________________
પરિચ્છેદ ].
ક્યા ધર્મનું તીર્થ
૨૫૭
પણ થઈ શકતી નથી. જે ધર્મ એક વખત વિશ્વવ્યાપક બની, સર્વ કેાઈને પોતાની હુંફ આપી રહ્યો હતો તેની જ આવી દુર્દશા અને કરૂણામય થયેલી સ્થિતિ નજરે જોતાં અનેક આંસુ ખરી પડે છે. પણ કાળદેવ હંમેશાં સર્વલક્ષી ગણાય છે; તેમ જ દરેકની ચડતી પડતી હમેશાં થયાં જ કરે એ કુદરતી નિયમ છે. વળી સર્વ વસ્તુ જે સર્વદા એક ને એક સ્વરૂપે જ રહ્યા કરતી હોત તે જગતને પછી જાણવાનું જ શું રહેત? તેમજ આ સંસાર વિચિત્ર છે એમ જે ઉક્તિ થઈ પડી છે તેનું રહસ્ય શી રીતે સમજાત ? આ પ્રમાણે વિશ્વબદ્ધ નિયમને અનુસરીને સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને ઊભા કરાવેલા સિંહસ્તંભનો પણ ફેરફાર થયો હોવો જોઈએ ૧૬ એમ આપણે ક૯પી શકીએ છીએ. અને તેથી ડોકટર ભગવાનલાલ ઈદ્રજીત વદે છે કે, તે સ્તંભને ઊભા કરવાનો મૂળ આશય જે હશે તે લાંબા સમ યને લીધે વિસારી દેવાયો હશે તથા શીતળા માતાની વેદીમાં તેને ચણી લેવાયો હશે વિગેરે તેમણે વર્ણવેલી સ્થિતિ તદ્દન સત્ય જ છે.
(2) The Kharosthi inscription with which the surface is completely covered associate in the religious merit of the foundation, the donor herself, the Chief Queen of the great Satarap Rajula, and all the members of her family, together with cer.
tain contemporary Sataraps govern ing other provinces of Saka realm and other eminent personages of the time=આખો શિલાલેખ ખરોકી લિપિના લખાણુથી ભરચક છે. તેમાં તેની સ્થાપના વિશેનું ધાર્મિક તત્ત્વ પણ વર્ણવેલ છે; તેમ જ દાતા પોતે જે મહાક્ષત્રપ રાજુલની પટરાણી હતી તેનું નામ, તેણીના કુટુંબી સર્વ સભ્યોનાં નામે ઉપરાંત, શક પ્રજાના રાજ્યવાળા અન્ય પ્રાંતના વિદ્યમાન સુબાઓ ૧૭ અને તે સમયના બીજા પ્રખ્યાત પુરુષોનાં નામો, પણ લખાયેલાં છે.”
[ મારૂં ટીપ્પણ-જ્યારે મહાક્ષત્રપની પટરાણીએ જ આ મહોત્સવ પિતાના ખર્ચે ઉજવ્યો છે, તથા તે પ્રસંગે પિતાના સર્વ સગાંને બોલાવ્યાં છે; તેમ જ જુદા જુદા પ્રાંતોના સ્વજાતિ ક્ષત્રને પણ આમંત્ર્યા છે ત્યારે તે તે બધું એમ બતાવે છે કે તે પ્રસંગની મહત્તા તેણીના માનવા પ્રમાણે મેટી હતી. નહીં તો ભૂમક જેવા મહાક્ષત્રપને ખાસ આમંત્રણ આપી, પ્રમુખસ્થાને બીરાજવાને શા માટે વિજ્ઞપ્તિ કરવામાં આવત? વળી આ પ્રસંગ કાંઇ સામાજિક કે સાંસારિક નહોતે જ, પણ ધાર્મિક ક્રિયાનો હતો. એટલે સાબિત થાય છે કે ક્ષહરાટ પ્રજા બહુ ધર્મસુરત હતી.૧૮ તેઓ જૈનધર્મી હતા એમ આપણે તેમનાં ચરિત્ર આલેખનમાં પણ જણાવી ગયા છીએ; તેમ જ સઘળા વિદ્વાનોએ પણ ભારપૂર્વક તે સ્તૂપને જૈન ધર્મને હેવાનું જાહેર કર્યું છે.
(૧૬) જુએ આ પરિશિટે આગળની હકીકત.
(૧૭) ભૂમકના પ્રતિનિધિ ક્ષત્રપ નહપાણ તેમ જ મહાક્ષત્રપ લીક અને ક્ષત્રપ પાતિક વિ. મથુરાના પ્રદેશ સિવાયના સૂબા હતા એમ આ ઉપરથી થયું ને ? (સરખા લીઅકને મથુરાને ક્ષત્રપ માની લીધેલ
હેવાનું કેટલાકનું મંતવ્ય વિગેરે કથન પૃ. ૨૩૯ ઉપર)
૧૮) આ સર્વ વસ્તુસ્થિતિ આપણે ઉપરના ચતુર્થ પરિચ્છેદે વર્ણવી દીધી છે. તે સાધાર હતી એમ હવે સમજશે.
