________________
૨૫૬
મથુરાનગરી
[ ષષ્ટમ
ઘડતર અજાયબ રીતે ઈરાનની કળા ૧૦ પ્રમાણે કરેલું છે. મૂળે તે બેઠકને સ્તંભ ઉપર ગોઠવી હશે. અને પછી તેના (બેઠકના ) ઉપર કેઈક ધાર્મિક ચિહ્ન ૧૧ મૂક્યું હશે, પણ તેને આશય લાંબા સમયથી ભૂલી જવા હશે; અને જ્યારે તે જડી આવી ત્યારે અછબડાની દેવી એટલે શીતળા માતાની પૂજા માટે રચેલી વેદીના પગથિયામાં ચણી દીધેલી હતી.”
[મારી નેંધ –જે સિંહ છે તે જેનેના છેલ્લાં તીર્થંકર મહાવીરનું લંછન છે ( પુ. ૨. પૃ. ૭૫. ટી. ૨) અને જે જે સ્થળે મહાવીરને ઉપસર્ગો-તપશ્ચર્યા કરતાં કરતાં જે સંકટ અથવા ભય આવી પડે છે તે સહન કરવા પડ્યા હતા તેવાં સ્થળોએ, તેના પરમ ભક્ત મહારાજ પ્રિયદર્શિને ખંભે ઊભા કરાવ્યા છે; તથા તેની ઓળખ માટે “ સિંહ”ની આકૃતિ તેવાં તેવાં સ્થળના નિર્દેશને માટે તે તે રતની ટોચે બેસારી છે એમ આપણે પુ. ૨, પૃ. ૩૬૮ તથા ટી. નં. ૪૩, ૪૪ ઉપર જણાવી ગયા છીએ. તેવા રતંભેમાંને આ પણ
એક હશે કાળાંતરે તે તંભ પડી જઈને, ખંડિત અવસ્થામાં ભૂગર્ભમાં દટાઈ ગયો હશે. પછી જ્યારે ખેદકામ કરતાં જમીનમાંથી મળી આવ્યો હશે ત્યારે, તેને ઉપર પ્રમાણે શીતળા દેવીના મંદિરની વેદીમાં ચણી લેવાયો હશે.] આ પ્રમાણે જેનોનાં અનેક જિનાલયોને સ્તૂપોને, સ્તને અને તેના જેવા અન્ય ધાર્મિક અંશોને ફેજ થઈ ગયો હોવાનું હવે તે ઇતિહાસના પાને ચડી ચૂક્યું છે. તેમાં કેટલાંયને ભાંગી તેડી નાંખી અસ્તવ્યસ્ત અને વેરવિખેર હાલતમાં નાખી દેવાયાં છે, ૧૩ ત્યારે કેટલાયને જેનેતર દેવદેવીઓના મંદિરમાં તથા ઈસ્લામી ધર્મની મરજદનાં ચણતરમાં, પગથિયામાં કે દિવાલો વિગેરેમાં ગોઠવી દેવાયાં છે; ૧૩ ત્યારે કેટલાંયને ઘડીને રૂપાંતર કરી, અન્ય ધર્મના દેવાલયમાં પધરાવાયાં છે; ૧૪ ત્યારે કેટલાંયને એમ ને એમ આકૃતિ રૂપે રહેવા દઈને તે ઉપર અન્ય ધર્મીઓએ પિતપતાની ભક્તિ-પૂજાનાં અર્થે ચડાવી ચડાવીને એવાં તે સ્વરૂપ ફેરવી દીધાં છે૧૫ કે તેનું મૂળ સ્વરૂપ શું હશે તેની કલ્પના સરખી કરવાને તેને આશય લાગે છે.
(૧૨) આના દષ્ટાંત તરીકે, વાલિયર પાસેના પ્રખ્યાત દેવગઢના કિલ્લા પાસેના દ જુઓ. મથુરાને વેડવાસ્વપ પણ દષ્ટાંતમાં ગણી શકાય ( જુઓ અગ્નિમિત્રના વૃત્તાંતે)
(૧૩) આ માટે ગુજરાતના અમદાવાદ, ખંભાત, ભરૂચ વિગેરેમાં ઈસ્લામી રાજ્યકાળે બંધાવવામાં આવેલાં સ્થાને તપાસે; જેમાંના કેટલાંક તે અદ્યાપિ પર્યંત તેમના પ્રકોપની નિશાનીઓ વદતાં નજરે પણ પડે છે.
(૧૪) દક્ષિણ હિંદમાં હિંદુધર્મ પાળતા રાજકર્તા. એના સમયમાં આવા થયેલા ઘણા ફેરફારો નજરે પડે છે,
(૧૫) પૂર્વ હિંદમાં આવેલ જગન્નાથપુરીનું મહાન હિંદુતીર્થ આવી દશાને પ્રાપ્ત થયેલ હોય એમ મારું અને માન છે (વિશેષ માટે જુઓ પુ. ૪, ચક્રવર્તી ખારવેલનું વત્તાંત)
(૧૦) આવી જ શંકા સારનાથ સ્તૂપના ઘડતર માટે થઈ છે, ત્યાં તેને ગ્રીક કે ઈજીપ્તની કળાના નમુના તરીકે જણાવા છે; પણ મૂળે તે કળા આર્યાવર્તની હતી અને પાછળથી ત્યાં ગઈ હતી કે ત્યાંથી જ અહીં આવી હતી તેમજ તેના ઘડનારા કારિગર કયા દેશના હતા? તે બધું વર્ણન સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના ચરિત્રે મેં લખ્યું છે. તે માટે જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૨૩, ૩૨૮ ૩૭૫, ૩૭૬, અને આગળ ઈ. ઈ. ( વિષયો શેધી કાઢવાની જે ચાવી પુ. ૨ ના અંતે આપી છે તેના પુ. ૧૨ ઉપર સારનાથ શબ્દ જુઓ.)
(૧૧) ડે. બુફહરને પણ તે જ અભિપ્રાય છે (જુઓ એ. ઇં. પુ. ૯, પૃ. ૧૩૬ ) The object is to record a religious donation on the part of the Chief Queen of the Satarap= ક્ષત્રપની પટરાણી તરફથી ધાર્મિક દાન આપવાની નેધ
