________________
૩૯૬
સિકા સંબંધે
[ એકાદશમ
અઢી વર્ષે થયેલા તેમના જ નાઓએ પોતાના પૂર્વજોન-વડવાઓનો-મૂળ ધર્મ પુનઃ અંગીકૃત કર્યો હતો. આ પ્રમાણે શક. આભીર અને સૈફટકના ધર્મ સંબંધી હકીકત માલુમ પડી છે.
જ્યારે ઓશવાલ, શ્રીમાળ અને પોરવાડ નામની ગુર્જર પ્રજાના અંશે તો મૂળમાંથી જ જ્યારથી રત્નપ્રભસૂરિના હાથે તે ધર્મને અપ
નાવી લીધું ત્યારથી જ ચોખ્ખી અને દેખીતી રીતે જૈનધર્માનુયાયી જાહેર થઈ ચૂક્યા છે જ તેમજ તેમના ઉપર હકમત ચલાવતા જૈન રાજાઓના હિતાહિતમાં જ પોતાની લાગવગ અને સર્વસ્વનો હિસ્સો આપતા દેખાતા રહ્યા છે, એટલે તેમના વિશે કાંઇપણ વિશેષ લખવાની અત્ર જરૂર રહેતી નથી.
આ પુસ્તકમાં લખવાના વૃત્તાંત માટે ઠરા- વેલ સમય દરમ્યાન જે જે રાજાઓ હિંદની ભૂમિ ઉપર પિતાની સત્તા ચલાવી ગયા છે તે સર્વેના સિક્કાને લગતી માહિતી પુ. ૨ માં મુખ્ય અશે આપી દીધી છે છતાં જે કેટલાક રહી ગયા જેવા લાગ્યા છે તે અત્ર આપ્યા છે.
શુંગવંશના સિક્કાઓ પારખી કાઢ્યાનું પંડિત જયસ્વાલજીએ હમણાં હમણાં જાહેર કરવા માંડયું છે પણ મને તે સંબંધી ખાત્રી ન થવાથી તેને અત્રે ઉતાર્યા નથી.
આ ઉપરાંત સિક્કાને લગતી એક બે છૂટીછવાઈ હકીકત જાહેર કરવા જેવી લાગી છે તે નીચે જણાવું છું. તેમાંની એક તેના સ્થાન પર વેની છે અને બીજી તેના ઉપર લખાતી લિપિના અંગેની છે.
સ્થાન પરત્વેની હકીકત માટે સામાન્ય માન્યતા એવી છે કે જે પ્રદેશમાંથી જેનો સિકકો મળી આવે તે પ્રદેશ ઉપર તેની સત્તા જામી હતી એમ ગણી લેવું જોઈએ, પણ આ સૂત્ર બરાબર નથી. તે આપણે ભૂમકનું વૃત્તાંત લખતાં પૃ. ૧૯૦ માં જણાવી ગયા છીએ; કેમકે રાજા મિનેન્ડરની રાજસત્તા ભચના પ્રદેશ ઉપર બીલ
કુલ સ્થાપિત થઈ નહોતી; છતાં તેના મહેરાવાળા સિક્કો આ ભૂમિ ઉપરથી મળી આવ્યા છે. આ પ્રમાણે કેમ બનવા પામ્યું હશે ? તેને ખુલાસે ત્યાંને ત્યાં જ અપાયો છે એટલે અત્ર તે ફરીને જણાવો રહેતો નથી. પણ રાણીથી બળશ્રીએ પિતાના પૌત્ર ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીએ ક્ષહરાટ અને શક પ્રજા ઉપર મેળવેલ જીતનું વર્ણન, જે નાસિકના શિલાલેખમાં કોતરાવ્યું છે તેનો ખુલાસે, નહપાણના રાજ્યવિસ્તારમાં લખવાનો ઇસારો આપણે કર્યો હોવા છતાં દષ્ટિચૂકથી જણાવવું રહી ગયું છે તો તે હવે ખાસ દર્શાવેલો રહે છે. ત્યાંનું વર્ણન લખતી વખત સુધી ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીનું સ્થાન મારી માન્યતા પ્રમાણે શતવહનવંશી ૨૬ મા રાજા તરિકેનું હતું, પણ તે ફેરવીને તેનો આંક નં. ૨૦ ને કરાવવો પડ્યો છે, જેથી તેના સમય તથા અન્ય હકીકત પરત્વે તેટલા પ્રમાણમાં સુધારો કરવો રહેશે. આ ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીના સિક્કા (જુ ઓ પુ. ૨, પટ ૫ નં. ૭૬ ) મળ્યા છે સૌરાષ્ટ્રમાંથી, છતાં તે પ્રદેશ ઉપર તેની હકુમત કદાપિ થઈ જ નહોતી. પણ ત્યાંથી મળી આવવાના કારણમાં એટલું જ બનવા પામ્યું છે, કે જે જીતનું વર્ણન સણી
(૧) પુ. ૨ માં જે સમયને લગતું વર્ણન છે તે ફેરવવું પડશે. તે માટે વિશેષ અધિકાર
અંદ્રવંશની હકીકતે પુ. ૫ માં તે રાજાના વૃત્તાંત જુઓ.
