________________
૨ષભદત્તને
[ દશમ
જુનેર, કાર્લી, નાસિક, સોપારા ઈત્યાદિમાં. વળી ઘણાખરામાં સાલ પણ માંડેલ છે. તેને અંક ૪૦ થી ૪૫ અને ૪૬ સુધી છે. તે સર્વ આંકને ક્ષહરાટ ભૂમક અને નહપાને સંબંધ છે એમ પણ આ પણે પુરવાર કરી ગયા છીએ. એટલે તેણે પિતાના શ્વશુર પક્ષ સાથે જોડાઈને યુવાન અવસ્થામાં જ રાજકીય કારકીર્દીનો આરંભ કર્યો હતો એમ જણાય છે. તેથી મિ. રેસન સાચું જ કહે છે કે “Apart from the two places ( Prabhas and Pushkar ) which were under the direct control, probably both within Nahapana's dominions but not under the direct control of Rishabhadatta: the inscriptions at Nasik and Karle seem to show that be ruled as Nabapana's viceroy over S. Gujarat and the Northern Konkan from Broach to Sopara and over the Poona and Nasik districts of the Mahratta country=પ્રભાસ અને પુષ્કરનામની બે જગ્યા જે ઘણું કરીને નહપાણના રાજ્યમાં જ અને તેની સીધી હકુમતમાં હતી પણુ રૂષભદત્તની સીધી દેખરેખમાં નહોતી તે સિવાયના, નાસિક અને કાર્લેના શિલાલેખથી સાબિત થાય છે કે, નહપાના પ્રતિનિધિ તરીકે તે (રૂષભદત્ત) દક્ષિણ ગુજરાત, ભરૂચથી સોપારા સુધીનો ઉત્તર કોંકણુ પ્રાંત તેમજ મરાઠા પ્રદેશના પુના અને નાસિક જીલ્લાઓ ઉપર રાજ્ય ચલાવતે હ.” એટલે તેમનું કહેવું એમ છે કે, નહપાણના સમયે જ રૂષભદત્ત ગુજરાત, કોંકણું અને પુના
ધિકાર ભોગવ્યો હતોપણ પ્રભાસ ( સૌરાષ્ટ્ર) અને પુષ્કર અજમેરની પાસે ) ના પ્રદેશ ઉપર રૂષભદત્તની સત્તા નહોતી. ત્યાં તે નહપાણની પિતાની જ દુવાઈ ચાલતી હતી. ગમે તેમ હતું.
અહીં આપણે નહપાણુ કે રૂષભદત્ત-એકેની જીત વિશેના કે રાજસત્તાના હકુમતવાળા પ્રદેશના બારિક ભેદની મિમાંસામાં ઉતરવાનું પ્રયોજન નથી. પણ અત્રે તે જણાવવાનું એટલું જ છે કે મહાક્ષત્રપ ભૂમકને જે રાજ્યવિસ્તાર ગાદીએ બેસતાં મળ્યો હતો તેમાં નહપાણે તથા રૂષભદત્તે ઘણો (ઉપર જણાવેલ સ્થળની ભૂમિને) વધારો કરી લીધો હતો. અને તે જીત મેળવવામાં જે પરાક્રમ તથા વીર્ય રૂષભદત્તે ફોરવ્યાં હતાં તેને યશ જો કે તેને ખાતે ચડાવી શકાય ખરો; છતાં તે સમયે તે સર્વસત્તાધારી રાજકર્તા ન હોવાથી, જેમ અનેકના કિસ્સામાં ઉપર બની ગયું છે તેમ, આ રૂષભદત્તની બાબતમાં પણ માત્ર નેધ લઈને જ અટકવું પડે છે. પરંતુ ભૂમકની પછી ગાદીએ આવનાર તરીકે તે સવ મુલક, નેહપાણને મળેલ. તે બાદ તેમાં પોતે અવંતિ દેશ જીતીને જે વૃદ્ધિ કરી હતી તે અવં. તિને પ્રદેશ, તેના મૃત્યુ બાદ, જે પુરૂષ અવંતિપતિ થયા હતા તેના હિરસે ચાલ્યો ગયેલ હતા. એટલે ૪૭રૂષભદત્તના ભાગ્યે તે, ભ્રમક મહાક્ષત્રપના સામ્રાજ્યને વિસ્તાર જ લાવ્યો હતો. તેમાં કોઈ વધારો કરવા જેવું સ્થાન કે અવકાશ તેના માટે રહ્યાં હતાં નહીં; કેમકે તે ગાદીએ આવ્યો ત્યારે તેની ઉમર જ એટલી બધી મોટી૪૮ થઈ ગઈ હતી કે, કઈ પ્રદેશ જીતવા માટે યુદ્ધ કરી
(૪૬) જુએ છે. આ. રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૫૭.
(૪૭) જુએ છે. એ, પૃ. ૭ પૃ. ૪૯ તથા
જ. જે. એ. સે. ૧૯૦૫, પૃ. ૨૩૦.
(૪૮) રાજ્ય પ્રાપ્તિ સમયે તેની ઉમર ૮૫ વર્ષ લગભગની હતી. જુઓ પૃ. ૩૧૦.
