________________
પરિચ્છેદ ]
આ તક્ષશિલા નગરી વિશે એમ જણાવવામાં આચ્યું છે કે, તે સ્થાન ઉપર ભગવાન બુદ્ધ દેવ એકદા પધાર્યાં હતા, જે સમયે એક ખૂબ ભૂખ્યા ડાંસ જેવા વાઘ ત્યાં આવી ચડ્યો હતો અને તે વાધની ભૂખ તૃપ્ત કરવા તેમણે પોતાનુ શિર કાપીતે ધર્યું હતુ.. તે શિર કાપવાની ક્રિયાના સ્મરચિહ્ન તરીકે તે સ્થાનનું નામ તક્ષશિર ( તક્ષ=કાપ્યું: શિર=માથુ' ) પાડવામાં આવ્યું હતું. આ મતલબની દંતકથા પ્રવર્તમાન છે. તે પ્રસગને અનુરૂપ થવા માટે તક્ષશિલાનું નામ ફેરવીને પછી તક્ષશિર રખાયું છે.
ઉત્પત્તિ વિશે
4
[ મારૂ’ટીપ્પણ: ‘ તક્ષશિલા ’માં ‘ તક્ષ ’ અને ' શિલા ' એ બે શબ્દો છે. તેમાં શિલા અ તે પત્થરની પાટ જેવા થાય છે; પછી તેને
.
શિર' સાથે કયાંથી સંબંધ ધરાવી શકાય ? ] એટલે was made to suit the legend= તે દંતકથાને અનુરૂપ થવા ફેરફાર કરાયા છે તે હકીકત માટે મારી શંકા ઉદ્ભવે છે. વળી તેએ અન્ય સ્થાને લખે છે કે ૪૭:-HiuenTshang expressly states that "This is the spot where Tathagata cut off his head. Fa-Hian ( A, D, 400 ) also states that Takshashila means in Chinese words * Cut-off head. ''= હયુએનત્સાંગ સ્પષ્ટ રીતે જણાવે છે કે, તથાગતે પેાતાનું શિર કાપી આપ્યું` હતુ` તે આ જ સ્થાન છેઃ ફા–ડિઆન ૪૮ ( ઈ. સ. ૪૦૦ ) ના કહેવા પ્રમાણે પણ તક્ષશિલાના ચાઇનીઝ શબ્દોમાં સમાનવાચી અર્થ શિરચ્છેદ' થાય છે. '' આવા આશયને મળતા જ અભિપ્રાયા અન્ય વિદ્વાનેએ ૯ પણ ઉચ્ચાર્યાં છે. [ માર્ં ટીપણુ:
.
(૪૭) જુઓ કે. એ. ઇં. પ્રસ્તાવના પુ. ૬, (૪૮ ) તે જ પુસ્ત—પ્રસ્તાવના પૂ. ૭.
२९७
(૧ ) તથાગત શબ્દના ઉપયોગ કરાયા છે તથા (૨) ચાઇનીઝ ભાષાના શબ્દો સમાનવાચી–સમાન અર્થવાળા જણાવ્યા છે. તે એ મુદ્દા સંબંધી વિશેષ પ્રકાશ પાડવા જરૂર છે: જે આગળ ઉપર જણાવીશ. ]
આવી રીતે જ્યારે પ્રખ્યાત અને નામચીન પુરુષોએ પેાતાના મંતવ્ય આગળ ધર્યાં છે અને તે પણ મેશ ક્રા—હિન અને હ્યુએનત્સાંગ જેવા ખુદ બૌદ્ધધર્માંના ચૂસ્ત ભક્ત પ્રવાસીજનાના અભિપ્રાય સાથે; એટલે આપણે તે વસ્તુ તરફ્ દુર્લક્ષ તે કરી ન જ શકાય. પણુ શોધખેાળખાતામાં હંમેશાં જેમ બનતું આવ્યું છે તેમ, એક વખત સુદૃઢપણે નિશ્રિત થયેલ વસ્તુ પણ વિશેષ મજબૂત પુરાવાના આધારે ફેરવવી પડે છે. અથવા છેવટે તે વસ્તુ તે પુરા વાના સ્વરૂપમાં ફરીને વિચારવી પડે છે—જેમ અશાકના કહેવાતા શિલાલેખાને તેની કૃતિ હેવાનું માની લેવાને બદલે હવે, તેના પૌત્ર અને ગાદીવારસ મહારાજા પ્રિયદર્શિનની હાવાનુ જણાવાયું' છે; તેમ જ તે સર્વોને અશાક જે બૌદ્ ધર્મી સમ્રાટ હતા તે ધર્મોનાં માનને ખલે, સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન જે જૈનધર્મી હતા તેના ધર્મોનાં એટલે જૈન ધર્મની પ્રરૂપણા કરતાં ક્રમાને ઠરાવાયાનું સૂચન કરાયું છે, તેમ-આ બાબતમાં પણ ક્રમ ન બને? માટે તે વિષય જરાક વિસ્તારથી આપણે તપાસવા પડશે; કેમકે સંક્ષિપ્તમાં લખતાં વાચકવર્ષાંતે સંપૂર્ણ ખાત્રી કદાચ ન પણ થાય.
ઉપરમાં વિદ્વાનેાના જે કેટલાક ઉતારા મે' ટાંકી ઋતાવ્યા છે, તેમાં જે શબ્દ–વાકયા સ્પષ્ટીકરણ માંગે છે તે મારી ટીપણુમાં રજૂ કર્યાં છે, તથા મોટા અક્ષરે જણાવ્યા છે. હવે તે વિશે વિવે.
(૪૯) જીએ રે.વે. વ. પુ. ૧, પૃ. ૧૩૬ અને આગળ; તથા પૂ. ૧૩૮ નુ’ટી, ન'. ૪૫.
