________________
સંસ્કૃતિ
[ પંચમ
ગયા છીએ જ, કે તેમણે પોતાના ધર્મપ્રચાર અર્થે અનેક દેશમાં ધમ્મમહામાત્રાઓને પાઠવ્યા હતા. તેવા પ્રદેશમાં યવનદેશ,નદેશ, કાશ્મિર, ગાંધાર, તિબેટ, મિસર, સિરિયા આદિનાં નામો પણ તેમણે લખ્યાં છે. આ બધે બનાવ ઈ. સ. પૂ. ૨૫૦ ની આસપાસને જ છે. અને આ પ્રસ્તુત પરિચ્છેદમાં વર્ણવતા સર્વે ક્ષત્રપ તથા મહાક્ષત્રપ, મૂળે આ સ્થાનમાંથી જ હિંદ ઉપર ચડી આવેલા છે. તેમને સમય પણ ઈ. સ. પૂ ૨૦૦ થી માંડીને ઈ. સ. પૂ. ૧૦૦ સુધીનો જણાયો છે; એટલે કે, સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન નની પછી માત્ર સે વર્ષને જ ગાળ રહે છે. તો શું જે ધર્મપ્રચાર મહારાજા પ્રિયદર્શિને આટઆટલી મહેનત અને જહેમત ઉઠાવીને હિંદભરમાં તેમજ હિંદબહારના પ્રદેશોમાં કરાવ્યો હતે તેની અસર માત્ર સો વર્ષનાં અંતર સુધી ચાલી આવતી ધારી ન શકાય કે? અરે-સેદેઢસો વર્ષની વાત તે આવી રહી, પણ બસે વર્ષે પણ જે બનાવ બન્યો છે, જે આપણે અવંતિપતિ ગર્દભીલ રાજાના સમયે પ્રસંગોપાત વર્ણવવો પડશે. તે ઉપરથી પણ સાબિત થશે કે, તે સમયે ત્યાં વસતી શક પ્રજને ધર્મ પણ, મુખ્યતાએ જૈન જ હતે. વળી આ હકીકતને વાયુપુરાણ જેવા ગ્રંથથી સ્વતંત્ર રીતે ટેકે મળેલ ૩૬ છે. એટલે
તેને પણ આપણે સત્ય અને સિદ્ધ થયેલ ઐતિહાસિક તત્વ જ માનવું રહે છે.
આ પ્રમાણે સર્વ તરફથી અને સર્વ પ્રકા રથી, જ્યારે એક જ બાબત સિદ્ધ થઈ શકે છે, ત્યારે તેને અન્યથા હોવાનું આપણાથી કેમ કહી શકાય ? સારાંશ એટલો જ કે, આ પરદેશી ક્ષહરાટ પ્રજાના ક્ષત્રપ તથા મહાક્ષત્રપ સર્વે જૈન સંપ્રદાયના જ અનુયાયી હતા અને તેમનામાં મજકુર ધર્મને બીજા પ્રક્ષેપ, સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના ધમ્મમહામાત્રાઓએ કર્યો હતો. એટલે હવે પ્રો. રેસન જેવો સિક્કાને અભ્યાસી જે કહે છે કે, ૩૭ ધર્મચક્ર તે બૌદ્ધધર્મનું (2) જૈનધર્મ જોઈએ) ચિહ્ન છે, તો તે તેમજ તક્ષિલા અને મથુરાના ક્ષત્રપ આ ધર્મના જ અનુયાયી હતા. તે; એમ બન્ને હકીકત સત્ય તરીકે જ આપણે સ્વીકારવી રહે છે.
અત્યાર સુધીના વર્ણન ઉપરથી વાચકવર્ગને એક બાબતની પ્રતીતિ થઈ હશે, કે દરેક
વંશના ભૂપતિઓનું વૃત્તાંત સંસ્કૃતિ પૂરું થતાંની સાથે તેમના જય
અને પરાજય તથા ધમ વિશે એક ધમ
સ્વતંત્ર પરિચ્છેદ જ વતન પાઈ
જુદ પાડવાનું ધારણ ગ્રહણ કર્યું છે; કેમકે તે બન્ને વસ્તુ ઉપર ખાસ ધ્યાન ખેંચવાની જરૂરિયાત લાગતી રહી છે. જય
આવ્યું હતું જ. પણ તે સર્વ બદ્ધ ધમની કીર્તિ ગાનારું હતું એમ ધરાયું છે; જ્યારે પુ. ૨ માં પ્રિય દર્શિન ચરિત્રે હવે એમ સાબિત કરાયું છે કે તેમાં તે જૈન ધર્મને લગતું ફરમાન છે.
(૩૬) આ પુસ્તકના ઉત્તર ભાગે ગંભીલ વંશનું વૃત્તાંત આપવામાં આવ્યું છે ત્યાં આ સર્વ હકીકત સપ્રમાણ આપવામાં આવી છે તે જોઈ લેવા વિનંતિ છે.
(૩૭) કો. . . પારિગ્રાફ ૮૭-The Wheel of the Law is a symbol of the Buddhist (?) faith, which was professed by the Satarpal families of Taxilla and Mathura ( ઉપરમાં (1) ચિન્હ મેં મૂક્યું છે. આને લગતો ખુલાસે આગળ ઉપર તક્ષિલા નગરીના પરિ. શિષ્ટના અંતે જુઓ.)
