________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્ય વિસ્તાર
૩૧૯
પાઈ ગયું છે. મતલબ કે જે ક્ષહરાટ પ્રજા પિતાનાં બળથી ઇતિહાસમાં પ્રકાશિત થઈ જહાજલાલીના ગગન મંડળે મધ્યમાં પહોંચી જવા સુભાગ્યવાન બની હતી, તે આખીયે પ્રજા માત્ર પાંચ વર્ષની ટુક મુદતમાંજ, તેજ ઈતિહાસમાં હતી ન હતી થઈ જવા પામી છે. તેમાં પણ કાંઈ દૈચ્છીજ બળવત્તર હશે કે શું ? અથવા મેઝીઝના મનમાં એમ વસ્યું હોય કે, જેમ બે મહારાજ્યો જીતી લેવામાં કુદરતે સાનુકૂળતા બતાવી હતી, તેમાં ત્રીજા રાજ્ય ઉપર ચડાઈ લઈ જવાય તે તેમાં પણ કુદરત મદદગાર થશે જ. તેવા ઇરાદાથી, મથુરાનો પ્રદેશ જીતી લઈને, તેની દક્ષિણે આવેલ અવંતિ દેશ ઉપર ચડી જવાની તૈયારી આદરી હેય. પણ આદરતાવેંત જ કુદરતે - તાને પડો બતાવવા તથા લાભને નહીંભ અથવા “અતિ લોભ તે પાપનું મુળ” તે ન્યાયની સિદ્ધિ અર્થે તેને આ દુનીયામાંથીજ ઉપાડી લીધો હોય. જો કે રાજા મેઝીઝ જેમ ઉમરે પહોંચી વૃદ્ધ થઈ ગયો હતો તેમ અવંતિપતિ નહપાણુ તે તેનાં કરતાંયે આગળ વધીને વળી ખખડધજ થઈ ગયો હતે. ગમે તે સંજોગો ઉભા થયા હોય પણ તે સવ રાજ્યોની સ્થિતિ તે ઉપરમાં વર્ણવ્યા પ્રમાણે બની રહી હતી જ. તે સંગ પરનો કાયડો ઉકલે ત્યારે ખરો.
તક્ષિલાના જે તામ્રપત્રમાં ૭૮ ની સાલને આંક છે અને જે તશિલાપતિ પાતિકે કોતરાવ્યું છે તથા જેમાં “રાજા મોગના રાજ્ય” એવા શબ્દને નિર્દેશ કરાયો છે, તે મહત્વના ઉપયોગી
બનાવને વિવાદ વિગતેથી પૃ. ૨૪૦-૨ માં અપાઈ ગયો છે, જેથી અને તેનું પુનઃ આલેખન કરવા ઈચછા નથી.
આટલા વિવેચનથી જણાશે કે, શહેનશાહ મેઝીઝના રાજ્ય વિસ્તારમાં વર્તમાનના અફગાનિસ્તાન, પંજાબ અને યુકત પ્રાંતોની ભૂમીને સમાવેશ થતું હતું પણ સિંધ કે રજપુતાનામાં તેણે કાંઈ હિસ્સો પાડે હેય તેવી સાબિતી મળી, આવતી નથી. (૨) અઝીઝ પહેલે ઉર્ફ અય
મોઝીઝના મરણ બાદ તેને પુત્ર અઝીઝ પહેલો નામ ધારણ કરીને તક્ષિલાની ૪૨ તેમજ
મથુરાની ગાદીએ આવ્યો છે. તેનો કોઈકના મતે તેને અને મોઝીસમય ઝને કાંઈ પણ સગપણ સંબંધ
ન હોવાનું મનાયું છે. જેમ સગપણ હવા વીશે મતફેર છે, તેમ તેના સમય માટે પણ મતફેર ચાલે છે. સગપણમાં મતફેર હોય તે કાંઈ ઇતિહાસ ઉપર તેની અસર પડવાની ધાસ્તી સામાન્ય રીતે હોતી નથી પણ સમયને તફાવત પડી જતું હોય તે તેનું પરિણામ તે અનેક દરજજે હેરફેર આવી જાય છે. માટે તે સબંધી જરા તપાસ કરવી જરૂરી છે. | પૃ. ૧૪૫ ના કાઠામાં આપણે શહેનશાહ મેઝીઝના સમયનો અંત ઇ. સ. પૂ. ૭૮ ને જણાવ્યો છે અને તે હકીકત ઈતિહાસના ધુરંધર વેત્તા. મિ. રિમથના કથન આધારે નેંધાઈ છે. જ્યારે કે, હિ. ઈ. ના લેખકનો”૩ મત જુદે જ પડે
(૪૨) જ. ઈ. હી. ક. ૫. ૧૨ પૃ. ૨૦ (પ્રોફેસર P2H SIALIS Oyua w ) Sir John Marshall's excavations have shown that in Taxilla Moga was succeeded by king Aziz-સર જોન માર્શલના ખોદ કામથી સાબિત થયું છે કે, તક્ષિ-
લામાં મોગની પછી રાજ અઝીઝ ગાદીએ આવ્યો છે.
(૪૩) જુએ તે પુસ્તક પૃ. ૫૭૦-૭ી: તેમાં મોઝીઝને સમય ૭૫ થી ૫૮=૧૭ વર્ષ અને અઝીઝને ૫૮ થી ૪૭=૧૧ વર્ષ જણાવે છે (જુઓ તે પુસ્તકમાં પૃ. ૫૫૫ ટીક નં. ૨૭)
