________________
પરિચ્છેદ ]
મથુરાનગરી
૨૫૩
પૃ. ૨૪૩ થી ૨૪૬ સુધી ક્ષહારાટ ક્ષત્ર ના ધર્મનું જે વિવેચન આપણે આપ્યું છે તે વાંચવાથી બરોબર ખ્યાલ આવશે કે, આ પ્રજા વિશેષ ધર્મચુસ્ત હોવાથી તેમનાં જીવનપ્રસંગે ઉપર અવારનવાર તે વિશેની છાયા પડતી દેખાય છે. વળી તેમનાં બે મુખ્ય તીર્થસ્થાને-મથુરા અને તણિલા-તેમનાં રાજ્યના પાટનગર હોવાથી તેમના રાજઅમલમાં કાંઈક વધારે પ્રકાશમાં આવ્યાં છે. આ બે નગરોને લગતી અનેક માહિતીઓ ઈતિહાસના અભ્યાસની દૃષ્ટિએ જાણવા જેવી છે. જો કે તેમાંની થોડીક, ઉપરમાં સમયાનુસાર જણાવાઈ ગઈ જ છે; છતાં ઘણીએ આપવી બાકી રહી છે તેની, તેમજ જે અપાઈ ગઈ છે તેની યથાપ્રકારે સમજણ મળી શકે તે માટે સંગ્રહિતપણે ગુથણી કરીને એકધારા વાંચનરૂપે રજુઆત કરવાની આવશ્યક્તા લાગે છે. એટલે તેને આ ક્ષહરાના ઈતિહાસ સાથે જ જોડવાનું યથાયોગ્ય લાગ્યું છે. પણ સાથે વળી એમ વિચાર આવ્યો કે, ઈતિહાસમાં વર્ણવતા ભૂપતિઓ, અમાત્ય કે રાજકારણમાં જોડાયેલા અન્ય પુરૂષોનાં વૃત્તાંત સાથે આવાં સ્થાન પરત્વેનાં વિવેચન ન ભેળવાય તો સારું. આ કારણથી તે બનેને લગતી હકીકતે પરિશિષ્ટરૂપે દાખલ કરવા મન થયું. બીજો વિચાર એ થયો કે, પરિશિષ્ટ માત્ર તે પુરવણી જેવાં હોવાથી થોડાં પૃષ્ઠોમાં જ પતી જવાં જોઈએ; જ્યારે આમાં તે લગભગ વીસેક પૃષો રોકાય તેવું દેખાઈ આવ્યું એટલે તેને લગતું એક સ્વતંત્ર પ્રકરણું પાડીને, સામાન્ય ઇતિહાસથી જુદુ દેખાઈ આવે તેમજ પરિશિષ્ટ રૂપે પણ
ગણાય તેવી યોજના ઘડવી પડી; જેથી આ આખા પછમ પરિચ્છેદમાં તે બે નગરી વિષેનું ખ્યાન માત્ર પરિશિષ્ટરૂપે જ આળેખાયું છે.
1) મથુરાનગરી આ શહેર વર્તમાનકાળે જે કે બહુ વિસ્તારવંત કે જાહેરજલાલીવાળું રહ્યું નથી જ. છતાં વિષ્ણુભક્તો-કૃષ્ણભક્તોનું તે પવિત્ર સ્થળ ઉપરાંત તીર્થધામ હોવાથી સમા તેને મથુરાજી કહીને સંબોધાય છે. જેમ કાળદેવની કડવી-મીઠી દષ્ટિ અનેક સ્થાન ઉપર પડી દેખાય છે તેમ આ પરિચ્છેદમાંનાં બને નગરો પણ તેમાંથી બાકાત નથી રહ્યાં. એટલે કે પૂર્વ સમયે મથુરાનગરીને સાથે રાજપાટના શહેર તરીકે કીર્તિકળશ ચડી ગયો હતો એટલું જ નહી પણ લક્ષ્મીદેવીની અમિદષ્ટિ પણ તેને લલાટે અંકિત થઈ ગઈ હતી. જેમાં સામાજિક, વ્યવહારિક અને રાજકીય ક્ષેત્રે તેનું સ્થાન મધ્યાહ્નસ્થિત સૂર્યની પેઠે ઝગમગી ઉઠ્યું હતું, તેમ ધાર્મિક ક્ષેત્રે પણ એક વખત થવા પામ્યું હતું. અહીં જે વર્ણન લખવાનું મન થયું છે તે તેની ધાર્મિક મહત્ત્વતા કે વિભવ બતાવવાના હેતુથી નથી જ, પણ તેને લગતી–તેમાંથી ઉપસ્થિત થતી–અનેક ઐતિહાસિક ઘટનાઓની ગેરસમજતિ દૂર થવા પામે, તથા ખરી વસ્તુસ્થિતિ શું હતી તે ઉપર સાચો પ્રકાશ પડે તે માટે છે.
ઈતિહાસ કહે છે કે, વૈશ્નવ સંપ્રદાયની ઉત્પત્તિ શ્રી વલ્લભાચાર્યજી મહારાજના વરદ હસ્તે ઈ. સ. ની કેટલીયે શતાબ્દિ પસાર થયા બાદ થવા પામી છે. એટલે જે સમયનો ઈતિહાસ આપણે આ પુસ્તકમાં આલેખવાનો છે
(૧) વૈષ્ણવ અને વૈશ્નવ વચ્ચે શું ફેર ગણાય તે બાબતની મારી માન્યતા મેં ઉપરમાં પૃ. ૮૬, ટી. ૨૪ માં જણાવી છે. [ વિશેષ પૂછો કરતાં જણાયું છે કે તે
બને શબ્દોની વપરાશ વર્તમાનકાળે એક જ ભાવાર્થમાં કરાતી રહી છે.]
