________________
પરિચ્છેă ]
ગ્રાફમાં જે ચર્ચા-વિચારણા રજૂ કરી છે તેમાંથી એક બીજી સ્ફૂરણા ઉદ્ભવી છે, તે તેની સત્યાસત્યતા માટે અત્ર વ્યક્ત કરૂ છું. આપણે એમ જોઇ ગયા કે જે બે સંસ્કૃતિ અસલમાં હતી તેનાં નામ-બ્રાહ્મણુ અને જૈન-એમ હતાં. પછી વેદની નવીન રચના ઈ. સ. પૂ નવમી કે દસમી સદીમાં થવાથી બ્રાહ્મણુ સંસ્કૃતિનું નામ ફેરવાઈને વૈદિકસંસ્કૃતિ નામ પાડયું; અને થ્રેડે કાળે એટલે કે તે બાદ બીજી ચારેક સદી જતાં બૌદ્ધ નામે ત્રીજી સંસ્કૃતિના ઉય થયેા. આ પ્રમાણે એક હકીકત છે. બીજી હકીકત એમ છે કે, જ્યારે નવીન સંસ્કૃતિ ઊભી થાય છે ત્યારે તેના ઉત્પાદક હંમેશાં મહાવિચક્ષણ, વિચારક કે ગવેષક હોય તેા જ અની શકે છે: અને તેવા ગુણને ધારક મનુષ્ય કયારે બની શકે કે જ્યારે પોતે અઠંગ વિદ્યાવિલાસી તથા શાસ્ત્રના પારંગત હાય તા જ. મતલબ કે, પડિતા, વિદ્વાના કે આચાર્યાં હોય તેવાથી જ નવી સંસ્કૃતિના ઉદ્ભવ-આરંભ થાય છે. હવે
આ ત્રણે સંસ્કૃતિને ઇતિહાસ તપાસીશું તે એટલી ખીના તેા સ્વય' જણાઇ આવે છે કે, બ્રાહ્મણુ સંસ્કૃતિના પંડિતાએ જ, જૈન અને બૌદ્ધ સંસ્કૃતિ અપનાવી છે; કારણ કે તેનાં અનેક દૃષ્ટાંતા તિહાસનાં પાને ચડેલ દેખાય છે; પણ જૈન કે બૌદ્ધ સંસ્કૃતિના પડિતાએ બ્રાહ્મણુ સંસ્કૃતિ અપનાવી હોય એવું એક પણ દૃષ્ટાંત જણાયું નથી. અથવા અન્યો હોય તે કાઇ રહ્યોખડચો દાખલા જ. આ સ્થિતિ એમ પુરવાર કરે છે કે, તે
ઉદ્દભવતી
એક
સ્ફૂરણા
અને ધમ
૨૫૧
જમાનાના વૈદિક સંસ્કૃતિના સંચાલકામાં ગમે તે રીતના અતિરેક વ્યાપી ગયા હૈાવા જોઇએ; કે જેથી તેમના વિદ્વાના અને પિતા તેને ત્યાગ કરી અન્ય સસ્કૃતિ તરફ વલણુ ધરાવતા થઇ જતા હત!. આવા અતિરેક એ પ્રકારે હોઈ શકે છે: એક અંતરથી અને બીજો બાહ્યથી, અંતરથી તેને કહી શકાય કે જે, મજકુર સ ંસ્કૃતિનાં વિધિવિધાન કે અનુષ્ઠાનને અંગે ઉત્પન્ન થતા હોય; અને ખાદ્ય તેને કહેવાય કે જે રાજસત્તા અથવા આચાર્ય જેવા પુરૂષની ધાકધમકીથી ઉત્પન્ન થતા હેય. અત્યારસુધીનેા જે ઇતિહાસ આપણે જાણી ચૂકયા છીએ તે ઉપરથી એમ જરૂર કહી શકાશે કે. બૌદ્ધસસ્કૃતિના ઉદ્ભય સમયે ખાદ્ય અતિરેક નહોતા; કેમકે તે વખતે બ્રાહ્મણુ સંસ્કૃતિના પાલક કોઇ રાજા નહેાતા, પણ જૈનસસ્કૃતિપ્રધાન રાજાએ હતા ખરા અને જે હતા તેમણે પણ કાંય અસહિષ્ણુતા વાપરી હાય કે દમદાટી કરી હેાય તેવુ નોંધાયું નથી. એટલે આંતરિક અતિરેક જ તે ઉદ્ભવના કાર ગુરૂપ બન્યા ડાવા જોઇએ એમ અનુમાન કરવું રહે છે. જ્યારે આગળ જતાં અશેાકવર્ધન, પ્રિયદર્શિન અને શુંગવંશીઓનેા રાજઅમલ તપાસીશું તે રાજસત્તાને અતિરેક થયેલ માલૂમ પડે છે. છતાં કહેવુ જ પડે છે કે અશેકવર્ષને કે પ્રિયદર્શિત કદી પણુ રાજસત્તના ઉપયાગ ધર્મના અનુષ્ઠાન બાબતમાં પોતાની પ્રજા ઉપર કર્યાં હાય અરે આર્યો હાય-તેમ બતાવી શકાશે નહીં; જ્યારે શુંગવંશીઓને અમલ ખાદ્ય અતિરેકના જવલંત દૃષ્ટાંત તરીકે ઇતિહાસમાં હંમેશાં યાદગાર જ રહી જશે.
