________________
૩૦૨
પહુવાઝનું
[ સપ્તમ
ધિરાજ નામના ૪૭ ઈરાની અને પાર્થીઅન ઈલકાબનું અસ્તિત્વ થયું. પણ હિંદ ઉપરની ચઢાઈ મિગ્રેડેટસ પહેલાના રાજ્ય નહિં,૪૮ પણ મિથેડેટસ બીજાના રાજ્ય પછીના સમયે થઈ હતી એમ કહેવાશે; કે જે સમયે પાર્થીઓની સત્તા નબળી પડી ગઈ હતી૫૦ અને જે રાજ્યો એક વખત ખંડિયાં હતાં તે સ્વતંત્ર બની બેઠાં હતાં. સ્વાભાવિક રીતે જ બાદશાહી દરજજાના ત્રણ રાજકર્તાઓ એકીવખતે સત્તા ઉપર આરૂઢ થયા હતા. એક ઇરાનના શાહી કુટુંબ સાથે સંબંધ ધરાવતે પણ નાને શહેનશાહ૫૧ (બીજો) હિંદુસ્તાનમાં (રાજ કરત) શહેનશાહપ૨ અને (ત્રી) ઇરાન- માંને ખંડિયો રાજા, જે વખત જતાં હિંદને શહેનશાહ બનતા હતા તે (પૃ. ૫૬૯): ઉપરના બન્ને ઈગ્રેજી કથનને સાર કાઢીશું તે એક જ હકીકત જણાશે કે, મિથેડેટસ બીજે જેને મિશે. ડેટસ ધી ગ્રેઈટ અથવા નવમો આરસેકસ કહેવાય છે તે મહાપરાક્રમી રાજા થયો હતો. તેના
રાજ્યઅમલ દરમ્યાન પાર્થીઅન સામ્રાજય અવલ નંબરનું બન્યું હતું. અને તેના મરણ બાદ નબળા રાજાઓ થવાથી, પાર્થીઅનોની ઉતરતી કળા થવા માંડી હતી; જેથી કેટલાક ખંડિયા રાજા હતા તે સ્વતંત્ર થઈ ગયા હતા. આ પાછલા વર્ગમાંની એક શાખાએ-ફટાએ– હિંદમાં આવી રાજઅમલ ચલાવવા માંડ્યો હતો, જેમાં મેઝીઝ, અઝીઝ પહેલો વિગેરે વિ. થયા છે. તેઓ મૂળે પાર્થીઅન્સ પ્રજામાંના હતા, પણ હિંદમાં આવી વસ્યા અને રાજ્ય કર્યું તેથી ઈન્ડોપાર્થીઅન્સ તરીકે ઓળખાયા છે, જ્યારે એક બીજે ફટે જે શક પ્રજાને (સીથીઅન્સ) હવે તે પણ હિંદમાં આવી રાજ કરતો થયો હોવાથી તેમને ઇન્ડો-સીથીઅન્સ કહેવામાં આવતો. આ પરિચછેદમાં આપણે ઇન્ડો પાર્થીઅન્સ વૃત્તાંત લખવાનો છે જ્યારે ઈન્ડે સિથિઅન્સનું વૃત્તાંત હવે પછીના પરિચ્છેદે લખીશ. પણ ઉપરના નિવેદનથી એટલું સ્પષ્ટ સમજાશે કે, ઇન્ડો પાર્થીઅન્સ
(૪૭) હિંદ ઉપરની છત ઈ. સ. પૂ. ૮૮ પછી થોડાક વરસના અરસામાં સેંધાઈ ગણવી રહે છે. તે બાદ “મહારાજાધિરાજ'ને ઈલ્કાબ ધારણ કરાયા લાગે છે? તે પહેલાં તેનું નામનિશાન પણ નહોતું એમ થયું.
(૪૮) આ અભિપ્રાય સાચે છે. સરખા ઉપરની ટી. નં. ૪૬ તથા નં. ૪૭ નું લખાણ.
(૪૯) પછીના સમયે એટલે ઇ. સ. પૂ. ૮૮ પછી. જુઓ પૃ. ૧૪૫ ઉપરનું વંશાવળી પત્રક.
(૫૦) પાંથી આની સત્તા જે નબળી પડી છે તે મિડેટસ ધી ગ્રેઈટ-બીજાના મરણ બાદ જ. જુઓ ઉપરની ટી. નં. ૪૯. વળી આગળ ઉપર શહેનશાહ મેઝીઝનું વૃત્તાંત જુઓ.
(૫૧) ઇરાનની મૂળ ગાદી ઉપર રાજ કરતા મુખ્ય શહેનશાહ એમ કહેવાને ભાવાર્થ છે; પણ અહીં તેને Junior=ાને કહ્યો છે. તે એવી ગણત્રીથી કે આ ગાદીધારને પોતાને નબીરે હિંદ ઉપર મોકલો પડ્યો
હતા; પણ શા કારણને લીધે તેમ કરવું પડયું છે. તે હકીકત (જુઓ અઝીઝ બીજનું વૃત્તાંત) બરાબર જણાશે ત્યારે તે અભિપ્રાય ફેર પડશે.
(૫૨) જેને આપણે ઈન્ડે પાથી અન્સ તરીકે ઓળખીએ છીએ તે મોઝીઝ, અઝીઝ પહેલે, અઝીઝ બીજો વિગેરે.
(૫૩) ખરી રીતે તે ટીક નં. ૫ર અને આ ૫૩ વાળે શહેનશાહ એક જ છે. પણ અહીં ઈરાનને ખંડિયા રાજા એટલા માટે કહ્યો લાગે છે કે તે ઈરાનમાંથી આવતું હતું તથા તેને ઇરાનના મૂળ ગાદીપતિ તરફથી મેકલવામાં આવતે હતો.
અને નં. ૫૨–૫૩ ના ટીપ્પણમાંની વ્યકિત જે એક જ હોય તે પછી, શહેનશાહ ઈલકાબેધારી બે જ
વ્યકિત થશે; ત્રણ નહીં. બીજી ગણત્રીથી હજુ ત્રણની સંખ્યા થઈ શકે તેમ છે. તે માટે જુઓ શહેનશાહ મેઝીઝનું વર્ણન.
