________________
=
પરિચછેદ ]
ઉત્પત્તિ વિશે એર નવો જ પ્રશ્ન ઊભો થાય છે કે, શું ચીનની જે રીતે અનુમાન કરી લેવાયાં છે તેમને કોઈ ભાષાને અનુલક્ષીને, હિંદની નગરીનું નામ પાડ- પણ પ્રકારને ઘેડાને પણ સંબંધ નથી જ, વામાં આવ્યું હતું કે? તેમ બનવા યોગ્ય નથી
છતાંયે ચર્ચાને અંત લાવવા એક બારગી જ; છતાં માની લ્યો કે તેમ બનવા પામ્યું હતું માની લ્યો કે બુદ્ધદેવના કોઈ પૂર્વભવમાં તે તેને કહિતાર્થ એમ થયો કહેવાશે કે. શ્રી બ્રહ. (મનુષ્યભવને બદલે અન્ય દેહે તેમને આત્મા દેવના શિરકટને પ્રસંગ બન્યો. અને નગરીન જન્મ્યો હોય તે સમયે ) આ પ્રર નામ પડયું તે પહેલાંથી ચીની ભાષા બોલનારાઓને (શિરકટને) પ્રાપ્ત થયું હતું, અને તેની યાદતે શબ્દની અને પ્રસંગની માહિતગારી હેવી ગિરીમાં તથાગત પિતે (પાછલા ભવનું જ્ઞાન જેને જોઈએ જ, તેમ બન્યું હોવાનું તે પ્રાથમિક ઉત્પન્ન થયું હોય તેજ માત્ર કહી શકે, જે દષ્ટિપાતે પણ અસંભવિત જણાય છે; કેમકે અમુક સ્થળ તે જ છે કે જ્યાં અમુક સમયે ચીન દેશમાં બુદ્ધદેવ વિશે જે કોઈ પણ જાતની આવો બનાવ બની ગયો હતો. બીજા કોઈ માહિતી પહેચી હોય, તેમજ ત્યાં બૌદ્ધધર્મ પ્રાણીને ભાર નથી કે ભૂતકાળની વાત કહી ફેલાયો હોય, તે તે બુદ્ધદેવના પરિનિર્વાણ પામ્યા શકે) અથવા તેમના આદેશથી તેમના ભક્તપછી કેટલેય કાળે જ બન્યું છે; નહીં કે તેમની જનોએ તે સ્થળે નવી જ નગરી વસાવી હતી, તથાગત તરીકેની અવસ્થામાં કે તે પૂર્વે તકરાર અથવા ત્યાં જે નગરી અસ્તિ ધરાવતી હતી તેનું પતાવવા ખાતર કદાચ એમ દલીલ કરવામાં નામ ફેરવીને તક્ષશિલા પાડયું હતું. જે નગરી આવે કે હિંદી લેકે, ચીનદેશ સાથેના વેપાર અને નવી વસાવી હતી એમ કહે છે, તે તક્ષશિલાનું વાણિજ્યના સહવાસને લીધે, ચીનાઈ ભાષાના અસ્તિત્વ જ તે પૂર્વે નહોતું એમ સ્વીકાર કેટલાક શબ્દોથી જાણીતા થઈ ગયા હતા જેથી કર્યો ગણાશે; જ્યારે તેમના બૌદ્ધગ્રંથમાં પિતાના એક નગરને તે ભાષાનું નામ આપ- પણ એવું વર્ણન મળી આવે છે કે, બુદ્ધદેવના વામાં આવ્યું હતું. તે પ્રશ્ન એ પાછો ઉપસ્થિત જીવનકાળ (એટલે તથાગતનું બિરૂદ પ્રાપ્ત થયું થાય છે કે, હિંદી પ્રજાને શું એવી ભવિષ્યકાળની તે પૂર્વે પણ) આ તક્ષશિલા નગરીમાં કબજખબર પડી ગઈ હતી કે આવા કોઈ મહાપુરૂષના પતિ રાજા પુલુસાકીની રાજગાદી હતી; તે પછી ધર્મોપદેશનો પ્રભાવ ચીન દેશ ઉપર પડવાનો છે ખુલાસે કરવો પડશે કે તે નગર વસ્યું ક્યારે ? માટે તે ભાષાના અર્થવાળું નામ, બુદ્ધદેવના મૃદ્ધિવાળું બન્યું કયારે અને રાજગાદી શિરકટ ના સ્થાનને આપવું યોગ્ય ગણાશે? યોગ્ય તેણે સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરી કયારે? એમ આ પ્રમાણે હિંદી બાજુની, તેમ જ ચીન દેશની કહેવામાં આવે કે તે સ્થાને પૂર્વ કાળે કઈ નગરી બાજુની, એમ બને દેશની બાજુની સંભવિત તે હતી જ; પણ આ સમય બાદ જ તેનું નામ hસ્થતિ વિચારતાં, શિરકટના પ્રસંગને તક્ષશિલાની ફેરવીને તક્ષશિલા રાખવામાં આવ્યું હતું. તે વળી નામોત્પત્તિ સાથે ઘટાવી શકાતું નથી જ. આ પ્રશ્ન એ થશે કે, આવું કથન ઉચ્ચારવાને પ્રમાણે ચારે મુદ્દાની તપાસ લેતાં આખરીએ તમારી પાસે આધાર શું છે તે જણાવો ? શું એક જ નિર્ણય ઉપર આવવું પડશે કે બુદ્ધદેવના ફાહિયન (ઇ. સ. ૪૦ ૦ ) અને હ્યુએનશાંગ શિરકટના બનાવને, તક્ષશિલાના નામેચ્ચાર સાથે, (ઈ. સ. ૬૪૦) જેવા યાત્રિકે, જે બુદ્ધદેવના
