકપ્રજાને (શહેનશાહી પ્રજાનો) ઈરાની અખાત દ્વારા સૈારાષ્ટ્રમાં થયેલ ઉતાર. ૩૮૮. ગર્દભીલ રાજાને અવંતિની ગાદી ખાલી કરવી પડી. ૩૭૦
અવંતિપતિ ગભીલનું મરણ ૩૨૨ : ગભીલ હાર્યો. ૩૬૫ ४९७ દરિયાસ્ત પરદેશી પ્રજાના હિંદમાં પ્રથમ પ્રવેશ. ૨૮૬ ४६६ અઝીઝના રાજ્ય અમલની શરૂઆત (૩૦૧) (કે. હિ. ઈ. આધારે)
અઝીઝનું પહેલાનું મરણ ૩૨૫: અઝીલીઝ ગાદીએ આવ્યો તથા મિગ્રેડેટનું
મરણ. ૩૨૫ ૪૭૧ ઓરોડોસ ઇરાનની ગાદીએ બેઠા. ૩૨૫ ૪૭૫ રૂષભદત્તના શાહીવંશનો અંત. ૩૬૧
શકારિ વિક્રમાદિત્યની નિગેબાની નીચે ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીએ શક અને ક્ષહરાટ પ્રજાને સૈારાષ્ટ્રની ભૂમિ ઉપર હરાવીને કચ્ચરઘાણ કાઢી નાંખ્યો. ૩૭ર.
રાજા દેવકનું મરણ સાથે સાથે શાહીવંશનો અંત, ૩૭૨ ૪૯૭ અઝીલીઝનું મરણ ૩૨૫અઝીઝ બીજાના રાજ્યની શરૂઆત. ૩૨૮. મથુરાના
સિંહરતૂપનું નિર્માણ (કે. હિં. ઈ. ના મતાનુસાર) ૨૫૫ ૫૦૦ જૈનાચાર્ય સ્વામીનું સ્વર્ગગમન. (૨૦૦)
પર
૫૬૭
૧૫૭. ૨૨૨
૫૪૮ શહેનશાહ ગેડફારનેસને ખ્રીસ્તી દીક્ષા અપાયાનું મનાયું છે. (૩૩૦)
ગફારનેસનું મરણ. (૩૨૯)
શકસંવતસનં પ્રવર્તક ગૌતમીપુત્ર. ૩૬૯ ૭૮?
ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીએ રૂપલાદત્ત તથા નહપાણના જ્ઞાતિજનોને યુદ્ધમાં કાપી નાંખ્યા. (૨૩) ૨૦૪ ડૉ. બ્યુલરના મતે વૅડવાસ્તૂપ-મથુરાસિંહસ્તૂપને સમય. ૨૬૦
ચણવંશની પડતી. ૩૨૬ ૨૪૯
ઈશ્વરદત્તના સમયની કલ્પના. (૩૫૫) ૨૪થી૬૧ ઈશ્વરસેન આભીરને રાજ્યકાળ. ૩૮૩ ૨૬૧થી ૨૬૪ અને આગળ ઈશ્વરદત્ત આભીરને સમય ૩૮૩. ૪૫૫
ધરસેન સૈકૂટક ગાદીએ આવ્યો. ૩૮૪.
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ]
સમયાવલી
૫
૪૯૦
હણ સરદાર તરમાણને સમય. ૩૮૯ ૪૦૦થી૫૩૩ તરમાણ અને મિહિરકુલનો રાજઅમલ. ૩૮૯
ત્રકૂટકવંશની ચડતી કળાં ચાલ્યું જતી હતી. ૩૮૪. રાજપૂતોના ચાર કુલેની ઉત્પત્તિ (૩૯૦) મંદસોર મુકામે હણેનું અને રાજપૂતોનું
ભીષણ યુદ્ધ ૩૯૧ : માલવ સંવતસરની સ્થાપના. ૩૯૧ ઇ. સ.ની છઠ્ઠી સદી પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોના મતે ગૂર્જર પ્રજાની ઉત્પત્તિ. (૮૫) આઠમી સદી સુધી દક્ષિણદેશના પલ્લવીઝ ક્ષત્રિય જૈનધમાં હતા. તે બાદ શૈવધમાં થયા છે. ર૯૩ આઠમી સદી
પ્રખ્યાત સાહિત્યકાર વાકપતિરાજનો સમય (તનું વતન ગૌડદેશની લક્ષણુવતીનગરી)
વાલિયરપતિ યશોધર્મન રાજ્ય. ૭ર
દંતિદૂર્ગ શૈકૂટકને સમય. ૩૫૫ બારમી સદી ગૂર્જરપતિ રાજા કર્ણદેવને લગ્નસંબંધ કદંબવંશી રાજકન્યા મીનળદેવી સાથે
જોડાય (૨૯૨) કદંબવંશી રાજાઓ તે સમયે જૈનધર્મી હતા. ૧૫૦૨
વાસ્કોડાગામાની કાલીકટ ઉપર ચડાઈ ૧૫૭
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિ ષ એ શે ધી કાઢવા ની
ચાવી તેની સમજ –જે આંક લખ્યા છે તે પૃ૪ સૂચક છે. કેસમાં જે આંક લખ્યા છે તે પૂછો ઉપરનું ટીકાનું લખાણ છે એમ સમજવું.
આખા પુસ્તકમાં જે વિશેષ રસપ્રદ વિષયો લાગ્યા તેની જ નોંધ અહીં લીધી છે. બાકી કેટલીક માહિતી શું અને કયાં જોવાથી પણ મળી શકે તેમ છે.
અહીં બતાવેલા વિષયના ત્રણ વિભાગ પાડ્યા છે : () વિદ્યાજ્ઞાનને સ્પર્શે તેવા સર્વ સામાન્ય વિષયાને (ક) સામાન્ય જ્ઞાન સંબંધી (C) મુખ્યભાગે જૈનધર્મને લાગે તેવા; જોકે આ વિભાગ તે માત્ર રેખાદર્શન જેવા જ છે તે સર્વની વચ્ચે મર્યાદાની લીટી દોરી શકાય તેવી સ્થિતિ નથી જ.
(4) વિદ્યાને લગતા સર્વ સામાન્ય વિષયે અગ્નિમિત્રે વૈદર્ભ-માલવિકા સાથે કરેલું લગ્ન. ૯૧ (૯૧) અંધ્રપતિઓને રાજગાદી વરંગુળમાં લઈ જવી પડી હતી. ૩૭૦ અઝીઝ પહેલા બહુ પરાક્રમી નહોતે તેના ત્રણ પુરાવા ૩૭૦, ૩૭૧ (૩૭૧), ૩૨૨ અઝીઝ પહેલાના સમયને નિર્ણય. ૩૨૦ અવંતિ ઉપર ચડાઈ લઈ જવાને નહપાણને મળેલી સાનુકૂળતાનાં કારણે. ૨૦૧-૨ અગ્નિમિત્રે ગાદીએ આવીને રાજ્યને સંગીન કરવા ભરેલાં પગલાં. ૯૧ અગ્નિમિત્રે પોતાના સ્વામિનું ખૂન કર્યું તે વખતના સંજોગે. ૯૧, ૧૪ અગ્નિમિત્રે કરેલા અશ્વમેધની સંખ્યા અને સમય. ૯૩, ૯૪, ૯૫ તથા ટીકાઓ. અલેકઝાંડરે હિંદ ઉપર કરેલી ચડાઈનો હેવાલ, કારણ તથા ફેજ. ૧૨૬-૭ બે અશ્વમેધ (શાતકરણી બીજાએ કરેલ)નું વર્ણન. ૧૨ અર્થશાસ્ત્રની રચના બબે હજાર વર્ષ થયાં છતાં જેમની તેમ જળવાઈ રહી છે તેનાં કારણ. ૨૭ અશક અને સિરિયનપતિની વચ્ચેની સંધી અને સરત. ૩૩ અશક અને પ્રિયદશિન ભિન્ન છે તે માટે તેમના સત્તા પ્રદેશના માપની ઉપયોગીતા ૩૪ (તથા અન્ય
પુરાવા માટે પુ. ૨ પૃ. ૨૮૫ ટી. નં. ૩૦ જુઓ) અશોકના રાજ્યવિસ્તારને અંગે તે સર્વશ્રેષ્ઠ હિંદી ભૂપતિ ગણી શકાય કે? ક૨, ૩૫ અશેક પછી હિંદમાંથી બૌદ્ધધર્મનું અદશ્ય થવું (૨૪૪) આભીર (મહારાષ્ટ્રીય)નાં મૂળ અવશેષો. ૩૭૨ આભીર-આહિરનું શકપ્રજા સાથેનું જોડાણ તથા સરણ. ૩૫૫ આક્રમણ લઈ જવામાં તેના કર્તાની શું મુરાદ હોય છે તેનું વર્ણન. ૩૬થી ૪૧. આર્ય અને યવને વચ્ચે થયેલા યુદ્ધનું વાયુપુરાણનું વર્ણન તથા સમય. ૯૨ (૯૨)થી આગળ, (૧૧) આંધ્રભૃત્યાઃ શબ્દના અર્થને ભેદ ૭૪ (૦૪): શુંગભૂત્યાની સાથે સરખામણી. (૭૫) આર્યપ્રજાનું મૂળ મધ્ય એશિઆમાં હતું. ૨૧ આંધ્રભાત્યાની ઉત્પત્તિ વિશે એક લેખકને ભ્રમ. (૩૫૫)
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ ]
ઈશ્વરસેન આભાર, ઈશ્વરસેન અને રૂષભદત્તની કાળગણના એક જ પ્રકારની છે (૩૭૬)
ચાવી
અને ઇશ્વરદત્ત મહાક્ષત્રપનું કેટલુંક વૃત્તાંત. ૩૭૫થી આગળ
ઈશ્વરદત્તના અને ચણુના સિક્કાનું મળતાપણું તથા તફાવત. ૩૭૯, ૩૮૦, ૩૩૮ (૩૩૮) ઇશ્વરદત્ત આભીર સંબંધી ડૅા. ભગવાનલાલે કરેલી એ સૂચનાએ ૩૮૧ ઇન્ડાપાર્થીઅન્સ અને ઈન્ડાસિથિઅન્સનાં સાભ્યાસામ્યપણાની સમજૂતિ ૩૩૩-૩૪૩
ઇન્ટરેગનમ સમયના દૃષ્ટાંતેા ૩૪૩ (૩૪)
ઈશન ઉપરની રાજસત્તાના થયેલા હાથબદલા. ૨૯૮
ઈશનની મૂળ ગાદીમાંથી પડેલ કાંટા ૩૦૨-૩૦૭
ઈન્ડોપાથીઅન્સ અને ઈન્ડાસીથીઅન્સ ઈરાનમાંથી છૂટાં પડયાં તેની હકીકત. ૩૦૨-૩, ૩૦૮ (૩૦૮)
ઈશને જે સત્તા પંજાબ અને સિંધ ઉપર મેળવી તે કૈાના સમયે ? (૧૨૪–૫)
ઇંદ્રપાલિત અને બંધુપાલિતની ચર્ચા. ૫૫
ઈશ્વરદત્ત નામના એ પુરૂષા થયા છે તેમની આપેલી સમજ. (૩૫૬) ટ્રાટિલ્ય એટલે કપટને ભંડાર એવું ચાણાકયનું ઉપનામ દેવાયું છે તેની બનાવી આપેલી અયેાગ્યતા (૨૬) કુમાર કુણાલને અશોકવર્ધને તક્ષિણાના સૂક્ષ્મા નીમ્યા હતા કે ? ૧૭૦ કુશાનવંશની સત્તા કાશ્મિરમાં થઇ છે તે દામેાદર પછી તુરત જ કે કુશાનવંશ અને દામાદર વચ્ચેના સગપણુની લીધેલ તપાસ. ૨૧
આંતરી પડયા છે. ? ૨૦-૨૧
ઢી. મા. કેશવલાલ હર્ષદભાઈ ધ્રુવે વાયુપુરાણના કથનનું કરેલું સંશાધન ૧૧૫ (૧૧૫) કાન્વાયનવંશ રાજપદે કે મહાઅમાત્યપદે ૧૧૫
વેટા શહેરના ભૂકંપને લીધે થયેલ વિનાશ. ૨૭૫
કલરિચેદિ અને આભીર સંવત; એક જ કે ભિન્ન ભિન્ન ? (૩૭૮) (૩૮૨)
૧૧
કાશ્મિરમાં અડ્ડો જમાવી પડેલ, મ્લેચ્છાનું વર્ણન ૧૯ થી આગળ
ક્ષહરાટ નામ પ્રજાનું છે કે ગોત્રનું? ૨૧૮ (૨૧૮)
ક્ષહરાટ સંવત વપારાયાનું દૃષ્ટાંત (જીએ પાતિક શબ્દે તામ્રપત્ર: નહપાણુ શબ્દે શિલાલેખા )
ક્ષહરાટ પ્રજાનાં વસતીસ્થાન તથા ભાષા વિશેની સમજ. ૧૭૪, ૧૭૫, ૧૪૪
ક્ષહરાટ અને શક વચ્ચેનેા તફાવત. ૧૭૪
ક્ષહરાટ પ્રજા પરાક્રમી હેાવા છતાં કેાઇએ મહારાજા કે શહેનશાહના ઈલ્કાબ ધારણ કર્યાં નથી તેનું કારણ. ૧૭૮ ક્ષત્રપના હદ્દો જે જે પ્રજામાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે તેનાં નામ તથા કારણ. (૧૮૧)
ક્ષહરાટ સંવતની સ્થાપનાના સમય ૧૮૭થી ૮૯
ક્ષહરાટા શાંતિપ્રિયતા અને નિરભિમાનપણું સેવતા તેનાં કારણ. ૧૯૧, ૨૩૪, ૨૪૦ સહરાટ પ્રજાના ધર્મપ્રેમ અને ભક્તિ માપવાના બનાવા. (૨૩૪)
ક્ષહરાટ પ્રજાની સુજનતાનું વર્ણન. ૨૩૪: તેમની સંસ્કૃતિની વિચારણાના મુદ્દાઓ. ૨૩૬
ક્ષહરાઢ સામ્રાજ્યના ત્રણે રાજ્યે એક સમયે અદૃશ્ય થયાનાં કારણ. ૨૪૦, ૩૧૮
ક્ષહરાટ, ચઋણુ અને આભીર સંવતમાંના સામાન્ય અંશેાની નોંધ. (૩૭૮)
ખાવેલ, શ્રીમુખ, પુષ્ણમત્ર અને મિનેન્ડર : આ ચારેને વિદ્વાનેએ . સમકાલીન ગણુાવ્યા છે તેની સત્યાસત્યતાને ઘટફાટ, ૬૬થી ૭ર સુધી,
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
ચાવી
tપથીન ખરોણી ભાષાના વિકાસને ઈતિહાસ૧૭૬-૭ ગ્રીક અને પહલ્દી ભાષાના કેટલાક શબ્દોની સરખામણી. (૨૯૭) ગતમીપુત્ર શાતકરણીની દાદીમાએ કોતરાવેલ શિલાલેખની મહત્તા. ૨૨થી ૩ તથા ટીકાઓ. ગફારને સને ઇસાધર્મ સાથેનો સંબંધ. ૩૧૯ ગતમીપુત્ર શાતકરણ (રાણુ બળશ્રીને પત્ર)ને સમય ઈ. સ. ૭૮ ગણાય છે તે ફેરવવાનાં કારણ
૩૬૯ (૩૭૨)ઃ તેને શક પ્રવર્તક માનવાની ભ્રમણું (જુઓ શક શબ્દ): તેણે નહપાણના
સિક્કા ઉપર પિતાનું મહેરું પડાવ્યું છે તે બાબતના ખુલાસા. ૩૭૨ ગર્દભીલવંશના આદિપુરૂષને અને રૂષભદત્તને અંટસ બંધાવવાનું કારણું. ૩૭૦ ઘેરાઓ (સાકલ તથા માધ્યમિકાના ) તથા શંગવંશીઓએ કરેલ અશ્વમેધ યજ્ઞો : તે બે વિશેની ગેરસમજાતિ
તથા તેના ખુલાસ. ૯૯-૧૦૦ તથા ટીકાઓ. ચાલુક્ય રાજપૂતને અગ્નિકુલિયામાં ન લેખવાનાં કારણ. ૩૯૧ (૩૯૧) ચીનાઈ દિવાલના નિર્માણ સાથે પ્રિયદર્શિનના જીવનને સંબંધ. ૩૬ ચાણક્ય અને મેગેલ્વેનીઝ સમકાલીન ન હોવા વિશે એક વિદ્વાનની શંકા ૪રથી ૪૪ (એટલે જ
સડેકેટસ તે ચંદ્રગુપ્ત નહીં.) ચંદ્રગુપ્તને ચાણકયે જે “વૃષલ' કહીને સંબોધ્યો છે તેના કારણની તપાસ (૪) (૨૫) ર૭ ચંદ્રગુપ્ત પિતાના રાજ્યનું મંગળાચરણ મગધની દક્ષિણે જ કર્યું તેનું કારણ. ૨૪-૨૫ ચમત્કાર તરીકે લેખાતા બના વિજ્ઞાનથી સત્ય પુરવાર થયાનાં દષ્ટાંત. ૨૯૩ ચ9ણ સંવતની આદિ વિદ્વાનોએ ઈ. સ. ૭૮માં લેખી છે તેમાં કર જોઈતો ફેરફાર (૩૭૯) (૩૮૧) ચણ સંવતમાં કાળગણનાની રીત. (૩૭૮) છત્રપ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે થતા અર્થની સમજૂતિ. (૧૭૮) જાક કાશ્મિરપતિએ કાન્યકુબ્ધ સુધી મુલક જીતી લીધાની નોંધ. ૨૭૬ ડિમેટીઅસ પ્રત્યેની હેલીકલ્સને વફાદારીને નમુનો. (૧૫૧) ડિમેટ્રીઅસ અને શું વચ્ચે સિંધુકાંઠે થયેલ યુદ્ધનું સ્થાન. ૯૫, ૧૫૧ ડિમેટ્રીઅસ હિંદમાં આવતાં કેટલાક સરદારની કરેલ આયાત. ૧૭૭ (૧૭૭) તથા તે દરેકે ભજવેલ હિસ્સો. ડિમેટ્રીઅસે સાકલ–શિયાલકોટમાં રાજગાદી કરી તેનું કારણ? ર૭૪ ડિમેટરી મને “યો ધ્રુવ પરિત્યજ્ય અપૂર્વપરિસંવતે 'વાળી ઉક્તિનું કરેલું પાલન અને તેથી બચાવી લીધેલ
પિતાની અસહ્ય થતી પરિસ્થિતિ. ૧૫૦ તણિલાપતિ લીઅક અને પાતિકનાં સંક્ષિપ્ત વૃત્તાંત. ૨૩થી ૨૪૧ તક્ષિલા તામ્રપટમાં કોતરાવેલ ૭૮ના આંકની ચર્ચા. ૨૩૮થી આગળ તશિલા ઉપર તેના પરદેશી રાજકર્તાઓના કારભારથી થએલી અસર. ૨૭૧ ત્રિમિ પર્વતનું સ્થાન તથા ઈશ્વરદત્ત-ઈશ્વરસેન આભીરનો તે સાથે સંબંધ. ૩૭૭ ત્રકૂટક સંવતનો શિલાલેખમાં થયેલ ઉલ્લેખ. ૩૭૭ ટિક સંવતની કાળગણના અને આભીર સંવત વચ્ચેનો તફાવત. (૩૭૭) શૈકૂટક નામ પડવાનાં કારણની તપાસ. (૩૭૮) ત્રિકટક સંવતની સ્થાપના ઈ. ૨૪૯માં થઈ હતી. ૩૮૧ (૩૮૩) ત્રકૂટક સંવતના સ્થાપકની ઓળખ. ૩૮૨
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
S It.
ભારતવર્ષ ]
ચાવી
૧૩
|
તિરયાર પલ્લવીઝની પ્રાચીનતા વિશેની ચર્ચા. ૨૮૭થી આગળ દેવકને બે પક્ષ–અવંતિ અને આંધ્રપતિ–સાથે વેર બંધાયાનાં કારણ. ૩૭૧ નીતિ અનીતિ કે હૃદયને અવાજ: તેવા મુદાઓ રાજકારણમાં વિચારાય કે? ૩૧૮ નહપાણે “રાજા'પદથી પડાવેલા સિક્કા ૧૯૫ નહપાણનાં વિવિધ નામે તથા તેને ધારણ કર્યાને સમય. ૧૯૫ (૧૯૭) નહપાણીની ઉંમર તથા સમય ૧૯૭–૮: તેના ઉત્તરજીવન વિશે એક ગ્રંથકારનું કથન. (૧૯) ૨૦૮ નહપાણના કુટુંબની પિછાને. ૧૯૮-૯ તથા ટીકાએ નહપાણના અમાત્ય અમયે શિલાલેખમાં કોતરાવેલ ૭૬-૪૬નું વિવેચન. ૨૦૦ નહષાણ શક્તિશાળી છતાં, મથુરા કે તક્ષિલા પ્રત્યે મીટ સરખી કરી નથી તેનું કારણ ૨૦૫-૬ નહપાણના પાટનગરના સ્થાનની ચર્ચા. ૨૦૬-૮ નહપાણને બે પ્રકારના સિક્કાની સમજ તથા વિવેચન. ૨૦૮-૧૦ નહપાણ તથા ચકણની નીતિ વિશે વિવાદ. ૨૧૭થી ૨૨૨ નહપાને કે ચકણને શાહી તરીકે સંબોધાય કે ? ૨૧૯ (૨૧૯) ૨૨૦ નવીનમાર્યો-વોમ્બર માર્ય–ની આયાત તથા સમય ૨૮ પહલવાઝનું હિંદ સાથે રાજકીય સંધાણ ૨૯૭ પશ્ચિમ દિશાએથી હિંદમાં પ્રવેશ કરવાના માર્ગોનું વર્ણન ૩૧૦ પરદેશી પ્રજામાં સૌથી પ્રથમ ક્ષત્રપદ્વારા ચલાવેલ રાજવહીવટ કોણે? ૧૧૦ પતંજલીના સમયની ચર્ચા ૭૩. પતંજલીએ કરેલા યોની સંખ્યા તથા તવારીખ ૭૬-૭૭ પાતિકના શિલાલેખની વિચારણા ૩૨૧ પાથઆની બે શાખા–હિંદી અને ઈરાની-ના જોડાણની મંત્રણા ૩૨૫ પાર્થિઅસની ખાસિયતો, તથા બીજી પ્રજા સાથેની સરખામણી ૨૯૮ પારદ અને યોન રાજે ગ્રીકમાંથી છૂટાં પડયાં તેની ભિન્નતા; ૨૯૯, (૨૯૯) પાર્થિઓએ સ્વતંત્રતા મેળવ્યા બાદ તેને થયેલ વિકાસ ૩૦૧ પાર્થિઅન્સેએ હિંદમાં પ્રવેશ કર્યાનો માર્ગ ૩૧૦-૩૧૭ પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનને પિતાના કદાગ્રહને પકડી રાખવા અને સત્ય ઠરાવવા કેટકેટલાં ફાંફાં મારવા પડ્યાં
છે તેનો કાંઈક ચિતાર ૩૧૦-થી ૩૧૩ તથા ટીકાઓ પુષ્યમિત્ર, શ્રીમુખ અને ખારવેલને સમસમયી માનવાથી વિદ્વાનોએ ભારતીય ઈતિહાસને વિકૃતિ આપી
દીધાને એક દષ્ટાંત (૧૩૬) પુષ્યમિત્ર અને વસુમિત્રની શુંગવંશી રાજામાં ગણના કરાય કે ? ૫૯ પુષ્યમિત્ર (શંગભૂત્ય)ની ઓળખ અને જીવન વૃત્તાંત ૬૪ પુષ્યમિત્ર પતંજલી અને શાતકરણી બીજોઃ આ ત્રણેના જન્મપ્રદેશ એક હોવાથી તેમની વચ્ચે જામેલી
મૈત્રી ૬૫-૭૩ પતંજલીના આદેશથી, અગ્નિમિત્રના હાથે વર્તાયેલા જેનો ઉપરના ત્રાસનું વર્ણન ૭૯-૮૦ પુષ્યમિત્ર-અગ્નિમિત્રની ધર્મનીતિથી પરદેશીઓને મળેલું આકર્ષણ ૧૪ પહૂકવાઝ અને પક્ષવાઝના ભેદની સમજણ ૨૮૪ થી આગળ
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ચાવી
પરદેશી પ્રજાએ હિંદમાં કરેલા પ્રવેશની ચર્ચા ૨૮૫
પલ્લવ પતિને હિંદના પૂર્વકિનારા સાથેના રાજકીય સંબંધ (૨૯૧) ૨૯૧
પલ્લવ પતિઓને મગધપતિ સાથેને સગપણ સંબંધ (૨૯૦) ૨૯૧
પારયિન અને ગ્રીકને આર્ય ગણાય કે ? તેમજ સગેાત્રીય કહેવાય કે ? ૨૯૫ થી આગળ તથા ટીકાએ
પારસ—પારસકુલ દેશને લગતી સમજ (૨૯૫)
પુષ્યમિત્રની દોરવણીમાં રહીને વસુમિત્રે ચેનને ખવડાવેલી હાર. ૧૪૯
પ્રિયદશિનની તેલ પ્રદેશ પ્રત્યેની રાજનીતિ: તેમાં ડહાપણ હતું કે નબળાઈ ? ૩૬
પરદેશીઓને હિંદમાં આવવાને એ તા મળી હતી તેનું વર્ણન. ૪૧
પાટલિપુત્રનું સ્થાન ગંગા અને શેણુ નદીના સંગમ ઉપર હાવાથી તેને શાષવું પડેલું સંકટ ૮૫ તથા (સરખાવા પુ. ૧ પહેલા નંદનું વર્ણન પૃ. ૩૩૦ ઉપર )
[ પ્રાચીન
પાટલિપુત્રના વિનાશનું કારણ ૮૫, (૮૫) ૧૦૦
પુષ્યમિત્ર કેટલીયે સ્થિતિના નિર્માતા નહાવા છતાં તેનું નામ તે માટે કેમ ગવાયું છે. તેનાં કારણુ
તથા દૃષ્ટાંત ૯૯ થી આગળ
પુષ્યમિત્ર મિનેન્ડર તથા ડિમેટ્રીઆસને હિંદની ભૂમિ ઉપર ખેલખેલતા વર્ણવ્યા છે તે મત કેટલે દરજ્જે વાસ્તવિક છે તેની ચર્ચા ૧૫૩
પૈણનગરી છેાડીને અંધ્રપતિને વરંગુળમાં જવાની પડેલી ફરજ ૨૦૨
પરદેશી હુમલાની (હિંદુ ઉપરના ) સંખ્યા તથા કયા હુમલામાં તે પરદેશીના હાથમાં ગયા ? ૧૨૬-૨૭ પરદેશી આક્રમણકારે પાંચની સંખ્યામાં; તેમના ટ્રંક હેવાલ (નામ તથા દેશ પરત્વે) ૧૨૭–૮ઃ ૧૪૩-૪ પાર્થિઆના સૂબાએએ હિંદુ ઉપર મેળવેલા પકડ, અને ધારણ કરેલ મહારાજાધિરાજને ઈલ્કાબ
૩૦૨ (૩૦૨)
પ્રાચીન સમયના ‘સૈકી’ પ્રદેશમાં વર્તમાનકાળની કઈ ભૂમિના સમાવેશ થાય? ૧૪૦
એકટ્રીશ્મા છૂટું પડતાં તેના થયેલ રાજદ્વારી વિકાસ ૩૦૦-૧
બિંદુસારનું મરણુ નીપજ્યું તે વખતના સંજોગાનું વર્ણન ૩૧
બિંદુસારના અમલમાં, પૂર્વાદ્ધ અને ઉત્તરાર્ધના મગધ સામ્રાજ્યના રાજ્ય વિસ્તારમાં પડેલ ક્રૂરક તથા
તેનું કારણુ ૩૦
બ્રાહ્મી અને ખરેાછીના ભેદ સમજવાને કાંઠા ૧૭૫
ભાનુમિત્ર અને ભાગ–કાશીપુત્ર તે બન્ને એકજ કે ભિન્ન ભિન્ન ? ૧૦૯ (૧૧૨)
ભ્રમક મહાક્ષત્રપને શકને ખદલે ક્ષહરાટ ઠરાવવાનાં કારણ (૯)
ભ્રમક નપાણુ અને રૂષભદત્તની જાતિ તથા સગપણ વિષે લીધેલી તપાસ ૧૮૩ થી ૧૮૬
ભ્રમક (ક્ષત્રપ તથા મહાક્ષત્રપ તરીકે) ના રાજઅમલને સમય ૧૮૮
ભૂમક હિંદમાં આવ્યા ત્યારે તેની ઉમર (૧૮૯)
ભૂમકના રાજપાટની ચર્ચા તથા તેનાં બતાવેલ ચારેક સ્થાને ૧૯૧
માઝીઝને પાત્ર અને સુરસેન પ્રાંતા કેવા સંજોગમાં પ્રાપ્ત થયા તેની ચર્ચા ૩૧૭
મિનેન્ટરના ક્ષત્રપ એન્ટીસીઆલડાસ વિશે કાંઈક ૨૩૬, ૧૬૨, ૧૮૨
મિનેન્ડરે ખેલેલાં અનેક યુદ્ધનું વર્ણન ૧૫૩ થી આગળ ૧૧૦-૧ મિન્નેડરના સંસ્કૃતિમય જીવનના ખ્યાલ ૧૫૭
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ]
ચાવી મિનેન્ડરના જન્મસ્થાનની ચર્ચા ૧૫ર (વખા) મેરિયારના (નવા) તથા જુના મૈર્યોના આગમનને ઈતિહાસ ૨૮૯ (૨૮૯) મિરેન્ડરને ધર્મ દ્ધ હેવાની છે. રીઝ ડેવીઝની માન્યતા (૨૪૪) તે ઉપર પડતી શંકા (૨૪૪): શું તે
જૈનધર્મ તરફ ઢળતા વલણને હતો કે? (૨૫૯) મિર્યની બે શાખાનાં નામ; તેમાંની એક કાશિમરની શાખાનું વૃત્તાંત ૧૯ થી આગળ મઝીઝને પ્રથમ સૂબાગીરી આપવામાં સમાયેલી નેમ ૩૦૫ મેઝીઝને ઈરાનના શાહીકુટુંબ સાથે સંબંધ હોવાની કલ્પનાના પુરાવા ૩૦૬ (૩૬) ૩૧૪ મોઝી રાજકીય ક્ષેત્રે ઝંપલાવ્યું તેના સમયની ચર્ચા ૩૭ મોઝી તથા તેના અનુગામીએ ઈરાનની ગાદી સાથે બતાવેલી વફાદારી ૩૧૪-૧૬ મેઝીઝે જુદા જુદા ઈલ્કાબ ધારણ કર્યા છે તેનો રસપ્રદ ઈતિહાસ ૩૨૫ મઝીઝે હિંદ ઉપર રાજસત્તા સ્થાપી તેને સંક્ષિપ્ત હેવાલ ૩૧૪ થી ૧૮ મંત્રીગુપ્ત (કાશિમર ઉપર નિમાયલા) સૂબા સંબંધી વિચારણા ૩૨૭ પિન પ્રજાનો હિંદમાં તેમજ બેકટીઆમાં એક વખતે આવેલ રાજકારણમાને અંત ૧૧૨ યુચી સરદાર કુજુલ કડસીઝ અને ગેડફારનેસની વચ્ચે કરેલી ચકમક ૩૨૯ યુવરાજ વસુમિત્રની યુદ્ધ કૌશલ્યતાનું કેટલુંક વર્ણન. ૧૫૪ રાજપ્તિની, અથવા તે ખંડિયા બનાવવાની પદ્ધતિ, બેમાં કઈ સારી તથા તેના ફાયદા ગેરફાયદા ૪૧ રાજુલુલનું જન્મ સ્થાનઃ ત્યાંથી તેને હિંદમાં કેમ અને કયારે આવવું પડયું તેનું વૃત્તાંત ૨૨૯ રૂષભદત્તે પિતાના સૈારાષ્ટ્રમાં શકપ્રજાને ચાર માસ સ્થિરતા કરી જવાને આપેલી સગવડ ૩૭૧ રાજુલુલની જાતિ તથા કુટુંબની ઓળખ ૨૨૯ રાજુલુલ તે ક્ષત્રપ કે મહાક્ષત્રપઃ તેના અને મિનેન્ટરના સંબંધનો વિવાદ ૨૩૧ લાટદેશ ઉપર જીત મેળવનાર કોણ? મિનેન્ડર, ભૂમક કે નહપાણ? ૧૯૦ વિક્રમાદિત્યના તથા હર્ષવર્ધનના સંવતની એકતાનતાનું કારણ. (૩૩૫) વાકપતિરાજનું (ઈ. સ. ૮ સદી) અને પતંજલીનું સ્થાન મૈદેશ : તે દેશ એક જ કે ભિન્ન? કર વસુમિત્ર, સુમિત્ર અને સુજોક: એક કે ભિન્ન ભિન્ન ? ૧૦૩ વસુમિત્રના કુટુંબનાં નામ તથા ઓળખ. ૧૦૯ (૧૧૩) વલભીવંશ (અથવા મૈત્રકવંશ)ની સ્થાપનાને ઇતિહાસ. ૩૮૯ વૈષ્ણવ અને વૈશ્નવ શબ્દના તફાવતનું રહસ્ય. (૮૬). વસુમિત્રને ફસાવવા નપતિએ બીછાવેલી જાળ. ૯૪ વસુમિત્રનું જીવનવૃત્તાંત. ૧૦૨ વર્તમાન બેકરીઆના પુરાણ નામની ચર્ચા (૨૯૮) વિજયી નીવડેલા રાજપૂત ક્ષત્રિયોએ પ્રદેશની કરેલી વહેંચણી (૩૯૦), ૩૯૧ શકપ્રજા ઉપર પાર્થિઅન શહેનશાહની કાયમની પહેલી ઝૂંસરી. ૩૦૧ શુગવંશને કેટલાક વિદ્વાનોએ ‘મિત્રવંશ' તરીકે ઓળખાવ્યો છે તેનું કારણ. (૧૦) શકલાકે તિરંદાજીની વિદ્યામાં પ્રવીણ હતા તેનાં દૃષ્ટાંત. (૧૧૦) શુંગભૂત્વા: શબ્દનો અર્થ, તેની વપરાશનું કારણ તથા સમય ઇ. અંધભત્યા સાથે સરખામણીની
સમજાતિ, ૪૯, ૭૪ (૭૪) ૭૫
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
' ચાવી
[પ્રાચીન શુગપતિ વિશેની કાળગણનામાં દષ્ટિફેર ૪૯ઃ જેને લીધે નામાવલી તથા તથા સમયાવલીમાં દેખાઈ
આવતે તફાવત. ૪૯થી આગળ 4 મિનેન્ડર કે ડિમેટીઅસે કનોજની પૂર્વના પ્રાંતોમાં પગ દીધો છે? ૧૫૫ શંગપતિ વિશેના એક જટિલ પ્રશ્નનો કરેલ ઉકેલ. પર શુંગવંશની શધિત નામાવલી અને વંશાવળી. ૬૦-૬૧ શક સંવતની સ્થાપ્ના સાથે, બે અઝીઝમાંથી કોઈને સંબંધ ન હોવાનું કારણ. ૩૨૧, ૩૨૩ શાહ અને શાહીવંશની ઉપાડેલી ચર્ચા અને તેમાંથી કરેલું તારણ. ૩૩૪ શાહી અને શહેનશાહી પ્રજાનાં મૂળસ્થાનની તપાસ. ૩૪૨. શકપ્રજાના હિંદમાં થયેલ ઉતારના માર્ગ વિશેની ચર્ચા. ૩૧૦, ૩૧૭ શકપ્રજાનું એક નાનું ટોળું ઉતરી આવ્યાનો બનાવ. (૩૧૪ ટી. નં. ૨૯). શુગની રાજગાદી પાટલિપુત્રે કે વિદિશામાં? (૬૭) ૯૩ (૯૭). શાતકરણી બીજાએ અવંતિ જીતી લઈ ત્યાંની તકેદારી માટે લીધેલાં પગલાં. ૧૨ શાહીવંશની સ્થાપનાના સંજોગો તથા તેના ગાદીસ્થાનની પસંદગી. ૩૫૩ શકપ્રવર્તક ગૌતમીપુત્ર વિશેને કેટલેક ભ્રમ ૩૫૩ શાહીવંશની વંશાવળી. ૩૭૩ શક, આભીર અને શૈકૂટક સબંધ. ૩૭પથી આગળઃ ૩૭૦થી ૮૪ સુધી શક કોને કહેવાય તે પિતે જ જાણતા ન હોવા છતાં, તેને દેષ બીજાને માથે ઢોળવાનો પ્રયાસ ૧૪૦,
(૧૪૧ ટી. નં. ૪૭) ૩૫૦ (૩૫૦ ટી. નં. ૭૮) શગનો સમય જૈનગ્રંથે ૯૦ વર્ષને, અને વૈદિકગ્રંથ ૧૧૨ વર્ષને કહે છે: તે બનેનું સમાધાન. ૪૮ શંગપતિઓની કારકીર્દીની એક ઉજળી બાજુની લેવી જોઈતી નોંધ. ૯૭, ૧૧૦ સમજણ ન પડે તેવી બાબતમાં મન સેવવાને બદલે વિદ્વાને એનું એડ ભરડી નાંખે છે તેનું દષ્ટાંત. ૩૩૪ સાકલ (સાકેત નામ ખોટું છે)માં ગાદી સ્થાપનાર, ડિમેટ્રીઅસ કે તેના પિતા યુથીડીએસ ? (૧૫૩) સ્ટેબ નામના વિદ્વાને કેટલીયે હકીકતની બેટીજ નેધ લીધેલી છે તેને એક નમુન (૧પર)
(તેવા અનેક દૃષ્ટાંતે છે જેથી ઇતિહાસ વિકૃત બની ગયો છે.) સંવતસરની આલેખન પદ્ધતિ ક્ષહરાટ અને કુશાનમાં એક સરખી દેખાય છે. ૨૪૨ સુભાગસેન (પ્રિયદર્શિન પુત્ર)નાં અન્ય નામે તથા જીવન વૃત્તાંત. ૨ સેકેટસને ચંદ્રગુપ્ત કરાવવાથી થતી અનેક ભૂલેમાંની એક (૫)ઃ (વિશેષમાટે પુ. ૨ પૃ. ૧૫૪ થી
આગળ જુઓ.). સુભાગસેન જયેષ્ઠ પુત્ર ન હોવા છતાં યુવરાજ કેમ નીમાયા ? (૧૦) તે સ્થિતિથી તેના જીવન ઉપર
થયેલી અસર. ૧૦-૧૧ સૂબાની નિમણુંક (પાથઅન્સ અને બ્રીટીશ પ્રજામાં) કરવાની પદ્ધત દેખીતી રીતે એક છતાં તેમાં
રહેલ ફેરફાર. ૩૨૯ સમયાવલીની મદદથી કરેલ ઉકેલ સર્વશ્રેષ્ઠ અને અફર રહે. તેના દૃષ્ટાંત. ૫ર (પ્રસ્તા. ૧૬) હગામ અને હગામાસ એકજ કે જુદાઃ તેના સમય અને જીવન ઉપર પ્રકાશ ૧૭૯-૮૦ હગામ ક્ષહરાટ જાતિને હવા વિશેના પ્રમાણે ૧૮૦ હુણુ પ્રજાની કેટલીક ખાસિયતોનું વૃત્તાંત (૩૯૦) હર્ષવર્ધન અને વિક્રમાદિત્યના સંવતસરનું સામ્ય તથા કારણ (૩૫).
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ ]
ચાવી
(મા) સામાન્ય જ્ઞાન સંબંધી અર્થશાસ્ત્ર ઘડવાને સમય તથા કારણ. ૨૭ અલેકઝાંડરે પંજાબ ઉપર ચડાઈ કરી તેનું કારણ, તે વખતે ત્યાં પ્રવર્તી રહેલી સ્થિતિ અને તેમાં તેને
મળેલ અનુભવ ૩૧ અલેકઝાંડરના અને અશોકના રાજનીતિજ્ઞપણાંની સરખામણી ૩૨-૩૩૪ પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ અલેક
ઝાંડરને નરકેશરી ગણી તેના અફાટ યશોગાન ગાયાં છે જ્યારે હિંદીગ્રંથે તે વિશે તદ્દન
માન છે તે સ્થિતિને ઘટસ્ફોટ ૩૭-૩૮-૩૯ઃ ૧૫૮ અશેકવર્ધનને આખી જીંદગીમાં પગ વાળીને બેસવાનો સમય મળ્યો નથી તેનો સંક્ષિપ્તમાં ચિતાર. ૩૨થી૩૫ અશેકે ગૃહજીવનમાં ભગવેલ ઉકળાટનું ઝાંખુ ચિત્ર. ૩૪ અશોકને ઠરીઠામ બેરાવાનો આરંભ અને કલુષિત અંદગીમાંથી થયેલ મુક્તિ ૩૫ એલેકઝાંડરના હુમલાનું નામનિશાન પગ દેખાતું નથી તેનાં કારણની તપાસ ૩૮-૩૯ (વિશેષ) અભ્યાસ ( Post-graduate course) જેવું પ્રાચીન રામ હતું કે કેમ ? (૨૭૭) અરબસ્તાનમાં મુખ્ય ભાગે જ્યાં ને ત્યાં રેતી જ માલૂમ પડે છે તેનું કારણ ૧૩૬ અરવલ્લીની પશ્ચિમની હિંદીશક પ્રજાનું નિર્માણ ૩૫૧ અશ્વમેધના સ્મારક તરીકે કાતરાવાતાં અશ્લીલ ચિત્રોની સમાજ ઉપર થતી નૈતિક અસર ૯૬-૯૭ આભીર, શક અને શૈકટકે સર્વ એક પ્રજામાંથી ઉદભવ્યા છે તેથી પરસ્પર લેહી સંબંધવાળી છે. સિરાષ્ટ્રની અને મહારાષ્ટ્રની આભીર પ્રજાના તફાવતનું લક્ષણ ૩૮૯ આભીર પ્રજાના વસતીસ્થાન અને તેમનાં પરસ્પર જોડાણ ૩૫૮ આભીર અને પારદપ્રજાના ગુણોની સમતુલના ૨૯૯ (૨૯૯) આભીર અને સૈારાષ્ટ્રના રા"વંશીઓને સંબંધ ૩૮૮ આભીર પ્રજાની શાખાઓ અને તેને ઈતિહાસ ૩૮૯ આર્ય પ્રજાનું મૂળસ્થાન કેકેસસ કે એકિસસ ? (૩૪૪) આયુર્વેદિક ( આર્યવૈદિક ) અને યુનાની વૈદિક શાસ્ત્રમાં અસલ કોણ તેની ચર્ચા ૨૭૮ આર્યો અને યવનો વચ્ચે જામેલાં અનેક યુદ્ધોની તવારીખ ૧૫૪ થી આગળ આર્ય પ્રજાને ક્રમિક વિકાસ, મધ્ય એશિયામાંથી થયો છે તેની ટ્રક માહિતી ૧૪૧ થી આગળ
કસસ નદીની બે શાખાની પ્રાચીન સ્થિતિ જેનગ્રંથના કથન મળતી ઘટાવી શકાય છે. ૧૩૨ ઈશ્વરદત્ત આભીર, જુનાગઢના રા'વંશીઓનો પૂર્વજ હોવાની માન્યતા ૩૩૮ કાત્યાયન અને કાવાયનના સામ્ય સંબંધી વિવાદઃ ૨૨૪ (૨૨૩-૨૪) ૨૨૬ કાત્યાયન વરરૂચિ અને કાત્યાયન પતંજલીના સંબંધ વિશેની ચર્ચા ૨૨૫–૨૮ તથા ટીકાઓ કાન્હાયને વંશી પ્રધાનોને આખો સત્તાકાળ શૃંગપતિઓની સેવામાં ૧૬૩ કાન્હાયન વંશી, પ્રધાનોને વિદ્વાનોએ પુષ્યમિત્રના સમય સાથે જોડયા છે તે વાસ્તિવિક છે ? ૨૨૨થી
૨૬ તથા ટીકાઓ. કાન્હાયન પ્રધાને પોતાના સ્વામીનું ખૂન કર્યું છે તે પ્રથમ નંબરવાળાએ કે છેલ્લાએ ! ૨૨૩
શ્રીકૃષ્ણ તથા તેમના અનુયાયીના ધર્મ વિશે પ્રકાશ ૨૫૮ કચ્છના રાવ અને સૌરાષ્ટ્રના રાવંશીઓ વચ્ચે લેહી સંબંધની સંભાવના (૩૫૭) કુસણ મૂળના અર્થ અને સત્યાસત્ય હકીક્ત માટે પ્રકાશ (૩૬૮)
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાવી
[પ્રાચીન
કહિકનું બિરૂદ, પુષ્ય મિત્રને બદલે અગ્નિમિત્રને આપવાનાં કારણો. ૮૭ કૃષ્ણકુમાર શાંબનું અને રામચંદ્રજી કુમારભવનું રાજ્ય શાક દ્વીપમાં હતું. તે કથનના મર્મનું રહસ્ય ૧૩૭, ૨૯૪ ક્ષત્રપ સરદારના સિક્કાથી ઉભી થતી ગુંચવણ ૧૬૩ ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રના અધિકાર વિશે વિદ્વાનોએ અને મેં આપેલું વર્ણન તથા બેની વચ્ચે રહેલ
ભેદનું તારતમ્ય ૧૬૯ થી ૭૨ બેંગાર નામના રાજાઓ (ૌરાષ્ટ્રના)ને ક્ષહરાટ ગણવાની એક વિદ્વાનની કલ્પના (૩૫૮) ગૂર્જરની વ્યાખ્યાઃ પ્રાચીન તથા અર્વાચીન સમયની ૩૮૫ ગૂર્જર પ્રજાની ઉત્પત્તિને ઈતિહાસ ૩૮૫, ૩૯૨ ગૂર્જરની ઉત્પત્તિ સાથે કેકેસસ અને ઓકસસના સ્થાનને સંબંધ ૩૮૫ (૩૮૫) ગૂર્જર પ્રજાના ઉત્પત્તિ સ્થાન સાથે ઝાંસી-વાલિયર પ્રદેશની પણ ગણત્રી ૩૯૧ ગુર્જર પ્રજાની ઉત્પત્તિ સ્થાન વિશે મારા વિચાર અને વિદ્વાનેથી હું ક્યાં જુદે ૫ છું તેને
આપેલ ટંકે ખ્યાલ ૩૯૨ ગુર્જર અને શક બનેને ઉદ્દભવ એકજ પ્રજામાંથી ૩૯૩ (૩૯૩) ગજ શક આભીર અને ગ્રેટકે સર્વે જન ધર્મ પાળતા હતા તેના પુરાવા સાથે વર્ણન ૩૯૩ થી ૩૯૬ ગૂજરની ઉત્પત્તિ માટે આયોજીઆ અને ગેડ્રીઆનાના સ્થાન વિષેની કલ્પના (૧૩૯-૪૦) ગેડ નામના બે દેશો ઈ. સ. ની ૮ મી સદીમાં હતા; તે બન્નેનું વર્ણન કર ચડાઈ કરવામાં હુમલે કરનારને શું ઈરાદ હોય છે તથા તે કેટલે દરજજે ફળીભૂત થાય છે તેની
ચર્ચા ૧૫૮ થી આગળ ૫. ચાણક્યના બાપદાદાઓ હિંદમાં આવીને વસ્યા તેને સમય ૩૮૬ ચંદ્રગુપ્ત મગધ જીતવામાં કલિંગપતિની મદદ માંગવાનું કારણ ૨૫ ચંદ્રગુપ્ત મહાન મગધ સમ્રાટ હોવા છતાં તેને નાણાની પડેલી તંગી ૨૬ ચંદ્રગુપતે અવંતિને આપેલી રાજકીય મહત્તા અને તે માટે તેણે ભરેલાં પગલાં ૨૮ ચાણકયે રાજનીતિમાં અદ્રિત ભાવના પરિણામવા લીધેલાં પગલાં તથા દૃષ્ટાંત ૨૮ ચંદ્રગુપ્ત દીક્ષા લીધા પછી ગાળેલ જીવનના સ્થાન તથા સમયનું વર્ણન ૨૯ ચાણક્યની અદ્રિત ભાવનાને પ્રિયદર્શિન સમ્રાટે અમુક અંશે કરેલે અમલ ૩૬ ચાણકય પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે અકૅકિત ભાવના અમલમાં ન મૂકી શકો તેનાં કારણું ૩. ૪, (૨૫) ૨૭ ચંદ્રગુપ્ત દક્ષિણના કેટલાક પ્રાંત ઉપર પિતાના જ્ઞાતિજનોની કરેલી નિમણૂંક. ૨૮ જર, જમીન અને જરૂ, એ ત્રણે કજીયાનાં છોરું' તે કહેવત અનુસાર થયેલા કજીયાનાં દૃષ્ટાંતે તથા
તેને આપેલ સમય (૯૮) છીક પ્રજાને આર્ય વસાહત ગણી શકાય કે કેમ ? (૧૪૬) (૨૯૬-૭) ગણતંત્ર રાજ વ્યવસ્થાનું સ્વરૂપ ૩-૫ (મહારાષ્ટ્રના) કૂટક વંશને સૌરાષ્ટ્રની આભીર અને શક પ્રજા સાથેનો સંબંધ ૩૫૫ થી ૫૮ તથા
ટીકાઓ ૩૯૩ (૩૯૩) (મહારાષ્ટ્રના) ત્રિકૂટક વંશન અને આભીર પ્રજાને પરસ્પર સંબંધ ૩૮૯
ફૂટક, ગૂર્જર, શક અને આભીરચારે પ્રજા જેનધર્મ પાળતી હતી તેના પુરાવા ૩૯૩ થી ૩૯૬ (હિંદના) તરી કિનારાનું સ્વામિત્વ કેટલું મહત્ત્વપૂર્ણ ગણાય તેની ચર્ચા ૧૫૬
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ ]
ચાવી
તક્ષિલાનાં દાટ તથા સમય અને તેનાં કારણે ૨૭૪ તક્ષિલા અને નાલંદાની વિદ્યાપીઠની સરખામણી ૨૭૭ તશિલાના તામ્રપત્રમાં વપરાયેલ ૭૮ ના આંકનો બતાવેલ ઉકેલ. ૨૪૦ તક્ષિાના નામકરણની ચર્ચા ૨૬૬ તશિલાની ઉત્પત્તિ સાથે ભારતનું નામ જોડાયેલું છે તે ભારત રાજા ક્યા સમજવા? (૨૭૦) ર૭૧ તણિલાવાસીઓની કેટલીક રાહરસમોનું વર્ણન ૨૭૨ઃ તેમાંની કેટલીકનું વર્તમાન પારસી સામાજીક
સ્થિતિમાં થતું દર્શન ૨૦૨ (૨૭૨) દ્વીપ અને દુઆબના તફાવતનું વર્ણન (૩૪૬) દ્રાવિડ સાહિત્યના ત્રણ યુગની ચર્ચા ૨૮૭, ૨૮૮ (૨૮૮) ધર્મના વિષયને ઈતિહાસનું એક અંગ ગણાય કે કેમ તેની ચર્ચા અને રદિયા ૨૭૮ ધર્મ કે જાતિમાં કોઈ જાતને વિધિ નિષેધ કે ક્રિયાકાંડને વળગાડ ખરી રીતે સંભવિત નથી. ૨૪૮ ધમ અને કોમ : અને ક્ષેત્રોની સમજ : તેમાંથી વિપથ માર્ગ જવાથી નીપજતાં કડવાં પરિણામ (૨૭૮-૨૭૯) (રાજાઓનો) ધર્મ જાણવા માટે સાધનની અગત્યતા તથા તેનો અનુક્રમ ૨૪૩ ધર્મઝનુન, એકી વખતેજ મધ્ય અને દક્ષિણ હિંદમાં એક સમયે ચાલી રહ્યું હતું તેનું દૃષ્ટાંત ૭૫ ધર્મ સહિષ્ણુતા અને ધર્મધપણાની સરખામણું, દૃષ્ટાંત અને રાજ ઉપર થતી અસર ૫-૮ તથા ટીકાઓ (પ્રજાના) ધર્મમાં રાજસત્તા હસ્તક્ષેપ કરે તે કેવાં પરિણામ આવે તેને નમુના. ૧૧ ધર્મ અને સંસ્કૃતિની વ્યાખ્યા ૨૪૭ ઘર્મ શબ્દને તેના અનુયાયીઓએ બજારૂ વસ્તુ તરીકે ઉતારી નાંખ્યાની હકીકત ૨૪૭ (૨૪૭) (જેમ) ધર્મમાં તેમજ કોમ શબ્દના અર્થમાં પ્રવેશ પામેલી સંકુચિતતા ૨૪૭ (૨૪૭) નહપાણની રાજનીતિ લેકકલ્યાણકારી અને દીર્ધદષ્ટિવાળી હતી તેની સાબિતી નાત, જાતના વાડા વધારે મજબુતપણે બંધાવા લાગ્યાના સમયની કલ્પના (૨૦૧૨) નદીએ સામાન્ય રીતે સરોવરમાંથી નીકળે છે પણ તેને મળતી નથી. આ નિયમના અપવાદ રૂપ
દૃષ્ટાંતો (૧૩૩). પતંજલી અને પુષ્યમિત્રના જીવનની સરખામણી ૭૭ પતંજલી મહાશયને ગોત્ર ઉપર વિચાર કરવા માટે રજુ કરેલ કેટલાક મુદાઓ ર૨૬-૨૭ પારૂષિમાંના ઋષિ શબ્દનું અપભ્રંશ થઈ “પારસી' શબ્દ થયેલ દેખાય છે. તેનું તથા તેના અધિકારનું
વર્ણન ૨૯૫ પાણિનિ, ચાણક્ય અને વરરૂચિની ત્રિપુટિમાંના દરેકે જુદા જુદા ક્ષેત્રે નામ કાઢયાની વિગતો ર૨૪,
(૨૨૪) ૨૨૫ પાણિનિને ઉદ્દભવ અને ખરેષ્ઠી ભાષાનો સંબંધ ૩૪૬ પ્રિયદર્શિને ચલાવેલી અને ૫. ચાણકયે યોજેલી રાજનીતિ સાથેની સરખામણી ૪ પ્રાચીન ગ્રંથમાં “પ્રમાણ” શબ્દ કેવા રૂપમાં વપરાતો હતો તેની સમજ ૧૩૦ પ્રજાની ઓળખ માટે, કાળનિર્દેશની પદ્ધતિને કરવામાં આવતે ઉપયોગ ૧૬૯ પાંડુરાજાની રાણીમાદિના પિયરવાળા પ્રદેશનું વર્ણન ૧૫૧ પ્રિયદર્શિનના શિલાલેખમાં ભેજક ને થયેલ નિર્દેશ અને તેના સ્થાનની કલ્પના ૩૯૨ પ્રિયદશિને અને અગ્નિમિત્રે પોતાના વડીલે પ્રત્યે બતાવેલી કાળજીની એક સરખામણી ૫૩.
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાવી
પુષ્યમિત્ર, અગ્નિમિત્ર તથા વસુમિત્ર તે ત્રણેના રાજકીય સમયની વહેંચણી પર–થી ૫૭ બ્રાહ્મણ શબ્દના જુદાજુદા અર્થની સમજૂતિ ૨૪૮ (૨૪૮) બ્રાહ્મણ શબ્દ કાની સાથે જોડી શકાય તેને ખુલાસા ૨૨૫ શ્રાદ્વીપના આર્યો અને પં. ચાણાકયને શકપ્રજા સાથેના સંબંધ (૩૪૭) બ્રહ્મચારીને પરણાવવામાં પ્રાચીન સમયે મનાતું પુણ્ય (૩૬૭) ‘ભાજક’ના પ્રિયદર્શિને કરેલ નિર્દેશઃ તેના સ્થાન વિશે એક કલ્પના. ૩૯૨ (રાજા) ભામિત્રે પેાતાના અમાત્ય તરીકે કાન્તાયનેાની કરેલી પસંદગી ૧૧૧ (રાન્ન) ભાગવતને તક્ષિલાના ચેન ક્ષત્રપે સમર્પણ કરેલ સ્તૂપને પ્રસંગ ૧૧૨ મથુરા વિશે ‘ગૌડવહા’ પુસ્તમાંનું એક કથન ૨૬૨
મથુરાને લગતી પ્રાચીન ભૂગાળનું વર્ણન ૨૬૩
२०
મેાહુનજાડેની સંસ્કૃતિ અને મહાભારતના સમયનેા સંબંધ (૧૩૭-૮) માંગેલિયનની પીત પ્રજા સાથે લિન્ક્વીના શરીરવષ્ણુના સંબંધ ૧૪૧ (૧૪૧) (૨૭૨) મ્લેચ્છ શબ્દના રાજતરંગિણકારે ચેન તરીકે કરેલ ઉપયેગ (જીએ યેાન શબ્દ)
[ પ્રાચીન
ાર્ય સામ્રાજ્ય તુટી પડતાં તેની સંક્રાચાયલી હદ ૯૦
માય સામ્રાજ્યની પડતીનાં કારણ: વિદ્વાના માતી રહ્યાં છે તે યથાર્થ છે કે કેમ ? ૪ થી આગળ ચુચી પ્રજાનું અસલની આર્યપ્રગ્ન સાથેનું સંધાણુ. ૧૪૨
યુ-ચીના ઉદ્દભવ આર્યમાંથી તેમ કુશાણુના ઉદ્દભવ પણ આર્યમાંથી તે પછી કુશાનને પણ આર્યમાંથી ઉદ્ભવેલા ગણાય કે કેમ ?
ચાન અને યવન જુદા છે છતાં લેહી સંબંધવાળા છે. ૧૪૨, ૧૪૩, ૧૪૬ (૧૪૬) ૧૪૮
યવન, (મ્લેચ્છ) અને જવન શબ્દના તફાવત (૧૪૬) (૧૪૮) ૮૩, ૧૧૯, (૧૧૯)
ચેાન પ્રજાનાં સરણ, વિકાસ અને આક્રમણ વિશે કાંઈક ૧૪૭–૯ ચાન માટે રાજતર ગણિકાર મ્લેચ્છ રાખ્ખો કરેલ ઉપયોગ ૧૪૮ (૧૪૬)
રામચંદ્રજીના કુમાર લવ-કુશ અને કૃષ્ણકુમાર શાંબનું આધિપત્ય ઈરાનમાં હતું તે સંબંધી વિચાર। ૨૯૪, ૧૩૭
ઋષભદત્તના બાપદાદાઓના હિંદમાં આવવાનો સમય ૧૨૬
(કચ્છના) રાવે અને સૌરાષ્ટ્રવંશી રા'ની વચ્ચેના લાહી સંબંધ (જીએ કચ્છ શબ્વે) (૩૫૭) વંશી રાજાઓમાં જે સદ્ગુણા ઉતરી આવ્યા છે તેના મૂળની તપાસ ૩૫૭ લિચ્છવી તરીકેજ, તિબેટને, ચિનાએ અને માંગેલિયને ૨૧
વર્ષાં તે વ્યવહારની સમાનતાના વર્ગીકરણ માટે છે તેને ધર્મ (આત્મીય સાધન) સાથે લેવા દેવા નથી. ૨૨૬ વાર્તિકકાર કાત્યાયન અને મહાભાષ્યકાર પતંજલી એક જ કે ભિન્ન ભિન્ન ? (૨૨૭) વિક્રમાદિત્ય શકરિના અધિકાર કાશ્મિર સુધી લંબાયા હતા કે કેમ ? ૩૨૭
વર્ષોં (ચાર)ને કર્મ સાથે સંબંધ કે જન્મ સાથે ? (૩૯૦) (૩૬૦)
વ્યક્તિએ એક જ વંશની હોવા છતાં તેમનામાં ધર્મપલટાનું દર્શન, દૃષ્ટાંત સાથે (૩૯૩, ૩૯૪) વેપાર, હિંદ અને ઇરાન વચ્ચે, ઈ. સ. પૂ. ૭મી સદીનેા. ૨૯૭
વિનામાં શક અને પહુવાઝની ઓળખ માટે પડેલો ગૂંચઃ તેને કરેલ ઉકેલ ૧૪૩, ૪૪. ૧૬૪થી૭૦ ૩૭ થી ૧૦: ૩૧૦ થી ૧૩ તથા ટીકામ, ૩૦૫ (૪૫) ૩૧૭, ૨૯૯ થી ૩૦૧
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ ]
ચાવી
વસુમિત્રે કરેલ અશ્વમેઘના અશ્વની દરવણી. ૫૭ વિક્રમ સંવતસરના સ્થાપન માટે શક પ્રજાના ત્રાસમાંથી મુક્તિ જ કારણરૂપ છે કે બીજું ખરું. ૯૭ વિષ્ણવ અને વૈશ્નવ એક જ કે ભિન્ન ? (૨૫૩) શક અને હિદી શકની ઓળખનું વર્ણન ૩૬૪ શહીવંશનું બિરૂદ સાચું ઠરાવતી સ્થિતિ ૩૬૫ શાહી અને શહેનશાહી વચ્ચેનો તફાવત તથા સ્વરૂપ ૩૬૫ શક પ્રજાએ હિંદમાં કરેલ પ્રવેશના માર્ગોનું વર્ણન. ૩૬૩ શાહી અને ક્ષહરાટ પ્રજાની ઓળખનાં ચિન્હોનું વર્ણન. ૩૬૩ શક પ્રજા તરીકે વિદ્વાનોની માન્યતાનો ઉલ્લેખ (૨૧) શાહી રાજાનો વંશ તેજ રૂષભદત્તનો વંશ તેની સાબિતી ૩૩૯-૪૦ શ્રુતિકાર, ઉપનિષદ્દકાર અને શક પ્રજાને સંબંધ ૩૪૪ ૩૪૫) શક પ્રજાની વ્યાખ્યા તથા ભેદ (પૌર્વાત્ય અને પાશ્ચાત્યની નજરે) ૩૫૦ શાકદ્વીપનું પ્રાચીન) રથાને વર્તમાનકાળની કઈ ભૂમિ ઉપર લેખાય. ૧૩૩ તથા ટીકાઓ શિસ્તાન પ્રાંતના હામને ગોડીસરાહ અને હા મનમાર્શ નામનાં ત્રણ સરોવર વિશેની સમજૂતિ (૧૩૫) શાકઢીષ, શકઠીપ અને શિકથાનઃ આ ત્રણ શબ્દના અર્થ અને તેનો તફાવત. ૧૩૩ ૧૩પથી આગળ શક પ્રજાના આગમન કાળનો સમય (૧૩૮–ટી. નં. ૩૫ સાથે આપણી માન્યતા સરખા) શક, આભીર અને શૈકૂટકો ને સબંધ (જુઓ આભીર શબ્દ) (૩૫૫ થી ૫૮ તથા ટીકાઓ) શક, આભીર, ગૂર્જર અને સૈકૂટકો જેનધર્મ પાળતી હતી (જુઓ આભીર શબ્દ) શુંગવંશી રાજાઓનાં ધર્મ તથા ધર્માંધપણા વિશે ૧૧૭
ગશના પાછલા રાજાઓમાં જામેલે વ્યભિચાર અને પ્રજા ઉપર થયેલ તેની અસર ૯૬-૯૭ શપ્રજાનું પ્રથમ હિંદીશક અને પછી શુદ્ધ આર્યપ્રજામાં થયેલું પરિવર્તન ૫૩-૬૦ (જેના) શિક જે પ્રદેશમાંથી નીકળે ત્યાં તેને રાજયાધિકાર હોય તેવા ન પણ હોય તેની ચર્ચા ૧૯૦-૧ (૧૦૦) સિકા ચિત્રો પણ સંસ્કૃતિદર્શક છે તેને કરેલે ઉદ્દઘોષ ૧૬૦ સિકા લેખ વિશેની સમજૂતિ ૩૨૪ સિક્કા પાડવાનો અધિકાર કેટલાક ક્ષત્રપોએ ભેગવેલ છે, જેથી ગુંચવણો ઉભી થવા પામી છે ૩૧૧ (૩૧૩) સુદર્શન તળાવ પ્રથમ બંધાવનાર કોણ તથા તેનાં કારણ ૨૯ સંસ્કૃતિને કાળગણનાની રીત સાથે સંબંધ તથા પ્રમાણ ૨૪૩ (૨૪૩) સંવતસરની સ્થાપના પ્રજા કરે કે રાજા તેની ચર્ચા ૩૨૨ સાંચી સ્તૂપને સમય પ્રિયદર્શિનના કાળને છે તેની સાબિતી (૩૩૬)
છે સ્તંભ કે વિધ્વંસકરૂપ કયા પુરૂષો ગણી શકાય તેનાં કારણ. ૨૫૧ સંસ્કૃતિના પલટામાં કયા પક્ષના અતિરેકનું કારગતપણું નીવડે છે. ૨૫૧ હિંદમાં કેંદ્રિત અને અતિ ભાવના ચાલી રહી હતી તેનાં દૃષ્ટાંતે ૩-૪ હિંદી આબાદીને મિનેન્ડરના સમયને ચિતાર ૧૫૯ થી આગળ હેદાઓના અધિકાર (પરદેશી પ્રજાઓના) તથા ખાસિયતોની સમજ ૧૬૪ થી ૭૦, ૩૧૪ થી આગળ હિંદ અને ઈટલી ઉપર ઠલવાયેલી કુદરતી બક્ષીસે માંગી લીધેલે ભગ ૩૩૦ હિંદી શકને શાહી રાજાના નામે ઓળખતા હતા ૩૪૧ હિંદમાં સ્વતંત્રતાયુદ્ધ નિષ્ફળ જવાનું કારણ (૭)
-
-
-
-
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
ચાવી
[પ્રાચીન (૬) મુખ્ય ભાગે જૈનધર્મને સ્પશે તેવા અહિંસાવાદીઓ પણ ક્ષત્રિચિત લડાઈ કરી શકે છે, તેનાં અનેક દૃષ્ટાંત (૩૯૪) અરવલ્લી પર્વતની પશ્ચિમે જૈન મંદિરે હજુ મળી આવે છે પણ તેની પૂર્વમાં કોઈ જ નથી દેખાતું
તેનાં કારણની તપાસ (૩૮૭) ઉજૈનીની અગત્યતાનું વર્ણન, ભિન્નભિન્ન દૃષ્ટિએ ૧૯૫ ઓશવાળ અને શ્રીમાળને સૌરાષ્ટ્રમાં થયેલ ઉતાર ૩૮૭ ઓશવાળ અને શ્રીમાળ બન્ને એક જ નગરના વતની કે જુદા જુદાના, તેની મિમાંસા (૩૮૭) ઓશવાળ, શ્રીમાળ અને પરવાડને ક્ષત્રિયો સાથે લેહી સંબંધ હોઈ શકે તેનાં કારણું ૩૯૦
અંધ્રપતિઓએ પિતાના ૪૭૫ વર્ષના કારભારમાં કયા ધર્મનું શરણું લીધું હતું ? (૩૯૩) કચ્છના રાવ અને સૌરાષ્ટ્રના રા” વંશી રાજાઓને લેહી સંબંધ ખરે કે? ૩૮૯, (૩૫૭) કચ્છના ઓશવાળ અને શ્રીમાળીઓ ખેતીવાડીમાં પડયા રહ્યા દેખાય છે તેનું કારણ ૩૮૭ (૩૮૭ ૩૫૪ (૩૫૪) કરછમાં અને કાઠિયાવાડમાં પેરવાડની વસ્તી બહુ નથી તેનું કારણ ૩૮૮. (૩૮૭) કાલિકસૂરિએ સંધ્રપતિને ઉપદેશી પુનઃ જૈનધર્મમાં દઢ કર્યો, તથા બીજા કેટલાક ફેરફાર કર્યા (૧૧૪) કલિક રાજાનાં અનેક બિરૂદ.૮૪ રજા કલ્કિનાં ઉદ્દભવ તથા વૃત્તાંતને ઇતિહાસઃ પુરાણ અને જૈનગ્રંથના આધારે ૮૩ થી આગળ શ્રીકૃષ્ણ પણ જેનમતાનુયાયી સંભવે છે તેને એક વિશેષ પુરાવો. ૮૬ (૮૬) (મુનિશ્રી) કલ્યાણવિજયજીએ પુષ્યમિત્રને રાજા કલિક ઠરાવ્યાના પુરાવા. ૮૨ ક્ષહરાટ પ્રજા અતિ ધાર્મિક વૃત્તિવાળી ગણાય છે તેના આપેલા પુરાવા ૨૫૭ (સર્વ) ક્ષહરાટ ક્ષત્રપ બંડબખેડા કરવાની કે હુમલા લઈ જવાની વૃત્તિથી વેગળા રહેતા હતા તેનું કારણ, ૨૪૩ (સ) ક્ષહરાટ ક્ષત્ર જેનધર્મી હતા તેનું વર્ણન ૨૪૩ (વિશેષ માટે જુઓ શક શબ્દ) ચંદ્રગુપ્તનું મન સંસાર ઉપરથી વિરક્ત થવાનાં કારણ. ૨૮ ચBણ વશી રાજાઓ પણ જેનમતાનુયાયી હતા તેનું વર્ણન, ૩૮૯ (૩૮૯), ૩૯૪ઃ તે હકીકત
શિલાલેખ તથા સિક્કાથી પુરવાર થતી બતાવી શકાય છે. ૩૯૫ (૩૯૫) પિ. ચાણક્ય જન્મે બ્રાહ્મણ હોવા છતાં ધર્મ જૈન હતો તેની દલીલ ૨૨૬ (કંદમાં જ્ઞાતિય) જેન નરેશને ગૂર્જર સેલંકી નરેશો સાથેનો લેહી સંબંધ (૨૯૨) જૈનાચાર્યનો ઈતિહાસ ઈ. સ. પૂર્વે ત્રીજી સદીમાં લગભગ દોઢ વર્ષનો મળતું નથી તથા અનેક
શાખા પ્રશાખાઓ તે અરસામાં ઉદ્દભવી છે તેનાં કારણો (૮૩૮ (૬૬) જેને લોકો વેદને માનતા હોવાથી એક દૃષ્ટિએ તેમને પણ વૈદિકનું વિશેષણ લાગુ પાડી શકાય (૨૪૮) જૈન તીર્થકરના શરીરને વર્ણ મોટા ભાગે પતિ ગણાય છે. તે સાથે લિચ્છવી ક્ષત્રિયોના શરીરવર્ણની
ધટાવેલી (જુઓ લિચ્છવી શબ્દ) સામ્યતા (૧૪૧) જૈનેનું જેર મધ્ય એશિયામાં પ્રબળ હતું તેના પુરાવા (૩૯૪) ૩૬૪ જૈનાચાર્ય કાલિકસૂરિ અને રાજા બળમિત્રના સંબંધનું વર્ણન ૧૦૯ જેનપ્રજા અને શુંગપતિ ભાનુમિત્ર સાથે થયેલું સંધર્ષણ ૧૧૩ જૈનાચાર્ય કાલિકસૂરિ ઉપર તેના ભાણેજ-રાજાએ વર્તાવેલ ત્રાસ ૧૧૩-૧૧૭ (અવંતિની) જેન પ્રજાએ રાજાના જુલ્મથી ત્રાસી, દક્ષિણમાં કરેલી હીજરત ૧૧૪ જૈનધર્મની થઈ પડેલી સ્થિતિની સરખામણીઃ અવંતિ અને પૈણના ૧૧૪ જૈન સાહિત્યમાં તાપસ ધર્મની ઘણી કથાઓ પ્રવેશ થવા પામી છે તેના સમયની ચર્ચા (૮૩)
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
ભારતવર્ષ ]
ચાવી જૈન પ્રતિમાને (સેનાની હોય તેને ગાળી નાંખી વિનાશ કરવામાં રાજા અગ્નિમિત્રને આશય ૯૭, ૯૮ જૈન પ્રજા ઉપર સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર વરસાવેલા ત્રાસનું વર્ણન ૯૭થી આગળ જૈનાચાર્યે લાખ ઉપરાંત માણસને ધર્મ પરિવર્તન કરાવ્યું હતું તેની હકીકત (૩૪૭) 'દિર (પ્રિયદશિને બંધાવેલા)નો નાશ અવંતિના પ્રદેશમાં થયો છે છતાં રાજપૂતાનામાં તે જળવાઈ
રહ્યાં છે તેને લગતો ઈતિહાસ (૩૪૮) (વર્તમાન) જૈનેને શક પ્રજાની સાથે લેહી સંબધ ૩પ૯ (વિશેષ માટે જુઓ ગૂર્જર શબ્દ) જૈનધર્મ ઈ. સ. પૂ. ૮ની સદીમાં અફગાનિસ્તાનમાં પણ હતો તેના શિલાલેખી અને સિક્કાઈ પુરાવા,
૨૭૩, ૨૭૪ (૨૭૩) ૨૮૧ જેનતીર્થ તરીકે તક્ષિલા નગરીને મહિમા ૨૬૫ થી ૨૮૨ જૈનાચાર્ય (વેતાંબર પક્ષી) વજીસ્વામિનું સ્વર્ગગમન (૨૦) જંબુદ્વીપની કેટલીક ભૂગોળ (ક્ષેત્ર પરત્વેની) તથા ટૂંક સમજૂતિ. ૧૨૮ વર્તમાનકાળના હિંદને પ્રાચીન સમયને જંબુદ્વીપ માની લેતાં વિરોધમાં ઉભાં થતાં ત (૧૨૯)૧૩૦ જંબદ્વીપના અનેક અંશોના ક્ષેત્રફળના આપેલ આંકડા (૧૩૧) તક્ષિલા નગરીને જૈનતીર્થ તરીકે મહીમા ૨૬૫ થી ૨૦૨, ૨૪૪ તક્ષિલાનું અસ્તિત્વ, જેન અને વૈદિક મત પ્રમાણે ૨૭૦
ટકવંશી રાજાઓએ કયો ધર્મ પાળેલ હતા? ૩૯૪ દેવદ્રવ્યના અધિકાર વિશે (૩૬૭) જબુદ્વીપ ઉપર બનેલ અનેક દૈવિક ચમત્કારને આપેલે કાંઈક ચિતાર ૧૩૨-૩૩ તથા ટીકાઓ
અને શાકઠીપના સંધાણથી મહાભારતનો સમય શોધી કાઢવાની થયેલ સરળતા ૧૬૭(૧૩૭) જેન અને વેદ સંસ્કૃતિનું સાદપણું ૨૪૯ જૈનધર્મનાં અનેક ચિન્હોની થઈ પડેલી અવદશા તથા તેનાં દૃષ્ટાંતે ૨૫૭ જૈનધામ તરીકે ગુજરાતના સોલંકી નરેશેનો કંદબજ્ઞાતિય જનનરેશે સાથેનો સગપણ સંબંધ (૨૯૨) નહપાણે જૈનધર્મ સ્વીકાર્યો હતો તેના પુરાવા ૧૯૬ નહપાને તથા પ્રિયદર્શિનને દરિયા કિનારાના પ્રદેશની અગત્યતાનું ભાન તથા તે પ્રમાણે તેમણે ઘડેલી
રાજનીતિ ૨૧૩ થી ૧૬ તથા ટીકા પર્યુષણ પર્વ (જૈનોનાની ઉઘાપના ભાદ્રપદ સુદ ૪ ના દિને રાજા કકિના સમયે પણ થતી હતી એવું
સાહિત્ય ગ્રંથમાંથી નીકળતું નિવેદને (૮૫) પલ્લવ ક્ષત્રિયે પિતાના જૈનધર્મનો કરેલે પલટ ૨૯૨ પૃથ્વીને પ્રદક્ષિણ દેતાં, જ્યાંથી પ્રારંભ કરીએ ત્યાંજ પાછી આવી ઉભા રહેવાય છે, મતલબ કે તે
ગોળાકારે છે. તે પછી તેની સિવાય અન્ય પૃથ્વીની કલ્પના શી રીતે ? તેવી શંકા ઉઠાવનારના
મનનું સમાધાન ૧૨૯-૧૩૦ પરવાડ, ઓશવાળ અને શ્રીમાળ કેમ નામ પડયાં તેનો ઈતિહાસ ૩૮૫ પ્રિયદર્શિન અને નહપાણની તરીપ્રદેશ પ્રત્યેની રાજનીતિમાં સમાયેલાં ડહાપણ તથા દીર્ધદષ્ટિ ૨૧૩થી૧૬ પ્રિયદર્શિને પેલાં બીજેની અસર તથા યવનદેશ, નદેશ, કાશિમર, ગાંધાર, તિબેટ, મિસર, સિરિયા
આદિ દેશોમાં ધમમહામાત્રા મેકલવાથી તે તે પ્રજાના પતિઓ, મહાક્ષત્રપ તેમના ઉપદેશથી
લિપ્ત થયા હતા તેનું વિવેચન ૨૪૬, ૨૫૮ વર્તમાન હિંદને પ્રાચીન સમયને ભરતખંડ કહે યુક્ત કે અયુક્ત? (૧૨૮) (૧ર૯) ૧૩૬
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪.
ચાવી
[પ્રાચીન બળમિત્ર–ભાનુમિત્ર નામે રાજાનાં બે યુગ્ય થયાં હોય તે તેને પારખવાની રીત (૧૦૭) (૧૦૮) બળમિત્રભાનુમિત્ર માટે કરાયેલાં મન કલ્પિત અનુમાનો ઉપરથી ઉભી થતી ગૂંચે ૧૦૮ (૧૦૮) બળમિત્રને તેનાજ પુરોગામી અગ્નિમિત્ર સાથેનો સંબંધ ૧૦૮-૯ મથુરાનગરીનું કંકાલિતિવા નામના પરાને જન ધર્મના કેદ્ર તરીકેની ઓળખ -આખું પરિશિષ્ટ ૨૪૫, ૨૫૪ મથુરાનગરીના અવશેષોમાંથી મળી આવતાં ર્સિ, ચક્ર, સ્વસ્તિક આદિ ચિહ્નો જૈનધર્મનાં હોવાની
સાબિતીઓ ૨૪૫ (૨૪૫) ૨૪૬ (૨૪૬) ૨૫૪ મથુરાના સિહસ્તૂપને તથા આખાયે તીર્થને રાજા અગ્નિમિત્રના હાથે થયેલ ભંગ (૨૨૫) (૨૬૧)
૨૬૪ (૨૬૪) ૯૮ મથુરાના સિંહરતૂપની પુનઃ પ્રતિષ્ઠાનું વર્ણન ૨૩૩ (વિશેષ માટે જુઓ સ્તંભ શબ્દ) મથુરાનગરી ઈ. સ. પૂ. ની બીજી સદીમાં એક જૈન તીર્થધામ તરીકે પંકાયેલું હતું તેના પુરાવા ૮૬ (૮૬) મથુરાના સિંહસ્તૂપ તથા સાંચી અને ભારહુતસ્તૂપનાં તારણો દેખાવમાં એક જ જાતનાં હોવા છતાં
વિદ્વાનોએ તે સર્વેને ભિન્ન ભિન્ન ધમાં તરીકે લેખયાં છે તેમાં થયેલ અન્યાય. ૨૪૫ મિત્રનગર (નહપાણની રાજધાની) અને ભિન્નમાલ (ભિન્નનગર)ની સાદશતા (૧૯૩) (પ્રાચીન) મેરૂ પર્વત (Meru) અને વર્તમાન મર્વ (Merv) શહેરઃ તે બેની સામ્યતા વિશેની કલ્પના ૧૩૨ મેરૂ પર્વત સાથે સૂર્ય ચંદ્રની ગતિનો સંબંધ હોવાનું જૈન મત પ્રમાણે કથન (૩૯૫) લિઅક અને પાતિકનાં નામે મથુરાના સિંહસ્તૂપ ઉપર છે છતાં તેમને સત્તા પ્રદેશ તક્ષિતામાં છે
કારણું (૨૫૭) (૨૬૧) લિચ્છવીઓ, માંગેલિયન અને તિબેટનોને પતિ પ્રા કહેવાય છે તેનાં કારણ (૧૪૧) (૨૭૨) (જુઓ
જૈન તીર્થકરે શબ્દ) વિમળાચળગિરિની યાત્રા સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત કરેલી તેનું વર્ણન ૨૮ વિમળાચળગિરિની તળાટી ચંદ્રગુપ્તના સ, અત્યારની માફક પાલીતાણે હતી કે અન્ય સ્થાને ? ૨૮ વડવારતૂપ થયેલ વિનાશ ૯૮ (વિશેષ માટે જુઓ મથુરા સિંહસ્તૂપ શબ્દ) વડવારૂપ જૈનધર્મનું સ્મારક છે તેની સાબિતીઓ ૨૬ : તેનું અસ્તિત્વ ર૭૦૦ વર્ષ પહેલાનું ગણી
શકાય છે. ૨૬ -૨ શકપ્રજા, હિંદીશક તથા ક્ષહરાટે: ત્રણે પ્રજા જૈનધર્મી હતી તેની સાબિતીનું વર્ણન (૩૮૭ ૩૮૮,
૨૪૬, ૨૫૮, ૨૪૩ શ્રાવક અને માહણ (બ્રાહ્મણ) શબ્દની એકાર્યતા વિશે ૨૪૯, ૨૫૦ : તેઓને આસ્તિક કહેવાય છે
- નાસ્તિક ૨૫૦ : આવો ભેદ પડવાનું કારણું અને સમય ૨૫૦-૨૫૧ સુદર્શન તળાવની (જુનાગઢની તળેટીમાં આવેલા) પ્રશસ્તિમાં રૂદ્રદામન તથા તેના શિલાલેખોમાં અન્ય
અનુજેએ પોતાના હિસ્સા પુરાવ્યા છે તેનાં કારણ (૩૯૫) સિંહ અને ચક્રનાં ધાર્મિક ચિહ્નોને બૌદ્ધધમ તરીકે ઓળખાવાય છે તેની ખાત્રી છે કે? ૨૪૪
(જુઓ સ્તંભ શબ્દ) સશક પ્રજાનાં સ્થાનઃ તથા તેમના જીવન નિર્વાહની રીત (૩૬૭) સ્તંભ ઉપર મૂકવામાં આવતાં સિંહની સમજૂતિ. ૨૫૬, ૨૪૪, (વિશેષ માટે જુઓ મથુરા સિંહસ્તૂપ શબ્દ) સારનાથસ્તંભના બે સિંહના ધડતર વિશે ખુલાસે (૨૫૭) ૨૬૫ હર્ષપુર નગરની જાહોજલાલીનું વર્ણન ૧૯૩
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધ
શું? કઈ
:
શુદ્ધિપત્રક આમાં મુકના દોષને કે જોડણીની અશુદ્ધિને સમાવેશ કર્યો નથી.
અશુદ્ધ ૧૨ ૨ ૨ ઈ. સ. પૂ. ર૯૦
મ. સં. ૨૯=ઈ. સ. પૂ. ૨૩૭ ૧૫ ૧ ૧૧ શુંઈક ૨૭ ૨૩૨
પૃ. ૨ ૫૬ ૧ ૧૧ જુઓ. પૃ. ૪૫૮
પૃ. ૫૪ ૫૬ ૧ ૧૩ જુઓ પૃ. ૪૫૯
પૃ. ૫૪ ૫૬ ૧ ૧૫ જુઓ પૃ. ૪૫૯
પૃ. ૫૪ ૫૮ ૨ ૧ પૃ. ૪૬૦ ઉપર
પૃ. ૫૬ ઉપર ૧૮૭ થી ૧૮૮
૧૮૮ થી ૧૮૧ ૬૫ ૧ ૧૨ પાછલી થોડી
પાતળી થોડી ૭૦ ૧ ૨૮ પુ. ૧૩૭
પુ. ૧૩ ૮૮ ૧ ૨૬ ગાદીએ જે
ગાદીએ જ ૮૮ ૨ ૨૩ ગણાય.........ઈ.
ગણાય......(૧૦) ઈ. કે સમ્રાટ
સમ્રાટ ૯૦ ૨ ૨.” અને પિતાના
વળી પિતાના ૧૧૦ ૧ ૧૭ એન્ટીસીએલડાસ
એન્ટીઆલસીદાસ ૧૧૦ ૨ ૨
એન્ટીઆલસીદાસ ૧૨૭ ૧ ૨૯ XXXVXII
XXXVII ૧૨૬ ૨ ૨૦ બની રહ્યા છે માટે પાછું વળવું બની રહ્યા હતા. તેમને સ્વદેશ પાછું
જોઈએ એવું બહાનું મળવાથી 'વળવું છે એવું બહાનું કાઢયું તેથી ૧૨૮ ૧ ૨૧ પ્રજા જેને
પ્રજાને ૧૩૨ ૧ ૬ કરતાં પિતાની
કરતાં તેમની પિતાની ૫. ૧૪૫ કઠે ત્રીજું આસન અઝીલીઝ ૧૮ વર્ષ
૨૮ વર્ષ ૧૫૧ ૨ ૨૬ ૩ : ૩ : ૧, ૭૧
૩ : ૩ : ૧, ૭: ૧ ૧૫૧ ૨ ૩૧ ચપલ નદી
ચંબલ નદી ૧૫ર ૧ ૧૯ યુક્રેટાઈડઝને
યુક્રેટાઈડઝના ૧૮૨ ૧ ૨૯ તસિલાને
તક્ષિલાના
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્રક
[ પ્રાચીન
૨૦૨ ૨ ૨૯ ૨૨૩ ૧ ૨૯ ૨૨૬ ૧ ૨૧ ૨૨૭ ૧ ૧૩ ૨૩૧ ૧ ૩૨
૨૩૩ ૨ ૯ ૨૩૮ ૧ ૮ ૨૬૦ ૧ છેલ્લી ૨૮૫ ૨ ૩૩ ૨૮૬ ૧ ૧૩ ૩૩૧ ૨ ૧૨ ૩૪૮ ૨ ૧ ૩૬૧ ૧ ૪ ૩૬૯ ૧ ૧૨ ૩૦૨ ૧ ૧૪ ૩૧૪ ૧ ૩૨ ૧૧૬ ૧ ૧ ૬૪ ૨ ૧૧ ૮૫ ૧ ૨૬
અશુદ્ધ હકીકતની, પતિ
હકીકતની પંક્તિ સમય પહેલેથી છેલ્લે સુધી
સમય-પહેલેથી છેલ્લે-શુધી તે સમના
તે સમયના કાત્યાયન
કાત્યાયન Kharaosta, અને ન તે બેની વચ્ચે ઘણુ અક્ષરે અંગ્રેજીમાં પડી રહ્યા છે પણ તેને ગુજરાતી અનુવાદ બરાબર સ્પષ્ટ લખાયો છે શોભામાં વધારો થશે
શેભામાં વધારો થશે એમ ધરાતું હતું (છે જુઓ
છે. (જુઓ નહીં હોય?
નહીં હોય?]. ઇ. સ. પૂ. ૩૨૫
ઈ. સ. પૂ. ૩૨૯ ૩૨૫
૩૨૯ કે પ્રજાએ
કુશાન પ્રજાએ પ્રજાને
પ્રજાનું મળી શકતું નથી
મેળવી શકતા નથી પિતાના પુત્ર
પિતાના પત્ર તે (પૃ. ૫૬૯) ભૂપકને રાજ
ભૂમકના રાજ્ય સુમર્શન
સુશર્મન कल्किकरुप
कल्कि स्वरूप પ્રતિબદ્ધ
સુપ્રતિબદ્ધ
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
શું! અને કયાં! * આમાં આંક સંખ્યા પૃષ્ટ સૂચક છે. પરંતુ ટીપણે અંતર્ગત જે નામે, શબ્દો છે. છે તેમનાં પૃષ્ઠ સંખ્યાના આંક કેંસમાં મૂકયા છે.
અપરાંત (પ્રદેશ): ૨૧૪, ૨૯૨, અકબર : () ૧૧, ૮૦.
અફઘાનિસ્તાનઃ ૭૩, (૧૩૨), ૧૩૫, ૧૩૬, ૧૪૭, અકેન્દ્રિભાવઃ ૩, ૬, (૭) ૧૦.
૧૫ર, ૧૬૧, (૧૬૮) ૨૮૫, ૩૦૧, ૧૦, ૩૧૧, અગ્નિકુલઃ ૩૭૪ (૩૯૭) (૩૯૧)
૩૧૬, ૩૧૭, ૩૨૫, ૩૩૧, ૩૮૫. અગ્નિમિત્રઃ (૧૦) ૧૩, ૧૪, ૪૯, ૫૦, ૫૧, (૫૨) અબૂલાઃ ૨૩૦.
૫૩, ૫૪, (૫૫) ૫૬, ૫૭, ૫૮, ૧૯, ૨૦, ૬૧, અભયઃ ૨૦૨. ૬૪, ૬૫, (૬૬) ૬૮, ૪, ૫, ૭૬, ૭૭, અમરકેષ: ૫૪, ૬૮. ૭૮, ૭૦, ૮૦, ૮૨, (૮૫), ૮૭, ૮૮, ૮૯, અમેરિકાઃ ર૯૭. ' ૯૧, ૯૩, ૯૪, ૯૫, (૯૬) ૯૮, ૧, ૧૦૧, અયમઃ ૧૮૭, ૨૧૫, ૨૨૩. ૧૦૨, ૧૦૩, ૧૦૬, ૧૦૯, ૧૧૭, ૧૧૯, ૧૨૦, અયોધ્યા : (૫૯), શિલાલેખ (૯૫) (૬૯) ૧૫૪. ૧૪૯, ૧૫૧, (૧૫૩) ૧૫૪, (૧૮૯) ૨૦૫, અરબસ્તાનઃ ૧૩૩, ૧૩૬, ૨૧૪. ૨૨૬, (૨૫) ૨૬૭, ૨૬૩.
અરબી સમુદ્રઃ ૨૮૫. અગ્નિવર્મનઃ ૩૭૬.
અરવલ્લીઃ ૧૫, ૧૪૯, ૧૯૨, ૧૯૩, ૨૦૧, ૩૨૩, અજઃ (૨૯૬)
૩૫૪, ૩૮૭ (૩૮૭) ૩૮૯, ૩૯૧. અજમેરઃ ૧૯૨, ૧૯૩, ૨૦૧, (૨૭૩) કર, (૩૯) અર્થશાસ્ત્ર: ૨૭, ૩૬. ૩૯૧
અલાસંદા (૫): ૧૫ર. અજાતશત્રુઃ (૦૮) ૧૦૧
અલેકઝાંડરઃ ૩૧, ૩૨, ૩૩, ૩૮, (૩૮) ૧૨૬, ૧૨૭, અઝીઝ: ૩૦૪, ૩૦૭, ૩૦૮, ૩૦૯, ૩૧૭, ૩૧૯, ૧૪૨, ૧૪૩, ૧૪૭, ૧૫૮, ૧૫૯, ૧૬૧, (૧૬૫) ૭૨૧, ૩૨૩, ૩૨૫, ૩૨૬,
૧૭૭, ૨૭૨, ૨૭૩, ૨૮૦, ૨૮૫. અઝીઝ બીજે ૩૨૮, ૩૭૦, ૩૭૧.
અલેકઝાંડ્રિયાઃ (૧૩૩) અઝીલીઝ ઃ ૩૦૪, ૩૦૮, ૩૦૯, ૩૨૪, ૨૫, ૨૬, અવરઃ ૧૯૨. - ૩૨૭, ૩૨૮.
અવતંક: ૨૬૨. અતિવૃષ્ટિ: ૧૦૨.
અવંતિઃ ૬૬, ૬૭, ૭૨, ૭૫, ૭૬, ૯૦, ૧૯૩, ૨૦૦, અત્રિદામઃ (૩૩૮)
૨૦૧, ૨૨, ૨૦૭, ૨૯, ૨૨૫, ૨૪૩, ૨૭૫, અકઃ (જુઓ એક)
૨૭૬, ૩૨૦, ૩૨૩, ૩૨૩, ૩૨૯, ૩૪૨, ૩૪૩, અધિકારઃ (શાસકને) ૧૬૯.
(૩૬૪) ૩૬૪, ૩૬૫, ૩૬૯, ૩૭૦, ૩૮૭, ૩૮૯, અનમિત્ર: (૨૯૬).
૩૯૦, ૩૯૧. અનાર્યઃ ૧૪૧.
અવંતિપતિઃ ૯ (૫) ૧૨, ૧૩, ૬૭, ૨૮૬, ૩૧૮, અનુમિત્રઃ (૧)
૩૧૯, ૩૨૩, ૩૨૭, ૨૮, ૩૩૪, (૩૯) અનુરૂદ્ધ: ૨૯૦
૩૪૩, ૩૨૩, ૩૬૧, ૨, ૩૬૫, ૩૭૦, અનુરૂદ્ધપુરઃ ૨૯૦.
૩૮૭, ૩૮૮. અનંતપુરઃ ૧૪,
અવિસારઃ ૨૯.
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
શું! અને કયાં!
પ્રાચીન
અચંગ : ૩૯૨.
આયસિકે ભુસા : ૨૩૦. અશોકઃ (જુઓ અશકવર્ધન)
આયાગપટ્ટ: (૨૩૨) ૨૩૫, ૨૪૫. અશોકવર્ધનઃ ૩, (૫) ૧૧, ૩૦, ૩૧, ૩૨, ૩૩, આરકોટ: ૧૪૪, ૨૯૨.
૩૪, ૩૫, ૫૩, ૧૨, ૧૧૭, ૧૨૬, ૧૨૭, આરટેબલ્સ: ૩૪૮, ૧૫ર, ૧૬૧, ૨૦૫, ૨૪૪, ૨૫૧, ૨૬૬, ૨૬૭, આરસેકસઃ ૨૯૮, ૩૦૦, ૩૦૫. ૨૭૩, ૨૮૫, ૨૦૬, ૩૨૭.
આર્યઃ ૨૮૮, ૩૪૪, (૩૫૯)-સંસ્કૃતિ (૭) ૨૧, અશ્વવર્મનઃ ૩૨૪.
૩૯, ૪૦, ૧૪૧, ૧૫૪, (૧૬૦) ૩૮૬. અશ્વસેનઃ ૩૭૬.
આર્યવૈદક: ૨૭૮. અશ્વમેધઃ ૫૪, ૫૫, ૫૭, ૫૮,૭૧, ૧૩, , ૭૫, આર્યાવર્તઃ (૨૫૬), ર૯૫,
૭૬, ૭૭, ૭૮, ૮૮, ૯૩, ૯૪, ૯૫, ૯૬, ૯૭, આસદામન : (૩૩૭) (૧૦૦) ૧૦૦, ૧૧૭, ૧૧૮, ૧૫૧, ૧૫૩, ૧૫૪, આહાર (સાધુને) (૭૮) ૩૯૪.
આંધ્રપતિ : ૮, ૭૦, (૫૭)૩૬૧.(૩૬) ૩૭૭, ૩૮૦. અસહિષ્ણુતા (ધર્મની): (૫)
આંધ્રભૂત્ય : (૪૯), ૭૪, ૭૫ (૩૫૫) અહિચ્છત્ર: ૬૮.
આંધ્રુવંશી : ૧૯૪, ૩૩૯. અહિંસા: ૨૯૪.
અભિ (તક્ષિાની રાજા): ૨૭૩. અંધક: (૧) ૩ આ
ઈજીપ્તઃ ૨૫૬. આગમ સૂત્રો: ૮૪.
ઈટલી: ૩૩૧. આતિરાઈનાર : (૨૮૮)
ઈન્ડીયન એન્ટીવીટીઝ ૨૫૪. આદિનાથ: ૩૫૯.
ઈન્ડો-ગ્રીક: ૧૯૬. આદિપુરુષ: ૩૭ર.
ઇન્ડોપાથયન: ૧૪૩, ૧૬૬, ૨૩૫, ૨૮૪, ૩૦૨, અદીશારઃ ૩૩૯.
૩૦૩, ૩૫, ૩૦, ૩૦૮, ૩૧૦, ૩ર૭, આફ્રિકાઃ ૧૩૩, ૧૩૬. ૨૧૪,
૩૨૮, ૩૨૯, ૩૩૧, ૩૩૩, ૩૪૩. આબાદીઃ ૧૬૦.
. ઇડેસિથિયન: ૩૦૨, ૩૦૩, ૩૦૫, ૩૦૮, ૩૧૦, આબૂ પર્વતઃ ૩૫૩, ૩૫૪, ૩૮૬, ૩૮૭, ૩૯૦,
૩૧૩, ૩૩૨, ૩૩૩, ૩૩૬, ૩૩૯, ૩૪૦, ૩૪૧, (૩૯૦)
૩૪૨, ૩૪૩, ૩૪૪, ૩૪૭, ૩૬૪, ૩૭૦ (૩૭૧) આભીરપતિઃ ૩૮૦, (૩૮૨)
ઈ-સિથિયા : ૧૩૮. (૧૧) આભીરઃ ૩૩૮, ૩૫૧, ૩૫૫, ૩૫૬, ૩૫૭, ૩૫૮, ઈબા: ૩૬૭.
૩૭૪, ૩૭૫, ૩૮૦. ૩૮૧, ૩૮૨, ૩૮૩, ૩૮૮, ઈરાન : ૧૩૫, ૧૩૬, ૧૪૭ (૧૪૭) ૨૫૬, ૩૮૯, (૩૯૭) ૩૯૬.
૨૭૧, ૨૭૨, ૨૮૦, ૨૮૪, ૨૮૫, ૨૯૪, ૨૯૫, આભીરપતિ : ૩૯૫.
૨૯૬, (૨૯૭) ૨૯૮, ૩૦૦, ૩૦૧, ૩૦૪, આમુદરિયા : ૧૩૨.
૩૦૫, ૩૦૭, ૩૧૦, ૩૧૩, ૩૧૫, ૩૧૬, ૩૨૫, આમહીઃ ૨૩૨, ૨૩૫.
૩૨૬, ૩૨૮, ૩૨૯, ૩૩૧, ૩૩૩, (૩૩૯) આયુમિત્ર: (૬૧).
૩૪૫, ૩૪૭, ૩૫૦, ૩૬૫, ૩૮૫, ૩૮૯, ૩૯૪, આયોનીયા: ૧૪૨.
૩૫. આયોનીયન ૧૩૬, ૧૪૩, ૧૪૬, (૧૪૬) ઇરાની (અખાત) ૩૮૮.
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ
ભારતવર્ષ ]
શું! અને કયાં ! ઈશ્વરદત્તઃ (૩૩૭) ૩૩૮, ૩૫૫, ૩૫૬, (૩૫૭) એશિયાઈ તુક (સ્તાન): ૨૭૩, ૩૪૪, ૩૮૫.
(૬૧) ૩૬૩, ૩૬૯, ૩૭૨, ૩૭૩, ૩૭૪, (૦) એસ. કૃષ્ણસ્વામી: ૨૮૭.
૩૭૯, ૩૮૯, ૩૮૧, ૩૮૨, ૩૮૩, ૩૮૪. ઍટીઆલસીડાસ : ૧૧૦, ૧૧૧, ઈશ્વરસેન : ૩૭૪, ૩૭૫, ૩૭૬, ૩૭૭, ૩૭૮, ૩૮૦, ૧૬૭, ૧૮૨, ૨૩૬. ૩૮૧, ૩૮૨, ૩૮૩, ૩૮૪, ૩૮૯.
એંટીઓકસ પહેલેઃ ૧૪૭, (૧પર) ઈસુ (ભગવાન): ૩૯૫.
એંટીએસ બીજોઃ ૧૪૭, ૧૪૮, (૧૫ર) (૧૫૫) ઈસ્પહાન : ૧૪૩,
એંટીઓકસ ત્રીજોઃ ૫, (૫), ૬, ૧૪૮. ઈસ્લામી : (૧૪૬) ..
ઍટીમેકસ : ૧૬૪. ઈવાકુ: (૨૯૭) ઇંગ્લેન્ડ: ૨૯૩, ૩૨૯.
ઓકસસઃ ૧૩૨, ૧૪૩, ૧૪૧, ૧૪૩, ૧૬૧, ૩૪૪, ઈદ્ર પાલિત: ૧૫, ૧૬, ૧૭.
- ૩૮૫, (૩૮૫). ઈમિત્ર: (૬૧).
ઓરડસ : ૩૨૫.
એરિસા : (૩૬૭) ઉજૈની: ૨૮, ૧૯૫, (૨૦૦૩), ૨૦૫, ૨૬, ૨૭, એશિયાઃ જુઓ એશ્યાનગરી ૨૯, ૩૬.
ઓસ્યાનગરીઃ ૩૪૮, ૩૮૬, (૩૮૭) ૩૯૧, ૩૯૨. ઉત્તમભંÒ : ૩૬૮.
ઓશવાળ : ૩૫૪, ૩૭૪, ૩૭૫, ૩૮૫, ૩૮૬, ઉત્તર હિંદઃ ૩૬૩
૩૮૭ (૩૮૭), ૩૮૮, ૩૮૯, (૩૮૯) ૨૯૦, ઉદયન: ૧૦૧, ૧૨૫, ૨૯૦, ૩૪૭.
(૩૯૦) (૩૯૧) (૩૯૩), ૩૯૬. ઉપનિષદ્ : ૧૩૭, ૨૫૦.
દ્રક : ૫૧, ૫, ૬૦, (૬૧), ૬૨, (૯૦), ૯૭, ઉપનિષદ્દકારઃ ૩૪૫, ૩૭૨,
૧૦૬, ૧૦૭, ૧૮, ૧૦૯, ૧૧૦, ૧૧૨, (૧૧૩) ઉષભદાત્ત ઃ ૩૩૯, ૩૫૯.
૧૧૫, ૧૬૨, ૧૮૭. ઉષવદાર (૧૯૮) (૧૯૯).
ઓસ્ટ્રેલિઆ : (૧૧૩) ઉષવદત્ત ઃ ૨૧૧, (૩૬૩)
ઔરંગજેબઃ (૫), ૧૧, (૧૧), ૮૦. ઉષ્કર સ્તૂપ: ૨૭૩.
ધઃ ૯૦
ઋષભદેવઃ ૨૭૦, ર૭૧.
એ એગેથીકલ્સ: ૧૧૪. એંટીસીઆલડાસઃ જુઓ એંટીએલસીડાસ એપ્રોગ્રાફિક ઈન્ડીકાઃ (૨૫૪) એપેલોડટસઃ ૧૬૪, ૩૩૬. એરણપુરા (૩૮૬) એરલઃ ૧૦૨, (૧૩૨) ૧૭૩, (૧૩૫) એરીથ્રોયન: ૩૭૬ એશિયાઃ ૩૪૧, ૩૪૪. એશિયા (મધ્ય) (૩૯૪)
કચ્છ: ૯૦, ૩૫૪, (૩૫૭) ૩૮૧, ૩૮૮, કડ૫ : ૧૪૩. કથાસરિત્સાગર : ૨૬૬. કદંબ (
લિવી): ૨૯૦, ૨૯૨. કવ ો જુઓ કન્ય ઈ કોન્યાયન: કન્વવંશ : ૨૨૨, ૨૨૩, ૨૨૪. કહેરી: ૩૭૭. કનિંગહામઃ ૨૦૫, (૨૫૪) ૨૬૮, ૩૩૫, ૩૩૭, ૩૩૮. કનિકઃ ૨૦, ૩૩૦. કાજ : (૨૨)
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ શું અને કયો?
[પ્રાચીન કાજપતિઃ ૩૩૫.
કાળી સિંધુ : (૫) (૧૫૧). કરમાન: ૧૪૪.
કાળી : (૨૧૫) કરખેણઃ ૩૬૭.
કાળગણના (જૈન) ૨૧૦૮)
કલ્ગિર : ૩૪૪ કર્ણદેવઃ ૨૯૨.
કાશીપુત્ર : જુએ ભાગ કલાસી (ગામ): ૧૫ર.
કાસ્પીયન : ૧૩૨, ૧૩૪, ૧૩૫ ૧૩૬, ૨૯૮. કલિંગ : ૨૯.
કાશ્મીર : ૪ (૪), ૫, ૬, ૭, ૮, ૬૬, ૭૨, કલ્યાણવિજ્યજીઃ ૮૨ (૧૦૮).
૧૪૮, ૨૪૬, (૨૭૩) ૨૭૫, ૨૭૬, ૩૨૬. કટિક: પર, ૫૪, ૫૫, ૫૬, ૫૮, ૬૧, ૬૪, (૭૮) ૩૨૭, ૩૨૪, ૩૩૦,
૮૦, ૮૨, ૮૪, ૮૫, ૮૬, ૮૭, ૮૯, ૯૯, ૨૫૮. કાંચી : ૨૯૧. કલાટ : ૧૪૪.
કાંજીવરમ : ૨૯૧. કશ્યપ : (૨૭)
કાંજ : (૧૦૩) ૧૩૮, ૧૪૩, ૧૪૪, ૧૭૪, ૧૭૭, કંકાલિ ટીલા: (૮૬) ૨૪૫, ૨૪૬.
૨૦૦, ૨૬, ૨૭૧, (૩૪૫) (૩૪૭) કંતાનઃ ૧૩૨.
કુઝુલકડફસીઝ : ૩૨૯. કંદહારઃ ૨૪૨, ૩૧૧, ૩૧૬, ૩૧૭.
કુલ : ૧૭, ૧૮. કંબોજ : જુઓ કબજ
કુનાર : ૨૬૫. કેશકાતિલા: ૨૬૪. *
કુજકુવા : ૨૬૪ કાઠિયાવાડઃ ૨૦૫, (૨૫૦), ૩૬૩.
કુંભલનેર (૩૮૬) કાત્યાયન : ૨૨૪, ૨૨૭.
કુમારપાળ : ૨૬૨ (૫) કાનડ : ૩૬9.
કુરમ પાસ : ૩૧૦ કાન્યકુજ : ૫, ૬, ૮, ૧૪૮, ૨૭૬.
કુશ : ૨૯૫ કાન્વાયન : ૬૬, ૬૯, ૧૧૪, ૧૧૫, ૧૧૬, ૧૬૩, કુશન : ૨૦, ૨૧, ૧૨૭, ૧૪૮, ૧૪૪, ૧૬૭,
૧૯૪, ૨૨૨, ૨૨૩, ૨૨૪, ૨૨૫, ૨૨૬, ૨૨૭. (૧૬૮), ૨૪૨, ૩૨૯, ૩૩૦, ૩૩૧. કાફ્રિસ્તાન : ૧૪૪.
કુશીનગર : ૨૬૮ કાબુલ: ૧૪૪, ૩૧૨.
કુસુમબ્રજ: જુઓ પાટલિપુત્ર કાબુલ નદી: ૧૫ર, ૧૪૪, (૨૬૫) ૭૧૩. કુસુલપાતિક: (૨૩૬) કાબુલની ખીણ (૧૨૪) (૧૫૫) ૩૧૭.
કુસુલક લીક: જુઓ લિઅક કોરનુલ : ૧૪૪.
ક્રીટ : ૧૩૬ કાર્લાઈ: ૨૦૭, ૩૬૨.
કેટેસ: ૩૫૮ કાલિકરિઃ ૧૦૭, (૧૦૮) ૧૦૯, (૧૧૩), (૧૧૪) કૃષ્ણઃ (૮૬) ૧૧૨, ૧૩૪, ૧૩૭, ૨૯૫, (૨૯૭).
૧૧૩, ૧૧૭, (૧૬ ૬) (૧૦૦) ૨૯૫, (૩૮) કૃષ્ણનદી : ૬૫, ૨૯૩, ૩૫૬, (૩૪૨) ૩૬૪, ૩૬૫, ૩૬૬, ૩૭૦,
કેરલપુત : (૪), ૯, ૨૧૩, કાલિકટ : ૧૫૭.
(દી. બા.) કેશવલાલ હર્ષદભાઈ (૬૧) ૯૭, ૩૪ર. કાર્લા : ૨૩૦.
કેશિ કુમાર : ૩૪૭ કાલિદાસ : ૮૮.
કેસમ–પભેસા : ૬૮ કાળે સમુદ્ર: ૧૨, ૧૩૬,
કેકેસસઃ ૩૪૪, ૩૮૫ (૩૮૫) ૩૯૨
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
is
1
'' જીવી
ભારતવર્ષ ].
શ! અને કયાં !
, - - - કેટિ: (૧૩૦)
ખરેણીઃ રર૯, ૨૩૦, રપ૭, ર૭૧, ૨૮૦, ૩૨૪, કે માંડલ: ૨૯૧
-- ૩૪૬. કેંકિતભાવના : ૩
ખલયસ કુમાર : ૨૩૦ કાંકણપટ્ટી : ર૯૨, ૩૬૨
ખહરાટ : (૩૫૮),જુઓ ક્ષહરાટ. કૌટલઃ ૩, ૪, (૪), ૨૭, (૨૧) ૨૪. ખારવેલ: (૨૫) ર૯, ૬૬, ૬૭, ૬૮, ૬૯, ૭૦, કેટિન-જુઓ ક્રોડિન
૭૧, ૭ર, (૭૫) (૧૧૬) ૧૫૬, રર૩, ૨૨૩, ૨૮૬. કાડિન્ય-જુઓ કૌડિન્ય
ખ્રિસ્તી : ૩ર૯ કૌશિકી-૬૪, (૬૫)
(રા) ખેંગારઃ ૩૫૭, (૩૫૮) કૌશાંબી--પ્રભાસ (શિલાલેખો) (૫૯) ૧૦૬ ખોટાન : ૧૪૨ કૌડિન્યઃ ૮૦ (૮૦), ૮૫
ખોરાસાન ઃ ર૯૮, (૧૩૪). ૧૪૩, ૧૪૩ કોડિન : (૮૦)
ખૈબર પાસ (ઘાટ): ૩૧૦, (૩૧૧) ૩ ૧૭, ૩૪૬.
ખંભાત : ૨૧૪, ૨૧૫. ક્ષત્રપઃ ૧૨૭, ૧૩૫, ૧૬૬, (૧૬૫) ૧૬૬, ૧૬૭,
ગ ૧૭૦, ૧૭૧, ૧૭૮, ૧૮૧, ૧૮૩, ૧૯૪, ૧૯૮, ગણપક: ૩૭૬, ૧૯૯, ૨૧૩, ૨૧૭, ૨૨૧, ૨૨૨, ૨૩૦, ગણરાજ્ય : ૩, ૪ ૨૩૧, ૨૩૪, ૨૩૭, ૨૩૮, ૨૩૯, ૨૪૬, ૨૫૩, ગભીલ: ૯૭, ૧૬૬, ૨૦૩, ૨૪૬, ૨૮૬, (૨૯૫). ૨૫૪, ૨૫૫, (૨૫૬) ૩૦૬, ૩૦૭, ૩૧૩, ૩૧૪
૩રર, ૩૩૯, ૩૪૨, ૩૪૩, (૩૫૩) (૩૫૬) (૧૪), ૩૩૪, ૩૩૮, ૩૩૯, ૩૪૦, ૩૪૧, ૩૬૪, ૩૬૫, ૩૬૯, ૩૭૦, ૩૭૧, ૩૮૭ (૩૮૭). ૩૪૨, ૩૪૯, ૩૫૫, ૩૬૦, ૩૬૨, ૩૬૩, ૩૬૫,
૩૮૮, ૩૮૯, (૩૯૪) ૩૭૪, ૩૭૮, ૩૭૯, ૩૮૦, ક્ષપ્રપાવન : (૧૭૮.)
ગર્દભ : (૧૭૬)
ગદંભી વિદ્યાઃ (૧૧૦) ક્ષમાં કલ્યાણ : ૮૪.
ગયાજી : ૨૬૮ ક્ષહરટિ: ૧૨૭, ૧૪૮, ૧૪૩, ૧૪૪, ૧૬૨, ૧૬૬, ૧૬૭, (૧૬૮) (૧૭૧) ૧૭૪, ૧૭૬,
ગ્રીકઃ ૪, ૫, (૧૪૬) (૧૯૬) (રપ૬) ર૬૪, ૨૬૫ ૧૭૮, ૧૮૪, (૧૮૧) ૧૮૮, ૧૯૫, ૨૦૦,
૨૬૫, ૨૭૨, ૨૯૬, ૩૪૧, ૩૪૯. ૨૦૧, ૨૦૩, ૨૦૩ ૨૦૪, ૨૦૫, ૨૧૭,
૨૧ ગ્રીક લિપિઃ ૩૨૪ ૨૧૮, ૨૧૯, ૨૨૧, ૨૨૨, ૨૨૯, ૨૩૦, ગ્રીકસંસ્કૃતિ: ૨૯૯ ૨૩૩, ૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૬, ૨૩૯, ૨૪૦, ૨૪૧, ગ્રીસ : ર૨૪, ૨૯૭
ગિજની : ૧૪૪ ૨૪૨, ૨૪૩, ૨૪૬, ૨૫૩, ૨૫૪, ૨૫૫, ૨૫૭, ૨૬૭, ૨૬૧, ૨૮૦, ૨૮૪, ૩૧૬, ૩૧૮, ૩૧૯,
ગિરિનગર (૩૫૭) ૩૫૯, ૩૮૭ ૩૩૧, ૩૩૩, ૩૩૯, ૩૪૫, ૩૪૬, ૩૪૯, ૩૫૦,
ગાંધાર : ૭ર, ૧૨૪, ૨૪૬, (૨૬૫) ર૭૬ ૩૫૪, (૩૫૮) ૩૫૯, (૩૬૧) ૩૬૨, ૩૬૩,
ગાંધાર-પુષ્કળાવતી ઃ ૩૧૬, ૩૧૭, (૩૪૬) ૪૬૪, ૩૬૬, ૩૬૯, (૩૭૭) (૩૭૮) ગાંધારપતિ : ૩૧૬
ગુજરાત : ૨૪૩, ૩૨૩, ૩૨, ૩૬૪, ૧૯૦, ૩૮૫, ખટ્ટાંગ: ર૯૬
૩૮૮, ૩૯૭. ખરઓસ્ટ: ૧૪૩, (૧૪૪) ૧૬૭, ૧૦૪, ૧૭૫, ગુપ્તવંશઃ (૨૮૯) ૩૨૭, (૩૩૬) ૩૩૭, ૩૩૮, ૩૮૯, ૧૮૪, ૨૩૦, ૨૩૧,
૩૯૫.
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુર
ગૂર્જર : : ૩૭૫, (૧૩૯), (૧૯૨) ૩૮૫, ૩૯૧, ૩૯૨, ૩૯૩ (૩૯૩) ૩૯૬. ગાણિકાપુત્ર : ૨૨૭ ગાડવાલ–જુએ ગાલવાડ
ગાદાવરી : ૨૦૨, (૩૫૬) ૨૭૨, ૬૫, ૭૨, ૭૩, ૧૯૦
ગા. હ. લટ્ટુ : ૨૨૭
ગાનંદવંશ : ૧૯ (૧)
શું! અને કયાં !
(૩૮૬),
ગાનીઁય : ૨૨૭ ગાનાર્ડ ( દેશ) : ૭૨
ગેાવરધન : ૨૦૨, ૩૬૭, ૩૭૫, ૩૭૬, ૩૭૭, ૬૫, ૭૩, ૧૯૦.
ગાંડાકારસ : ૩૨૮
ગાંડાકારનેસ : ૩૦૪, ૩૦૯, ૩૨૫, ૩૨૬, ૩૨૭, ૩૨૯, ૩૨૯.
ગૌડ (દેશ) : ૭૨ ગૌડવ : ૨૬૨
ગૌડવહા : ૭૨
ગાતમયુદ્ધ : ૨૪૧, ૨૬૫, ૩૪૫. ગાતમીપુત્રઃ ૧૯૧, ૨૦૪,
૨૧૮, ૨૧૯, ૩૩૪,
૩૪૦, ૩૫૨, ૩૬૧, ૩૬૯, (૩૭૧) ૩૭૨, (૩૭૬) (૩૮૮) ૩૮૮.
ગંગા: ૮૫, ૧૦૨, (૧૧૧) (૧૨૯) ૧૩૩
ગંધર્વસેન ૩૮૭
ગમેાજ : ૨૨૯
ગ્રહા : ૧૩૦
ઝરસીઝ : ૧૩૩, ૩૮૬.
ગ્વાલિયર : (૨૫૬) ૨૬૨, (૩૮૫), ૩૯૧, (૩૯૧) ૨૯૨
ગ્વાલિયરપતિ (૩૯૧)
ગ્વાદર (અંદર) ૧૩૫, ૧૪૪
ગેંડ્રીઆના : (૧૩૯) ૩૮૫ ગેખાયા : ૧૪૪
ગાડીસરાહ : ૧૩૫.
ગાલવાડ : ૧૯૨, (૩૮૬), ૩૯૨. ગાળાઢું (પૃથ્વીના): ૧૩૧, મેરીશાનઃ ૨૬૬
ઘાષ: ૫૦, (૬૧) ૬૨, ૧૧૫, ૧૧૬.
ચક્ર: ૨૮૩
ચક્રભર્તી : (ભરત) ૨૪૯. ચતુર્મુખઃ ૮૪,
મ્ય
ચòષ્ણુ : ૧૭૧, ૧૭૬, ૧૮૦, ૧૮૬, ૧૯૪, ૨૧૭, ૨૧૮, ૨૧૯, ૨૨૦, ૨૨૧, ૨૨૨, ૩૩૩, (૩૪૦) ૩૪૧, ૩૪૨, (૩૫૬) ૩૬૫, ૩૭૪, (૩૭૭) ૩૭૮, (૩૮૧) ૩૩૪, ૩૩૮, ૩૪૦, ૩૩૦, ૩૫૫, ૩૬૯, ૩૭૯, (૩૮૦), (૩૮૧) ૩૮૯, ૩૯૪ (૩૯૪) (૩૯૧) ૩૯૫
ચાણુાકય : ૩, ૪, ૨૪, ૨૫, (૨૫) ૨૧, ૭૨, ૮૦ (૧૪૪) ૨૨૪, ૨૨૫, ૨૨૬ (૩૪૭) ૩૮૬. ચહુઆણુ વંશ (૩૯૦) ૩૯૧. ચાતુર્માસ : ૧૧૩. ચિતાડ : ૧૯૧, ૧૯૨.
ચીનઃ ૨૬૯, ૩૪૪, ૧૪૧, ૧૪૨, ૧૬૧ચિનાબ (નદી) (૧૫૧) (૧૫૩) ચિત્રાલ ઃ ૧૪૪. ચેદિવ’શ–(૩૯૪) ચૈત્ય : ૨૪૪
ચેાલા: ૨૧૩, ૨૯૦, ૨૯૨, ૧૪૩, ચૌલુકય વંશ–(૩૯૦) ૩૯૧. ચંદ્રગિરિ ઃ ૧૪,
[ પ્રાચીન
ચંદ્રગુપ્ત : ૨૪, ૨૫, (૨૫) ૨૬, ૨૭, ૨૮, ૨૯, ૩૦, (૭૫) (૮૩) ૧૦૨, ૧૬૧, ૨૮૬, (૨૮૯) ૨૯૦, (૨૯૦) ર૯૧.
ચંદ્રશુક્ષ : ૨૨૪, ૨૭૨, ૨૮૪, ૩૨૭, ૩૪૭,
ચંપા : (નગરી) ૧૦૧.
ચંબલ નદી) (૯૫), (૧૧૧).
છત્રપતિ ઃ (૧૭૮)
જગન્નાથપુરી : (૨૫૬) જન્મેજય : (૯૬) જમના (નદી) : ૧૧૧ જયસ્વાલ ઃ ૧૯૬
જ
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ ]
શું! અને કયાં!
જરટીઝ : ૩૪૪, ૩૫૦ જરાસ્ત ઃ (૧૩૪) (૧૭૫) ૨૪૧, ૨૪૫ ડિમેટ્રીયસ? (૮) (૯) (૨૦) ૨૦, ૭૦, ૯૨, ૯૪ જિવનઃ (૧૪૬)
૯૫, (૧૦૧) ૧૧૦, ૧૪૫, ૧૪૮, (૧૪૮), જાન્હવી : (૨૯૭).
૧૪૯, ૧૫૦, ૧૫૧, ૧૫૩, ૧૫૫, (૧૫૫) ૧૬૦, જાલેર (૩૮૬)
૧૬૩, ૧૬૪, (૧૬૫) ૧૭૭, ૧૭૮, ૧૮૧, ૧૮૮, જાલૌકઃ ૪, ૫, ૬, ૭, ૮, ૧૪, ૧૯, ૨૦.
૧૮૯, ૨૧૦, ૨૨૯, ૨૭૪, ૨૭૫, ૩૦૦, ૩૨૪,
(૩૩૫) (૩૩૭). ૯૦, ૯૪, ૧૪૮, ૨૭૬,
ડીડેટસ (પહેલો) (૫) ૧૪છે. જાવાઃ (૧૩૩) ૨૧૪
ડીઓડોટસ (બીજો): ૧૪૮ (સર) જીવણજી મેદીઃ ૧૩૪ (૩૯૨)
ડેરીયન : ૨૯૮, ૩૧૩, (૩૪૪), ૩૪૭. જુનાગઢ: ૩૩૮, ૩૮૭, ૩૯૫ (૩૯૫)
ડેરીઅસઃ ૧૨૪, ૧૨૫, ૧૭૦, ૧૮૧, ૩૦૭, જુશ્ક: ૨૦
(૩૪૫), ૩૮૬. જુર : (૧૭૪) (૧૦૦) ૨૦૬, ૨૭, ૩૫૬, ૩૬૨. જેસલમીરઃ ૧૨૫, ૩૪, (૩૪૮) ૩૮૬.
તખશિર : ૨૬૬. જોધપુરઃ ૧૯૨, ૩૪૭, (૩૮૬) (૩૯૦) ૩૯૨.
તખશિલ: ૨૬૬ જૈનમંદિરઃ ૮૦ -
તત્તાવબોધ વેદઃ (૨૪૮) જૈન યુવક દિ. પરિષદઃ ૨૫૦
તથાગત : ૨૬૭, ૨૬૮. જંબદ્વીપ: ૧૨૮, ૧૨, (૧૨૯) ૧૩૦, ૧૩૧, ૧૨, તક્ષ: ૨૭૦
૧૩૩, ૧૩૫, ૧૩૬, ૧૩૭, ૧૪૯, ૧૪૧, (૧૬૮) તક્ષક: ૨૭૦ ૧૭૪, (૧૭૮) ૨૧૦, ૨૬૫, ૨૯૪, ૨૯૫, ૩૪૪, તક્ષશિર : ૨૬૬, ૨૬૭. (૩૯૫).
તક્ષશિલ : ૨૬૬ જેનકાળ ગણનાઃ જુઓ કાળ ગણના
તક્ષશિલા : ૨૨૯, ૨૬૫, ૨૬૭, ૨૬૮, ૨૬૯, ૨૭૪. જર, જમીન અને જેરૂ (ની ઉક્તિ) (૯૮)
તક્ષિલા : (૧૪૪) ૧૬૨, ૧૭૭, ૧૭૯, ૧૮૩, ૨૨૨, જરા શસ્તઃ (૧૩૪)
૨૨૮, ૨૪, ૨૩૬, ૨૩૭, ૨૩૮, ૨૩૯, ૨૪૦, જરા શબદઃ (૧૩૪)
૨૪૩, ૨૪૪, ૨૫, ૨૫૩, ૨૬૧, ૨૬૫, ૨૬૮, જક: ૧૪૪.
ર૭૦, ૨૭૨, ૨૭૩, ૨૭૫, ૨૭૬, ૨૭૭, ૨૮૦, જલાલાબાદ: ૧૪૪.
૨૮૧, ૩૧૧, ૩૧૬, ૩૧૭, ૩૧૯, ૩૨૯, ૩૨૨. જળપ્રલય, ૮૫, ૧૨, ૧૩૭.
તસ્પ: ૧૪૪. જર્નેર્જ ટાઉનઃ (૧૩૯) ૩૮૫
ત્રિરશ્મિઃ ૩૭૪, ૩૭૫, ૩૭૬, ૩૭૭, ૩૮૪. જૈનધર્મઃ (ના આચાર્યો) ૬૬ (૬૬), ૩૮૮ (૩૮૭) ત્રિરાષ્ટ્રિયવંશ-જુઓ વૈકટ. છાજીયા ૩૮૫, ૩૯૨.
રૈકૂટકઃ ૩૫૫, ૩૫૮, ૩૭૪, ૩૭૫, ૩૭૭, (૩૭૮)
૩૮૧, ૩૮૨, ૩૮૩, ૩૮૯, ૩૯૩, (૩૯૩) ઝેલમ: (નદી) (૧૫૩) ર૬૬
૩૯૪, ૩૯૬. રેસ્ટર (૧૩૪)
તિષ્યરક્ષિતા : ૩૪. ઝાંસી (૩૮૫), ૩૯૧, ૩૯૨.
તાપીઃ (૧૨૯) ૧૯૦, ૨૧૪, (૨૧૫).
તામિલઃ ૨૮૮, ૨૮, રાષ્ટિઃ ૩૬૭
તામ્રપત્ર : ૩૧૯
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
તાસ્કંદ : ૩૪૪, (૩૯૪) તિથૅાગાલી : ૮૩
તિબેટ : (૨) ૧૪૧, ૧૪૨, ૨૪૬, ૨૭૨, (લેાકમાન્ય) તિલક : (૧૩૭)
તિરપર : ૨૮૭
તિર’દાજી : (૧૧૦) તિલેાયસાર : ૮૩
તીર્થંકર : (૧૪૧) ૩૫૯ તીરટ: ૨૬૩.
તુર્કસ્તાનઃ ૧૩૨, ૧૪૨. તુર્કી: ૨૦૩ તુર્કીમાન ઃ ૨૯૮ તેજંતુરી ૧૨૪, (૧૨૫) તેહરાન : ૧૪૩
તારમાણુ : ૩૮૯ તંખવટી : ૧૯૨
તાંબાવટી (જીએ તંબાવટી) ત્રાંબાવટી (જીએ તંબાવટી)
ત્રિપુટી : (વિદ્રાનાની) ૧૭૭
ત્ર્યંબક : ૭૩
થરપારકર : ૧૨૫
થીએસ : ૧૪૭
થ
દ
દાનપત્ર ઃ ૧૬૯ દ્રાવિડ : ૨૮૩
દધિવાહન ૧૦૧ દમયંતી : (૯૧)
દર્પણ: ૩૬૪, ૩૮૭, ૩૮૯.
દવિસાર : ૨૯૬
દશરથ ઃ ૧૬, ૧૦૨, ૨૦૫, (૨૯૬)
દહેણુકા ઃ ૩૬૭
દક્ષમિત્રા : ૧૮૪, ૧૮૬, (૧૯૦) (૧૯૮) ૧૯૮, (૧૯૯) ૨૧૫, ૩૪૯, ૩૫૩
દક્ષિણાપથ : ૭૨, ૭૩, દક્ષિણ હિંદઃ ૨૦૨, ૩૫૪, ૩૫૬.
શુ! અને કર્યાં !
દતિદૂર્ગ ૩૫૫
દામજશ્રી : ૩૮૯ દામજાતશ્રિયા : (૩૩૭)
દામનઃ ૩૩૮
દામશાહ : (૩૩૭) દામસેન ઃ ૩૭૯
દામાદર : ૧૪, ૨૦, ૯૦, ૯૧, ૯૪, ૧૪૯,
દિગંબર : (૮૩)
દિનિકઃ ૧૯૮, ૩૭૨, ૩૮૪
દિલિપ (૬૧) ૨૯૬ દિલિપ : જુઓ દિલિપ દિવ્યાવદાન : (૫૪)
દિન્ન : ૩૭૨
દિત્રિક: ૩૭૨
દિનાર ઃ ૮૯
દુખઃ ૧૩૮, (૧૩૯) ૨૮૫,
દીપમાલા : ૮૩, ૮૪
[ પ્રાચીન
દેવકણુ : (૩૪૨) ૩૫૨, ૩૬૯, ૩૭૩. દેવગઢ : (૨૫૬)
દેવણુક : ૩૬૮, ૩૦૦, ૩૭૧, ૩૭૨, ૩૮૮. દેવદત્ત : ૮૩ દેવપુત્તઃ ૨૨૦.
દેવભૂતિ : ૫૦, ૫૧, (૬૧) ૬૨, ૬૯, ૯૭, ૧૧૫ ૧૧૬, ૧૧૭, ૧૯૫. દેવભૂમિ : (૧૧૫) દેવસ્તૂપ : (જીએ વેડવાસ્તૂપ) દ્વીપઃ (અઢી) ૧૨૮, ૧૩૮,
ધ
ધનકટક : ૨૨૨, ૨૨૪, ધનદેવ : ૬૪, (૬૫)
ધનપ્રસાદ ચંદાલાલ મુનશી : ૨૨૧.
ધમ્મ મહામાત્રા : ૨૪૬, ૨૭૩, (૩૪૯) ધુલિપિ : ૨૪૫.
ધરસેન : ૩૭૪, ૩૭૭, ૩૮૪, ૩૮૫, ૩૯૪, ૩૯૫. ધરસેનાચાર્ય : (૧૯૯) ધર્મ ધેલછા : ૧૧૮
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ ] જ શું! અને કયાં! ધર્મ ઝનુનઃ ૭૪, ૭૫, ૮૦.
નાસિકઃ ૭૩, ૧૦૬, ૧૮૪, ૧૮૭, (૧૯૦), ૧૮૧, ધર્મચક્ર : ૨૪.
૧૯૭, ૧૯૯, ૨૦૫, ૨૦૭, ૨૧૮, ૨૨૩, ૨૪૪, ધર્મપાળ : ૭૨
(૩૩૪), ૩૩૯, ૩૫૬, ૩૬૨, ૩૬૭, ૩૬૯, ધર્મશાક: ૩૨૭
૩૭૨, ૩૭૫, (૩૭૬) ૩૭૭, ૩૮૦, ૩૮૧, ૩૮૯. ધમેતિકઃ ૨૧૯, (૩૭૮)
નિગમ સભા: ૨૧૧ ધોલેરા : (૨૧૫)
નિઝામ: ૨૯૪ ધ્રુવમિત્ર: (૬૧)
નિર્વાણુ: ૨૬૮ ધ્રુવસેનઃ (જુઓ ધરસેન)
નેમિનાથ: (૮૬), ૧૪૭, ૨૫૮
નંદ )નવમો): ૮૪, ૧૭૭. નક્ષુભા : (૧૩૪)
નિંદ (આઠમ): (૬૭) નભવાહનઃ ૧૯૬, ૩૭૨
નિંદઃ ૨૨૪, ૨૭૧, ૨૭૭, ૨૮, ૨૯૧, ૩૪૩. નવાહન : ૧૯૬, ૩૭ર
નંદ વંશ (૩૯૪). નવર : ૨૦૪
નંદસીઆએ : ૨૩૪ નરવાહનઃ ૧૯૬, (૨૦૦)૩૭ર,
નંદિસીએકસા: ૨૩૦, ૨૪૪. નર્મદાઃ (૧૨૯), ૨૦૫, (૨૧૫)
નંદિવર્ધન : ૧૯૨ નળ (રાજા): (૯૧) નવનગર : ૨૦૪
પતંજલિઃ ૫૪, ૬૫, ૬૬, (૭૧), ૭૨, ૭૩, ૭૪, નવરૂ નખોદ વાળે (ની ઉક્તિ)ઃ ૧૧૩
૭૫, ૬, ૭૭, ૭૮, ૮૭, ૩, (૯૫) ૧૦૦,
૧૧૭, ૧૫૩, ૨૨૬, ૨૨૭. નવીનગરી : ૨૦૪
પરદેશી (ની ખાસિયતો) ઃ (૧૬૪) નપાણ: (૯) (૭૩), ૧૦૮, ૧૧૭, (૧૭૯), ૧૮૦,
પરમાર વંશઃ (૩૯૦) ૩૯૧ (૩૯૧) ૧૮૩, ૧૮૫, ૧૮૬, ૧૪૭, ૧૪૮, ૧૯૦, ૧૯૧,
પસિઅન્સઃ ૨૮૩, ૨૮૪. ૧૯૨, ૧૯૩, ૧૯૪, ૧૯૫, ૧૯૬, (૧૯૭),
પન્ના ૮૪. ૧૯૮, ૧૯૯, ૨૦૦, (૨૧) ૨૦૩ ૨૦૬,
પર્સિયા: ૨૮૮ ૨૦૭, ૨૦૮, ૨૦૯, ૨૧૦, ૨૧૧, ૨૧૨, ૨૧૩,
પરિશિષ્ટ : ૧૧-(કાર) ૪૯ ૨૧૪, ૨૧૫, ૨૧૬, ૨૧૭, ૨૧૮, ૨૧૯, ૨૨°, પરિહારવંશ: ૨૬૨ (૩૯૧) ૨૨૧, ૨૨૨, ૨૨૩, ૨૨૯, ૨૩૩, ૨૩૪, ૨૩૫, પર્યુષણ પર્વ: (૮૫) (૨૪૫), (૨૫૭), (૩૧૪), ૩૧૮, ૩૧૯, ૩૨૭, પલ્લવઃ ૨૧૩, ૨૮૨, ૨૮૪, ૨૮૬, ૨૮૭, ૨૯૦, ૩૨૨, ૩૩૪, ૩૩૮, ૩૩૯,૩૪૦, ૩૪૧, (૩૪૮), ૨૯૧, ૨૯૩. ૩૪૯, ૩૫૧, ૩૫૩, (૩૫૬), (૩૫૭), ૬૦, ૩૬૧, ૫૯વાઝ જુઓ પલ્લવ ૩૬૨, ૩૬૩, ૩૬૪, ૩૬૫, ૩૬૬, ૩૬૯, ૩૭૦, ૫©વાઝ? જુઓ ૫હવાઝ ૩૭૨, ૩૭૩, (૩૫), ૩૭૬, ૩૭૭, ૩૭૮, ૩૮૪, પહલવાઝ: ૧૨૭, (૧૩૩) ૧૪૭, ૧૪૩, ૧૬૬,(૧૬૮) ૩૮૬, ૩૮૭, (૩૮૭) ૩૮૯ (૩૯૭).
(૧૭૧) (૧૭૫) ૧૮૧, ૨૮૪, ૨૮૫, ૨૮૬, ૨૯૨, નાગરાજા: ૨૭૦, ૨૭૧, ૨૯૧.
૨૯૩, ૨૯૬, ૨૯૮, ૨૯૯, ૩૦૫, ૩૦૮, ૩૧૧, . નાગસેન : ૧૫૮
૩૧૫, (૩૪૨) (૩૪૫) નાલંદા : ૧૭૭, ૨૭૬, ૨૭૭.
પલવી: ૧૭૪, (૧૭૫) ૧૮૪, ૨૮૪, ૨૮૫, ૨૬, નારાયણ: ૧૧૬
૨૯૮, ૩૦૮, ૩૨૯,
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
શે! અને કયાં !
* પ્રાચીન
પહO: જુઓ ૫હવાઝ
પાંચાલ: ૯૧ (૬૮) ૧૫૫, પંજશીરઃ ૧૫ર
પિસપસીઃ ૨૩૦ પંડયાઝ: (૨૦)
પિંગળા (રાણી) : ૯૭ પાઋષિઃ ૨૯૫
પીત (પ્રજા) (૨૨) (૧૪૧) પાટલિપુત્રઃ ૬૭, ૬૯, ૮૪, ૮૫, ૮૭, (૭) (૯૮) પીળા-માનવીઃ જુઓ પીત પ્રજા
૯૮, ૧૦૦, ૧૦૧, ૧૦૨, ૨૦૫, ૨૬૬. પુદુકાટા: ૨૯૧ પાટલિપુરઃ જુઓ પાટલિપુત્ર
પુના : ૨૦૬, ૨૦૭, ૩૬૨ પાણિનિઃ ૭૨, ૮૦, (૧૧૪) ૧૭૬, ૧૭૭, ૨૨૪, પુરાતત્ત્વઃ (૨૫૪) ૨૨૫, ૨૨૬, ૩૪૬.
પુરૂષપુર : (૨૬૫) પાતાલ (નગર): ૧૩૮
પુલુમાવી: ૨૦૪ પાતિક : ૨૦૫, ૨૨૮, ૨૨૯ ૨૩૪, ૨૩૭ ૨૩૮, પુલિદિક: ૫૦, (૬૧) ૧૧૫, ૧૧૬ ૨૪૧, (૨૫૫), (૨૫૭) ૨૬૧, ૩૧૯, ૩૨૦.
પુલુસાકી: ૧૨૪, ૧૬. ૨૬૯, ૨૭૧, ૨૮૦, પાતિકવાળો તામ્રપત્રઃ ૩૨૧,
પુષ્કરજી : ૧૯૨, ૨૦૧, (૨૭૩), ૩૬૧, ૩૬૨, ૩૬૮. પારડીઃ ૩૭૭
પુષ્ય નક્ષત્ર): ૬૭, ૨૨૨ પારદ : (૧૩૩). ૧૪૦, ૩૪૫
પુષ્યમિત્રઃ ૧૩, ૪૯, ૫૧, પર, ૫૩, ૫૪, (૫૪) પાડિવત : ૮૫
(૫૫) ૫૬, ૫૭, ૫૮, ૧૯, ૬૦, ૬૧, (૬૧) પાખંડી: ૮૩
૬૪, ૬૫, ૬૭, ૬૮. ૬૯, ૭૦, ૭૧, કર, ૭૩, પારદા : ૩૬૭
૭૪, ૫, ૭૬, ૭૭, ૭૮, ૮૨, ૮૪, (૮૫) પારદેશની : ૨૯૬, ૨૯૯
૮૬, ૮૭, ૮૭, ૮૯, ૯૧, ૯૨, ૯૩, (૫) પારસ : ૨૯૫
૯૯, ૧૦૦, ૧૦૧, ૧૦૩, ૧૦૬, (૧૧૬) ૧૧૭, પારસકુલ : ૩૪૨
૧૧૯, ૧૪૫, ૧૪૯, ૧૫૧, ૧૫૪, ૨૨૨. પારસદેશ : ૨૯૫ -
પૃથ્વી (રચના): ૧૨૯, (૧૩૧) પારસીઃ ૨૪૧, ૨૯૫
પુષ્યધર્મા : ૬૪ પાર્શ્વનાથ: (૮૬) ૧૩૭ (૩૯૪)
પુષ્યપુર : ૨૬૬ પાડયન : ૨૯૬, ૩૨૭
પેરેલીઅન : ૧૬૪ પારૂલીઃ ૨૮૩
પોટરકુંડ: ૨૬૪ પાર્થિઅન્સઃ (૨૧૮), (૨૪૧), ર૪૨, ૨૭૪, ૨૮૧, પિરવાડઃ ૩૭૪
૨૮૩, ૨૮૪, ૨૯૮, ૨૯૯, ૩૦૦, ૩૦૧, ૩૦૨, પિરસઃ ૩૨, ૩૩, ૨૭૩, (૨૮૦) ૩૦૩, ૩૦૪, ૩૧૦, ૩૨૩, ૩૪૫, ૩૪૯, ૩૬૩, પેશાવરઃ ૧૪૪. ૨૬૪, (૨૬૫) ૩૧૦, (તથા જુઓ પલ્લીઝ).
પૈઠણ: ૭૬, ૧૧૪,૨૦૨, ૨૦૪, (૨૧૫) પાર્થિયાઃ (૧૪). ૩૦૫, (પાથયન્સ) ૩૦૭, ૩૦૮, પંજાબ : ૬૬. ૨૦૫, (૨૧૮) ૨૩૩, ૨૩૬, ૩૧૩, ૩૧૪, ૩૧૬, ૩૪૮,
૨૬૬, ૨૭૧, ૨૭૩, ૨૭૪, ૨૭૬, ૨૮૦, ૨૮૫, પાલીઃ (૩૮૬).
૨૯૬, ૩૦૮, ૩૧૦, ૩૧8, ૩૧૭, ૩૧૮, ૩૧૯, પાર્લામેન્ટ : ૩૨૯
૩૨૬, ૩૩૦, ૩૩૧, પાસિફિક : (૧૩૧)
પિરવાડઃ ૩૮૫ (૩૮૫) ૩૮૭ (૩૮) ૩૮૮, પાંડુ (રાજા): ૧૫૧
૩૮૯, ૩૯૦, ૩૯૬.
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ ]
પ્રતિહારવંશ : (૩૯૦) ૩૯૧. પ્રતિબદ્ધ : (જીએ સુપ્રતિબદ્ધ) પ્રતિમા (સુવર્ણ) : ૭૯, ૯૦. પ્રદ્યોત (વંશી): ૨૮ પ્રતિષ્ઠાનપુર (જીએ પૈઠણુ)
પ્રભાસ : ૧૦૬ ૨૦૫, ૩૬૧, ૩૬૨, ૩૬૭. પ્રમાણ : ૧૩૦
પ્રિયદર્શિન : ૨, ૩, (૩), ૪, ૫, ૬, ૭, ૮, ૧૦, (૧૦), ૧૨, ૩૬, ૫૩, ૬૬, ૭૩, ૭૫, ૭૮, ૩૯, ૮૦, ૯૦, (૯૩), ૯૭, ૧૦૧, ૧૦૨, (૧૪૬) ૧૪૭, ૧૫૨, ૧૬૧, ૧૭૮, ૧૯૨,
૨૦૫, ૨૧૧, ૨૧૩, ૨૧૪, ૨૧૫, ૨૧૬, ૨૪૬, ૨૫૧, ૨૫૬, ૨૫૭, ૨૬૨, ૨૬૩,૨૬૫, ૨૬૭, ૨૭૪, ૨૭૬, (૨૮૯) ૨૯૦, (૨૯૨) (૩૩૬)
૩૩૭, ૩૪૮, ૩૪૯, ૩૮૬, ૩૮૭, ૩૯૨.
ક્રૂષ્ણુદેવ : ૬૪ ફારસ : ૨૯૫
ફારસી : ૨૯૫ *ાલ્ગુનિમિત્રઃ (૧) શીલેાપેટર : ૩૩૬ ક્રેટસ ઃ ૩૪૮
શુ! અને ક્યાં!
મ
બળદેવ : ૮૬
૩૭
ખળશ્રી : ૧૯૧, ૨૦૨, ૨૦૪, ૨૧૫, ૨૧૮. (૩૩૪) (૩૬૧), ૩૬૯, ૩૭૨, (૩૮૮),
બિંદુસાર : ૨૯, ૩૦, ૩૧, (૭૫) ૧૦૨, ૧૨૬, ૧૭૭. બૃહસ્પતિ : ૬૭, ૬૯, (૨૯૭).
બૃહદ્થઃ ૬૬, ૭૬, ૭૭, ૮૯, ૯૧, (૯૧), ૧૦૦, ૧૪૯.
બૃહસ્પતિમિત્ર : ૧૨, ૧૩, ૧૪, ૬૪, (૬૫) ૬૬, ૬૭, ૬૮. ૭૦, ૭૧, ૭૨, (૧૧૬) ૧૫૬, ૨૨૨. ખાણુ (કવિ) : (૭૬)
ખાલ્કન્સ : (૨૯૭) ખાત્રા--વૈરાટ : ૧૯૨
અમપુર : ૧૪૪ અપ્પભટ્ટસૂરિ : ૨૬૨
બંધુપાલિત : ૧૪, ૧૫, ૧૬, ૧૭.
અખ : ૧૪૩, (૧૫૪) (૨૯૭). અલિક પુત્રસ : (૨૯૭) અલિક રાજા : (૨૯૭)
બલુચિસ્તાન : ૧૨૫, ૧૩૬, ૧૩૯, ૧૪૪, (૧૬૮) ખેત્રાકટક : (૩૫૬)
૨૮૫, ૨૮૬, ૩૦૧, ૩૧૦.
એખીલાન : ૨૯૮
ખળમિત્ર : ૪૯, ૫૧, ૫૯, ૬૦, ૬૨, ૧૦૬, ૧૦૭,
(૧૦૮), ૧૦૯, ૧૧૦, (૧૧૩), ૧૧૯, ૧૨૦, (૧૫૪), ૧૬૨, ૧૮૭, ૧૯૦, (૩૫૬). અળભાનુ : (૧૧૩) અળરામ : (૨૯૭)
ખાલ્હીક (૨૯૭) ખાલેાતરા : (૩૮૬) મહુબલી : ૨૭૦ બિટ્ટાનેર : (૩૪૮) બિંદુસાર ઃ ૨૧૧
બુધ ઃ ૨૯૭
મુહૃદેવ : ૨૪૪, ૨૫૪, ૨૫૯, ૨૬૬, ૨૬૭, ૨૬૯, યુદ્ધશાકય : ૨૪૪
બુદ્ધિપ્રકાશ : (૨૨૧) (૩૪૨).
મુહિસ્ટીક ઈન્ડીઆ (૨૫૯)
એકટ્રી ઃ ૧૪૫, ૧૪૭, (૧૪૭) ૧૪૯, ૧૫૦, ૩૦૦, (૩૧૨) ૩૧૩,
૧૫૧, ૧૫૨, ૧૬૧ ૩૧૪, ૩૧૬, ૩૪૯. એકટ્રીઅન્સ : ૫ (૫) ૬, (૮) (૯), ૧૪, ૧૨૭ (૧૪૦) ૧૪૨, ૧૪૩, ૧૪૫ ૧૪૬, ૧૪૭, ૧૬૩, ૧૬૫, (૧૭૧) ૧૭૮, ૧૮૧ (૧૮૧) (૨૧૮) ૨૭૪, ૨૫, ૨૯૯, (૩૨૪) ૩૪૧ ૩૪૫, ૩૬૫.
એરીગાઝા : ૩૩૬
એસનગર : ૧૧૧, (૧૧૨) ૧૮૨.
મેલન પાસઃ ૧૩૯ ૩૧૦, ૩૧૧, ૩૧૭, ૩૪૬. એખારા : ૧૪૩, ૧૫૨. ૌદ્ધ : ૨૪૪, (૨૪૮) ૨૬.
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
બૌદ્ધધર્મ :
: ૨૪૬
ઔધામ ઃ ૨૪૧, ૨૪૫.
બ્રહ્મદીપ : ૧૩૯, ૩૪૬. બ્રહ્મપુત્રા (૧૨૯)
બ્રાહ્મણ ઃ ૨૫૦, ૨૪૯.
બ્રાઃિ ૧૬૭, ૧૦૪, ૧૭૫, ૧૮૪. ગ્રેગેન્ઝા (ભરૂચ): ૨૦૫
ભ
ભગવાનલાલ ઇંદ્રજિત ૨૫૫, (૨૫૭) (૨૫૮)
(૩૫૫) ૩૮૦, ૩૮૧.
ભટ્ટારક : (૩૮૯) (૩૯૦) ભરત ઃ (૧૨૮) ૨૭૦, ૨૭૧,
ભદ્રબાહુ : ૨૯
ભદ્રધાષ : (૧)
શું! અને કયાં !
ભરતખંડ : ૧૨૮, (૧૮) (૧૨૯), ૧૩૬, ૧૬૮,
૨૭૬, (૩૪૪)
ભરત ક્ષેત્ર : (૧૯૯)
ભરૂચ : ૨૧૪, ૨૧૫, ૩૬૨. ભમગ્રહ : (૮૫)
ભર્તૃહરી : ૯૭
(ૐ।.) ભાઉ દાજી: (૩૫૮) ભાગવત (જીએ ભાગ)
ભાગ (રાજા) ૫૧, ૬૦, (૬૧) ૬૨, ૧૦૬, ૧૦૭, ૧૧૨, ૧૧૪, ૧૮૨.
ભાગભદ્ર : (૧૧૨)
ભાનુમતી : (૧૦૯) ૧૧૩.
ભાનુમિત્ર : ૪૯, ૫૧, ૬૦, ૬૨, ૧૦૬, ૧૦૭, (૧૦૮) ૧૦૯, ૧૧૦, ૧૧૨, ૧૧૩, (૧૧૩) ૧૧૪, ૧૧૬, ૧૧૯, ૧૨૦, ૧૫૪, (૧૧૫) ૧૬૨, ૧૬૩, ૧૮૭, ૧૯૦, ૨૨૩, ૨૨૯, ૨૩૧, ૨૩૨, ૨૩૬,
ભાનુશ્રી : ૧૧૩
ભારતકા પ્રાચીન રાજવંશ : (૨૫૪)
ભારતીય (સમૃદ્ધિ) ૧૬૧ ભારત વર્ષ (૨૯૭)
ભારદ્દજઃ ૬૪
[ પ્રાચીન
ભારદ્ભુતસ્તૂપ : ૨૪૫ ભાવલપુર : ૩૪૭ ભાંડારકર : (૧૪૬) ૨૦૬
ભિન્નમાલ : (૧૧૦) ૧૯૨, ૧૯૩, ૩૪૮, ૩૫૪, ૩૮૬,
૩૮૭, (૩૮૦) ૩૯૧, ૩૯૨, (૩૯૩).
જિસા : (૧૧૨)
ભૂપાળા (ના સિક્કા) ૧૬૫.
ભૂમક: (૮) (૯) (૮૩) ૧૧૦, ૧૧૨, ૧૫૫, ૧૬૧, ૧૬૨, ૧૭૭, ૧૭૮, ૧૮૩, ૧૮૪, ૧૮૫, ૧૮૬, ૧૮૭, ૧૮૮, ૧૮૯, (૧૮૯) ૧૯૦, ૧૯૧, ૧૯૨, ૧૯૩, ૧૯૫, ૧૯૬, ૧૯૭, ૧૯૮, ૨૦૧, (૨૦૫), ૨૦૬, ૨૦૭, (૨૦૮) (૨૧૨,) ૨૧૩, ૨૨૯, ૨૩૨. ૨૩૩, ૨૩૪, (૨૪૫), (૨૫૭), ૩૪૦, ૩૪૧, (૩૪૮), ૩૪૯, ૩૫૧, ૩૫૬, (૩૫૭) ૩૬૦, ૩૬૧, ૩૬૨.
ભૂમધ્ય : ૧૩૨, ૧૪૩, ૧૪૬.
ભૂમિમિત્ર : (૬૧) ૧૧૬
ભાજક: (૧૩૪) ૩૬૩, ૩૬૪, ૩૬૫, ૩૭૩, ૩૮૬ ૩૮૭, (૩૮૭)
ભાજદેવ : (૨૬૨) (૩૯૦) ભેાજક (લેાકા) ૩૯૨
મ
મગધ : ૫, (૫) ૬, ૮, ૧૦, ૧૨, ૩૪, ૩૬, (૧૨૮) ૨૦૫, ૨૨૨, ૨૨૪, ૨૬૬, ૨૭૧, ૨૭૬, ૨૮૦. મગધપતિ ઃ ૫, ૨૫, ૨૮૯, ૩૪૩.
મજ : ૨૩૦
મજમુદાર : ૨૧૨
મત્સ્ય : ૧૯૧, ૩૩૮.
મત્સ્ય પુરાણ ઃ ૨૯૬, (૩૫૫)
મથુરા ૬૬, (૮૬) ૨૮, ૧૫૬, (૧૫૭) ૧૬૨,
૧૬૪, ૧૮૩, ૨૨૧, ૨૨૨, ૨૨૯, ૨૩૨, ૨૩૩, ૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૭, ૨૩૯, ૨૪૦, ૨૪૩, ૨૪૪, ૨૪૫, ૨૫૨, ૨૫૭, ૨૫૫, (૨૫૭) ૨૫૮, ૨૫૯, ૨૬૦, ૨૬૧, ૨૬, ૨૬૩, ૨૬૫, ૩૦૯, ૩૧૨, ૩૧૭, ૩૧૯, ૩૨૦, ૩૨૨, ૩૨૭, ૩૩૦, ૩૬૩,
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ ]
મથુરા એન્ડ ઈટસ એન્ટીકવીટીઝ (૨૩૨) ૨૪૨. મથુરાપતિઃ ૩૧૭, ૩૭૦, ૩૭૧. મથુરાના સ્તૂપ ૨૪૦, ૨૬૨, ૨૬૩.
મહાલી : ૨૬૩
મથુરા સિંહસ્તૂપ : ૨૨૮, ૨૩૨, ૨૩૩, ૨૩૯, (૩૧૮) મગળગ્રહ : ૧૩૦, (૨૯૭)
મદુરા : ૨૮૮
મંચુરીયા ઃ ૧૪૧ મ’ચેરી : ૧૯૨
મદ્ર (દેશ) : ૧૫૧, ૧૫૩. મદ્ર (પ્રા) (૧૫૧)
મદ્રાસ : ૩૩૦
મધુપુરી : ૨૬૩
શુ...! અને કયાં !
મધુરાઃ ૨૬૩
મધ્ય (દેશ): (૮૩), ૧૫૫, ૧૬૨, ૧૭૮, ૧૭૯,
૧૮૩, ૧૯૧.
મધ્યમિકા (નગરી) : (૮૩) ૯૯, (૧૦૦) ૧૫૪, ૧૯૧, ૧૯૨, ૨૦૬, ૨૦૧, ૩૪૮.
મનુ (ભગવાન) : ૧૩૯, ૧૪૦, (૨૯૭), ૩૯૨. મરાઠા : ૩૬૨
મર્વ: ૧૩૨, ૧૩૩, ૩૮૫.
મક્ષ : ૨૯૦
મલ્લપુરા : ૨૬૪
મશર્દ : ૧૪૩
મહંમદ સાહેબ : ૨૪૧
મહાનદ : ૮૪, ૨૨૬
મહાભારત ઃ ૧૩૪, ૧૩૭, ૨૫૮,
મહાભાષ્ય : ૭૨
慧
મહારાષ્ટ્ર : ૩પર, ૩૫૫. મહાસભા (બૌદ્ધ) (૭) મહેદ્રકુમાર : ૩૪
મહાવીર સ્વામી : (૬) ૮૦, ૨૪૧, ૨૫૬, ૨૬૩, ૩૪૫ મહાપ્રલય (જીએ જળપ્રલય)
મહાક્ષત્રપ ૧૬૨, ૧૬૬, ૧૬૭, ૧૭૦, ૧૭૧, ૧૭૨ ૧૭૮, (૧૮૫) ૧૮૬, ૧૮૭, ૧૮૮, ૧૮૯, ૧૯૫, ૨૦૧, ૨૦૫, ૨૭, ૨૮, ૨૦૯, ૨૧૭, ૨૨૧, ૨૨૮, ૨૩૧, ૨૩૩, ૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૭, ૨૩૮, ૨૩૯, ૨૪૪, ૨૪૬, ૨૫૭, ૨૬૧, ૨૬૨, ૩૧૬, ૩૧૭, ૩૧૮, ૩૪૯, ૩૬૨, ૩૬૫, ૩૭૪, ૩૭૯, ૩૮૦, (૩૮૨) ૩૮૩,
મહી (નદી) : (૧૨૯) ૨૧૪, ૨૧૫. મહેર ઃ (૧૩૪)
મત્રિગુપ્ત : ૩૨૬, ૩૨૭, ૩૨૮. મદસાર ઃ
૨૦૬
મશેરા : ૧૭૭
માઈનર (એશિયા) ૧૩૬
માગધી (ભાષા) ૧૬૭, ૩૫૮. માંગાલિયા : ૧૪૧
ક
માડાગાસ્કર : ૧૩૩ માઢરીપુત્ર : ૩૭૬ માઢરીગોત્ર : ૩૭૦
માણિકયતાલા : ૨૭૩ માણિકયાલ : ૨૮૧
માતૃગાત્ર: ૩૭૬
માદ્રી (રાણી) : ૧૫૧
મામુલનાર : ૨૮૮, ૨૮૯ ૨૯૦.
માલ (દ્વીપ) : ૧૩૩ માલવિકા : ૯૧, (૯૨) ૯૩,
માલવા : ૩૫૩, ૩૫૪, ૩૬૩, ૩૯૦, ૩૯૧, (૩૯૩) માલવ સંવત ઃ ૩૯૧.
માહણુ : ૨૪૯.
માલવિકાગ્નિમિત્ર : ૫૦, (૬) ૮૮, ૯૨.
મિગ્રેડેટસ (ધી ગ્રેટ) : ૧૮૧, ૨૪૧, ૩૦૦, ૩૦૧, ૩૦૨, ૩૦૫, ૩૦૬, ૩૦૭, ૩૧૩, ૩૧૪, ૩૧૬, ૩૨૫, ૩૪૮. મિત્રદેવ (૧૯૮)
મિત્ર (વંશ) : (૬૧) (૧૦૪) મિનનગર : (૧૫૫) (૧૯૩) મિરિ: ૧૪૪
મિલેન્ડરઃ ૬૦, ૬૬, ૭૦, ૭૧, ૭૨, ૧૧૦, ૧૧૧,
૧૧૨, ૧૪૫, ૧૫૧, ૧૫ર, (૧૫૩) ૧૫૪, ૧૫૬, (૧૫૭), ૧૫૮, ૧૬૧, ૧૬૩, ૧૬૪, (૧૬૫)
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
શું! એને કયાં!
[પ્રાચીન ૧૭૭, ૧૮૧, ૧૮૨, ૧૪૭, ૧૪૮, ૧૪૯, (૧૮૯) મૌર્યપ્રજાઃ ૨૮૭, ૨૯૦. ૧૯૦, ૧૯૧, ૨૧૦, ૨૧૪, રર૯, ર૩૧, ૨૩૨, મર્યવંશ : ૩૨૭ , ૨૩૩, ૨૩૬, (૨૪) ૨૫૪, (૫૯) ૩૦°, મૈર્ય સામ્રાજ્ય : ૨૭૫ (૩૯), (૩૨૪) (૩૩૫) ૩૩૭, ૩૩૮, ૩૪૦, મય સમ્રાટ : ૨૭૫ ૩૪૯, (૩૮૭)
પ્લેચ્છ: ૮૩, ૮૭, ૧૧૯ (૧૧૯) (૧૪૬) ૧૪૮. મિરેન્ડર : જુઓ મિનેન્ડર શબ્દ મિલિન્ડા (જુઓ મિનેન્ડર) ,
યમઃ (૨૯૭) મિલિન્દ: ૧૫૩, ૧૫૮
યવન : (૧૦) ૫૭, ૯૧, ૧૨૬, (૧૩૩), ૧૪૦, મિલિન્ડ પન્હ : ૧૫૩, (૧૫૪) (૧૫૫) મિશ્રદેશ: ૨૬૪, ૨૬૫,
૧૪૩, ૧૪૬ (૧૪૬) ૧૪૯, (૧૪૯) ૧૫૪
(૧૫૭) (૧૬૮) ૨૩, ૨૧૯, ૨૭૩, ૨૮૪, મિસર (દેશ) : (૧૩૩) ૧૬૧, ૨૧૪, ૨૪૬, ૨૬૫.
૩૯, ૩૧૨, ૩૩૧, ૩૪૫, ૩૬૯. મીગ્રેડેટ્સઃ (બીજો) (જુઓ મિડેટ્સ ધી ગ્રેઈટ)
યવનદેશ: ૨૪૬ મીનલદેવી : ર૯૨.
યવનદીપ: ર૯૬ મિહિરકુલઃ ૩૮૯ (૩૯૦).
યવનબાદશાહ: ૩૬૫ મિહિરગુલઃ (જુઓ મિહિર કુલ).
યવનસાગર : ૨૯૬ મીહિરઃ (૧૩૪). મુલાપાસઃ ૩૧૦.
યવન સુંદરીઃ ૫૭ (૯૪) (૧૫૩). મેકડોનલ્ડ: (૧૫૦).
યશોદામનઃ ૩૭૯ મેગેલ્વેનીસઃ ૪૨, ૪૩, ૪૪. ૨૬૬,
યશોધર્મનઃ ૭ર મેરૂ પર્વતઃ ૧૨૮, ૧૨૯, ૧૩૨, ૧૩૩, ૧૪૧. (૩૯૫),
યારકંડ : ૩૪૪, ૩૪૯, મેવાડઃ ૧૯૨.
યુકતપ્રાન્તઃ ૩૩૦ મેસીડેનિયન : ૧૪૨, ૨૭૩,
યુક્રેડાઈડઝ: ૭૦, ૧૫૦, ૧૫૧, ૧૫૨, (૧૭૭). ૩૦૦, મૈત્રક(વંશ): ૩૮૯, (૩૮૯).
૩૧૨, ૩૧૩, મૈસુર : ૨૮૯.
યુ-ચી (પ્રજા): ૧૪૩, ૧૪૪, મેગ : (જુઓ મોઝીઝ)
યુડીસ (૨૮૦) મઝઃ (જુઓ મઝીઝ)
યુથીડિમેસ : ૮, (૨૧) ૯૪, ૯૯, (૧૦૧) ૧૧૦, મેઝીઝ: ૧૬૬, ૨૩૫, ૨૩૮, ૨૩૯ ૨૪૦, ૨૪૧,
૧૪૮, ૧૪૯, ૧૫ર, (૧૫૩) (૧૫૪) ૧૬૪, ૨૪૨, ૩૦૪, ૩૫, ૩૦૬, ૩૦૭, ૩૧૦, ૩૧૧,
- ૧૮૧, ૨૭૫, ૨૭૬, ૩૧૨, ૩૧૩. (૩૧૨), ૩૧૪, ૩૧૫, ૩૧૬, ૩૧૭, ૩૧૮, ૩૧૯,
યુથીડીમીઆ : ૧૪૯, ૧૫૦. ૩૨૦, ૩૨૧, ૩૨૩, ૩૨૪, ૩૨૫, ૩૨૭, ૩૪૧. યુનાની વૈદક: ૨૭૮. ૩૪૬, ૩૬૩,
યુરોપ : ૩૩૧, ૩૫૦ મેહન જાડે: (૧૨૫) (૧૩૭) (૧૩૮). યુધિષ્ઠિર : (૨૯૭) મેહુર : ૨૮૮
યેમને : ૨૯૬ મૌખરીઃ ૩૯૧ (૩૯૧)
ઉન : ર૯૬ મૌર્ય : ર૦૫, ૨૮, ૨૮૮, ૨૮૯, (૩૯૪) યોનઃ (૭) ૭, ૮, ૧૪૩, ૧૪૬, (૧૪૬) ૧૪૭, મૌર્ય સામ્રાજ્ય : ૨, ૪, ૬, ૭, ૮, ૧૨, ૧૩, ૧૫૭, (૧૫૭ ૧૫૮, (૧૬૮) ૨૨૯, ૨૪૩, ૧૪ (૧૪) ૧૮.
૨૭૩, ૨૮૦, ૨૮૪, ૩૦૯, ૩૩૧, ૩૩૩, ૩૬૫
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ ]
શું અને કયાં! નદેશ : ૨૪૬
રૂષવદત્તઃ (૧૦૮) ૧૮૩, ૧૮૪, (૧૪૪) ૧૮૬, યોનપ્રજા ૨૯૭, ૨૯૮, ૨૯૯.
૧૮૮, ૧૯૦, ૧૯૨, ૩૮૬, ૩૮૭, (૩૮૭) યોન-એકટીયા: (૧૪૬) ૨૯૮.
૩૮૮, ૩૮૯. ન (સરદારો): ૮, ૧૪.
રેભીલ ગણપક: ૩૭૬.
રોખાસ્તન : (૧૩૩) રઘુ: ૨૯૬
રોમ : (૨૯) રંgવુલ (જુઓ રાજુલુલ)
રોમન : (૨૯૭) રત્નપ્રભસૂરિઃ ૩૮૬, ૩૯૬ રાજકોટ: (૨૫૦)
લક્ષદ્વીપ : ૧૩૩ રાજતરંગિણીઃ ૧૪૮, ૩૨૬.
લક્ષણાવતી : ૭૨ રાજપુતાનાઃ ૮૦, ૯૦, ૧૨૫, ૨૦૧, ૨૫, ૩૪૬, લિવી : ૧૪૧, ૨૧૩, ૨૭૨, ૨૯૦, ૨૯૧. ૩૪૮, ૩૭૦, (૩૮૬) ૩૯૨.
લવ (કુમાર): ૧૩૪, ૧૩૭, ૨૯૪. રાજવર્ધન: ૨૨૯
લંછન : ૨૫૬ રાજવંશ : ૧૯૫
લંડન: ૩૨૭. રાજુલ: (જુઓ રાજુપુલ)
લાશ : ૧૪૪ રાજીવુક: ૨૨૯.
લાટદેશઃ ૧૯૦, (૩૮૫). રાજુલુલ : ૧૧૦, ૧૧૧, (૧૧૧) ૧૧૨, ૧૫૫, લિઅક: ૧૧૨, ૨૦૫, ૨૨૮, ૨૨૯, ૨૩૩, ૨૩૬,
(૧૭૭) ૧૭૯, ૧૮૦, ૧૮૨, ૧૮૬, ૨૦૫, ૨૩૭, ૨૩૯, ૨૫૭, ૨૨૮, ૨૨૯, ૨૩૦, ૨૩૧, ૨૩૨, ૨૩૩, ૨૩૪ લીએક કુસુલક: ૨૩૮
૨૩૭, ૨૪૪, ૨૫૭, ૨૬૧, ૩૬૩, ૩૬૫. વિક્રગ્રીવ : ૨૫, ૨૬. રાણકદેવી ૫૮
વામિત્ર: (૬૧). રામ (ચ): ૧૩૪, ૧૩૭, ૨૭૦, ૨૭૧, ૨૯૪, વજદેશઃ ૨૬૩ (૨૯૬)
વાસ્વામી : (૨૦) રામહરભૂજ: ૨૯૬
વપુષ્ઠમા : (૯૬) રામાયણ: ૨૯૪
વઓ મેરીઆરઃ ૨૮૯ રાવળપીંડી: ૨૬૬,
વરચિઃ ૭૨, (૧૪૪) ૧૭૭, ૨૨૪, ૨૨૫ (૨૨૭). રાવંશી: ૩૩૮, ૩૫૭, ૩૮૮,
વરંગુળ: ૨૦૨, ૨૦૪, (૨૧૫) ૩૭૦. રાવી (નદી) : ૯૪, (૧૫૧)
વરાહ મંદિર : ૨૬૨. રાષ્ટ્રિક વંશ : જુઓ ત્રિકૂટક શબ્દ
વરૂણ (૨૯૭). રૂદ્ર : ૮૪.
વર્ધા (નદી): (૯૨) રૂદ્રદામનઃ (૭૪)
વસુદેવ: ૨૨૨, ૨૨૩. જુહુવ: (૧૩૪)
વસુમિત્ર : ૫૧ રૂદ્રશાહ (સિંહ): ૩૩૭, (૩૯૫)
વસુધા : (૧૯૯૯) રૂદ્રશાહ (બીજ): ૩૩૭
વલ્લભી (વંશ) : રૂદ્રશાહ (ત્રીજ): ૩૩૮
વલ્લભાચાર્યજી: (૮૬) ૨૫૩. રૂદ્રસેન (૩૮૪)
વશિષ્ઠ : ૨૯૬.
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર
વશિષ્ઠપુત્ર : (૩૭) સુમિત્રઃ ૪૯, ૫૦, ૫૬, ૫૭, ૫૮, ૫૯, ૬૧, ૭૭, ૮૨, ૯૧, ૯૨, ૯૩, ૯૪, ૯૫, ૯૦, ૧૦૦, ૧૦૨, ૧૦૩, (૧૦૬) (૧૦૭) ૧૦૮, ૧૦૯, ૧૧૦, (૧૧૩) ૧૧૫, ૧૧૭, ૧૧૯, ૧૪૫, ૧૪૯, ૧૫૧, ૧૫૩, (૧૧૪). વસુમિત્ર બીજોઃ ૫૦, ૫૧, ૬૨, ૧૧૬. વાક્ષિતરાજ: ૭૨, ૨૬૨.
વાણારસી નદી ઃ ૩૬૬, (૩૬૭).
વામતીર્થઃ ૩૬૭.
વામિદેશ : (૧૯૯)
વાસુદેવઃ ૧૧૧, ૧૧૬, ૧૧૭, ૧૬૩.
શું! અને કર્યાં !
વાસ્કાડાગામાં : ૧૫૭ વાયુ પુરાણ ઃ (૬૧) ૨૪૬.
વિકટારીયા : ૧૧, ૮૫.
વિક્રમાદિત્ય : ૮૪, ૯૭, ૧૦૭, (૧૩૮), ૨૦૩, ૩૨૬, ૩૨૭, ૩૨૮, (૩૭૫), ૩પર, ૩૭૧, ૩૭૨, ૩૮૯.
વિજયમિત્ર : (૬૧)
વિજયસેન : ૩૮૯, (૩૮૯)
વિજયાનંદસૂરિ : ૨૪૯ વિજયવલ્લભસૂરિ : ૨૪૯
વિજયસેન : ૩૭૯ વિદર્ભ : ૯૦, (૯૨) ૯૩. વિતસ્તાઃ જીએ ઝેલમ.
વિદિશા : (૬૬) (૧૭) ૭૪, ૭૮, (૯), (૯૨), (૯૩), ૧૦૧, ૧૧૧, ૧૮૨, ૨૦૯.
વિંધ્યાચળ : (૧૨૯)
વિદ્યાપ્રાધ વેદ : (૨૪૮)
વિલાસ પ્રિયતા : ૧૧૯
વિશ્વવર્મન : ૩૭૬. વિશ્વસિંહ : (૩૩૭) વિષ્ણુ : ૬૪, ૮૩, (૮૬). વિષ્ણુદત્તમિત્ર : (૨૯૭) વિષ્ણુદત્તા : ૩૭૬, ૩૭૮. વિષ્ણુશા: ૬૪, ૮૩. વિન્સેટ સ્મિથ : (૨૧૪) ૨૨૧, (૨૩૨) ૨૭૨, ૨૭૩, ૨૭૭, ૨૯૧, ૨૯૨, ૩૧૯, ૩૨૧, ૩૨૨, ૩૪૪.
વીતભય પટ્ટ ઃ (૧૨૫) ૩૮૬, ૩૯૨. વીરદામ : (૩૩૭) વીરદામન : ૩૭૯ વીરસેન : ૨
વૃષભસેન ઃ ૬૫, ૬૬, ૭૩, ૭૪, ૮૭, ૨૭૬, ૩૪૯, વૃષલ : ૩ (૪)
વૃષક્ષત્વ : ૨૯૬
વદ : (૨૪૮) ૨૫૦. વૈયાજી પત્તિ : ૨૪૯ વૈદકશાસ્ત્ર : ૨૭૭
વૈદર્ભી : ૯૧, (૯૧)
વૈદિક : ૨૨૬, ૨૪૪, (૨૪૮), (૩૪૭).
[ પ્રાચીન
વૈદિકધર્મ : ૨૫૪
વૈરાટ (નગર) : ૧૯૨.
વૈષ્ણવ : (૮૬)
વૈશાલી : ૨૭૨ વૈશ્નવ: (૮૬) ૨૫૩
વાડવા (સ્તૂપ) : (૮૬) ૯૮, ૨૬૦, ૨૬૧. વેાનાનીસ : ૩૨૮. a
વ્યાધ્રસેન : ૩૯૪, ૩૯૧.
શક : ૯૭, ૧૧૦, (૧૧૦) ૧૨૭, (૧૩૩), ૧૩૫, ૧૩૮, ૧૩૯, ૧૪૦, ૧૪૪, (૧૭૧), ૧૭૪ (૧૯૮) ૧૯૮, ૨૦૭, ૨૧૮, ૨૧૯, ૨૨૧, (૨૫૫) ૨૫૭, ૨૮૩, (૨૯૧) ૩૦૧, ૩૦૪, ૩૦૫, ૩૦૦, ૩૧૨, ૩૧૩, ૩૧૫, ૩૨૧, ૩૨૨, ૩૩૯, ૩૪૧, ૩૪૨, ૩૪૩, ૩૪૪, ૩૪૫, ૩૪૮, ૩૪૯, ૩૫૦, ૩૫૧, ૩૫૬, ૩૫૭, ૩૫૮, (૩૬૧), ૩૬૩, ૩૬૪, ૩૬૫, ૩૬૯ ૩૭૦, ૩૭૪, ૩૭૫, ૩૭૬, ૩૭૯, ૩૮૪, ૩૮૮, ૩૮૯, ૩૯૩ (૩૯૩) ૩૯૬.
શકડાળ : ૨૨૪, ૨૨૬. શકદ્વીપ : જીએ શાકીપ શકપ્રવર્તક: ૩૨૩, ૩૬૯.
શકસ્થાન ઃ ૧૩૫, ૨૫૮, ૩૫૦, ૩૯૨. શક સિથીયન્સ : ૩૩૨, ૩૩૩.
શક સંવત ઃ ૩૨૧, ૩૨૩.
શક સંવત્સરઃ ૩૬૯
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતવર્ષ ]'
.
શુંઅને ક્યાં !
શકાનિ: ૩૭૮ શકારિઃ ૩૨૭, ૩૨૮, ૩૧૭, ૩૫ર. શકુંતલા ઃ ૨૨૩ શતવહન: (જુઓ શતવાહન) શતવાહનઃ ૯, ૧૨, ૭૫, ૨૦૨, ૨૦૩, ૨૩૪ (૩૯૭) શતવાહનવંશીઃ ૩૬૯, ૩૭૧. શતાનિક : ૧૦૧ શત્રુજયં: ૧૩૦ શનિઃ (૨૯૭). શનિયા: (૨૯૭) શહેનશાહ શાહી ઃ ૩૩૯) ૩૪૨, ૩૬૫. શંકરાચાર્ય : ૨૯૨ શંભલઃ ૬૪, ૬૫, ૮૩. શાક: ૨૨૦ શકઠપ : ૧૩૦, ૧૩૩, ૧૩૪, ૧૩૫, ૧૩૬, ૧૩૭,
૧૩૮, ૧૩૯, ૧૪૭, ૧૪૧, ૧૭૪, ૨૧૦, ૨૬૫.
૨૯૫, (૩૫૦) ૩૯૨. શાકલઃ (૯૨) (૯) ૧૪૯, (૧૫૧) ૧૫૩, (૧૫૪)
૧૫૮, ૨૭૪. શાક્યસિંહ: ૨૪૪ શાતધર્મન : ૮૯ શાતકરણ : ૧૧, ૧૨, ૧૩, ૧૮, ૪૯, ૫, ૭૩,૭૪,
૭૫, ૭૬, (૮૭) ૮૮, ૮૯, ૧૯૪, (૨૦૨) ૨૦૩, ૨૦૭, ૩૩૪, ૩૩૯, ૩૪૦, ૩૫૨,
(૩૫૭) (૩૭૧) ૩૭૨ . શાતવાહનઃ જુઓ શતવાહન શાપુર : (૨૯૬). શારદામઠ : ૨૯૨ શાલિશુક: ૧૭, ૯૦, ૨૦૫. શાહઃ ૩૩૪, ૩૩૫, ૩૩૬, ૩૩૭, ૩૩૮, ૩૩૯,
૩૪૨, ૩૫૫, શાહબાઝગહ : ૧૭૭ શાહી : ૨૨૦ શાહરી: ૨૬૬ શાહdશઃ ૩૩૨, ૩૪૧, ૩૫૩, ૩૫૪, ૩૬૯, ૩૭૧. શકુમાર : ૧૩૪, ૧૩૭, ૨૯૫. શાંધાઈ: ૧૩૨
શિકારપુર : ૧૩૯ શિથિઅન્સઃ જુઓ સિથિયન્સ. શિયાલકેટ (૯) (૧૪૯) (૧૫૩) ૧૫૮ ૨૭૪. શિરોહીઃ ૧૯૨, ૩૫૩, (૩૮૬) ૩૯૨. શિલાલેખઃ ૭૧, ૧૬૯, (૩૩૪) ૩૩૯, ૩૬૯, શિવઃ (૨૯૭) શિવદત્તઃ ૩૭૫, ૩૮૦, ૩૮૩. શિશુનાગ: ૨૯૦, ૨૯૧, (૩૯૪). શિસ્તાન: ૭૪, (૧૩૪) ૧૩૮, ૧૩, ૧૪૭, ૧૪૧,
૧૪૪, ૨૪૧, ૨૪૨, ૩૧૬, ૩૮૫, ૩૮૮, ૩૯૨. શીતળા: ૨૫૬, ૨૫૭. શંગપતિ : ૨૨૯, ૨૩૬, (૩૪૮). શુંગવંશી: ૪૯, ૫૫, ૬૪, ૭૦ ૧૯૫, ૨૦૨, ૨૦૫,
૨૧૨, ૨૧૪, ૨૨૩, ૨૨૫, ૨૨૬, ૨૩૧,
૨૩૨, ૨૫૧. શુગભૂત્ય : ૪૯, (૪૯) ૫૦, ૫૪, ૫, ૬૪, ૬૫.
(૭૫) ૮૮. શણ (નદી) : ૮૫, ૧૦૨. શૌણ: જુઓ શેણ. શોદાસ : (જુઓ સોડાસ.) શ્રવણ બેલગોલઃ ૨૯૪ શ્રીધર: (૧૯૯) શ્રીમાળ (નગર): જુઓ ભિન્નમાલ. શ્રીમાળ : ૩૫૪, ૩૭૪, ૩૭૫, ૩૮૫, ૩૮૬, ૩૮૭,
(૩૮૭) ૩૮૮, ૩૮૯, (૩૯૦) ૩૯(૩૯૭) ૩૯૬ શ્રીમુખ : ૬૬, ૬૯, ૭૦, ૭૧, ૭૨, (૧૧૬)
૨૨૨. ૨૨૩, ભૂતાવતાર : (૧૯૯૮) શ્રુતિ : ૧૩૭, ૨૫૦ શ્રુતિકારઃ ૧૪૧, ૩૪૫, ૩૮૫. શ્રેણિકઃ (૭૪) ૧૨૪, ૨૧૪. શ્રુતકેવળી : ૨૯ વેતાંબર: (૮૩) ૮૪.
સ સત્રપઃ જુઓ ક્ષત્રપ સતલજ નદી): ૫૭, ૯૧, ૯૪, ૫, (૧૫૧)
૧૫૪, ૧૫૫, ૧૮૧, ૧૮૯, ૨૦૫, ૨૩૭.
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
સતધન્યા : ૮૯ (૯૧) સતી (૨૯૭) સત્યમિત્ર : (૬૧)
સત્યયુગ : (૨૯૭) સત્રપી : ૩૧૩
સમરકંદ: ૩૪૪, ૩૪૯, (૩૯૪).
સમુદ્રગુપ્ત ઃ ૨૮૯, ૩૩૬, સમુદ્ર ની રાણી) : (૧૫૭) સમુદ્ર (અઢી) : ૧૨૮ સમુદ્રવાળા પેરીપ્લસ : ૩૩૬ સયમિત્ર : (૬૧) સરદી (પ્રાàા) : (૩૦૮) સરસ્વતિ : ૩૪૬, ૩૬૪. સરાક (૩૬૭)
સભ્રંબક : ૧૯૨
સંગ પાસ ઃ ૩૧૯
સંમિત્રા : ૩૪
સંપ્રતિ ઃ ૨૫, ૧૭૭, (૩૪૮).
સંવત્સર : ૨૪૧
સંવત્સરી (પર્યુષણ) : (૮૫)
સંવત્સર પ્રવર્તક : ૩૦૪
સંમિજી: ૨૯૦, ૨૯૨. સંસારદર્શન (૨૪૮) સંસ્કૃતિઃ ૧૬૭
સંસ્થાપન પરામર્શન : ૨૪૮
સ્કંદગુપ્ત : (૩૯૦) સ્તૂપ: (૭૯) (૨૪) ૨૬૧. સ્પાર્ટા : (૨૯૭)
સ્પેલ ગેર્ડમ્સ: ૩૨૪
શુ'! અને કયાં !
સાકેત : (૯૮) (૯૯) ૯૯, (૧૧૪) સાબરમતિ ઃ ૨૧૪, (૨૧૫)
સાકલ : જીએ શાકલ. સાગલ : જુઓ શાકલ
સામ્રાજ્ય ઃ ૩૧૮,
સારનાથઃ ૨૬૫
સારનાથ સ્તૂપ : (૨૫૬) સાર્વાણું : (૨૯૭)
સાંચી : (૭૪), (૭૯) ૧૧૧ ૩૩૬, ૩૩૭.
સિક્કા : ૭૧ સિક`દરશાહ : જીએ અલેકઝાંડર.
સિથિયન : ૧૨૭, ૧૩૮, ૧૪૧, ૧૪૪, ૧૬૭, (૧૬૮)
૨૦૦, ૨૯૯, ૩૦૦, ૩૨૧, ૩૩૯, ૩૪૦, ૩૪૧, ૩૪૩, ૩૪૪, ૩૪૯, ૩૫, ૩૬૫, ૩૭૯. સિદ્ધરાજ જયસિંહ ઃ ૨૯૨
સિરકહઃ ૨૬૬ સિરદરિયા ૧૩૨ સિરિયન પ્રજા : ૧૪૮
:
સિરિયા ઃ ૧૪૮, ૨૪૬, ૨૭૩.
[ પ્રાચીન
સિલેાનવંશી : (૩૪૩)
સિંધ : ૯૦, ૧૨૫, ૧૩૮, ૧૫૫, ૧૮૯, ૨૦૫, ૨૧૭, ૩૧૦, ૩૪૫, ૩૪૬, ૩૪૭, ૩૮૬. સિંધુ : (૯૪) (૯૫), ૧૨૬, (૧૨૯) ૧૩૩, ૧૩૪,
૧૩૮, ૧૩૯, ૧૪૪, (૧૯૩) (૨૬૫) ૨૮૫, ૩૧૧, ૩૨૧, ૩૪૬, ૩૪૭, ૩૮૬, ૩૮૮, સિંહ : ૧૮૫, ૨૪૪.
સિદ્ધ સ્તંભ : ૨૫૭
સિંહ સ્તૂપઃ ૨૩૦, ૨૩૭, ૨૫૨, ૨૫૫, ૨૬૩. (રેવર’ડ) સીલ : ૨૭૦
સીજીસ્તાન : ૩૫૦
સ્પેલીરીઝ : ૩૨૪ સ્પેલેહારેસ :
: ૩૨૪
સ્મીથ : જીએ વિન્સેન્ટ સ્મિથ.
સ્ટ્રેએ : (૧પર)
સાઈરસ ધી ગ્રેઈટ : ૧૨૪, ૧૨૫, (૧૩૩) ૨૮૫, સુમિત્ર: પ૯, ૬૨, ૧૦૨, ૧૦૩, ૧૩૧.
સુમાત્રા : (૧૩૩) ૨૧૪.
૨૯૮, ૩૪૫, ૩૪૭.
સુજ્યેષ્ઠ : ૫૦, (૫૯), (૬૧) ૬૨, ૧૦૨, ૧૦૩. સુદર્શન (તળાવ) : (૭૪), ૨૮૬, (૩૯૫). સુપ્રતિબદ્ધ : ૮૦ (૮૫).
સુભટપાલ : ૧૯૩
સુભાગસેન : જીએ સેાભાગસેન.
સુરતઃ ૨૧૪, (૩૧૭). સુરસેન જીએ સૂરસેન.
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
(રાગ રાત -----------------
ભારતવર્ષ]
શું! અને ક્યાં!
સુલેમાનઃ ૩૧૦ સુષીમ : ૩૦, ૩૧.
હગામ હગામાસઃ ૧૬૨, ૧૬૪, ૧૭૯, ૧૮૦, ૧૮૧, સુવર્ણમુખઃ ૩૬૭
૧૮૨, ૧૮૩, (૧૪૪), ૨૨૯, ૩૩૧. સુવિશાખ : ૨૮૬
હગામા : જુઓ હગામ હગામાસ. સુશર્મન ૬૯, ૭૦, ૧૧૬, ૨૨૨.
હન : ૨૩૦, ૨૩૧. સુસ્થિત (આચાર્ય)ઃ ૮૧, (૮૫).
હર્ષપુર : ૧૯૨, ૧૯૩. સુહસ્તિજી. (૬૬) (૮૩)
હર્ષવર્ધન : ૩૩૫, (૩૯૧)
હર્ષ સંવત : ૩૩૫ સૂરસંગ : (મથુરાવાળા) ૩૧૦ સૂરસેનઃ ૯૧, ૧૫૫, ૧૯, ૨૦૫, (૨૧૮) ૨૬૩,
હરિ કુળ : (૨૯૭) ૩૧૮.
હયુઅર : ૨૩૦ સૂર્યને પુત્ર : (૨૯૭)
હયુએસ્તાંગ : ૨૬૪, ૨૬૭, ૨૬૯, ૨૭૦.
હાથીગુફા : ૬૮, ૬૯, ૭૨, (૧૧૬) ૧૫૫, ૨૨૨, સૂર્યઃ (૧૩૪), (૨૯૭).
હામન: (સરોવર) (૧૩૩) (૧૩૫), ૧૩૬, ૧૩૯, સૂર્યમિત્રઃ (૬૧)
૩૪૫. સૂર્યવંશીઃ ૨૯૬, (૨૯૭).
હિમન માર્શ : (૧૩૫) સેન: ૩૩૨.
હાલ : ૩૧૦ સેલ્યુકસઃ ૪, (૧૦) ૩૩, ૧૨૭, ૧૪૭, ૧૫ર, ૧૬૧, હિમાલય : ૧૪૨, ૩૧૦, ૩૯૨. - ૧૭૭, ૨૭૩.
હિંદ : ૨૦૦, ૨૮૬, ૨૯૮, ૩૨૬, ૩૨૯, ૩૩૦, ૩૪૮. સેકેટસઃ (૫) ૪૨, ૧૬૧, ૨૨૪, ૨૮૪, ૨૮૯.
હિંદુ : ૩૨૩ સૈકી : (૧૩૩), ૧૪૦.
હિંદુકુશઃ (૧૨૪), ૧૪૪, ૧૬૧, ૩૧૦, ૩૨૯. સૈચિલિઝ: ૧૩૩
હિંદીશક: ૩૪૧, ૩૪૩, ૩૪૪, ૩૪૭, ૩૪, ૩૫૧, સૈનિક (રાજનીતિ): (૧૫૭)
૩૫૩, ૩૫૪, ૩૫૮, ૩૫૯, ૩૬૪, ૩૭૧. સેટર : ૧૪૭
હિંદુસ્તાનઃ (૧૨૮) (૧૨૯), ૩૪૬. સંડાસ : ૧૮૬, ૨૦૫, ૨૩૦, ૨૩૧, ૨૩૨, ૨૩૪,
હુરભુજ : ૨૯૬ - ૨૩૫, ૨૬૧, ૩૧૭, ૩૨૦.
હણ (પ્રજા)ઃ ૩૮૯, (૩૯૦) ૩૯૨. સદાસ: જુઓ સડાસ. સેનઃ (નદી) જુઓ શેણુ,
હેનરી કન્સઃ (૩૪) સોપારગ : ૩૬૭,
હેમંડ: ૧૩૯ સેપારા : ૨૦૭, ૨૧૩, (૨૧૫), ૩૬૨.
હેમચંદ્રાચાર્ય : ૨૬૨ (૨૦૨). સોભાગસેનઃ ૨, (૨), (૫), ૬, ૭, ૮, ૧૦, ૧૧, હેરાતઃ ૧૩૫, ૧૩૮, ૧૪૩, ૩૧૧, ૩૧૭, ૧૪૭, ૧૫ર.
હેરડેટિસઃ ૩૪૯, (૭૫૦). સેલંકી: ૩૫૭
હેલમંડ: ૩૫૦ સૌરાષ્ટ્રઃ ૮૦, ૯૦, ૧૧૧, ૧૩૦, ૧૫૫, ૧૯૦, હેલીકલ્સઃ ૭૦, ૧૧૨, ૧૫૧, ૧૫ર, ૧૫૩,
૨૦૫, ૨૮૫, ૩૩૨, ૩૩૮, ૩૫ર, ૩૫૪, ૩૫૭, ૧૭૭, ૩૦૦, ૩૦૧, ૩૧૪. ૩૫૮, ૩૫૯, ૩૬૩, ૩૬૪, ૩૬૫, ૩૭૦, ૩૭૧, હેલીઓડેરાસઃ ૧૧૧, (૧૧૨) ૧૨, ૧૮૨. ૩૭૨, ૩૮૭, ૩૮૮, ૩૮૯.
હેલીનીક(૩૫૯). સૌવીર (દેશ) જુઓ સિંધ.
(ડ) ફૈલ : ૨૬૨ સૌવીરપતિ : ૩૪૭
હેદ્દાઓ (ની સમજ): ૧૬૪, ૧૬૭.
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતી પત્રના અભિપ્રાય
ડૉ. ત્રિભુવનદાસના આ ગ્રંથમાં ઈ. સ. પૂર્વે ૯૦૦ થી ઈ. સ. પછી ૧૦૦ સુધીના એક હજાર વર્ષના જૈન દૃષ્ટિએ વિચારાયેલેા પ્રાચીન ભારતવર્ષના ઈતિડાસ આલેખાયેલા છે. જૈનાને માટે ઘણું અભિમાન લેવા જેવા આ ગ્રંથ છે.
X
X
X
લેખકના મત પ્રમાણે જે શિલાલેખા બૌદ્ધધર્મી મહારાજા અશાકના ચાક્કસ રીતે મનાયા છે, અને તેમાં અપાયેલા ઉપદેશ બૌદ્ધધર્મના છે એમ જે અત્યાર સુધી મનાતું આવ્યું છે, તે ખડકલેખા વગેરે અશાક મહારાજાના નથી, પણ એના પછી ગાદીએ બેસનાર તેના પૌત્ર જૈન મહારાજા પ્રિયદર્શી ઉર્ફે સંપ્રતિના છે, એમ તેમણે સિદ્ધ કરવાના પ્રયત્ન કર્યાં છે.
X
X
X
ચંદ્રગુપ્ત, અશાક, કુણાલ, પ્રિયદર્શી અને તેની રાણીઓ નક્કી કરવા માટે તેમણે પ્રાચીન સિક્કાના પણુ અભ્યાસ કર્યા છે, અને તેનાં બે મેટાં પ્રકરણા, સિક્કાઓનાં ચિત્રો સાથે આપ્યાં છે. આવા સિક્કાઓના અભ્યાસપૂર્ણ લેખ ગુજરાતી ભાષામાં પહેલવહેલા છે.
X
X
ખરેખર એક ગુજરાતી વિદ્વાનને હાથે લખાયેલા સાધાર ઐતિહાસિક શેાધખેાળના આ એક અદ્ભૂત ગ્રંથ છે, અને રીસર્ચ કરનારા વિદ્વાનોને મુંઝવણમાં નાંખનારા છે.
X
x
×
ડા. શાહે એક વરસમાં બે મેટા ગ્રંથા બહાર પાડચા છે, અને તેટલી જ ઝડપથી બાકીના બહાર પાડશે એવી આશા છે. આ ગ્રંથ ગુજરાતની દરેક લાયબ્રેરીએ શખવા જેવા છે. આના સારરૂપ જો એક અંગ્રેજી ગ્રંથ તૈયાર કરાવાય તે તેની ચર્ચા આખા ભારતખંડમાં થવા પામે.
×
X
*
આ આખા ગ્રંથ વાંચતાં અને આંખ ચેાળતાં આપણને ચમત્કાર, જાદુ, ઇંદ્રજાળ, માયાના વિસ્તાર જેવું જ લાગે છે, અને પ્રશ્ન થાય છે કે શું અત્યાર સુધીમાં બધા જ દેશી વિદેશી વિદ્વાના ખાટે માર્ગે જ ચઢી ગયા અને પ્રાચીન ઈતિહાસ ખાટાજ ચીતરી ગયા? અમે તે અમારા મત પ્રમાણે કિંચિત દિગ્દર્શન કરાવ્યું છે. વિશેષ તે બૌદ્ધ મતના અનુયાયીએ અને ઈતર વિદ્વાના જ કરી શકે.
મુંબઈ
તા. ૨૭~૯૩૬ તા. ૪-૧૦-૩૬
X
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ગ્રંથ વિષે મળેલા અભિપ્રાયા
(૧)
હમા અતીવ સંતાષ હુઆ. મહાત સમયસે હમ જીસ ચીજ કે ચાહતે થે આજ વહી હમારી દૃષ્ટિમેં આઈ. ઇસમે જો જો વર્ણન દીયા હૈ, યદી વિસ્તૃત ગ્રંથમેં પ્રકાશિત હાવે તેા, હમારી માન્યતા હૈ કી જૈનસાહિત્યમેં એક અપૂર્વ પ્રાથમિક આર માલિક ઇતિહાસકા આવિર્ભાવ હૈગા. ઈસકે પઢનેસે જૈન ધર્મકી પ્રાચીનતા કે વિષયમેં જો કુછ ભ્રમ જનતામે પડા રહા હૈ, વહુ દૂર હૈા જાયગા. ઈસ લિયે યહ અપૂર્વ ગ્રંથ જિતની જલદી પ્રકાશિત હાવે ઉતનાહી અચ્છા હૈ; સાથમેં હમ જૈન આર જૈનેતર કુલ સજ્જના યહ સલાહ દેતે હૈં કિ ઈસ ગ્રંથકી એક એક નકલ આપ અપને પુસ્તક સંગ્રહમંે અવસ્યમેવ સંગ્રહિત કરે. કચેકિં યહ ગ્રંથ કેવળ જૈન કિ પ્રાચીનતાકે સિદ્ધ કરતા હિ, ઇતનાહી નહીં, સામે ભારતવષ કી પ્રાચીનતાકા ભી સિદ્ધ કરતાહૈ. ઈસ લીએ ઈસ ગ્રંથકા જો નાંમ રખા ગયા હૈ વહુ ખીલકુલ સાથે હું.
પાલણપુર
વલ્લભવિજય ન્યાયાèાનિધિ જૈનાચાર્યે શ્રીમદ્રિયાનંદસૂરિજીકા પટ્ટધર
(૨)
ભારતવર્ષના ઇતિહાસના સંક્ષિપ્તસારની પુસ્તિકા ૪૪ પ્રકરણવાલી વાંચતાં એમ મને લાગે છે કે અત્યારની જૈન માળપ્રજા તે વિષયમાં પેાતાની ક્રજ સમજતી થાય તેમ આ પુસ્તક ઉપચાગી થશે.
અમદાવાદ
વિજયનીતિસૂરિ
(૩)
પુસ્તકની રૂપરેખા દર્શાવતું પેમ્ફલેટ મળ્યું છે. તેની રૂપરેખા જોતાં પુસ્તક અતિ મહત્ત્વનું થશે અને એ સત્થર પ્રકાશ પામે એ વધારે ઈચ્છવા યોગ્ય છે.
પાટણ
પ્રવર્તક કાંતિવિજયજી
(૪)
તમાએ ઇતિહાસ માટે ઘણા ઘણા સંગ્રહ કર્યાં છે. તમે તમારા હાથે સમાજને જે કાંઈ આપી જશે। તે ખીજાથી મળવું દુઃશકય છે; એટલે આ કામ તમેાએ જે ઉપાડયું છે તેજ સર્વથા સમૂચિત છે... આવા ગ્રંથની અતીવ અગત્ય છે, આ ગ્રંથ જેમ જલદી મહાર પડે તેમ કેાશિષ કરવા સપ્રેમ સૂચન છે.
દિલ્હી
સુનિ દનવિજયજી (જૈન સાહિત્યના એક સમીક્ષક)
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
= 1
(4)
પ્રયાસ સ્તુત્ય છે અને ઐતિહાસિક શેાધક બુદ્ધિ તથા ઉહાપેાહ કરવાની પદ્ધતિ સુંદર છે. આ પુસ્તકથી ઘણીક ખાખતાના ભ્રમ દૂર થઈ શકશે. અને નવીન પ્રકાશની હુંર્ પ્રાપ્ત થાય તેવું ઘણું સચેાટ પુરાવાઓવાળું લખાણુ છે. એટલું જ નહી પણ અનેક શિલાલેખા, સિક્કાઓ અને પ્રશસ્તિઓની મદદ લઈ વિવેચન થયેલું દેખાય છે. કચ્છ-પત્રી સુનિ લક્ષ્મીચંદ
(૬)
શ્રી મહાવીર અને શ્રી બુદ્ધ અન્ને સમકાલીન હતા તે ખાખત જૈન લેખક અને ઈતર પરદેશી વિદ્વાના સહમત છે. અહિંસા તત્ત્વના પ્રચાર પણ તેઓએ લગભગ એકજ ક્ષેત્રમાં કર્યાં છે. છતાં દિલગીરી જેવું એ છે કે કેટલાંક સ્થાનામાં જે અવશેષા મળી આવ્યાં છે તે મહાત્મા બુદ્ધનાંજ કહેવાય છે, જ્યારે મહાવીરનાં અવશેષો વિશે આપણે તદ્ન અંધકારમાંજ છીએ. સદ્ભાગ્યે ડૉ. ત્રિ. લ. શાહે આ ખાખત વર્ષો થયાં હાથ ધરી છે અને શ્રી પાર્શ્વનાથના સમયથી આરભીને એક હજાર વર્ષના ઇતિહાસ સંશાષિત કરવા માંડયો છે.
તે જાહેર કરે છે કે શ્રી મહાવીર સમર્પિત થયેલ ઘણાં અવશેષ આપણી યાત્રાનાં સ્થળ માર્ગે માજીદ પડેલ છે. જેની ભાળ હજી સુધી આપણુ કાઇને નથી. એમનું કહેવું એમ થાય છે કે શ્રી મહાવીરના જીવન માંહેના કેટલાયે બનાવાનાં સ્થાન, વર્તમાનકાળે જે મનાતાં આવ્યાં છે તેના કરતાં અન્ય સ્થળે હાવાનું સાખિત થઈ શકે છે. જો તેમજ હાય તા અને ડા. શાહ સંપૂર્ણ ખાત્રી ધરાવે છે કે તેમજ છે; તેા તા જરૂર જૈન ઇતિહાસમાં એક ક્રાન્તિકાર યુગ ઉભા થશે અને વિશારદો અને અન્ય કાર્ય કર્તાઓને તે ક્ષેત્રમાં વિશેષ અભ્યાસ કરવાને પૂરતી સામગ્રી મળી કહેવાશે.
ગુલાબચંદજી ૬ઠ્ઠી. એમ.એ. શ્રી. જે. કા. ના જનરલ સેક્રેટરી અને ઉમેદપુર પાર્શ્વ, આશ્રમના વ્યવસ્થાપક
સમજ્રય છે. તમે એ પુસ્તક તૈયાર
કૃષ્ણલાલ માહનલાલ ઝવેરી દીવાન બહાદુર; એમ. એ. એલ એલ ખી. (ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખ) (<)
હાલમાં તેમણે એ ગ્રંથની સંપૂર્ણ
હકીકતનું હસ્તપત્ર બહાર પાડયું છે. તે ઉપરથી તેના મહત્ત્વને સારા ખ્યાલ મળ્યો છે. ગ્રંથના ચુમાલીસ પરિચ્છેદો કરેલા છે. અને
પુસ્તક તદ્ન નવું દૃષ્ટિબિંદુ કરવામાં ઘણા શ્રમ લીધેા લાગે
મુંબઇ
* ( ૭ ) ખાલે છે એમ
છે.
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 3 ]
તેમાં એક હજાર વર્ષના ઈતિહાસ, સાદી, સરળ અતે રસમય ભાષામાં આપેલા છે. ભારતવર્ષના પ્રાચીન ઈતિહાસના આવા માટા ગ્રંથ કાઈપણ ભાષામાં નથી...પ્રાચીન સમયમાં પ્રવર્તી રહેલા વૈશ્વિક, બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મ સંબંધી તે વખતે ચાલતી રાજા, અમાત્ય અથવા પ્રધાન મંડળની વ્યવસ્થા અને બંદીખાનાં, ગ્રામ્ય સુધારણા, પંચાયત, વિદ્યાલયેા, વ્યાપાર, ખેતી વિગેરે સંસ્થાએ સંબંધી હકીકત વિસ્તારપૂર્વક આપેલી છે. અને તે ઘણી ખેાધક છે. એટલે આ ગ્રંથ ઘણા શ્રમ લઈ તથા ઘણાં પુસ્તકાના અસલ આધારો, શિલા અને તામ્રલેખા, સિક્કા વગેરે જોઇ આધારભૂત ગણી શકાય તેવા બનાવ્યે છે. તે સર્વ રીતે ઉત્તેજનને પાત્ર છે એમ મને લાગે છે. જૈન સમાજના વિદ્વાનેાના, વિદ્યાલયેાના અને રાજા મહારાજાઓના આશ્રય વગર આવે મેાટે ગ્રંથ પ્રસિદ્ધિમાં મૂકવા અશકય છે. તેથી તેની સારી સંખ્યામાં નકલા લેવાનું આશ્વાસન આપી તેમના તરફથી ગ્રંથકર્તાને ઉત્સાહ અને ઉત્તેજન મળશે એવી આશા છે.
વડાદા
ગોવિદભાઈ હા. દેસાઈ
ખી. એ. એલ. એલ. ખી, નાયબ દીવાન
(૯)
ડૉ. ત્રિ. લ. શાહે અનેક નવાં દૃષ્ટિબિંદુઆ આધાર સાથે આ પુસ્તકમાં રજી કર્યા હોય એમ જણાય છે. અશાક અને ચંદ્રગુપ્ત સંબધી તેમનાં મતભ્યેા ઇતિહાસની દુનીશ્મામાં વિપ્લવ કરાવે એવાં છે, પુરતકના વિસ્તાર પણ ખૂબ છે. આશા રહે છે કે આધારસ્થળેાના નિર્દેશ પણ તેમાં થશે જ. સંપૂર્ણ અનુક્રમણિકાની એટલીજ આવશ્યકતા ગણાય. આ પુસ્તક પ્રગટ થતાં એક અગત્યની જરૂરિયાત પૂરી પાડવાનું ધારી શકાય છે. ઈતિહાસના શેખ વધતા જાય છે, એવા સમયમાં આ પુસ્તક ગુજરાતી સાહિત્યમાં મેટી ખોટ પૂરી પાડશે એવાં ચિહ્નો સદર હસ્તપત્રમાં સ્પષ્ટ જણાય છે. મેાતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડીઆ
લાહાર સ્ટ્રીટ,
મનહર બિલ્ડીંગ, મુંબઈ
મી. એ. એલ. એલ. મી. સેાલીસીટર
( ૧૦ )
ઈતિહાસના અનભિજ્ઞને પણ પ્રથમ દૃષ્ટિએ જ વધાવી લેવા ચેાગ્ય લાગે એવું આ ગ્રંથ પ્રકાશનનું સાહસ છે. ઇતિહાસ પ્રત્યેની લેાકરૂચી અણખીલી અને વિદ્યાવિકાસ કરતી સંસ્થાએ પ્રમાદ, પક્ષપાત અથવા નિર્ધનતાના ભાગ થઈ પડી છે, તેવા સંજોગાની વચ્ચે આવા ગ્રંથનું જોખમ લેનાર પ્રથમ ક્ષણેજ સહુના અભિનંદન માંગી લ્યે છે. આ સાહસ પાછળ ગ્રંથકારના જીવનની પચીસ વર્ષની પ્રખર સાધના છે. ટીપણા, સમયાવળી, વંશાવળી વિષય શેાધવાની ચાવી વિગેરે આપીને એક બાજુએ લેખકે આખા વિષયને વિદ્વદભાગ્ય બનાવ્યેા છે ને બીજી માજી ભાષાશૈલી સરળ, ઘરગથ્થુ, કંઇક વાર્તા કથનને મળતી રાખવાથી ગ્રંથ વિદ્વતાને એક ખૂણે જ ન પડી જાય તેવા અન્યા છે. જન્મભૂમિ ( દૈનિક પત્ર)
મુંબઈ
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪]
(૧૧) આજે જ્યારે દેશનો સાચો ઈતિહાસ પણ દેશજનો માટે દુર્લભ થઈ પડયો છે, હિંદના જાજવલ્યમાન ભૂતકાળ ઉપર જાણે જોઈને પાઁ પાડી, રાષ્ટ્રના સંતાને સમક્ષ હિંદની પરાધીનતાના અને પામરતાના દિવસનો જ ઉલ્લેખ કરનાર વિદેશીઓએ લખેલે કે પ્રેરેલો ઈતિહાસ ધરવામાં આવેલ છે, તે સમયે પચીસ પચીસ વર્ષના તપને પરિણામે ગ્રંથકારે ઉપલબ્ધ સાધનોને બની શકે તેટલો અભ્યાસ કરીને ઈ. સ. પ્ર ૯૦૦ થી ઈ. સ. ૧૦૦ સુધીનો હજાર વર્ષનો ઈતિહાસ આપવાનો કરેલો પ્રયાસ જેમ અપૂર્વ છે તેમ આ દિશામાં પ્રકાશ ફેંકનારો છે. આ ઉપયોગી ગ્રંથને ઈતિહાસના અભ્યાસીઓ જ નહીં પણ તમામ ગુજરાતીઓ વાંચવા પ્રેરાય તેવો આગ્રહ કરીએ છીએ, અને એક ગુજરાતી સંશોધક વિદ્વાનની કદર કરી પિતાને શીરેથી બેકદરપણાને દેષ દૂર કરવાના પ્રયાસ માટે ગુજરાતને આ પુસ્તક સત્કારવા યોગ્ય હોવાની ખાત્રી આપીએ છીએ. મુંબઈ
હિંદુસ્તાન અને પ્રજામિત્ર (દૈનિક પત્ર)
(૧૨) દાક્તર ત્રિભુવનદાસ શાહે ભારતવર્ષના પ્રાચીન ઈતિહાસ પર જે તે પ્રકાશ પાડવા તત્પરતા બતાવી છે એ ભારતવર્ષીય દરેક વ્યક્તિ તેમજ સંસ્થાએ અભિનંદવા ચોગ્ય છે. પોતે લખેલા ઈતિહાસનાં પ્રકરણની ટૂંક પછાન પત્રિકારૂપે આપીને આપણને ખૂબ ઉઠિત બનાવ્યા છે. આવા શ્રમપૂર્વક અને આટલી વિગતવાળા પુસ્તકને દરેક વ્યક્તિએ પોતાથી બને તેટલી મદદ કરવી જોઇએ.
દેશભાષામાં આવા પુસ્તકની અત્યંત જરૂર વર્ષો થયાં લાગ્યા કરતી હતી. દાક્તર ત્રિભુવનદાસે વર્ષો સુધી મહેનત કરી તેવું એક પુસ્તક તૈયાર કર્યું છે. એ ખરેખર બહુ ખુશી થવા જેવું છે. દરેક શાળા, દરેક લાઈબ્રેરી અને બની શકે તેવી દરેક વ્યક્તિએ એ પુસ્તક અવશ્ય વસાવવા જેવું છે.
હિંમતલાલ ગણેશજી અંજારીઆ એમ. એ. મુંબઈ
[માજી] એજ્યુ. ઈન્સ્પેકર મ્યુનીસીપલ સ્કસ મુંબઈ
પ્રીન્સીપાલ, વિમેન્સ યુનીવરસીટી, મુંબઈ
(૧૩) આ બધી સાધનસંપત્તિથી ઉત્તેજીત થઈને ડે. ત્રિભોવનદાસ લહેરચંદ શાહે હિંદના પ્રાચીન યુગને ઈતિહાસ ઉપજાવી કાઢવાને જે પ્રયાસ કરેલ છે તે ખરેખર સ્તુત્ય છે. જૈન એન્સાઈકલોપીડીઆને અંગે ભેળી કરેલ પ્રમાણભૂત ઇતિહાસીક સામગ્રીને આ ઈતિહાસ ઘડવામાં તેમણે વિવેકપૂર્વક ઉપયોગ કરેલ છે. બંબગોળા જેવા તેમાં દેખાતા કેટલાક નવા નિર્ણયથી ભડકીને ભાગવાને બદલે, હરેક ઈતિહાસપ્રેમી વિદ્યાર્થી તેમજ અભ્યાસી, પ્રેમ અને શ્રદ્ધાપૂર્વક આ ગ્રંથને અભ્યાસ કરશે તે મારી ખાત્રી છે કે તે
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫] યુગના ઈતિહાસના કલિષ્ટ અને શંકાસ્પદ પ્રશ્નો ઉપર ઘણું નવું અજવાળું પડશે. અને આપણે વિદ્યાર્થીઓને કે આડે રસ્તે દોરતા હતા તેનું સહજ ભાન થશે. કેળવણીખાતાં તેમજ પુસ્તકાલય વિગેરેના અધિકારીઓ આ પ્રયાસ તરફ સહાનુભૂતિ દર્શાવશે એવી આશા છે. * પ્રીન્સ ઓફ વેલ્સ મ્યુઝીઅમ આચાર્ય ગિરિજાશંકર વેલ્લભજી એમ. એ. મુંબઈ
કયુરેટર, આ લેજીકલ સેકશન
(૧૪) | (ઈગ્રેજી ઉપરથી અનુવાદ) 3. શાહના પ્રાચીન ભારતવર્ષ નામના જંગી પુસ્તકની સંક્ષિપ્ત નેધ હું રસપૂર્વક વાંચી ગયો છું. અને મને ખાત્રી થાય છે કે, તે ગ્રંથ અતીવ ઉપગી અને રસદાયી નીવડશે. તેમણે ઘણા નવા મુદ્દા ચર્ચા છે અને તે સાથે ભલે આપણે સર્વથા સંમત ન પણ થઈએ, છતાં કર્તાના જબ્બર ખત અને બહેળાં વચનને પુરાવે તો આપણને મળે છે જ. મને સંપૂર્ણ ખાવી છે કે પ્રાચ્ય વિદ્યાના અભ્યાસીઓ તેને સર્વશ્રેષ્ઠ સત્કાર કરશે.
એચ. ડી. વેલીન્કર એમ. એ. વિસન કોલેજ
મુંબઈ યુનીવર્સીટીમાં જૈન સાહિત્યના પરીક્ષક
(અંગ્રેજી ઉપરથી અનુવાદ) જૈન સાહિત્યના પ્રમાણિક ગ્રંથમાંથી હકીક્તની સંભાળ પૂર્વક જે ગવેષણ તેમણે કરી છે, તેમાંજ આ પુસ્તકની ખરી ખૂબી ભરેલી છે. પ્રાચીન ઈતિહાસમાંથી તો ચાળી કાઢવામાં તેમણે અત્યંત પરિશ્રમ ઉઠાવ્ય દેખાય છે. અને વર્તમાન સન્માનીત મંતવ્યોથી તેમનાં અનુમાને છે કે લગભગ ઉલટી જ દીશાનાં છે, છતાં કબૂલ કરવું પડે છે કે, તેમના નિર્ણયથી રસભરી ચર્ચા અને વિવાદ ઉભા થશે અને તેમાંથી કંઈ અનેરા લાભ પ્રાપ્ત થશે.
બી. ભટ્ટાચાર્ય. વડોદરા
એમ. એ. પી. એચ. ડી.
ડીરેકટર, ઓરીએન્ટલ ઈન્સ્ટીટયુટ
(૧૬) હિન્દની કેઈએ ભાષામાં તે શું પણ ઈગ્રેજીમાં પણ જેની તોલ આવે એવાં ગણતર પુસ્તક જ હશે; એ બધી વસ્તુઓ ખ્યાલમાં લેતાં, અને ઈતિહાસના અભ્યાસીઓ માટે જે સાધનસંગ્રહ આમાં મૂકાયેલે છે તે જોતાં, ર્ડો. ત્રિભુવનદાસની શ્રમશીલતા, ઈતિહાસ સંશોધનના ક્ષેત્રમાં કદર કરવા જેવી છે. આ ગ્રંથમાંનાં સંશોધન અને વિધાને એક યા બીજી રીતે માર્ગદર્શક, દિશાદર્શક કે પ્રકાશ પહોંચાડનારાં થઈ પડશે એમ માનવું વધારે પડતું નથી. અમદાવાદ
પ્રજાબંધુ (સાપ્તાહિક)
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડોદરા
(૧૭) ડૉ. શ્રી. ત્રિભવનદાસ લહેરચંદે હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ ગુજરાતીમાં લખે છે, જે હું અથથી ઇતિ સુધી વાંચી ગયે છું. ત્રિભુવનદાસ ભાઈએ આ ઇતિહાસ જૈન, બૌદ્ધ અને હિંદુ સાહિત્ય ઉપર રચ્યો છે. ને તેમણે તે સાહિત્ય ઉપરાંત સિક્કાઓ, ગુફાઓ વિગેરેના શિલાલેખો ઈત્યાદિ બહુ વિગતવાર જોયાં છે. ઈતિહાસકારોએ અત્યાર સુધી જૈન સાહિત્યની અને જૈન સામગ્રીની અવગણના કરી હતી તે ત્રિભુવનદાસભાઈએ કરી નથી, તેથી તેમના લખાણમાં સમગ્રતાનો ગુણ આવી જાય છે. અને અત્યાર સુધી નહીં જાણવામાં આવેલું સાહિત્ય એમની કૃતિમાં જોવામાં આવે છે. તેમને પ્રયાસ જૈન સમાજે તે ખાસ વધાવી લેવું જોઈએ, કારણ તેમનું સાહિત્ય તે તેમણે પૂરેપૂરું આ કૃતિમાં ઉપયોગમાં લીધું છે.
કામદાર કેશવલાલ હિંમતરામ એમ. એ.
ઈતિહાસના પ્રોફેસર, વડોદરા કલેજ ઈતિહાસના એકઝામીનર, મુંબઈ યુનીવર સીટી
(૧૮) એનસાઈકલોપીડીઆ જૈનીકા જે ગ્રંથ લખવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે તે જાણી આનંદ થાય છે અને તેમાંથી થોડેક ભાગ જુદો કાઢી ભારતવર્ષને પ્રાચીન ઈતિહાસ એ નામનું પુસ્તક જલદીથી બહાર પાડવા માંગે છે તથા તેની શરૂઆતના ભાગના ફે મને જોવા તમે મોકલ્યાં છે તે માટે આપને ઉપકાર માનું છું. જૈન સાહિત્યને વળગી રહી તે ઉપરથી ઉપસ્થિત થતાં ઈતિહાસનાં તો બરાબર ગોઠવી એક કાળને ઈતિહાસ લખવાની તમારી તૈયારી સ્તુત્ય છે, એવું બને પણ ખરું કે બ્રાહ્મણ સાહિત્ય અને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં જે રીતે વિષે ચર્ચા છે, તેથી જેમ થોડો થોડો ફેર પડે છે તેમ તેના અને જૈન સાહિત્યના ગ્રંથોમાં ફેર પડે તે એમાં કંઈ અસ્વભાવિક નથી. બધા વિષને મેળવી જોતાં એમાંથી કંઈક પણ તાત્પર્ય સારું નીકળશે અને આપના એ પ્રયાસને હું ખરેખર સ્તુત્ય ગણું છું.
વિશ્વનાથ પ્રભુરામ બાર એટલો ભાંડારકર ઓરીએન્ટલ રીસર્ચ ઈન્સ્ટીટયુટના કાર્યવાહક ઓલ ઈન્ડીઆ ઓરીએન્ટલ સ્ટેડીંગ કમીટીના સભ્ય
(૧૯) ગુજરાતી ભાષામાં ઈતિહાસના વિષય પર અને તેય સંશાધન તરીકે લખાયેલાં પુસ્તકો આંગળીને વેઢે ગણાય એટલાં જ છે. તેમાં છે. ત્રિભુવનદાસભાઈને આ બૃહદુ ગ્રંથથી ગૌરવભર્યો ઉમેરે થાય છે. એટલું જ નહીં પણ એ ક્ષેત્રમાં એને નંબર પ્રથમ ગણાય તે નવાઈ નહીં. અભ્યાસ પૂર્ણ આવી ઉપયોગી કૃતિ, સતત પરિશ્રમ
મુંબઈ
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્વક તૈયાર કર્યા બદલ ડે. ત્રિભુવનદાસને અભિનંદીએ છીએ, અને ઈચ્છીએ છીએ કે, ગુજરાત, આ ગુજરાતી પ્રકાશનને ઉમળકાભેર ઉઠાવ કરી લેખકને તેમ કરવાનું પ્રોત્સાહન આપશે. અધ્યયન વિભાગની શોભારૂપ આ ઉપયોગી કૃતિને ગુજરાત તથા તથા બૃહદ્ ગુજરાતનાં એકેએક સાધનસંપન્ન પુસ્તકાલયની અભરાઈ પર સ્થાન મળે જ મળે. પ્રાચીન ઇતિહાસના શેખીને તથા અભ્યાસીઓ આ ગ્રંથ એકવાર નજર તળે કાઢી જવાને તે ન જ ચૂકે. વડેદરા
પુસ્તકાલય (માસિક)
(૨૦) આખું પુસ્તક હિંદના પ્રાચીન ઈતિહાસ ઉપર તદ્દન નવજ પ્રકાશ પાડે છે. જ્યાં જ્યાં લેખક પિતે પુરેગામી લેખકોના મતથી વિરૂદ્ધ જાય છે ત્યાં ત્યાં બધે તેઓ મજબૂત પુરાવાઓ આપે છે. આખું પુસ્તક વાંચવા જેવું છે અને અભ્યાસીઓએ મનન કરવા યોગ્ય છે. ભાષા સરળ છે અને વિષયની વસ્તુની ગહનતાને એકદમ સ્પષ્ટ કરે તેવી છે. લેખક ધંધે ડૉકટર હોઈ પુરાતત્ત્વના વિષયને આટલે બધે પરિચય ધરાવે છે તે ખરેખર ધન્યવાદને પાત્ર તથા શોભાસ્પદ છે. તેમની કૃતિ દરેક વાંચનાલયમાં જવી જોઈએ.. વડોદરા
“સાહિત્યકાર” (સરદ અંક) (૨૧)
| (અંગ્રેજી અનુવાદ) પ્રાચીન ભારતવર્ષ ભાગ બીજે કર્તા ડો. ત્રિભુવનદાસ લ. શાહ, વડોદરાઃ પ્રકાશક શશિકાન્ત એન્ડ કુ. રાવપુરા રેડ, વડેદરા. પૃછો ૪૧૨+૧૧+૧૫-૧૬+૮: કલોથ બાઉન્ડ રૂા. ૭-૮-૦
આ નામાંકિત–નામાંકિત એટલા માટે કે વૈદક વિદ્યાને પુરૂષ ભારતના પ્રાચીન ઈતિહાસમાં ઉંડે ઉતરતો દેખાય છે—ગ્રંથના પહેલા ભાગને પરિચય ક્યારને અપાઈ ગયો છે. રસમય પૃષ્ઠોવાળા આ અનુપમ પુસ્તકમાં સિક્કાઓનું–પ્રાચીન સિક્કાઓનું, એટલે કે પ્રાચીન ભારતમાં તે વખતે વપરાતા સિક્કાઓનું–વર્ણન આપેલું છે. તે ઉપરાંત મૌર્ય વંશના રાજ અમલનું તેમજ પરદેશીઓએ-વનેએ ગુજારેલ જુનું ખ્યાન એક વૈજ્ઞાનિકની પેઠે ચોકસાઈથી આપ્યું છે. સાથે જોડેલાં અનુકમો-સૂચીઓ અતિ ઉપયોગી છે. કેમકે પુસ્તકની અંદરના વિધવિધ વિષય શોધી કાઢવાને તે ચાવી રૂપ થઈ પડે છે. કલકત્તા તા. ૭-૯-૧૯૩૬
મોડર્ન રીવ્યુ (માસિક પત્ર)
પ્રાચીન ભારત વર્ષ (ભાગ બીજે) લેખકઃ ડૉ. ત્રિી. લ. શાહ, ગોયાગેટ રેડ વડોદરા, પ્રકાશક: શશીકાન્ત એન્ડ કુ. રાવપુરા, ટાવર સામે વડેદરા, પાકું પૂંઠું સચિત્ર કિંમત રૂ. -૮-૦
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
t૮]
ૌર્ય વંશના પ્રથમ ચાર રાજા ચંદ્રગુપ્ત, બિંદુસાર, અશક અને પ્રિયદર્શિનના જીવન-ચરિત્રે આ પુસ્તકમાં આલેખાયાં છે. પ્રાચીન શિલાલેખો, સિક્કાઓ અને પ્રમાણભૂત ઈતિહાસવેત્તાઓને આધાર આપી લેખકે પ્રાચીન ઈતિહાસનું તદ્દન નવીજ દષ્ટિબિન્દુ રજુ કર્યું છે. દાખલા તરીકે અશોક અને પ્રિયદશિન બને એક નહિ પણ જુદી વ્યક્તિઓ હતી. અશોકના શિલાલેખો બૌદ્ધ ધર્મના નહિં પણ જૈન ધર્મના હતા. મર્યવંશના આ ચારેય રાજાઓનાં જીવન ઉપર લેખકે નવીન પ્રકાશ ફેકો છે. ચંદ્રગુપ્ત (સેંકટસ) તથા ૫. ચાણકય ઉર્ફે કૌટિલ્ય વિષેની હકીકત પણ જુદી જ રીતે આલેખાઈ છે. એ વખતે જૈનધર્મ કેટલે વિશ્વવ્યાપી હતો તે પ્રમાણભૂત આધારથી લેખકે સાબિત કર્યું છે. લેખકે આ ઈતિહાસ એટલે તે ઉથલાવી નાંખ્યો છે કે વાંચકને આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી દે છે. માહિતી રસપૂર્ણ છે. લેખકે રજુ કરેલી હકીક્ત વિષે કદાચ મતભેદ પડે તે પણ આ પુસ્તકની ઉપયોગીતા વિષે તે બે મત છેજ નહિ. જુદા જુદા ચિત્રો, તેના પરિચય સાથે આપવામાં આવ્યા છે. પ્રાચીન યુગના સિકકાઓના ચિત્રપટ તથા તેના વિષે આપવામાં આવેલી માહીતિનું પ્રકરણ ઘણું મહત્વનું છે.
ગુજરાતી ભાષામાં આવું સુંદર ઉપયોગી પુસ્તક તૈયાર કરવા માટે લેખકને ધન્યવાદ ઘટે છે. વડોદરા
નવગુજરાત (સાપ્તાહિક),
(૨૩)
આ પુસ્તકનું ખરેખરૂં આકર્ષણ પ્રાચીન મૌર્યવંશના સિકકા ચિત્રોનું છે. આ ચિત્રોની એકંદર સંખ્યા ૫ ની છે. એ સિક્કા કેવા પ્રકારના છે, તેની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થઈ, તે ઉપર આવેલાં ચિહ્નો ધાર્મિક કે રાજદ્વારી છે, ચિહ્નો કેતરવાને હેતુ શું છે, વગેરે માહિતી આપવામાં આવી છે, અને તે વાંચ્યાબાદ કહેવાની જરૂર છે કે સિક્કાઓ વિષેની આવી માહિતી એકજ પુસ્તકમાં બહુ થોડે ઠેકાણે મળી શકશે. પુસ્તકની ભાષા, સાદી અને સરળ હોવાથી, સામાન્ય અભ્યાસી પણ તે સમજી શકે એવું છે અને તેમાં આવેલી ઐતિહાસિક ઘટનાઓ એવી તે રસિક છે કે તે કઈ કહાણી -કિસાને ભુલાવે તે આનંદ આપે છે.........બદ્ધ ધર્મ ભારતવર્ષમાં કેમ ટકી ન શકો, તેનાં કારણે સંબંધમાં લંબાણથી વિવેચન કરે છે અને ભારોભાર પુરાવા આપે છે. આ પુસ્તકમાં જે ખાસ મહત્ત્વની બાબત લેખક મહાશયે અસાધારણ લંબાઈથી ચર્ચા છે તે અશોક અને પ્રિયદશિન મહારાજા સાથે સંબંધ ધરાવે છે...આ બાબત બહુ લંબાણથી ચર્ચા કરીને અને સંખ્યાબંધ પુરાવા આપીને એ નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે કે પ્રિયદર્શિન અને અશોક બને જુદી જ વ્યક્તિઓ હતી. ઉપલા શિલાલેખ અશોકે નહિ પણ પ્રિયદશિને કેતરાવ્યા હતા, કેમકે તે પોતે જૈન ધર્મને હતું અને તેથી તેણે જૈન ધર્મના મૂળ તત્ત્વરૂપ એ આજ્ઞાઓ કેતરાવી તેને ફેલાવે કર્યો હતો. મહારાજા પ્રિયદશિનનું જે ચરિત્ર આ પુસ્તકમાં રજુ થયું છે તે ચરિત્ર તદ્દન નવીનજ છે
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯ ]
અને તે માટે અનેક પુરાવાઓ આ પુસ્તકમાં મેાજૂદ છે. પ્રાચીન ઈતિહાસ-અભ્યાસીઓએ આ પ્રકરણેા ખાસ વાંચવા જેવાં છે...સેફૂંકાટસ ચંદ્રગુપ્ત નહિ પણ તેના પાત્ર અશેાકવર્ધન હતેા એ માટે લેખક મહાશયે જે અસલ લખાણને આધારે સડ્રેકેટસને ચંદ્રગુપ્ત તરીકે ઠરાવવામાં આવ્યા છે તે અસલ લખાણ રજુ કર્યું છે અને તેના જ આધાર લઇ સેંડ્રેકાટસ અશેકવર્ધન હતેા એમ શબ્દોના અર્થ કરી અને બીજા પુરાવા આપી સાબિત કર્યું છે....ચંદ્રગુપ્તના રાજપુરાહિત ચાણુચ અથવા કૌટિલ્યના જન્મકાળથી નવા જ ઇતિહાસ પુરાવા સાથે રજુ કરી તેના જન્મ-મરણના સ્થાન તેમજ જીવન ઉપર અનેરા પ્રકાશ ઐતિહાસિક પુરાવા રજુ કરી પાડવામાં આવ્યેા છે.આ પુસ્તક વાંચતાં એક ખાખત ખાસ તરી આવે છે તે એ કે પ્રાચીન ભારતવર્ષના રાજયકર્તાએ 'ધર્મ'ના સિદ્ધાન્તા ઉપર ખાસ ધ્યાન આપતા હતા અને વારવાર વૈશ્વિક અને જૈન દર્શન વચ્ચે ઘર્ષણ થતું હતું. આવા એક સંશાધક અને નવા પ્રકાશ પાડનાર પુસ્તક પ્રગટ કરવા માટે તેના લેખક ડા. ત્રીભુવનદાસ લહેરચંદ શાહને મુખારકબાદી ઘટે છે.
તા. ૩૦-૫-૩૬
ચુંબઈ સમાચાર
(૨૪)
લેખકે પુસ્તક તૈયાર કરવામાં લીધેલેા શ્રમ અને નવાં વિધાના બાંધવા માટેની તેમની પર્યેષક વૃત્તિ આ પુસ્તકમાં પણ પાને પાને જણાઈ આવે છે; અને અમને લાગે છે કે પ્રાચીન ભારતના ઇતિહાસ અને તેટલા સુસંબદ્ધ તેમજ વિસ્તૃત સ્વરૂપમાં, અંગ્રેજીમાં પણ એકસફર્ડ અને કેમ્બ્રીજ યુનિવર્સિટી તરફથી અનેક ગ્રંથામાં મહાર પડેલા હિંદના ઈતિહાસા અને બીજા કેટલાક ગણતર ગ્રંથા ખાદ કરીએ તેા, આટલાં સાધનાના શ્રમશીલતાપૂર્વક અભ્યાસ કરીને લખાયલાં પુસ્તકરૂપ ભાગ્યેજ જોવામાં આવશે....‘પ્રાચીન ભારતવર્ષ’ના લેખકે અને ત્યાં સુધી છેલ્લામાં છેલ્લી માહિતીઓના ઉપયાગ કર્યાં છે એ જણાઈ આવે છે અને તેમની એ ચીવટ ગૂજરાતમાં તા શોધખેાળના ક્ષેત્રમાં કામ કરતા ઘણાકે ધડા લેવા જેવી છે....આ પુસ્તકાદ્વારા ખાસ કરીને જૈન ઈતિહાસના ઉદ્ધાર થઇ રહ્યો છે, એમાં તે શક નથી. જૈન સાધનાના ઉપયાગ પણ વિશેષ પ્રમાણમાં થએલા છે પરંતુ જૈન ઇતિહાસ સાથે સર્વ સામાન્ય ઈતિહાસને પણ પૂરતું મહત્ત્વ અપાશે તે તેને ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ લખાયલા પુસ્તક તરીકેનું મહત્ત્વ મળશે. પ્રજામધુ
તા. ૨૪–૧–૩૭
(૨૫)
સિક્કાને લગતી સચિત્ર માહિતી અને તે પરથી લેખકે તારવેલાં અનુમાના એ આ ભાગની વિશેષતા છે. તેમજ જૈનધર્મને બૌદ્ધધર્મના અનુગામી બલ્કે તેના એક ફાંટારૂપ લેખવામાં આવે છે તે યથાર્થ નથી પણ એથી ઉલટુંજ છેઃ ગ્રીક ઈતિહાસમાં વર્ણવાયલા ને પ્રચલિત ઇતિહાસમાં ચંદ્રગુપ્ત તરીકે મનાયલેા ‘સે’ડ્રેકેટસ’ એ ચંદ્રગુપ્ત નહી પણ તેના પૌત્ર અશાકવર્ધન છે, ચાણાય અથવા કૌટિલ્યના નામથી ઓળખાતી અદ્દભુત વ્યક્તિ
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 0 ]
વિષેની પ્રચલિત માન્યતા ભૂલ ભરેલી છે. અને એ મહાપુરૂષ બ્રાહ્મણધર્મી નહિ પણ જૈનધર્મી હતા, અશેાક અને પ્રિયદર્શિન એકજ વ્યક્તિ નહિ પણ ભિન્ન ભિન્ન
વ્યક્તિએ હતી અને બાદ્ધધર્મી અશેાકને નામે ચઢેલી શિલાલેખાને સ્તંભલેખાની ક્રીતિના માલીક જૈનધર્મી સમ્રાટ પ્રિયદશિન છે. એવી એવી પ્રચલિત ઐતિહાસિક માન્યતાઓને જડમૂળથી ઉથલાવી નાંખનારી કઇ કઇ નવીન ખાખતા અને કુતુહલ ઉપજાવનાર અનુમાના લેખકે આ ગ્રંથમાં દાખલા દલીલ અને પ્રમાણેા સહિત રજી કર્યા છે. તે હિંદના પ્રાચીન ઇતિહાસપર અવનવેા પ્રકાશ પાડવામાં અને એ વિષયના સંશાધનકારાને અણુઉકેલાયલા વિવિધ ઐતિહાસિક કાયડા ઉકેલવામાં થાડેઘણે અંશે પણ સહાયભૂત થશે એમાં તે જરાય શકે નહિ.
જુલાઈ ૧૯૩૬
પુસ્તકાલય માસિક
(૨૬)
ગ્રંથની શરૂઆતથી ઈ. સ. પૂર્વેના ૯૦૦થી શૃંખલાબદ્ધ-કડીબદ્ધ ઇતિહાસની રચના એ આ ગ્રંથની વિશિષ્ટતા છે. લેખક પેાતાની માન્યતા અને નિર્ણયા માટે સપ્રમાણ હકીકતા, શિલાલેખા, કથના વગેરે ટાંકી બતાવે છે. પ્રાચીન શેષખાળની દૃષ્ટિએ આ ગ્રંથ મહત્ત્વના છે—આ ગ્રંથમાંના ઘણા મુદ્દાઓ હજુ ચર્ચાસ્પદ છે. અને જાહેરમાં ચર્ચાઈ રહ્યા છે. છતાંયે પ્રાચીન શોધખેાળ માટેના લેખકના અનુભવ અને પ્રયાસ પ્રશંસાને પાત્ર છે.
મુંબઈ તા. ૧-૬-૩૬
જૈન પ્રકાશ
(૨૭)
ડા. ત્રિભુવનદાસે જે કે વૈદકના અભ્યાસ કરી મુંબઈ યુનિવર્સિટિની એલ. એમ. એન્ડ એસ. ની પદવી મેળવેલી છે, પરંતુ તેમના મનનું વલણ જૈન પ્રાચીન સાહિત્ય ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિના અભ્યાસ અને સંશાધન પ્રતિ વિશેષ ચાંટયું રહે છે, અને તે વિષયમાં તેઓ ઉંડા ઉતરેલા છે. એટલું જ નહિ પણ વિદ્વર્ગમાં પ્રાચીન હિન્દુસ્તાનના ઇતિહાસ વિષે જે કેટલાંક અનુમાન સ્થાપિત થઈ ચૂકયાં છે, તે ભૂલ ભરેલાં છે એ એમણે પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં, જૈન ઈતિહાસ અને સાહિત્યના આધારે બતાવવાના પ્રયાસ કરેલા છે.
ડૉ. ત્રિભુવનદાસનાં અનુમાન સાચાં પડે તે! આપણે જીના ઇતિહાસ ઘણે સ્થળે સુધારવા પડે. તેથી જ પ્રાચીન હિન્દના ઇતિહાસના અભ્યાસીઓને અમે સદરહું પુસ્તક ધ્યાનપૂર્વક તપાસી જવા વિનંતિ કરીએ છીએ, એવી આશાથી કે તેઓ ડૉ. ત્રિભુવન દાસના પ્રમાણેા બારીકાઈથી તપાસે અને તેમાં રહેલી ખામીઓ, દાષા વિગેરે આધારપૂર્વક બતાવે.
બુદ્ધિ પ્રકાશ
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
_