________________
પરિચ્છેદ ]
અને ધર્મ
પરાજય શબ્દ તે સ્પષ્ટ અને સાફ હોવાથી તેને અંગે લેશ માત્ર પણ ગેરસમજૂતિ ઊભી થવા ભીતિ રહેતી નથી; પણ ધર્મ શબ્દની વ્યાખ્યા બહુ અટપટી હોવાથી અનેક ગેરસમજૂતિ ઊભી થતી સંભળાય છે; એટલું જ નહીં પણ તેનો ઊલટો અર્થ સમજી જવાથી, ઈતિહાસનો વિષય ચર્ચનારા આવા પુસ્તકની કિંમત ભારી જઈને, ઘણે અનર્થ ઉત્પન્ન થવા સંભવ છે. તેટલા માટે કાંઈક ખુલાસો કરવાના હેતુથી આ આ પારિગ્રાફ ખાસ ઉમેરવો પડે છે.
વર્તમાનકાળે ધર્મ શબ્દ એટલો બધો મામુલી અને હળવો બની ગયા છે કે હાલતાં ને ચાલતાં તેનો ઉપયોગ કરી નાંખી, કેમ જાણે એક બજારૂ ક્રય-વિક્રયની વસ્તુ જ હાયની તેવી સ્થિતિએ તેને ઉતારી પાડ્યો છે. આવી અવદશામાં તેના મૂળમાં રહેલી આધ્યાત્મિક ઉજજવળતાને, હાર્દિક આનંદનો કે હૃદયની વિશાળ ભાવનાનો તદન લોપ થઈ જાય તે દેખીતું જ છે. પરિણામે તેની ખરી ખૂબીનું અને મનુષ્યત્વ સાથે સંયુક્ત થયેલા અંતઃકરણના ઔદાર્યનું, જ્યાં પ્રદર્શન થવું જોઈએ ત્યાં નરી સંકુચિતતા જ કિલષ્ટપણે આસન જમાવીને પડી રહી જણાય છે. એટલે હવે તે ધર્મની વ્યાખ્યા માત્ર તેના અમુક વિધિવિધાનને જ સમર્પણ કરાઈ છેઃ જેમકે જનોઈ પહેરે, સંધ્યા-અર્ચા કરે કે શિવમંદિરે જાય તે જ બ્રાહ્મણ, મજીદમાં અમુક વખતે જાય કે નિમાજ પઢે તે જ મુસ્લિમ, વિષ્ણુમંદિરે કે હવેલીનાં દર્શને જાય તે જ વૈષ્ણવ, ચર્ચ-દેવળમાં જાય અને દર રવિવારે ઘૂંટણીએ
(૩૮) આવી ઓળખ કરી નાંખવાથી જ ધમને અનેક વાડામાં ને દિવાલોનાં ગોંધાઈ રહેવું પડે છે અને તેમ થતાં તેના અનુયાયીઓનું જીવન ચિળાઈ જવા પામે છે.
પડી ત્યાં પ્રાર્થના કરે તે જ પ્રીસ્તિ, દહેરાસરે કે ઉપાશ્રયે જાય ને કપાળમાં પીળો ચાંલ્લો કરે તે જ જૈનઃ આવા આવા પ્રકારે અત્યારે તે ધર્મની ઓળખ કરાવવામાં આવે છે. જેમ ધર્મની બાબતમાં બની રહ્યું છે તેમ, જાતિcommunity ની બાબતમાં પણ, તે જ પ્રમાણે સંકુચિતતાએ પ્રવેશીને દુર્દશા કરી નાંખી છે; જેમકે બ્રાહ્મણથી વેપાર કરી શકાય કેમ ? તે તે રસોઇયા જ બને; અને બહુ તો વિદ્યાગુરૂ થાય. વ્યાપાર ખેડવો તે તો વણિક-વૈષ્ય-વાણિયાઓનું જ કામઃ ચામડાઓની વસ્તુઓ બનાવી તેમાંથી નિર્વાહ ચલાવો તે તે મેચીનું જ કામ, તેમાં બીજા વર્ણથી૩૯ પડાય જ નહીં. આવી આવી અનેક પરંપરાગત રૂઢીઓએ મનુષ્યનાં મન, બુદ્ધિ અને વિચાર ઉપર કાબૂ જમાવી દીધો છે.૪૦ આ પ્રમાણે જ્યાં એકલા ધર્મના વિષયમાં જ સંકુચિતતા પ્રવેશી રહી હતી ત્યાં વળી આ જાતિ વિષયક હાઉએ પિતાના બાહુ પ્રસાર્યા છે. એટલે તે બનેની એકંદર મળીને દિવિધદિગુણી (by multiplication) મુશ્કેલી થવાને બદલે દ્વિ-વર્ગી (by making square) મુશ્કેલીઓ ખડી થઈ ગઈ છે. નહીં તો ધર્મનાં-નામેએઠાં નીચે હુલ્લડો, તોફાનો, મારામારી, કાપાકાપી, ખૂન અને લુંટફાટ શેનાં હોય ? કે જાતિના નામે સામાજિક હેરાનગતીઓ અને દમનો કયાંથી હોય ?
અત્રે કહેવાનું એ છે કે, આખા પુસ્તકમાં ક્યાંય પણ ઉપરની પંક્તિઓમાં જણાવ્યા પ્રમાણે અને હાલ પ્રવર્તી રહેલ સંકુચિત ભાવવાળા
(૩૯) વર્ણ અને શ્રેણીઓ ઊભી કરવાને મૂળ આશય હતો તે માટે જુઓ પુ. ૧. પૃ. ૨૭, ૨૬૭.
(૪૦) ખુશી થવા જેવું છે કે, કેળવણીના પ્રસારથી આ પ્રકારની મનોદશા ધીમે ધીમે ફેરવાતી જાય છે,
