________________
પરિચછેદ ]
કઈ પ્રજાને ?
૩૨૯
હતી તેનું વિસ્મરણ ન થાય તેવી રીતે સાક્ષી પૂરી પાડે છે. આ વાકયમાં ઘણી ઘણી વાતો સંદિગ્ધપણે તેમણે ઉચ્ચારી છે. જેમકે (૧) કેમ જાણે સરહદી પ્રાંત અને પંજાબ ઉપર જ યવનોની સત્તા જામી હતી અને તેથી આગળ નહીં ને પાછળ નહીં,૧૨ અથવા તે શક બાદશાહએ જે મુલક મેળવ્યા હોય તે તે આટલા પ્રાંત જ હતા અને તેથી વિશેષ નહેતું ૧૩ (૨) અઝીલીઝ પછી અઝીઝ બીજો તથા ગેડફારનેસ પણ બાદશાહ થઈને હિંદની ગાદી ભાવી ગયા છે. તેમનાં નામ તેમણે કેમ ગણાવ્યા નહીં હોય ? પણ માત્ર પહેલાં ત્રણનાં જ નામ ૧૪ લીધાં છે. (૩) એક વખત રાક બાદશાહી તરીકે તેમનાં નામ જણાવે છે જ્યારે બીજા જ વાકયે શક અને પલ્વાઝ૧૬ તરીકે તેમની પીછાન કરાવે છે. એટલે કાંતે તે બન્ને પ્રજાને એક માને છે, અથવા તે બેની વચ્ચેના ભેદની તેમને પિતાને જ ખબર
નથી (૪) શહેનશાહ, બાદશાહ કે અન્ય ગૌરવ
તે ઈલ્કાબ વિગેરે કોને કોને લગાડવામાં આવતો તથા કઈ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થયા બાદ તેમાં ફેરફાર થતો તે વિશે પણ ભેદભાવ નહીં બતાવતાં, ૧૭ મોઘમ જ ઉચ્ચાર કર્યો છે. આ પ્રમાણે ચારેક મુદ્દા જે મુખ્યપણે ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે તેને અહીં નિર્દેશ કર્યો છે. તે વિશેની તેમની માન્યતા કયા કારણસર હોઈ શકે અને સત્ય છે વા અસત્ય છે તેની સમજૂતિ પણ ટીકા નં. ૧૨થી ૧૬ સુધીમાં આપી છે. એટલે હિંદી ઇતિહાસના જ્ઞાન પર કયાં ખામી આવી જાય છે તે પણ અમારા કહેવા કરતાં વાચકવર્ગ પોતે જ સ્વયં વિચારી લેશે. એટલું જ નહીં, પણ આ ભેદભાવથી (શક અને પાથી અનની ઓળખનો) તેઓ અજ્ઞાત હેવાથી તેમને પોતાને જ ઈતિહાસના આલેખનમાં કેટલીક મુંઝવણ પડી છે તેને ખ્યાલ તેમના શબ્દમાંથી પણ તારવી શકાય તેમ છે. આ
સગાઈના હતા.
કદાચ ગાદીના સ્થાન પરત્વે તેમનું કથન જે હોય તે તે પણ ઠીક નથી; કેમકે પાછળના બેના પાટનગર તરીકે મથુરા નગરી જ હતી.
(૧૫) આ પ્રબ શક નથી એમ ઉ૫૨માં જણાવ્યું પણ છે અને હજુ જણાવીશું પણ ખરા. (જુઓ ઉપરની :
(૧૨) જ્યારે આપણે તે સાબિત કરી ગયા છીએ કે યવન અને યેન પ્રજનું રાજ્ય છેઠ મથુરાના ઝાંપા સુધી પણ પહોંચી ગયું હતું (જુઓ ડીમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરનું વૃત્તાંત) એટલે કે તેમનું કથન અસત્ય છે.
(૧૩) શક પ્રજને આશ્રયીને કહેવા મુદ્દો હોય તો તે પણ છેટું છે. (અહીં શક અને પલ્વી પ્રજ એક જ ગણીને તેમણે કામ લીધું છે. જુઓ નીચેની ટીકા નં. ૧૫ તથા ૧૬. ) તે હકીકત આપણે આ પરિચ્છેદે આગળ ઉપર જોઇશું.
(૧૪) તેમને આશય એમ હોય કે પહેલા ત્રણે જ આ પ્રાંતે ઉપર સત્તા ભોગવી હતી અને બાકીના બેએ નથી ભાગવી; તે તે પણ સત્યથી વેગળું છે. ઊલટું પ્રથમના ત્રણ કરતાં પાછળના બેને રાજ્ય વિસ્તાર માટે થયે હતે. - જે ઓલાદ પર તેમનું કથન હોય તો તે પણ ખોટ છે; કેમકે પાછળના બે તે જયારે શુદ્ધ રાજશાહી કુટુંબના હતા. ત્યારે પ્રથમના ત્રણ હા જ આવે
(૧૬) શાક અને પહુલ્લીઝ જુદા છે એમ પાંચ પરદેશી પ્રજની હકીકત જણાવતાં સાબિત કર્યું છે. (જુઓ પૃ. ૧૪૩-૪૪) વળી અહીં તેમના વૃત્તાંતથી પણ ખાત્રી , થશે કે બધી વસ્તુસ્થિતિ જ ભિન્ન છે. જુઓ ઉપરની ટીક નં. ૧૦.
(૧૭) આ વિશેની સમજૂતિ આપણે ઉપરમાં પૃ. ૧૬૪ થી ૧૭૦ સુધી ખાસ પારિગ્રાફ છૂટે પાડીને આપી છે તે જુઓ. વળી પ્રસંગ પડતાં અવારનવાર તેને સ્પષ્ટ કરતાં પણ જવાય છે.
