________________
પરિચ્છેદ ]
મહાક્ષત્રપ વિશે વિવેચન કરતાં જણાવે છે કે, Later on, these titles seem to have gone an under-change that those who were called kshatrapas were subordinated to the Mahakshatrapas or some foreign kings who conquered them; and those who styled them as Mahakshatrapas were indepen. dent and owed fenlty to none=આગળ જતાં આ હેદ્દામાના અધિકાર પરત્વે ફેરફાર કરવામાં આવ્યેા લાગે છે; એટલે કે આ ક્ષત્ર કાં તેા મહાક્ષત્રપોના હાથ તળે ગણાતા અથવા તે જે પરદેશી રાજા તેમના ઉપર વિજય મેળવતા તેમના તાબેદાર ગણુાતા; જ્યારે જે મહાક્ષત્રપ બિરુદવાળા હતા તેઓ તે સ્વતંત્ર હતા તેમજ તેમના ઉપર કોનું શિર છત્રપણું નહાતુ. એટલે હવે સમજાશે કે ખીજી પ્રજામાં ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપ પણ હતા, તેમાં ક્ષત્રપ નાના અમલદાર અને તે મહાક્ષત્રપના તાબાના જ ગણાતા; જ્યારે મહાક્ષત્રપના કાઈ ઉપરી નહાતા જ.
ઉપરના ટાંચણેાથી આપણે એટલુ તે જોઇ શકીએ છીએ જ કે મહાક્ષત્રપને તે સર્વે લેખકાએ ભલે સ્વતંત્ર અધિકારી તરીકે કબૂલ રાખ્યા છે, પણ જે ચોખવટ આપણે બતાવી છે તેવી તેમાંના કોઇએ બતાવી નથી, તેમણે બતાવેલા ભેદ– ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્રપ અને ખૂદ શહેનશાહ વચ્ચેના ૨૮૧, ટી. ૩૫.
( ૯ ) સ્વતંત્ર પ્રશ્ન તરીકે યાન-બેકટ્રીઅન્સ અને પાર્થિ અન્સ-પલ્લવાઝ-પશિઅન્સ તેમજ કુશાન
ઇ. ઇ. સમજવી.
આપણા અને તેમનાં કથનને
તફાવત
પ્રમાણિક કથના
૧૭૧
અધિકાર પરત્વેને ભેદ-કબૂલ રાખ્યા ઉપરાંત આપણે તે। એમ પણ જણાવી દીધુ છે કે, જે પ્રજા મૂળે સ્વત ંત્ર નહોતી તેમાં કોઇ સરદાર કે અધિકારી, રાજ્યપતિ અનતે ત્યારે પોતે પોતાને મહાક્ષત્રપ પદથી વિભૂષિત થએલ જાહેર કરતા અને પોતાના ગાદીવારસને અથવા યુવરાજને ક્ષત્રપ પદ પણ કરતા; એટલે આવી સ્થિતિમાં જે ક્ષત્રપ હોય તે કાળાનુક્રમે ગાદીપતિ થતા જ; અને યારે ગાદીપતિ અનતા ત્યારે, ક્ષત્રપ મટીને મહાક્ષત્રપનું પદ્મ ધારણ કરતા. તેમાં ક્ષત્રપ એટલે આજ્ઞાંકિત અને મહાક્ષત્રપ એટલે શિરછત્ર, એવા પ્રકારના ભેદ નહાતા જ; અને તેટલા માટે જ, સ્વતંત્ર પ્રજાના ૯ મહાક્ષત્રપના તથા ક્ષત્રપના જેટલા અધિકાર ગણાય તેના કરતાં મૂળે સ્વતંત્ર ન હોય॰ તેવી પ્રજાના મહાક્ષત્રપના અને ક્ષત્રપના અધિકારમાં ફેર દેખાવાના જ. તે આ પ્રમાણે:-( ૧ ) સ્વતંત્ર પ્રજાને જે ક્ષત્રપ હાય તે મહાક્ષત્રપ અને પણ ખરા અને ન પણ અનેઃ ઉપરી પદે ચડવાના તેણે જે હાવા મેળવવા તે પોતાના કિસ્મતનુ અથવા શહેનશાહની કૃપાદિનું મૂળ સમજવું :( ૨ ) તેમજ ક્ષત્રપને, મહાક્ષત્રપને અને બાદશાહને સગપણ સંબંધ હાય પણુ ખરા અને ન પણુ હૈાય. ( ૩ ) તેમજ ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપની સખ્યા એકી વખતે એક કરતાં વિશેષ પણ હોય; જ્યારે જે પ્રજા મૂળમાં સ્વત ંત્ર ન હોય પણ જેને પાછળથી રાજ્યની પ્રાપ્તિ થઈ હોય તેના કિસ્સામાં, આ ત્રણે મુદ્દા પરત્વે ફેર રહેવાના જ; એટલે કે, ( ૧ ) તેમના ક્ષત્રપ જે હેાય તે કાળક્રમે ગાદીપતિ અને જ
(૮૦) મૂળે એકદમ સ્વતંત્ર ન હોય પણ પાછળથી વિજય મેળવી ગાદીપતિ બની હોય તેવી પ્રજાના ઉદાહરણમાં ક્ષહરા, શક, વશી વિગેરે વિગેરે ગણવી,
