________________
૩૨.
શક પ્રજાને
[ નવમ
પહેલાંથી જ થઈ ગયું હોય તો તેમને હિંદી શક તરીકે જ લેખવા પડે. વળી આવી પ્રજા કોઈ છે કે કેમ તેનો જે પત્તો લાગી જાય તો તે પ્રશ્નનો ઊકેલ પણ આપોઆપ આવી જાય.
ઉપર ટી. નં. ૨૧ માં તથા તેને લગતી હકીકતમાં આપણે “શાહી ” અને “ શહેનશાહે શાહી' એવા બે શબ્દનો પ્રયોગ થયેલ જણાવ્યું છે. તેમાંના “ શાહી ” તરીકેને રૂષભદત્તને એટલે હિંદીશકની પ્રજાને વંશ સાબિત કરી ચૂક્યા છીએ, એટલે પેલો “શહેનશાહ શાહી ' નામનો ઈલકાબ ધારણ કરનાર કઈ પ્રજા છે તથા તેમનું વતન કયાં છે અને તેમને અને આ હિંદીશકને કાંઈ સંબંધ છે કે કેમ તે શોધી કાઢવું રહે છે. દી. બા. કેશવલાલ હર્ષદભાઈ ધ્રુવે યુગપુરાણના આધારે એક મોટો નિબંધ લખ્યો છે. તેમાં આપેલી પૃ. ૯૦ ની હકીકત તથા તે ઉપર તેમણે કરેલા વિવેચનથી સમજી શકાય છે કે, તે સમયે શક નામની પ્રજાએ અવંતિ ઉપર ચડાઈ કરી હતી. તે જ પ્રમાણે જેને સાહિત્ય ગ્રંથદ્વારા પણ જણાવાયું છે કે, અવંતિમાં ગર્દભીલ રાજાના સમયે તેને શિક્ષા અપાવવા શક પ્રજાને તેડાવવી પડી હતી.૩૩ વળી તેનું વૃત્તાંત લખતાં તે ગ્રંથમાં આ પ્રજાને પારસકુળ નામના સ્થાને નની ૩૪ તથા શહેનશાહ શાહી ઈલકાબ સાથે સંબંધ ધરાવતી જણાવાઈ છે. આ પ્રમાણે બન્ને સંપ્રદાયિક સાહિત્ય ગ્રંથોમાં એક સરખી જ હકીકત જ્યારે ઉપલબ્ધ થાય છે, ત્યારે તેને સત્ય તરીકે
સ્વીકારી લેવી પડે છે. અને તેમાં સૂચવ્યા પ્રમાણે નિઃસંદેડ માનવું પડે છે કે તે સમયે શક પ્રજાએ અવંતિ ઉપર ચડાઈ કરી તે દેશ જીતી લીધું હતું; તેમ જ અમુક વર્ષો પર્યત ત્યાં હકુમત પણ ભોગવી હતી. આ પ્રજા જ્યારે જીત મેળવવાને પ્રસંગે જ હિંદમાં આવી છે ત્યારે આપણે તેમને ખરી શક' પ્રજા તરીકે જ પીછાની લઈએ તો ખોટું ગણાશે નહીં.આ પ્રમાણે ચોથી પ્રજાની ઓળખને પણ નિર્ણય થઈ ગયું. તેમને લગતું વિશેષ વૃત્તાંત-જેમકે શક અને હિંદી શકને સંબંધશું તથા તેમનામાં ક્યા ક્યા રાજાઓ થયા વિ. વિ. યથાસ્થાને આગળ ઉપર આ પુસ્તકમાં જ લખવામાં આવશે.
આખી ચર્ચાને સાર એટલો જ છે કેઃ (૧) શાહવંશ તે ચકણુ ક્ષત્રપોઃ (૨-૩) શાહી વંશ તે હિંદી શક ઇન્ડો-સિથિઅન્સ પ્રજાવાળા રૂષભદત્તનો (૪) અને શક પ્રજાને ( સિથિઅન્સ) અથવા શહનશાહે શાહીના ઇદ્રકાબવાળી જેને તાજેતરમાં હિંદ ઉપર ચડી આવીને અવંતિમાં રાજ્ય કરવા માંડયું હતું તે પ્રજાનોઃ આ પ્રમાણે સમજણ થઈ છે.
આ શક પ્રજાન વળી બે વિભાગ પાડ્યા છેઃ શક અને હિંદી શકે. આપણું નિયમ પ્રમાણે તો
અહીં માત્ર હિંદી શક-ઈન્ડો શક પ્રજાને સિથિઅન્સ વિષે જ બોલઇતિહાસ - વાનું રહેત; પણ ઉપર જે
ગયા છીએ કે શક પ્રજાએ
(૩૨) બુદ્ધિપ્રકાશ પ્ર. ૭૧, અંક ત્રીજો, ૧૯ર૯ માર્ચ, પૃ. ૮૮ થી ૧૦૩.
(૩૩) આ પ્રસંગ ગભીલ રાજનું વૃત્તાંત લખતાં આ પુસ્તકના અંતભાગે લખવામાં આવશે તે જુઓ. બાકી છેડીક હકીકત આડકતરો ઈશારારૂપે પૃ. ૧૦૭–
૧૦૮ ની ટી. નં. ૫-૮ માં જૈનાચાર્ય કાલિકરિના નામ સાથે જોડીને અપાઈ છે તથા કેટલીક હવેના પરિછેદે રૂષભદત્ત અને દેવણકના વૃત્તાંતમાં પણ આવશે.
(૩૪) આ સ્થાનની માહિતી માટે ઉપરના પહલ્વાઝવાળા બે પરિચ્છેદમાં જુઓ
