________________
૩૨૬
અઝીલીઝ
[ અષ્ટમ
જુઓ). આ પ્રમાણે હકીકત બન્યાનું ઠરાવાય તે ઉપરમાં ટાંકેલાં–કે, શ. ઈ. પૃ. ૬૮ નું અને કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૭૨ નું–બને વાકયોનાં કથનને ઊકેલ આપોઆપ આવી જાય તેમ છે.
આટલાં વિવેચનથી હવે સ્પષ્ટ થયું હશે કે અઝીઝને સંવતસર ચાલે છે કે કેમ ? અથવા તેના સિકકામાં શા માટે બબ્બે મહારાં પાડવામાં આવ્યાં છે? તેમજ ગેડે ફારનેસને કેમ ઈરાન તરફ પાછું વળવું પડયું છે ?
(૩) અઝીલીઝ શહેનશાહ અઝીઝ પહેલાના મરણ પછી તેની ગાદીએ તેને પુત્ર અઝીલીઝ આવ્યો છે. તેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૫૮ થી ૩૦=૨૮ પર્વતનો ઠરાવાયો છે. તેમાં શંકા જેવું કારણું રહેતું ન હોવાથી આપણે પણ તે એમ ને એમ જ માન્ય રાખી લઈએ છીએ. આ સમય તેના સ્વતંત્ર રાજ્યાધિકારનો જ છે. તે ઉપરાંત પિતાના પિતાના ઉત્તરજીવનમાં, તેમના મંદવાડને લઈને પણ તેણે રાજવહીવટ સંભાળી લીધે દેખાય છે. પણ ચાલુ આવતા નિયમ પ્રમાણે તે તેના પિતાના નામે ચડાવી શકાય નહીં.
તેના રાજઅમલમાં કોઈ અન્ય મહત્વને બનાવ બન્યાનું જણાયું નથી, કે બન્યો હોય પણ નોંધાયો જડતો ન હોય. બન્યો ન હોવામાં બે ત્રણ કારણો આગળ ધરી શકાય તેમ છે. (૧) તેના પિતાની પેઠે તે પણ બળહીન કે તેજહીન હેય. જો કે તેમ ધારવાને આપણ પાસે કાંઇ સાધન નથી. ઊલટું તેના પિતા કરતાં તેને રાજકાળ દીર્ધકાલીન નીવડે છે. એટલે વધારે નહીં તે કાંઈક ઠીક ઠીક સત્તાવાળા અને પરાક્રમી પણ હવે જોઈએ જ. (૨) ઈરાનની સાથે અમુક પ્રકારની સમજૂતિ થઈ ગઈ હોવાથી, તેને હવે પિતાને માટે બહુ ઉલ્લાસ
કે ઉત્સાહ નહીં રહ્યો હોય એટલે તદ્દન નિક્રિયપણે અને ઉપેક્ષાવૃત્તિથી જ રાજકાજ કર્યો જતો હશે. ( ૩ ) સમજૂતિ થઈ ન હોય તે પણ બહુ મુલક વધારવા તરફ તેનું લક્ષ જ દેખાતું નહોતું. તે પોતે ગાદી ઉપર બેઠે કે બીજે જ વર્ષે અવંતિની ગાદી પાછી ખાલી પડી હતી. એટલે જો ધારત તો તે આખું રાજ્ય કે તેને કાંઈક હિસે પણ મેળવી શકત; પણ તે તક જેણે જતી કરી છે. આવાં વિધવિધ અનુમાનો તેના જીવન વિશે દોરી શકાય છે; છતાં એક પ્રસંગ તેને નબળા રાજકર્તા માની લેવાને મને પ્રથમ મળ્યો હતો. પરંતુ વિશેષ શેધનથી માલૂમ પડયું છે કે તે માત્ર મારી ભ્રમણા જ હતી, છતાં તે એતિહાસિક બીના જ હોવાથી, ભવિષ્યમાં કોઈ અન્ય સંશેધકને તેમાંથી કદાચ સાર જેવું હાથ લાગી જાય તેવા આશયથી તે નીચે રજૂ કરું છું.
રાજતરંગિણિ કે જે કાશ્મિરદેશને પ્રાચીન કાળને પ્રમાણિક ઇતિહાસ દર્શાવતો વર્તમાન
કાળે લબ્ધ થતો ગ્રંથ મનાય મારી છે, તેમાં એમ જણાવાયું છે બ્રમણ કે, હિંદી સમ્રાટ વિક્રમાદિત્યે
તે દેશ સર કરીને પિતાના પ્રતિનિધિ તરીકે મંત્રીગુપ્ત નામના પ્રધાનને ત્યાં વહીવટ કરવા નીમ્યો હતો. આ હકીકતને ઉલેખ સરખાયે ભારતદેશના શિખવાતા કોઈ ઇતિહાસમાં કઈ હિંદી સમ્રાટ વિષે કરાયે હોવાનું જણાતું નથી. જ્યારે વિક્રમાદિત્ય નામની વ્યક્તિએ તે લગભગ દશ બાર જેટલી (જુઓ આ પુસ્તકને અંતે તેને લગતે પરિચ્છેદ) હિંદની ભૂમિ ઉપર થઈ ગઈ છે. એટલે પ્રશ્ન એ ઉદ્દભવે છે કે, તરંગિણિકારે કયા વિક્રમદિત્યને ઉદ્દેશીને તે બીના લખી હશે. તેણે લખ્યું
