________________
૩૮૪
આભીર, શક અને
[ એકાદશમ
વળી આ નિર્ણયને પૃ. ૩૭૫ થી ૩૭૯ માંની ચર્ચામાં આવેલ છેવટ સાથે જોડીશું તે એમ તારણ નીકળશે કે, નહપાણુના સમયે, ઈશ્વરદત્ત કે દિનિક નામને શક સૈનિક તથા તેનો પુત્ર શક રૂષભદત્ત થયા હતા.તે બાદ લગભગ અઢી સદીનો ગાળો પડશે છે. તે બાદ શકપ્રજાનું રૂપાંતર થઈ તેઓ આભીર કહેવાય છે. આ આભીર પ્રજાને પ્રથમ રાજા ઈશ્વરસેન હતા. તેના પુત્ર ઈશ્વરદત્તે સ્વતંત્ર રાજ્ય સ્થાપી પિતાના પિતાના રાજ્યારંભના કાળથી એક સંવત્સર ચલાવ્યો હતો. તેનું નામ જો કે આભીર સંવત કહેવાય; પણ ત્રિરક્ષ્મિપર્વતવાળાએ પ્રદેશ ઉપર તેમનું રાજ્ય ચાલતું હતું તે ઉપરથી તેમના વંશનું નામ ત્રિકૂટક અને સંવતસરનું
નામ રૈકૂટક સંવત્સર પડ્યું છે. તેને સમય ઈ. સ. ૨૪૯ કહેવાય છે. મહાક્ષત્ર૫ ઈશ્વરદત્ત પછી કેટલોક કાળ તે વંશ ચાલ્યો હતે. પણ પછી
જ્યારે તે નાબૂદ થયો તે જણાયું નથી. વળી રાજા ધરસેને તે વંશને પાછો ઉદ્ધાર કરી અસલના પ્રદેશમાં રાજ્ય ચલાવવા માંડયું હતું તેમજ તે પિતાના પૂર્વજોના સંવતસરના ૨૦૭=માં ઈ. સ.
૫૬માં વર્ષે ગાદીએ આવ્યો હતો. તથા તેના વંશજોએ પરાક્રમ બતાવી રાજ્યની વૃદ્ધિ કરવા માંડી હતી.જે ૨૪૫=ઈ.સ.૪૯૪ પછી પણ ચાલુ જ હતી. આ પ્રમાણે એકંદર ચર્ચાનો સાર થયે કહેવાશેઃ છતાં વચ્ચે જે બે ગાળા (પ્રથમનો રૂષભદત્ત અને ઈશ્વરસેન વચ્ચે અને બીજે
પદ પણ તેણે જ પ્રથમ ધારણ કર્યું છે; તે માટે રાજ ઈશ્વરસેને કોઈ સંવતનું નામ ન લખતાં “પિતાના રાજ્ય એ શબ્દપ્રયોગ કર્યો છે. . (૬૦) શા માટે ત્રિરહિમ શબ્દ વાપર્યો છે, અને ત્રિકૂટક નથી વાપર્યો; તે માટે ઉપરની ટી. નં. ૨૬ જુઓ.
(૬૧) ઉપરના પરદેશી રાજકર્તાઓના વૃતાંત ઉપરથી આ પદની ગેરવતા વિગેરેને પરિચય આપણને થઈ ગયું છે. (જુઓ પૃ. ૧૬૪ થી આગળ.).
(૧૨) સંવત્સરને સ્થા૫ક ભલે ઈશ્વરદત્ત છે પણ આદિપુરૂષ ઈશ્વરસેન પોતે રાજ બન્યો હોવાથી તેના સમયના પ્રારંભથી જ સંવત્સરની આદિ ગણાવી છે. આવો દષ્ટાંત આ કાંઈ પ્રથમ જ નથી. તે માટે ઉપરની ટી નં. ૨૪ જુઓ.
(૧૩) ઈશ્વરસેનની પાછળ તુરત જ લાગલ થયે છે. એટલે બન્ને વચ્ચે પિતા-પુત્રને સંબંધ હોવાનું વિશેષ અનુમાન બંધાય છે. તેમજ તે સંવતને સ્થાપક હોવા છતાં ઇશ્વરસેનના સમયથી જે પ્રારંભ ગણાવે છે તે મુદ્દાથી પણ આપણું અનુમાનને સમર્થન મળે છે. વળી શિવદત્ત, ઇશ્વરદત્ત વિગેરે નામ પણ પરસ્પરને સંબંધ સૂચવે છે.
(૬૪) રાજ્યને અંત લંબા હોય એમ જરૂર માનવું રહે છે; પણ એક્કસ જણાયું નથી માટે તેને
આંક ઉઘાડે રાખવો પડે છે.
(૬૫) જે છતને ઉલ્લેખ છે. ભગવાનજીએ કર્યો છે તે આ છત સમજવી (જુએ ઉપરની ટી. નં. ૪૩)
(૬૬) સ્વતંત્ર બન્યો છે એટલે જ તેણે ત્રિશિમ પ્રદેશ ઉપરથી તેને જ અનુસરતું વૈકુટકવંશનું નામ તેણે પાડયું હોવું જોઇએ (જીએફ પરની ટી. નં. ૨૬ તથા ૬૦ ) તેથી ત્રિકૂટવંશ અને તેના રાજાઓ તે ફૂટકારું કહેવાય છે.
વળી આગળના અને પાછળના ટકા એવા શબ્દો વપરાયા છે (જુઓ ટી. નં. ૫૪) એટલે આ ઈશ્વરદત્ત વિગેરેને પ્રથમના સમજવા. પછી વચ્ચે ત્રુટી તૂટી પડી હશે અને વળી આગળ જતાં ધરસેન વિગેરે તે વંશના કુળ દીપક રાજપદે સ્વતંત્ર થયા હશે જેથી તેમના માટે પાછળના ત્રિકૂટકાઝ એવું વિશેષણ જેડયું કહેવાય; બાકી એટલું તો ચોક્કસ છે જ કે, બન્ને વંશેએ એક જ સંવતસરને ઉપયોગ કર્યો છે. તેથી સમજવું રહે છે કે તે સર્વે એક જ જાતિના તથા ગોત્રના હતા. (જુએ ઉપરની ટી. નં. ૨૨ તથા ૨૩)
(૬૭) એમ તો તે પૂર્વે ક્ષત્રપ રૂદ્રસેન પહેલાના સમયે આભીર પ્રજા સૈન્યપતિના હોદ્દા પર હતી ( જુઓ કે. . રે. પ્રસ્તાવના પૂ. ૬૧ લેખ નં. ૩૯).
