________________
પરિછેદ ].
નું જીવન
૩૨૭
છે ત્યારે તે કાંઈક આધારભૂત હોવું જોઈએ જ પછી તેની સળ આપણને સૂઝતી ન હોય તેમાં તેનો દોષ ન કહેવાય. એમ તો તેમણે જે ધર્મા શકને પણ એક વખત કામિરપતિ થઈ ગયે હોવાનું જણાવ્યું હતું અને તે ઉપરથી હિંદી ઇતિહાસના અભ્યાસીઓએ તથા લંડનની લાઈબ્રેરીના હિંદી વિભાગના ગ્રંથપાળ મિ. થેમાસે એમ સાબિત કર્યું હતું, કે તે ધર્મશાક તે અન્ય કોઈ નહીં પણ મૌર્યવંશી સમ્રાટ અશોક વર્ધન હતું. તે માન્યતા ખોટી છે એમ આપણે હવે પુ. ૨ માં અનેકવિધ ચર્ચા કરીને બતાવી આપ્યું છે (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૮૯ ઉપર ધર્માશકનું પરિશિષ્ટ). મતલબ કહેવાની એ છે કે, ત્યાં જેમ તરંગિણિકારના કથનથી આપણને એક ઐતિહાસિક બનાવને મૂળ પાયો હાથ લાગે હતો તેમ અહીં કદાચ પ્રયાસ કરાય તો કાંઈક નવીન વસ્તુ હાથ લાગે પણ ખરી.
રાજતરંગિણિકારે વર્ણવેલા વિક્રમાદિત્ય માટે સર્વ કોઇની પ્રથમ નજર શકારિ વિક્રમદિત્ય ઉપર જ પડવા સંભવ છે; કેમકે તેના નામની પ્રસિદ્ધિ અને લોકપ્રિયતા ઉપરથી જ અન્ય ભૂપતિએ તે બિરૂદ પોતાના નામ સાથે જોડવા પ્રેરાયા છે. એટલે મેં પણ શકારિ વિક્ર- માદિત્યને કાશ્મિરપતિ થયાનું માની લઈ, ત્યાં મંત્રીગુપ્તને સૂબો નીમ્યાનું ઠરાવ્યું. વળી કાશ્મિરની છતને તેને સમય ઈસ. પૂ. ૫૭ માં તે અવંતિપતિ બન્યા પછીના દશ પંદર વર્ષમાં જ થયો હોય એમ ગણી, તે સમયે કેણુ કાણુ રાજાઓ પંજાબ અને કાશ્મિરમાં સત્તા ઉપર હેવા જોઈએ તે શોધી કાઢવા નજર દોડાવી. એટલે ઈન્ડોપાર્થીઅને રાજા અઝીલીઝને સમય અને તેનો સત્તાપ્રદેશ પંજાબ (કે કાશ્મિર ) વિગેરે દયાનમાં તરવરવા લાગ્યા. તેમ બીજી
બાજુ તેનું નિષ્ક્રિય જીવન લાગ્યું. વળી કે. હિ. ઈ ના લેખકનો જે અભિપ્રાય હતો કે આ અઝીલીઝના પૂર્વજ શહેનશાહ મોઝીઝે પણ હિંદમાં જ્યારે પ્રથમ ચડાઈ કરી હતી ત્યારે તેણે બલુચિસ્તાનના માર્ગે પ્રથમ ઉતરી, પછી સિંધુ નદીના જળપ્રવાહઠારા ઉપર વધીને પંજાબ સર કર્યો હતો; અને બે બાજુ પડેલા યવનરાજવંશીઓના મુલક વચ્ચે પિતે ફાચડરૂપ જેમ બન્યું હતું તેમ એક બાજુ આ અઝીલીઝના મથુરા તરફનું રાજ્ય અને બીજી બાજુ તેના મૂળ વતનવાળા પાર્દીિઅન પ્રજાનું રાજ્ય; તે બેની વચ્ચે શકારિ વિક્રમાદિત્યે પણ ફાચડ મારવા જેવું, પંજાબ અને કાશ્મિર જીતીને કાં ન કર્યું હોય ? આ વિચાર મનમાં ઘોળાયા કરતા હોવાથી તે સમયે (લગભગ આઠ વર્ષ ઉપર જ્યારે આ પુસ્તકનું મૂળ લખાણમેં ઊભું કરીને લખી રાખ્યું હતું ત્યારે ) તે આ પ્રમાણે જ બન્યું હોવાનું ઠરાવીને બધું ચોકઠું ગોઠવી દીધું હતું. પણ હવે જ્યારે પુસ્તક છપાવવાનો યોગ પ્રાપ્ત થયો ત્યારે શહેનશાહ મેઝી . ઝનો આખો ઇતિહાસ જેમ શોધવો પડ્યો અને બધું વાજું ધરમંડાણથી ફરી જતું દેખાયું, તેમ આ પ્રસંગની બાબતમાં પણ આખું ચક્ર ફેરવવા જેવા સંજોગો દેખાયા; કેમકે, અઝીલી પછી ગાદીએ આવેલ શહેનશાહ ગેડફારનેસને ઠેઠ ઈરાનથી માંડીને મથુરા સુધીના સર્વ પ્રદેશ ઉપર રાજ કરતે હેવાનું મનાય છે. વળી તેણે વચ્ચે ફાચડરૂપ પડેલ કોઈ પ્રદેશને જીતીને માર્ગ સાફ કરી નાંખ્યો હોય એમ જણાતું નથી. એટલે શકારિ વિક્રમાદિત્યને ગણત્રીમાંથી પડતા મૂકો પડ્યો. પછી બીજી નજર ગુપ્તવંશી ચંદ્રગુપ્ત ઉપર પડી. તે વંશમાં વિક્રમાદિત્ય બિરૂદધારી બે ત્રણ રાજાઓ પણ થયા છે. તેઓ મહાપરાક્રમી
