________________
પરિચ્છેદ ]
રૂષભદત્ત
૩૫૪
હિંદી શક પ્રજા કાને કહેવી તથા તેના વિકાસ ક્રમ થવા પામ્યા હતા તે ઉપરમાં પૃ. ૩૪૨ થી આગળનાં પૃષ્ઠ સમજાવ્યું છે તથા તે પ્રજામાંથી શાહીશ ' માં કયા રાજાની ગણુના કરી શકાય તેની સમજૂતિ રૃ. ૩૩૯ માં આપી દીધી છે જેને સાર એ છે કે, રૂષભદત્તના વંશ તે જ શાહીશ અને તે જ હિંદીશક પ્રજા ગણવી રડે છે. એટલું અત્ર જણાવી, તેમના જીવનચરિત્ર સંબધી જે કાંઇ જાણવામાં આવ્યું છે તે તથા તેમને અંત કેવી રીતે આવ્યા કહેવાય તેની ચર્ચા હવે કરીશુ.
(૧)
અતિપતિ નહપાણુને કાષ્ઠ પુત્ર ન હેાવાથી તેની ગાદી ઉપર જો કાઇ પણુ નિકટ સગાના
હક પહોંચતા ગણી શકાતા હાય તે તેની પુત્રી દક્ષમિત્રા અને અને જમાઇ રૂષભદત્તને જ હતા; તેમ જ સસરા જમાઇને ધણી જ સારાસારી પણ હતી; છતાં અવંતિની ગાદી તેને જે નથી મળી તે ઉપરથી અનુમાન કરી શકાય છે કે, તે પોતે નહપાણુના મરણુ સમયે અવતિમાં હાજર નહીં હૈાંય જેથી અન્ય સરદારે ત્યાં જઇ, તે હસ્તકમાં લઈ લીધી હશે. અવંતિમાંથી રૂષભદત્તની ગેરહાજરીનું કારણ કામપ્રસંગને લઇને માત્ર તાત્કાલિક બનાવપે હાય કે તેની નિમણુક જ અવતિથી દૂર આવેલ પ્રાંત ઉપર કરવામાં આવી હેાય એટલે વખતસર ત્યાં પહોંચી શકયો ન હેાય. એમાંથી પાછ્યું કારણુ વિશેષ સંભવિત દેખાય છે. ગમે તેમ બન્યુ હાયર પશુ એટલું ચેાસ છે કે રૂષભદત્તને તેના સસરાની ગાદી મળી નથી જ. આવા સંજો
તેમનું સરણ અને સ્થિતિ
(૧) આ સરદાર કોણ હતા, કયાંથી આવ્યા હતા? વિગેરે હકીકત માટે આગળ ઉપર ગભીલ વાનૌ હકીક્ત જુએ.
(૨) આ ઉપરાંત એક અન્ય કારણની પણ સભાવના કલ્પી શકાય છે. તે સભાવના તેની ઉમર અતિ વૃદ્ધ થઈ ગઈ હેાવાની છે. પણ આવા રાષપ્રાપ્તિના પ્રસંગે તે સ્થિતિને વિચાર કેટલે અંશે તેના સૂત્રધારને આડા
૪૧
રૂષભદત્ત
ગામાં એમ ધારી શકાય છે કે, અરવલ્લીની પશ્ચિમના જે પ્રદેશ નપાણુને તામે હતા અને જેનું નામ આપણે મધ્યદેશ હાવાનુ જણુાવ્યું છે ત્યાં તે હાકેમ તરીકે નિયત થયા હરો; એટલે અતિમાં નીપજેલ નહુપાશુના મરણુ સમયે તે અતિ ક્રૂર હતા. પશુ જેવા તેને સમાચાર મળ્યા કે તેણે અતિ તરફ્ પ્રયાણ આદર્યું. હશે. ત્યાં પહેાંચવાને સૌથી ટૂંકા માર્ગ, અરવલીની દક્ષિણે શિાહી અને આબુપર્યંત પાસેથી ગુજરાત રસ્તે માલવાની હદમાં પ્રવેશ કરવાને હતાઃ જ્યાં તે અડધે રસ્તેક પહોંચ્યા હશે ત્યાં અવતિની ગાદી તેા ખીજાએ ખથાવી૪ પાડયાના સમાચાર તેને મળ્યા લાગે છે. એટલે તેને માટે પછી તે અવસર ચેાગ્ય એ જ રસ્તો રહ્યો હત કે, પેાતાને સોંપાયલ પ્રદેશ ઉપર વસત્તા સ્થાપી સ્વતંત્ર રાજકર્તા તરીકે પોતાને જાહેર કરવા. તેણે તેમ કર્યું અને ત્યારથી શાહી રાજવ’શની સ્થાપના થઈ કહેવાય. પશુ અત્યાર સુધી મધ્યદેશની રાજધાની વર્તમાન શિાહી શહેરની પાસેના
આવી શકતા હશે, તે વિષય કલ્પના કરતાં અનુભવને ગણાય; માટે તેની ચર્ચા અસ્થાને છે.
(૩) જી નહપાણના વૃત્તાંતે તેનાં રાજગાદીના સ્થાન વિશેની હૅકીકત,
(૪) જે વ્યક્તિ ગાદીએ આવી છે તેના હક્ક પહેાંચતા નહેાતા, છતાં તેણે રાજલગામ હાથ કરી છે, એટલે તેણે બથાવી પાડી હતી એમ લખવું પડયું છે,
