________________
પરિચ્છેદ ]
વૃત્તાંત
૨૩૭
તે, જેમ ક્ષત્રપ રાજુલુલ સંબંધી બનવા પામ્યું હતું એમ ગણી લઈને તેના રાજ્યનો આરંભકાળ ઇ. સ. પૂ. ૧૫૫ નો લેખીશું. તેનું મરણ કયારે થયું અથવા તેના રાજ્યનો અંત ક્યારે આવ્યો તે બાબત પણ કયાંય નૈધ થઈ દેખાતી નથી; પણ મહાક્ષત્રપ રાજુલુલનાં સમયે જે પ્રતિષ્ઠા ઓચ્છવ મશુરા સિંહસ્તૂપ ઉજવાયો હતો તેમાં આ તક્ષિલા પતિ મહાક્ષત્રપ લી એક પણ પિતાના પુત્ર પાતિક સાથે ઉપસ્થિત થયો હતો એટલું તેની ઉપર કાતરેલ લેખથી જણાયું છે. તેથી તેનો જ અમલ ઈ. સ. પૂ. ૧૧૭ સુધી ચાલુ હતું એમ નકકી થયું જ, પછી કેટલા વર્ષે પૂરો થાય તે માટે અનુમાન કરવું રહે છે. જેમ તે સમયના સર્વે ત્ર–મહાક્ષત્રના અમલ ૩૫-૪૦ વર્ષ ચાલ્યા છે તેમાં લી એકની બાબતમાં પણ માની લઈને તેને રાજ્યકાળ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૫ થી ૧૧૫ સુધી ૪૦ વર્ષ પર્યત ટકો હતો એમ ગણવું રહે છે, જો કે તેના સમય વિશે અન્ય વિદ્વાનોએ ભાતભાતના નિર્ણય બાંધ્યા છે, પણ તે ભરોસાપાત્ર નથી એમ ઉપરમાં અનેક ઠેકાણે આપણે કહી ગયા છીએ; એટલે તેની ચર્ચામાં ઉતરવાનું પાછું
ગ્ય લાગતું નથી. માટે તેનો ઉલ્લેખ પણ કરીશું નહીં.
મથુરા નગરીમાં જે પ્રતિષ્ઠા એ છવમાં તેની હાજરી થઈ હતી તે ઉપરથી કેટલાક મત
એમ બંધાવે છે કે, તેનું રાજ્ય મથુરા પ્રદેશમાં જ થવા પામ્યું હશે; પણ ખરી હકીકત શી રીતે બનવા પામી છે. તેનાથી હવે સારી રીતે આપણે વાકેફગાર થઈ ગયા છીએ. વળી કેટલાક વિદ્વાનોના કથનથી ૨૧ ૫ણું પુરવાર થાય છે કે તે પંજાબ ઉપર જ સત્તા ભોગવતો હતો.
તેના જીવન વિશે બીજું કાંઈ જણાયું નથી. એટલે ઉપરમાં સાડા યના રાજ્ય સંબંધી જે ટીકા લખી છે તે અહીં લીકને પણ લાગુ પડે છે એમ સમજી લેવું. તેને મરણ પછી તેની ગાદીએ તેનો પુત્ર પાતિક માવ્યો છે
પાતિક-પાલિક તે ક્ષહરાટ જાતિનો હતો તથા લી એક કુસુલુ કનો પુત્ર હો, તે હકીકત ફરી ફરીને જણાવવા જરૂર રહેતી નથી. તેને તે તકિલા પતિ હતો તે પણ પુરવાર થઇ ગયું છે. વળી તે મથુરાના સિંહ તૂપની પ્રતિષ્ઠા વખતે પોતાના પિતા સાથે તેના યુવરાજ-ક્ષ ૧૫ તરીકે હાજર થયો હતે તે પણ જાણીતી વાત થઈ ગઈ છે. તેમ ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે તેને રાજઅમલ ઈ. સ. પૂ. ૧૧૫ થી શરૂ થયાનું ગાવું રહે છે. પણ તેના રાજયનો અંત કયારે આવ્યો તે જરા વિવાદાપદ પ્રશ્ન છે. જેથી તેની ચર્ચા કાંઈક વિરતારથી કરતાં જરૂર ધારું છું.
એક લેખકે, ૨૨ લી એક કુસુલુકનું વર્ણન
(૨૧) જ. ઈ. હિ, ક. ૫, ૧૨. પૃ. ૪૧: The chief Liaka Kusulika is character- ised as kshaharat and as a kshatrap of Cikhan-સરદાર લીએક કુસુલુક ક્ષહરાટ તરીકે અને શુમ્સના ક્ષત્રપ તરીકે ઓળખી શકાય છે.
કેશે. હિ. પૃ. ૬૮-Patika, the son of Li- aka Kusulaka, Moga's satrap of chukhsa and Chhahara=લીએક કુસુલુકનો પુત્ર પાતિક, તે
ચુમ્સ અને છહરનો (શહેનશાહ મોગને ) ક્ષત્રપ હતે. (આમાં કેટલીક હકીકત બેટી છે પણ ચુસ તે પિશાવર જીલ્લાને એક પ્રાંત છે એ સમજ આપવા જ કથન ટાંકયું છે)
કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૭૪ માં પણ ઉપરની જ બાબતનું સમર્થન કરાયેલું છે.
(૨૨) કે. હિ. છે. પૃ. ૫૭૫,
