________________
પરિચ્છેદ ]
ar
રાખી, પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાય ત્યારે હુકમ મળતાં જ તાત્કાલિક તૈયારી કરી આગળ વધી શકે તેવી સ્થિતિમાં બધું ઠાકડીક ત્યાં કરી રાખે તો પશુ પોતાના મુદ્દો બર લાવી શકાય તેમ છે જ; અને તે પ્રમાણે અનેક રાજસ્થાનાએ પોતાની રાજધાનીનાં નગરા તથા લશ્કરી મથકા ગે વી રાખ્યાનાં દષ્ટાંતો તે સમયે તેમજ વર્તમાન કાળે નજરે પડેલ છે. એટલે તે રાજનીતિ યંત્રહારૂ નથી એમ તો કહી શકાય તેમ છે જ નહીં. મતલબ કે, આ દષ્ટિબિંદુથી વિચારતાં પશુ રાજપાટ ફેરવવાની તેને આવશ્યકતા લાગી ડાય તે સંભવિત દીસતું નથી, તેમ બીજી રીતે વિચારા તો એમ પણ છે કે, તે તક્ષિલા નગરી પેાતાના સત્તાપ્રદેશના કાઇ એક ખૂણે પડી જતી નહેાતી કે જેથી ત્યાં બેઠા તે પેાતાના રાજ્યવહીવટ ઉપર સીધી દેખરેખ રાખી ન શકે, કે જેથી અન્ય કાષ્ટ મધ્યસ્થાન રાજનગર તરીકે પસદ કરી લેવાનુ તેને મન થાય. આ પ્રમાણે રાજપાટનું સ્થળ બદલાવવાનાં કારણેાને જ્યારે કોઈ પણ રીતે બચાવ કરી શકાય તેમ નથી લાગતું, ત્યારે એક જ વસ્તુ સ્વીકારવી રહે છે કે, ઉપર સૂચવ્યા પ્રમાણે ઇ. સ. પૂ ૨૩૬ અને ૨૦૨ ની વચ્ચેના ત્રીસ-પાંત્રીસ વર્ષના ગાળામાં કાઇક સમયે તક્ષિલા નગરીને વિનાશ થઇ ગયા હોવા જોઇએ.
દ્વાર કે વિનાશ !
ઉપર પ્રમાણે તેના વિનાશના સમય કહી શકાય. હવે તેનું કારણુ વિચારીએ.—તે એ પ્રકારે સંભવી શકેઃ ક્રાં મનુષ્યકૃત કારણ હેાય કે દૈવી પશુ હાય. પહેલા પ્રકારમાં લડાઈ જેવુ' અથવા લુંટફાટ આદિ બંડખાર વૃત્તિનુ હાય અને ખીજામાં
( ૭ર ) તક્ષિલા નગરને ફરતા પત્થરને કાટ હતા એમ તે પૂરવાર થયેલું જ છે: બ્રુ પૃ.
૨૭૫
આગ, જળપ્રલય । ભૂકપ જેવુ' સવિનાશી હૈાય. તેનાં અવશેષો જે દ્યાપિ મળી આવે છે તે તપાસતાં તો આગનુ" કારણુ ખીલકુલ અસ ભવિત છે. તેમ જળપ્રલયના પણ સભવ દેખાતો નથી. હજી ભૂકંપ હાઇ શકે. જેમ ગયા વરસે જ ઇ. સ. ૧૯૩૫ ના ધરતીકપમાં આખુ કવેટા શહેર તેના ઝપાટામાં સપડાઈ ગયું હતું. તેમ આવી સ્થિતિ ઉદ્ભવી હાય, પણ તેવે પુરાવા મળતો નથી. એટલે તેના અભાવે તે કારણુ તદ્દન તો નહીં જ, પણ ઘણુંખરે અંશે આપણે દૂર કરી નાંખવું રહે છે. આ પ્રમાણે દેવકૃત કારણાના વિચાર પડતો જ મૂકવા રહે છે. હવે મનુષ્યકૃત સોગાની વિચારણા કરીએ. કા એવી જબરજસ્ત લડાઈ થઈ નોંધાયેલી નથી કે તેમાં કિલ્લે. અધી ૭૨ વિગેરે સર્વ વસ્તુના મારકુટા વળી જાય. જો ક્રાઇ યુદ્ધ થયુ' હાય તો તે એટલા જ પૂરતુ કે, જે યાન–ખેકટ્રીઅન લશ્કર, ડિમેટ્રીઅસના પિતા યુથીડિમેસની સરદારી નીચે પ’જામ ઉપર ધસી આવ્યુ' હતુ. તેતો અને ત્યાં સ્થાપિત થઇ રહેલા દેશી રાજાની-વચ્ચે પોતાની સત્તા ટકાવી રાખવા માટેનુ ં જ હતું. દેશી રાજામાં તો ત્યાં સ્થાનિક ક્રાઇ નાતે રાજા હોય કે પછી મૌય સમ્રાટ અવંતિપતિ હાય કે કાશ્મિરપતિ પણ હેય. જે સ્થાનિક નાના રાજા સામે પડે તો તેને પેાતાના Ο ખળ ઉપર ઝઝુમવાનું હાઇ યુથીડિમાસ જેવા નૃપતિ સામે તે બહુ લાંબી અને મજમ્મુત ટક્કર ઝીલી શકે તેવા હાવા જોઇએ. ઇતિહાસ તા આ વાતની સ્પષ્ટપણે ના જ પાડે છે: તેમ અતિપતિ મૌર્ય સમ્રાટની તે। પડતી દશાા પ્રાર’ભ પણ થષ ચૂકયો હતો. વળી તેનુ' રાજનગર
૨૬૬ ઉપર સર કનિગહામનું મ`તન્ય જે ટાંક્યુ' છે તે.
