________________
પરિચછેદ ]
વિશેષ હકીકત
૨૩૬
વળી પટરાણીના પેટે ત્રણ પુત્રનાં નામ જણાવ્યાં છે; જ્યારે કુમાર દાસ અને કુંવરી હનનાં નામ જુદાં પાડી પતાવ્યાં છે. તે ઉપરથી એમ અનુમાન લઈ જવાય છે કે, તે બન્ને પટરાણીના ફરજંદો નહીં હોય. પછી તે બન્ને સાદર હતાં કે કેમ તે સ્પષ્ટ થતું નથી; પણ મહાક્ષત્રપ રાજુલુલને એક કરતાં વધારે રાણીઓ હતી એમ તે ચક્કસ કહી શકાશે જ, આ સિવાય તેનાં બીજાં કોઈ સગાંઓનાં નામે તેમાંથી નીકળતાં નથી. ઉપરમાં આપણે ખરઓસ્ટ તે જ્યેષ્ઠ પુત્ર ખલયસ કુમારનું બીજું નામ હોવાનું જણાવ્યું છે, પણ બીજે ઠેકાણે તેને રાજુલુલના હિત્રાનો પુત્ર હોવાનું જણાવાયું છે.
તેના સિક્કા ઉપરથી જણાય છે કે તેણે “ ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપ ” એમ બને હોદા
ભગવ્યા છે જ. હવે જે તેને સમય ક્ષત્રપ તરીકેનો તેનો સમય
વિચારીએ છીએ તો તે સ્પષ્ટ થાય છે જ કે, તેના ઉપરી તરીકે બીજે કઈ હેવો જોઈએ જ; અને તે બીજા કોઈને સંભવ નથી પણ બાદશાહ મિનેન્ડરનો જ છે; તેમજ જ્યાંસુધી મિનેન્ડર જીવતો હતો ત્યાંસુધી તે તે પ્રદેશ ઉપર હગામ-હગામાસ જ ક્ષત્રપ હતા. તેમજ શુગવંશી ભાનુમિત્રની સાથેના યુદ્ધમાં મિનેન્ડર તથા આ હગામાસ મરણ પામ્યા હતા, એમ જણાવી ગયા છીએ. તેમજ એટલું તો સમજી શકાય તેવું જ છે કે, જ્યારે યુદ્ધમાં વિજેતા ભાનુમિત્ર છે ત્યારે તે સ્થાન ઉપર, યુદ્ધ પછી સત્તા તે તેની જ સ્થપાય; જેથી રાજુપુલનું
ક્ષત્રપદું રહી શકે જ નહીં. એટલે પ્રશ્ન એ થાય છે કે રાજુપુલ ક્ષત્રપપદે આવ્યો કયારે ? બે સ્થિતિ સંભવી શકે (૧) મિનેન્ડરની હૈયાતિમાં જ તે નિમાયો હોય, અને તેમ બન્યું હોય તે હગામાસને યુદ્ધ પહેલાં એટલે ઈ. સ. પૂ.
પહેલાં મરણ પામ્યાનું લેખવું રહ્યું; કે જેથી રાજુલુલને તેના સ્થાને ક્ષત્રપ તરીકે નીમી શકાય. (૨) અને બીજી સ્થિતિ, ભાનુમિત્રે મથુરા ઉપર પોતાની સત્તા જમાવ્યા બાદ થોડા કાળે આ રાજુલુલે તે મુલક પાછો લડી કરીને તેની પાસેથી પડાવી લીધો હોય પણ તેજ બન્યું હોય તો તે સમયે મિનેન્ડર જેવો કોઈ ઉપરી રાજકર્તા રહ્યો ન હોવાથી તેને “મહાક્ષત્રપ ” તરીકે જ સંબોધી શકાય, ક્ષત્રપ તરીકે નહીં જ, એટલે પછી એમજ અનુમાન કરવું રહ્યું કે, નં. ૧ માં જણાવ્યા પ્રમાણે હગામાસનું મરણ જ . ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ પહેલાં નીપજી ચૂકેલું અને તેની અવેજીમાં મિનેન્ડરે પિતાની હયાતિમાં જ આ રાજુલને ક્ષત્રપ તરીકે નીમેલ, આટલું નિશ્ચિત કર્યા પછી, તે કેટલો કાળ ક્ષત્રપ પદે રહ્યો હતો તે વિચારવું રહે છે. જો કે ક્ષત્રપ તરીકેના કાળનો નિર્ણય કરી લઈએ તે પણ આપણા સ્થાપિત નિયમ પ્રમાણે તેને તે સમય રાજત્વકાળને નહીંજ લેખાય; માટે તે પાછળ કરેલી મહેનત અફળ જાશે તેમ ધારી તેનો પ્રયત્ન કરવાનું માંડી વાળશું.
હવે મહાક્ષત્રપ તરીકેના સમયનો વિચાર કરીએ –એક વાત તો ઉપરમાં નં. ૨ ની સ્થિતિને વિચાર કરતાં સ્પષ્ટ જણાવી દીધી છે કે, રી દીકરા આતને પુત્ર થતો હતો.
(9) જુએ ઉપરની ટી. નં. ૧.
(૮) આ પ્રમાણે ઠરે તો તે પ્રમાણે હગામહગામાસના ચરિત્રમાં આપણે ફેરફારો કરવા રહેશે,
(૬) કે. શે. હિ. ઇં. પૃ. ૭૦ જુઓ -Another મember of the family known to us is Kharaosta, of Ranjubula=841 fudlo બીન સભ્યનું નામ ખરસ્ટ છે. તે રાજુલુલની દીક
