________________
==
=
૨૭૮
હશટે
[ ષષ્ઠમ
ઉપરથી એક અનુમાન એમ બાંધી શકાય છે કે, પાસેના ઈરાની શહેનશાહતના રાજ્ય વહીવટની સત્તા. જ્યારે તેમના રાજ્યના આ પ્રદેશ ઉપર ચાલુ હતી ત્યારની અસર આ વિદ્યાશાસ્ત્ર ઉપર પણ થઈ હશે જ કેમકે આપણે જાણીએ છીએ કે, યુનાની વિદકશાસ્ત્ર પણુ, આર્ય વૈદકના જેવું જ શાસ્ત્રપદ્ધતિઓ રચાયેલ છે તથા તેના જેટલું જ અકસીર અને સંપૂર્ણ ઇલાજ ધરાવનારું છે. સવાલ માત્ર એટલો જ રહે છે કે, તક્ષશિલાની વિદ્યાપીઠનું શિક્ષણ પ્રથમ હશે કે ઇરાનીયન વિદ્યાપીઠનું – પદ્ધતિનું શિક્ષણ પ્રથમ હશે; તે વસ્તુ નક્કી કરવાનું આપણી પાસે સાધન નથી તેમ ઇતિહાસને અંગે બહુ ચર્ચવા યોગ્ય તે વિષય પણ નથી; છતાં સંસ્કૃતિના સરણનાં ધોરણે જ આ બાબતમાં પણ અનુમાન જે બાંધી શકાતું હેય તે કહેવું જ પડશે કે, પ્રથમ આર્યવૈદિક શાસ્ત્ર હોવું જોઈએ અને યુનાનીશાસ્ત્ર છે તે ઉપરથી જ રચી કઢાયું હોવું જોઈએ.
દરેક પ્રજાના અંતિમ વર્ણને પરિચ્છેદમાં ધર્મ વિશે થોડું કે ઘણું લખવાને રવે રાખે
છે જ, એમ સર્વ કઈ વાચતેને કના મન ઉપર પ્રતીતિ ધર્મ થઈ હશે. તે માટે સહજ કઈ
પ્રશ્ન ઉઠાવશે કે, ઈતિહાસમાં તે માત્ર રાજકાજના વિષયને જ સ્થાન હોવું જોઈએ, તેમાં ધર્મને વળી શું લાગેવળગે. જવાબ એટલો જ છે કે, જેમ રાજકીય બાબતો સાથે જનસમાજના સામાજિક હિતની બાબતો-જેવી કે, લોકકલ્યાણના માર્ગો, દાનશાળાઓ, વટે-
ભાર્ગ-મુસાફરો માટેના રસ્તાઓ ઈત્યાદિ હકીકતપણ સંકળાયેલી લેખીએ છીએ તો આર્થિક બાબતે-જેવી કે વેપાર-વાણિજ્ય, હુન્નર-ઉદ્યોગ આદિનાં પ્રકરણે પણ જોડાયેલ હોય છે. તેમ ધાર્મિક બાબતે પણ સીધી કે આડકતરી રીતે તે સાથે જોડાયેલી જ ગણવી રહે છે. તેમ જ ન હોત તો શિલાલેખમાં તથા તામ્રપત્રોમાં કોતરાતા દાનપત્રોમાંની હકીકતને ઐતિહાસિક ગણનામાંથી સર્વદા તદ્દન દૂર જ રાખવી પડત. બીજું કારણ એમ છે કે, ધર્મને લીધે રાજકત્તી કામ સામાન્ય પ્રજાની સાથે ઘાટા સમાગમમાં આવી શકે છે. જેને લીધે તેમના રીતરિવાજ, રહેણીકરણી, આચારવિચાર તેમ જ આખી સંસ્કૃતિની કાંઈ ને કાંઈ છાયા તેમના ઉપર પડ્યા વિના રહેતી જ નથી. આવાં અનેક કારણોને લીધે ધર્મ વિષેની વિચારણાને પણ ઇતિહાસના પુસ્તકની સરહદમાંથી બહાર હડસેલી કઢાતી નથી, તેટલા માટે જ્યારે કોઈ પ્રજાને ઇતિહાસ લખવામાં આવે ત્યારે તેના ઘડતરમાં માત્ર રાજકીય, આર્થિક કે સામાજિક તથા અન્ય વ્યાપારિક પ્રશ્નો જ ભાગ પૂરાવે છે એમ સમજવાનું નથી, પણ તે સર્વની સાથેસાથે તેમની ધાર્મિક ક્રિયાનાં અનુષ્કા અને વિધિવિધાને પણ કેટલેક અંશે ભાગ પૂરાવતા હોવાથી તે વિષયની મહત્વતા પણ ઇતિહાસકારોએ આંકતા શીખવી જ રહે છે. અલબત્ત, તે એવા સ્વરૂપે આલેખવી ન જ જોઈએ કે જેથી વાચકવર્ગના મન ઉપર કોઈ ખટી, કેમભાવી,ઉ૭ કે દ્વેષભરી છાપ ઉત્પન્ન કરે. બાકી તટસ્થપણે ન્યાયબુદ્ધિથી
(૭૭) કામ અને ધર્મ અને વિસ્ત જુદી છે એમ સમજવું જોઈએ. જેમ જાતિ, શ્રેણિ, વર્ગ વિગેરેના અર્થ સમજવામાં અનેક રીતે સંકુચિતતા પેસી ગઈ છે.
અને જેને લગતી કિંચિત સમજૂતિ પ્રસંગેપાત (જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૨૬ થી ૨૮ અને ૩૨: ૨૭૫; ૩૩૭ થી ૩૩૯; પુ. ૩ માં છઠ્ઠા ખંડે સંસ્કૃતિ, ધર્મ, ) અપાઈ
