________________
૩૪૬
સંસર્ગમાં આવતા હતા તથા પરસ્પરની ખાસિયતા ગ્રહણ કયે જતા હતા.૪૮ વળી રાજદ્વારી તેમજ વ્યાપારિક જીવનની છાપ અને અસર પણ તેમને પહોંચવા માંડી હતી, જેથી શિસ્તાનના ઉત્તર ભાગની પ્રજા, જે સરખામણીમાં માત્ર થોડા જ ભાગ હતા તેમણે ખૈબરઘાટારા અને દક્ષિણ ભાગના જે માટા જથ્થા હતા તેમણે માલનબ્રાટદ્વારા હિંદુસ્થાનની પ્રજા સાથે વ્યવહાર સાંધ્યા હતા. ઉત્તરવાળી પ્રજાનું મિશ્રણ થઇને ક્ષહરાટની ( ખરાકીભાષા ખાલનારપ૦ પ્રજાની) ઉત્પત્તિ થઇ કે જેમાંથી પાણિનિ વ્યાકરણી ઇત્યાદિ ઉદ્ભવને પામ્યા છેઃ અને દક્ષિણવાળી પ્રજા સિંધ તથા જેને અસલમાં સૌવીરદેશપ૧ કહેવાતા હતા—અને વર્તમાન કાળના પશ્ચિમ રાજપૂતાના–ત્યાંની પ્રજા સાથે મિશ્રિત થઇ ગઈ. આ પ્રજાને શું નામ અપાયું હતું તે જાણવામાં આવ્યું નથી, એટલે મેં પણ અત્રે દર્શાવ્યુ` નથી; પણ આપણે ખીજી રીતે તેમની ઓળખ આપીશું, જેથી વાચકવર્ગ સમજી શકશે. પ્રાચીન ગ્રંથામાં જે એમ જણવાયું છે કે, સિ ંધુ નદીને તેની પૂર્વ અને
શક પ્રજાના
(૪૮) ટોડરાજસ્થાન ( મુદ્રિત વિકટેશ્વર પ્રેસ); ભાગ ૧. પૃ. ૨૬ ભગવાન પાર્શ્વનાથ (મુદ્રિત સુરત ૧૯૨૭) પૃ. ૨૩૪ પ્રાચીનકાળમે ભારત આર શાકદ્વીપકા વિશેષ સબંધ થા”
(૪૯) વર્તમાન હિં’દુસ્તાનની પશ્ચિમ દિશાએ, પર્વતની હારમાળા વીંધીને પેલીપારની પ્રશ્ન સાથે કયા ક્રયા માર્ગ વ્યવહાર કરી શકાતા હતા તેના વર્ણન માટે જીએ ઉપરમાં પૃ. ૩૧૦ અને આગળ,
(૫૦) તે પ્રશ્ન ખાજ અને ગાંધાર નામના પ્રદેશમાં પ્રસરી ગઈ હતી.
[ નવમ
પશ્ચિમે અનેક નદી મળતીપ૨ હતી; જેમાંની કાઇ એ નદી વચ્ચેના ભાગને બ્રહ્મદી૫૫૩ના નામથી ઓળખવામાં આવતા હતા; તેમ જ તે સિંધુ નદીની અનેક શાખાઓમાં એકનુ નામ સરસ્વતી નદી૫૪ હતું. આ બ્રહ્મદ્દીપ તથા સર સ્વતી નદી તેમ જ સિંધુ નદીની અનેક શાખાવાળા સધળા પ્રદેશ, તે ઉપર વણુ વેલી શિરસ્તાનમાંથી .મેલનઘાટદ્વારા દેશાંતર કરીને હિંદમાં આવેલી પ્રજાને જ સમજી લેવા. ઉત્તરવાળા ભાગ પ્રથમથી જ નાના હતા. તેની પ્રજાની પણ વિશેષ સખ્યા તા કુમાજમાં જ વસીને હિંદમાં પ્રવેશ થતી અટકી પડી હતી; જ્યારે માત્ર જુજ જે બાકી રહી તે હિંદમાં સ્થાયી થને પડી રહી હતી. પણ તેમાંનું કાઇ તત્ત્વ રાજકીય જીવનમાં પડયું નહીં. એટલે તેમનું અસ્તિત્વ-શક પ્રજા તરીકેતુ”—તદ્દન વીસરાઇ જવાપપપામ્યું. જયારે માલનધાટદ્વારા પ્રવેશેલી પ્રજાની સંખ્યા પણ વિશેષ હતી. વળી તેમાં વારંવાર નવાં નવાં ટાળાં આવીનેપ૬ ઉમેરા પણ થયા કરતા હતા. તેમ આયઅે તેમનામાંથી જે વીર, ધીર કે અન્ય ગુણામાં
(૫૧) આ પ્રદેશની ભૂગાળ તથા વર્ણન માટે પુ. ૧ તુ' જુઓ, પૃ. ૨૧૯ થી ૨૨૯ સુધી, (૫૨) જીએ પુ. ૧, પૃ. ૨૨૬.
(૫૩) દ્વીપ એટલે ભાગેાલિક ચાખ્યા પ્રમાણે ચારે
તરફ પાણી અને વચ્ચે જમીન એમ અહીં નહીં, પણ જેને હાલમાં આપણે દુખ કહીએ છીએ તે. પ્રાચીન સમયે ક્રુઆબને પણ દ્વીપ નામથી જ સ`ધવામાં આવતા હતા (જુએ ઉપરમાં પૃ. ૧૩૮ શક દ્વીપની હકીકત. )
(૫૪) સરખાવા ઉપરની ઢી, ન, પર તથા જીએ પુ. ૨, પૃ. ૧૭૪ ની હકીકત.
(૫૫) આથી કરીને કાઈ શક પ્રશ્નએ હિં‘દમાં ખૈબરઘાટને રસ્તે પ્રવેશ કર્યા હતા એમ કહી શકારો નહીં. જે કાઈ શક હિંદમાં આવ્યા છે તે ખેાલનઘાટને રસ્તે કે તેનાથી પણ દક્ષિણેથી (માઝીઝનુ આગમન સિંધ રસ્તે થયુ' હતું એમ જે ધરાયું છે તે હકીકત સાથે આને સરખાવા,) આવ્યાનું ગણવું.
(૫૬) આવી રીતે એક ંદર કેટલાં ટાળાં આન્યાનુ નોંધી શકાય તે માટે આ પારિઞાફે આગળ જુએ,
