________________
૩૪૮.
શક પ્રજાને
[ નવમ
શકાશે. આ વખતના અરસામાં જ હાલના ભિન્નમાલ નગરની સ્થાપના થઈ છે, જેને તે સમયે તે ઓસ્યાનગરી તરીકે જ ઓળખવામાં આવતી હતી. તેમ વળી તે એવડું મોટું નગર૪ બનવા પામ્યું હતું કે કદાચ તે પ્રદેશની તે રાજધાની ૧૫ તરીકે પણ ગણાયું હેય. મારૂં તે એમ પણ માનવું થાય છે કે, રાજપુતાનાને આ ભૂમિ પ્રદેશ હિંદના મધ્ય ભાગમાં હોઈ, ઈતિહાસમાં જે ભસ્મ અથવા મધ્યદેશ કહેવાય છે, અને જેની રાજધાની મધ્યમિકા નગરી ઠરાવાઈ છે તે સઘળું વૃત્તાંત અહીં વર્ણવેલી ઘટનાને જ લાગુ પડતું દેખાય છે. ખેર; વિદ્વાન અને શોધકે તે બાબત વિશેષ તપાસ કરીને તેના ઉપર પ્રકાશ પાડશે. આપણે તો આટલો અંગુલિનિર્દેશ કરી, શક પ્રજાના વિકાસના ઇતિહાસનું ચિત્ર રજૂ કરવા પ્રયત્ન કરીશું. અત્રે એક નોંધ લેવી ધટે છે કે, આ પ્રદેશમાં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયે અનેક જૈન મંદિરો તથા ધર્મનાં સ્થાનકે ઊભાં કરાયેલાં હતા; ઉપરાંત આ આખો રજપુતાનાનો પશ્ચિમ ભાગ બહુ જ સુખી હતા. તેમ પ્રજા નિશ્ચિત હોવાથી વ્યાપાર ખેડીને અતિ સમૃદ્ધિવંત તથા જાહેરજલાલીવાળી બની ગઈ હતી; જેથી ઈતર દેશના વતનીઓનું ત્યાં આવવા તરફ ધણું ખેંચાણું થયા કરતું હતું. આ સમયે
શક પ્રજાને બીજું ટોળું હિંદમાં કયારે અને કેમ આવ્યું તે હવે જણાવીશું.
અંદાજે ઇ. સ. પૂ. ૨૫૦માં બેકટીયા અને પાથી સ્વતંત્ર થયાં હતાં (જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૨૯૮) તેમાં પાર્થીઓની સત્તામાં શક પ્રજાના મૂળ વતનવાળે શિસ્તાનને પ્રાંત હતે. આ પ્રજા કદાવર અને જંગલમાં જ ગુજારો ચલાવતી હોવાથી સ્વતંત્રતાચાહક હતી જ. એટલે તેમને પિતાના શિરે કેઈની ઝુંસરી ગમતી નહોતી. તે માટે તેઓ ઊંચાનીચા થયા જ કરતા અને પ્રસંગ પડયે કે લાગ મળતાં, હિંદ તરફ ઉતરી પડવાને તલસી રહેતા હતા; પણ જ્યાંસુધી ઈરાન ઉપર શહેનશાહ મિડેટસના રાજ્યનો મધ્યાહ્ન તપતો હતું ત્યાં સુધી તેમની કારીગરી બહુ સાર્થક નીવડતી નહતી. એટલે તેના રાજઅમલના વળતા ભાવ થયા અને પાછળથી દેટસ બીજો તથા આરટેનેન્સ બીજો, એમ તે બેના રાજ્યઅમલ આવ્યો કે તેઓએ માથું ઉચકર્યું,
અને સ્વતંત્ર બની મોટા જથ્થામાં ખસી જઈ હિંદમાં આવતા રહ્યા. કે. હિ. ઈ. ના લેખકે જે લખ્યું છે કે ૧૭ “There is good evidence to show that the earlier Scythian settlements in Iran were reinforced about the time when the
(૬૩) આ નગરની મહત્વતા શી કહેવાય તે માટે પુ. ૨, ૫, ૧૭૬ જુઓ,
(૬૪) જ્યાં લાખ માણસે માત્ર હિઝરત તરીકે જ આવેલા હોય (જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૬૧) ઉપરાંત બીજી મૂળ વસતી પણ ત્યાં હોય, તે તેવું નગર કાંઈ નાનુંસૂનું તે ન જ કહી શકાય?
(૬૫) જુએ ભૂમક અને નહપાણના વૃતાંત, તેમના મધ્ય દેશની રાજધાની મધ્યમિકા નગરી હેવાનું વત્તાંત; અને તે માટે મેં સૂચવેલા કેટલાંક સ્થાનની હકીકત.
(૧૬) વર્તમાનકાળે પણ બીકાનેર, જેસલમીર વિગેરે રથાને રાજ સંપ્રતિના બંધાવેલ જૈન મંદિર, વિશેષ પ્રમાણમાં મળી આવે છે, તેનું કારણું અહીં દર્શાવ્યા પ્રમાણે સમજવું.
અન્ય સ્થાનેએ તેણે મંદિરે તે બંધાવેલ પણ શુંગપતિઓએ સર્વોશે તેને લગભગ નાશ કરાવી નાખ્યું હતું, જ્યારે અહીં તેઓ પહોંચી ન શકયાથી તેમને વિનાશ થતે બચી ગયા છે.
(૧૭) જુએ કે, હિ. ઈ. પૃ. ૫૬૭,
