________________
પરિચ્છેદ ]
ઇતિહાસ
૩૪૫
અફગાનિસ્તાન અને ઈરાનમાં ઉતર્યો. તેમનામાં જે કાંઈક સંસ્કારી થયા હતા તેમણે સર્વની વચ્ચે હામન સરોવરની આસપાસમાં વસવા માંડયું હતું અને બાકીના, તેમને વિંટળાઇને ચારે તરફ લાંબે પથારો કરીને પડી રહ્યા હતા. આ સ્થિતિ આપણું પુસ્તકમાં આલેખવાના આદિ સમયે પ્રવર્તી રહી હતી. તેમના હામન સરોવરવાળા હાર્દ પ્રદેશને તે સમયે શિસ્તાન કહેવામાં આવતું હતું. અને શિસ્તાન ઉપરથી ત્યાં વસતી પ્રજાનું નામ શક કહેવાયું છે (જુઓ ઉ૫રમાં પૃ. ૧૪૪) પણ ત્યાં સ્થિત થયાને ઘણો લાંબો વખત વહી જવાથી તેમની મૂળ સંસ્કૃતિ જે ઢોર ચારવાની અને ઘેડાના ઉછેર કરવાની, અજંગલી અથવા બીનસંસ્કારિત કટીની હતી તેમાં ઘણો સુધારો થઈ જવા પામ્યો હતો. જો કે કેટલોક ભાગ તે હજુ પણ તેની મૂળ પ્રથાને વળગી જ રહ્યો૪૭ હતો. આ સંસ્કારિત પ્રજા
માંથી આપણી વર્તમાન આર્ય પ્રજાના આદિ પુષ, જેને અત્યારે શ્રતિકાર અને ઉપનિષદકાર તરીકે પૂજનિક ગણવામાં આવ્યા છે તે મહાપુરૂષોને જન્મ થયો હતો એમ માની શકાય છે. આ સમય ઈ. સ. પૂ. ની દશમી સદીની આસપાસને કહી શકાય. તેવી ને તેવી પરિસ્થિતિ તે બાદ બીજા ચાર પાંચ સકા સુધી જળવાઈ રહી હતી. ત્યાં તે પ્રદેશ ઉપર ઈરાનની શહેનશાહ સાઈરસ અને ડેરિયસને સમય આવી પહોંચ્યો તેમ આ બાજુ ભારતમાં શ્રી ગૌતમબુદ્ધ અને શ્રી મહાવીરને જન્મ થઈ ચૂક્યા હતા. અહીંથી હવે ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ જેને આપણે શક પ્રજા તરીકે ઓળખી રહ્યા છીએ તેમનું વૃત્તાંત શરૂ થયું કહી શકાશે.
શિસ્તાન પ્રાંતની ઉત્તરે બેકટીઅન્સ, પશ્ચિમે ઈરાની પ્રજા એટલે પાર્ટીઅન્સ, પૂર્વમાં ક્ષહરાટ તથા સિંધમાં વસ્તી પ્રજા અડીને આવી રહી હતી. એટલે તેઓ સર્વે એક બીજાના ઘાટા
(જ) કે. હિ. ઈ. પૃ.૩૩૮:–“The term saka may possibly allude to Sakasthana (Seistan) and dwellers around the region of Hamam lake...the Saka was one of the 23 provinces ( satarapies) under the great Persian king Darius=શક શબ્દ શકસ્તાન (શિસ્તાન)ને તથા હામન સરોવરની આસપાસ પ્રદેશમાં વસ- નારાને લાગુ પડવાને સંભવ ગણાય-ઈરાની બાદશાહ ડેરીપસના સમયે જે ૨૩ પ્રાંતે (સત્રપીએ) હતી તેમાંને એક પ્રાંત આ શક પ્રજાને હતું. સરખા ઉપરની ટી. નં. ૪૧ અને ૪૩.
(૪૫) ઈતિહાસકારોએ જે શક શબ્દ વાપર્યો છે તે શિસ્તાનના વતની તરીકે છે. અને તે અર્થમાં જ મેં આ શબ્દ અહીં વાપર્યો છે. બાકી પ્રાચીન સમયે ભારત
વાસીઓની માન્યતા શું હતી, તેને સ્પષ્ટ તે નહી જ પણ કાંઈક ઓછો ખ્યાલ પૃ. ૧૩૩ ઉપર ટી. નં૯ માં મે. સાઈના અવતરણમાં આપે છે. “મનુ કે અનુસાર શકલગ કાબેજ, ૫હત્વ, પારદ એર યવન ઇન ઉ૫ વિભાગમેં વિભકત થા.” મતલબ કે પારદ અને યવનેને પણ શક તરીકે લેખ્યા છે, જેથી સમજશે કે, માત્ર શિસ્તાનના વતનીને જ શક નથી કહેવાયા.
(૪૬) જુએ સપ્તમ પરિચ્છેદે, પાથીઅન્સ મનની ઉત્પત્તિના ઈતિહાસમાં આપેલી હકીકત.
(૪૭) આ કથનનું સત્ય સમજવા માટે, ઉપરની ટીક નં. ૪૫, ૪૬ વાંચે તથા તેમાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે લખાણની હકીકત સાથે સરખામણી કરે. એટલે તરત સમજશે કે, પાથીઅન્સ વિગેરે પણ શક પ્રજને જ અંશ હતા; તેઓ કાંઈક અસંસ્કારિત રહી ગયા હતા.
જ
