________________
૨૮૦.
ક્ષહરોટ
[ ષષ્ઠમ
હાસની દષ્ટિએ દેખાય તે પ્રમાણે લખવી જ રહે. પછી બીજો ઉપાય શું ? જે તેમ ન કરે તે શું તેણે વાચકની મનોવૃત્તિ, જે ખરૂં તત્ત્વ જાણવાની છે તેને પોષવાને બદલે વાચકની લાગણીને જ સંતોષવાને માત્ર પ્રયત્ન કરીને બેસી રહેવું ? અથવા ખરી વસ્તુસ્થિતિનું ગોપન કરીને, અન્યથા સ્વરૂપે તેને ચિતર્યો જવી ? ધર્મવસ્તુ સાથે ઇતિહાસને કેવો અને શા માટે સંબંધ છે જોઈએ તથા તેનાથી કેટકેટલા ઉપકાર મનુષ્ય જાતિ ઉપર થઈ રહ્યા છે અથવા તેનાથી વેગળા થતાં કેવી અવદશા થઈ ગઈ છે અને થઈ જાય છે તે બતાવ્યા પછી (જુઓ, ટી. નં. ૭૭ નું લખાણ) અહીં ક્ષિલા નગરી વિશેના મૂળ વિષય ઉપર આવી જઈએ,
ઉપર પૃ. ૨૬૯ માં જણાવાયું છે કે આ પ્રદેશ ઉપર પ્રથમ રાજા પુલુસાકીની સત્તા હતી, તે બાદ ઈરાની શહેનશાહતની, તે બાદ મગધ પતિઓની (નંદવશ તથા મૌવંશની )-ડાંક વર્ષને અપવાદમાં અલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટની અને તે બાદ યૌન સરદારની તથા તેના ક્ષહરાટ ક્ષત્રપોની; આ પ્રમાણે ઇ. સ. પૂ. ની સાતમી સદીથી તે પહેલી સદી સુધીના છ સાતસો વર્ષમાં જે જે રાજસત્તાઓ ત્યાં અધિકાર ઉપર આવી ગઈ તેની સંક્ષિપ્ત નોંધ સમજવી. તેમાંના ઈરાની શહેનશાહોએ જે સત્તા ચલાવી છે તે તે પિતાના વતનમાં દૂર બેઠા બેઠા ચલાવી હતી. એટલે તેમને લીધે પ્રજાના ધર્મ ઉપર જીવંત
અસર થયેલી નહીં; પણ કાંઈક અંશે મિશ્રણ થયેલું અને તેમાંથી ખરીદી ભાષાને ઉદભવ થયો સંભવિત છે તે જણાવી દીધું છે. બાકી રહ્યો ન સરદારનો, ક્ષહરાટ ક્ષેત્રને અને મગધપતિઓનો રાજવહિવટ. આમાં ન સરદારના વહીવટની મુદ્દત લગભગ અડધી સદી જેટલી લંબાઈ છે ખરી, પણ તેમાં સંસ્કૃતિનું કે ધર્મનું કાંઈ નિશ્ચિત ધારણ ન હોવાથી (જુઓ પછમ ખંડે, પ્રથમ પરિચ્છેદે તેમના ધર્મ વિશેને પારિગ્રાફ ) પ્રજા ઉપર કાંઈ ખાસ છાપ તેમના સમય દરમ્યાન પડી હોય તેમ માનવાનું કારણ નથી, પછી તે બાકી રહ્યા નંદવંશી અને મૌર્યવંશી મગધપતિઓ અને ક્ષહરાટ ક્ષત્રપ. આ સર્વેનાં વૃત્તાંત આલેખન કરતાં પૂરવાર કરી બતાવાયું છે કે, તેમનો રાજધર્મ જૈનધર્મ હત; માત્ર વચ્ચે સમ્રાટ અશોકવર્ધન મૌર્યવંશી ભૂપાળ જે આવ્યું છે તે એક જ બૌદ્ધધર્મ હતો. એટલે તે ધર્મની અસર હજુ અહીં તક્ષિાના પ્રદેશમાં પહોંચી શકે ખરી, પણ તેને ઇતિહાસ જે તપાસીશું તે ખાત્રી થશે કે, આખા પંજાબ ઉપર તે તેની સત્તા કોઈ કાળે જામી જ નથી છતાયે તેને જે દક્ષિણ ભાગ હજુ જીતી શક્યો હતો તે પણ તેની રાજ્યકારકીર્દિ અડધી તે ખતમ થઈ જવા આવી હતી-અથવા બીજી રીતે કહો કે ખતમ ૮થઈ ગઈ હતી ત્યારે જ બન્યું હતું. અને બન્યા પછી પણ તેને આખોયે સમય ગૃહજીવનના કલેશમાં જ વ્યતીત
(૭૮) તેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૩૩૦ થી ૩૦૩ સુધીના ૨૭મા વર્ષને જ ખરી રીતે તે છે; અને પંજાબમાં જે કાંઈક શાંતિ પ્રસરવા પામી છે. તે ઈ. સ. પૂ. ૩૧૭ માં પિરસનું ખૂન થયું અને યવન પ્રતિનિધિ યુડીસ હિંદ છોડી નાસી ગયે ત્યારબાદ જ છે. (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૨૪૩ ને તિથિકમ) એટલે કે ઈ.
સ. પૂ. ૩૧૬ બાદ જ અશકની હકુમત ત્યાં કાંઈક સ્થિર થવા પામી હતી એમ કહી શકાય.
આ સ્થિતિ વિચારતાં તે ગાદીએ બેઠા પછી પંદર વર્ષે થયું ગણાય; તેથી રાા વર્ષના કાળથી અડધે સમય વીત્યા બાદ એમ લખવું પડયું છે. ( વિશેષ માટે ઉપરમાં પૃ. ૩૧ થી આગળની હકીકત જુએ.)
