________________
પરિચ્છેદ ].
કઈ પ્રજાનો ?
૩૦૭
રાજસત્તાનો આરંભકાળ મિગ્રેડેટસના રાજ- અમલમાં જ થય ગણાય. મિગ્રેડેટસનો સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૨૩ થી ૮૮ લેખાયો છે. એટલે જે કેટલાકની ગણત્રી મોઝીઝને સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૨૦ આસપાસ શરૂ થયો હોવાની થાય છે તેમાં વિશેષ સંભવિતપણું દેખાય છે. આપણે ઈ. સ. પૂ ૧૧૫ ઠરાવીએ તે ઠીક ઠીક ગણાશે. આ સમયે તે તે માત્ર ક્ષત્રપ જ થયું છે. અને તેને સત્તા પ્રદેશ પણ હિંદની બહાર જ છે. એટલે આપણા સ્થાપિત સિદ્ધાંતથી ઉપરવટ થઈને આ વિષય નક્કી કરવા કે તે ઉપર લાંબી લટાપટમાં ઉતરવા આપણે જરૂર જ નહોતી; પરંતુ તેને રાજઅમલ હિંદમાં જે માત્ર ટૂંક વખત જ ટકવા પામે છે તથા તેની પાછળ ગાદીએ આવનાર બીજા ઈન્ડપાર્થીઅન શહેનશાહે જે થઈ ગયા છે તેમનાં વૃત્તાંત ઉપર કાંઈક અસર પહોંચાડનાર આ બીના હેવાથી, અત્રે તે છણી લીધી છે.
જો કે તેને સત્તાકાળ પાર્થીઅન શહેનશાહના સત્ર૫૪ તરીકેનો ઇ. સ. પૂ. ૧૧૫ થી આરંભ થતે ગણાવ્યો છે, પણ હિંદના ભૂપતિ તરીકે તે લગભગ ઈ. સ. પૂ. ૮૮
(૪) સત્ર૫ તે ઈરાની ભાષાને શબ્દ છે. જાઓ ડેરિઅસના રાયે આવી ૨૦ સત્રપી પાડવામાં આવી હતી તે વૃત્તાંત (પુ. ૧, પૃ. ૭૨ ટી. નં. ૫)
(૫) કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૭૦:-The precise date of Mauses cannot at present be determined-મેઝીઝને ચક્કસ સમય તે વર્તમાન સંગમાં નક્કી કરી શકાતો નથી. (આ કથન તેની સત્તાના પ્રારંભને અંગે છે કે, હિંદમાં તેનો અમલ શરૂ થયાને અંગે છે તે બેમાંથી ગમે તે પ્રસંગ હોય પણ બન્નેને સમય નિર્ણિત કરાયું નથી જ ).
(૬) આ સમય પણ નિશ્ચિતપણે તે સાબિત થયો નથી જ; માત્ર કેટલાક કારણસર (જુઓ આગળ
બાદ કેટલાંય વર્ષ"(મારી સમજ પ્રમાણે ઇ. સ. પૂ. ૮૦ કે ૭૮ માં આવે છે) તેની શરૂઆત થાય છે અને પછી બે એક વર્ષમાં જ તેને અંત આવી જાય છે. એટલે હિંદના પાર્થીઅને શહેનશાહ તરીકે તેની કારકીર્દી માત્ર બે કે ત્રણ વર્ષ જ કહી શકાશે, જ્યારે એકંદર તેનો શાસનકાળ ૧૧૫ થી ૭૭ સુધી ૩૫ થી ૪૦ વર્ષને ગણી શકાય તેમ છે. અને ત્રીસેક વર્ષની ઉમરે તે રાજકારણમાં જોડાયા હેય તે લગભગ ૭૦ થી ૭૫ ની ઉમર સુધી પહોંચ્યો કહેવાય. તેના રાજ્યનો અંત તેના મરણથી જ આવ્યું છે એમ માનવું પડશે. ઉપરમાં પૃ. ૩૦૨ માં કે. હિ. ઈ. ના
મત પ્રમાણે એવી નેંધ લેવાઈ છે તેને શક કે મિથ્રેડેટસ બીજાના સમયની કહેવાય કે આસપાસ ઈરાનમાં એક મોટી
રાજક્રાંતિ થઈ હતી અને ત્યારથી તેના શહેનશાહી વંશના ત્રણ વિભાગ પડી ગયા હતા. એક વિભાગે અસલ ગાદી ઉપર રહી રાજ્ય ચલાવવું જારૂ રાખ્યું. બીજા વિભાગે હિંદમાં જઈ સ્વતંત્ર રાજ્ય સ્થાપ્યું અને ત્રીજા વિભાગે ઈરાનના અગ્નિખૂણે આવેલા સિસ્તાન પ્રાંત ઉપર ઉપર અઝીઝના વૃત્તાંતે) તેના પાછળ આવનાર અઝીઝના રાજ્યને આરંભ વિદ્વાનેએ ૭૮ માં ઠરાવી દીધો છે એટલે મેઝીઝના રાજ્યને અંત ૭૮ માનવે પડે છે; તેથી મેં પણ અંદાજ તરીકે તેને સ્વીકારી લઈ અહીં તે માન્યતાને ઉતારી છે.
કે. હિ. ઈ. ના લેખકે (જુઓ પૃ. ૫૭૦-૭૧ માં ) વળી તદ્દન જુદો જ સમય બતાવ્યું છે. તે નીચે પ્રમાણે છે.
વર્ષ
મેઝીઝ-ઈ. સ. પૂ. ૭૫ થી ૫૮=૧૭ અઝીઝ- , ૫૮ થી ૪૭=૧૧ (જુઓ બુદ્ધિપ્રકાશ પૃ. ૭૬. પૃ. ૯૯)
