________________
૩૮
થવા સાથે ઉત્તર હિંદના ભૂપતિ થયા છે. ઉપરાંત કાશ્મિરમાં નીમેલા સૂબા–પ્રધાન મંત્રીગુપ્તનું નામ પણ તેમની સાથે વધારે સુસગત થતુ દેખાય છે. આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારે તે અનુમાનને પુષ્ટિ મળતી દેખાઇ. પણ તેમને રાજ્યાધિકાર આ પુસ્તકની ઠરાવેલ સમયમર્યાદા બહારના હોઇને તે વિશે આટલા ઉલ્લેખ કરીને જ અહીં વિરમવું પડે છે.
કહેવાના તાપ એ છે કે, મેં પ્રથમ દોરેલા અનુમાન મારે ફેરવવા પડયો છે અને તેથી રાજા અઝીલીઝને કપાળે ચોંટાડાતુ કલંક ધેાળી નાંખી તેને મે' મારી ભ્રમણા ના શિષક તળે જણાવવું ચેાગ્ય ધાયું છે.
66
ગાંડાકારનેસ પણ
""
( ૪ ) અઝીઝ બીજે
શહેનશાહ અઝીલીઝના મરણ બાદ થયેલ સમજૂતિના કરાર પ્રમાણે (જીએ પૃ. ૩૨૫ ) ઇરાનના રાજકુટુંબમાંથી કાઇ નબીરા હિંદી પ્રાંતાના વહીવટ ચલાવવા આવવાના હતા. તે સમયે ઈરાનમાં શહેનશાહ નેનીસનું મરણુ નીપજી ચૂકયું હતું એટલે તે! ગાદી ઉપર તેને નાના ભાઇ સ્પેલીરીઝ બેઠા હતા. શહેનશાહુ સ્પેલીરીઝને એક યુવાન પુત્ર હતેા તેને હિંદુ તરક્ મોકલી આપવામાં આવ્યા હતા; જે શહેનશાહ અઝીઝ ખીન્દ્ર તરીકે હિંદી ઈતિહાસમાં જાણીતા થયા છે, તેના સમય ઇ. સ. પૂ. ૩૦ થી ઈ. સ. ૧૯ સુધીના ૪૯ વષઁના ગણાય છે. તે વિશે કાને વાંધા ઉઠાવવાનું કારણ મળ્યું નથી, જેથી આપણે પણ તે સાથે સ'મત થઈએ છીએ. ઇન્ડીપાર્થીઅને જાતિના કુલ્લે પાંચ શહેનશાહ થયા છે. તેમાંના સર્વેમાં આ ચેાથા ગાદીપતિના રાજ્યકાળ સૌથી લાંખેા છે, છતાં તેના જ રાજઅમલ દરમ્યાન એછામાં ઓછા માંધવાલાયક બનાવ નાંધાયા છે, બલકે એમ કહે
[અમ
કે, તેના આખાયે સમય હિંદી ખ઼તિહાસની નજરે તદ્દન “ કારી પાટી=Blank slate'' જેવે જ છે. તેણે રાજની લગામ હાથ લેતી વખતે, જેટલી ભૂમિને વારસા લીધા હતા તેટલા જ તેની પાછળ આવનારને સાંપ્યા હતા. એટલે કે તેણે નથી જમીન વધારી કે નથી ઘટાડી; એટલુ જ નહી' પણ તેણે આસપાસના કાઇને હેરાન કર્યાં હોય કે ખાલી ધમકી આપીને દમ મારવા જેવું કર્યું' હાય એમ પણ લાગતું નથી. જેમ તેણે કાઈ પાડાશીને રંજાડ્યા નથી તેમ તેના પાડોશીએ પણ તેને ઊંચાનીયા થવાનું કારણ આપ્યું નથી; નહીં તેા તેના સમય દરમ્યાન તેની દક્ષિણ હદે અડીને આવેલ અતિપતિ શકાર વિક્રમાદિત્ય જે પરાક્રમશીલ રાજા થઈ ગયા છે તથા જેની કારકીદી એટલી જગજાહેર અને પ્રખ્યાત થયેલી છે કે, જો તેની કરડી નજર ક અંશે પશુ થઇ હાત તા, કાંઇક ને કાંઇક નવાજૂની તેા થઇ જાત જ. આ ઉપરથી એમ સમજાય છે કે, બન્ને ભૂપાળા શાંતિપૂર્વક વહીવટ ચલાવી લેાકસેવા કરવાની ભાવનાવાળા જ હશે. જેથી કોઈએ એકબીન્દ્રના કામકાજમાં વિના પ્રયાજતેઅથવા કેવળ ભૂમિ મેળવવાના ક્ષેાભમાં તણાઇનમાથું મારવાનુ` ઊચિત ધાર્યું" લાગતું નથી.
આ શહેનશાહના લાંખેા રાજ્યકાળ હાઇને જે કેટલાકે તેને શકસંવત્સરના સ્થાપક તરીકે મનાવવાની વૃત્તિ દાખવી છે તે કેવી નાપાયાદાર છે તે આપણે ઉપરમાં અઝીઝ પહેલાનુ' વૃત્તાંત લખતાં જણાવી ગયા છીએ એટલે અહીં પુનરૂક્તિ કરતા નથી.
શહેનશાહ
અઝીઝનું ભરણું નીપજતાં, તેની પાછળ ગાંડાકારનેસ આવ્યેા છે.
(૫) ગાંડાકારનેસ-ગાંડાફારસ જેમ આપણા બ્રીટીશ હિંદુમાં વહીવટ
