________________
રાજ્યવિસ્તાર
પરિચ્છેદ્ય ]
શકે તેવી શક્તિ જ ધરાવતો તેને ન કહી શકાય. તે સંબંધી વિશેષ ખાત્રી આપણને ખીજા એક ઐતિહાસિક બનાવ ઉપરથી૪૯ પણ મળી શકે છે. વળી ડા. ક્લીટ જેવા વિદ્વાનનુ' જે મંતવ્ય છે તે તેમણે તે। અન્ય પ્રસંગ માટે ભલે દારી બતાવ્યું' છે, છતાં તે સ્થિતિ આ હિંદી શક પ્રજાની ખાખતમાં સર્વાંશે લાગુ પડતી અને સત્યપૂર્ણ હાવાથી અત્ર જણાવવી આવશ્યક સમજું છું. તેઓ કહે છે ૩૫૦- There are no real grounds for thinking that the Sakas ever figured as invaders of any part of N. India above Kathiawar and the Southern and the Western
parts of the territory known as Malwa=કાઠિયાવાડની ઉપરના ઉત્તર હિંદમાં, કે હાલ જે પ્રદેશને માળવા કહેવાય છે તેની દક્ષિણના અને પશ્ચિમના કોઇ ભાગ ઉપર શક પ્રજાએ કદી પણ આક્રમણ કરવામાં આગળ પડતા ભાગ લીધે હાય એવુ` માનવાને કાઇ મજબૂત પુરાવા મળતા નથી. '' એટલે તેમનું કહેવું એમ થાય છે કે, માળવા અને કાઢિયાવાડ સિવાય તેની ઉત્તર, દક્ષિણુ કે પશ્ચિમ એમ કાષ્ટ પશુ દિશાએથી તેમજ હિંદના ઉપર કોઈ પણ ભાગમાં શક પ્રજાએ કદી પણ ચડાઈ કરી નથી. આ ઉપરથી જે જે વિદ્યાના માઝીઝ આદિ પાર્થિ અન્સાને, ચઋણુ આદિ ક્ષત્રપાને, ભૂમક, નહપાણ આદિ ક્ષહરાટાને શકપ્રજાની ગણનામાં પ૧ મૂકી રહ્યા છે, તે સ્વયં
(૪૯ ) આગળ ઉપર્ ગઈ'ભીલ વશના વૃત્તાંતે, રાકપ્રાના આગમનવાળી હકીક્ત જીએ,
( ૫ ) જ. રૂ।. એ. સ. ૧૯૦૫, પૃ. ૨૩૦ ( ૧૧ ) તેની માન્યતા કાં કાં ખાટી અને આડે રસ્તે લઇ જનારી છે તે આપણે અનેક વખત આ આખા ષષ્ઠમ ખડે બતાવી આપ્યું છે. વિશેષ માટે
૩૬૩
સમજી શકશે કે તે એકખીજાથી કેટલે અંશે ભિન્ન પડી જાય છે.
ખીજી પ્રજા કરતાં શક પ્રજા કયા કયા કારણે નિરાળી પાડી શકાય તેમ છે, તે મુદ્દાઓ અવસર પ્રાપ્ત થતાં અનેક વખત જણાવી ચૂકચા છીએ. તેમાં કેટલાક સીધી રીતે ( direct ) અને કેટલાક આડકતરી રીતે (indirect)
તેમજ કેટલાક અકાત પદ્ધતિએ ( by way of elimination ) પણ ચર્ચાયા છે. ઉપરાંત જે કાઈ વિશેષ ધ્યાન ખેંચવા લાયક કે ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ ઉપયાગી નીવડે તેવા દેખાય છે તે અત્રે જણાવીશ.
( ૧ ) ક્ષહરાટ-ભ્રમક, નહુપાણ તથા અન્ય મહાક્ષત્રોએ જ્યાં સમયન કર્યું છે ત્યાં, કાં તે આંકની સંખ્યા જણાવી છે અથવા તેા વ, રૂતુ અને માસ પણ દર્શાવ્યા છે; પણ ઈશ્વરદત્ત અને રૂષભદત્તની પેઠે, પેાતાના રાજ્યે આટલા વર્ષે, એવી પતિ ગ્રહણ કરી નથી. આ ઉપરથી જણાય છે કે, રૂષભદત્ત પોતે ક્ષહરાટ જાતિને નથી જ; બાકી તા તેણે પાતે જ પેાતાને શક તરીકેપ૨ ઓળખાવેલ છે.
શક, શાહી અને શહેનશાહી
( ૨ ) મથુરાના મહાક્ષત્રપ ક્ષહરાટ રાજીવુલની પટરાણીએ સિંહસ્તૂપની પુન: સ્થાપના કરતી વખતે સર્વે ક્ષત્રપોને નિમ ત્રણ મેાકલ્યા હતા. તે સમયના તે સનાં નામ સાથે ક્ષહરાટ
જીએ. ઉપરમાં પૃ. ૩૦૫ ટી. ન. ૧ ને! હવાલે.
(૫૨) કા. એ. ઇં, પૃ. ૧૦૫:—Ushavadatta the son-in-law of Nahapana, calls himself a saka=નહુપાણના જમાઇ ઉષવદત્ત પેાતાને શક તરીકે ઓળખાવે છે, કે, આં. રે. પ્રસ્તાવ પૃ. ૫૮ લેખ ન. ૩૨,
