________________
કલ્કિ રાજા
[ તૃતીય હેવાનું ઉપર પૃ. ૫૪ માં સાબિત કરી ગયા નેધા છે. તેમાંયે ૨૨ વર્ષ સિન્યપતિ શુંગછીએ તે પછી તે બાદ ચૌદ વર્ષ જીવંત રહ્યો ભૂત્ય તરીકેનાં હતાં જ; એટલે તેણે સ્વતંત્ર રીતે જે હતે એમ જણાવવું કેટલું બેહુદું ગણાય ? (૩) સત્તા ભોગવી હોય તે બાકીના સોળ વર્ષ ત્રીજું અમરકોષ જેવા પ્રમાણભૂત ગ્રંથમાં અગ્નિ
સુધી જ ગણાય; અને તે પછી તુરતજ મરણ મિત્રને જ સમ્રાટું ગણુવ્યો છે, નહીં કે પુષ્ય- પામ્યો હતો એમ કહેવું પડશે. તે હિસાબે ૧૦૨ મિત્રને (૪) કાલિદાસ જેવા મહાકવિએ પણ ની ઉમરમાંથી ૧૬ વર્ષ બાદ કરતાં, તે ૮૬ વર્ષની અગ્નિમિત્રની (નહીં કે પુષ્યમિત્રની) યશ- ઉમરે ગાદીએ બેઠો હતો એમ ગણાવું રહે છે. હવે ગાથા ગાતું માલવિકાગ્નિમિત્ર નામક નાટક વિચારો કે આટલી ઉમરે ગાદીએ બેસીને રાજા કલિક રહ્યું છે. આ ચારે અનુમાનો અને પુરાવાઓ. તરીકે તે યવનોની સાથે લડવા જાય અને જીત મેળવે ખુદ વૈદિક સંપ્રદાયના મનાતા એવા જ ગ્રંથ- અને અશ્વમેધ યજ્ઞ પોતે કરે તે કોઈ રીતે કારોના આધારે આપણે રજૂ કરી રહ્યા છીએ (૫) બુદ્ધિમાં સમજાય તેમ છે? (૯) પણ દલીલની ઉપરાંત જે રાજ્યવિસ્તાર અગ્નિમિત્રના રાજ્યનો ખાતર પુષ્યમિત્રને શુંગભૂત્યને બદલે સ્વતંત્ર હતો તેને નકશે જોઈશું તે સહજ ખ્યાલ રાજા માની લે અને અશ્વમેધ કરનાર તથા યવન આવી શકશે કે તેને જ કાંઈક પ્રભાવિક અને ઉપર જીત મેળવનાર તરીકે તેને-પુષ્યમિત્રનેપરાક્રમી રાજકર્તા હજુ ગણી શકાય તેમ છે; બદલે તેના પુત્ર અગ્નિમિત્રને લેખો, તો તે સાબિત તેમજ સ્વતંત્ર સમ્રાટ તરીકે પણ તેની જ રાજ- થઈ ગયું કે, અગ્નિમિત્રના રાજ્યનો વિસ્તાર કીર્તિના પુરાવા મળી શકે છે (૬) વળી તેને (કેમકે યવન સરદારને જીતવાથી વિશેષ નહીં તે (અનિમિત્રને) તો પિતાની હૈયાતિમાં જ રાજપદવી થોડાક મુલકની પણ પ્રાપ્તિ તે થઈ હશેજ ને ? ભોગવતો નીહાળીએ છીએ; જ્યારે પુષ્યમિત્રને તે એટલે તેટલો વધારો થતાં) પુષ્યમિત્રના કરતાં
જ્યાં સુધી અગ્નિમિત્ર ગાદીપતિ બને છે ત્યાં સુધી વિશેષ ગણવો જ પડે અને તેમ થયું એટલે ઉપર માત્ર શંગભુત્ય તરીકે જ દેખી રહ્યા છીએ (૭) જણાવેલું પાંચમું કારણ અગ્નિમિત્રના પક્ષમાં વળી યવન રાજાનો ઈતિહાસ ( જુઓ આગળ અને પુષ્યમિત્રની વિરૂદ્ધમાં આવીને ઊભું રહ્યું ઉપર તેમના જીવનચરિત્રે ) તથા તેમાંની સાલ ગણાય,૧૦ જે પ્રમાણે નથી બન્યું જ. છતાં તે પણ અગ્નિમિત્રના કાળની જ સાક્ષી પૂરે છે; દલીલની ખાતર બીજી રીતે વિચારીએ. ધારો કે નહીં કે પુષ્યમિત્રના કાળની ( ૮ ) જે કે પુષ્ય- પુષ્યમિત્ર તે જ કલિક છે, અને તે કલિકનું મરણું મિત્ર કદી ગાદીએ જે બેઠે નથી (જુઓ ઉપ- ભ. સં. ૩૫૩ માં ૮૮ વર્ષની ઉમરે થયું છે, રમાં પૃ. ૬૪ થી આગળ) એમ સાબિત થઈ ગયું (કારણ કે પુષ્યમિત્રનું આયુષ્ય ૮૮ વર્ષનું પુરછે. છતાં દલીલની ખાતર માનો કે તે ગાદીપતિ વાર થયું છે, તો તેનો જન્મ મ. સં. ૨૬૫ બન્યો હતો અને તે જ રાજા કિક છે અને માં લેખવો પડશે ( ભલે આપણે મ, સં. ૨૫૧ તેનું મરણ ૩૫૩ માં નીપજતાં ૧૦૨ વર્ષનું માં પૂરવાર થયાનું જણાવ્યું છે છતાં) અને આયુષ્ય પણ તેણે જ ભોગવ્યું હતું, તે પણ એટલું તો ઈતિહાસ જ કહે છે કે મ. સં. પાછા વાંધા આવી જાય છે; કેમકે તેના ખાતે ૩૦૧ માં શાતકરણી બીજાએ અવંતિ ઉપર વધારેમાં વધારે ૩૮ વર્ષને સત્તા અમલ ચડી જઈને જીત મેળવ્યા બાદ પિતા તરફથી
તા
