________________
પરિછેદ ]
ધર્મ વિશે માહિતી
૨૪૩
આ ક્ષેત્રને લગત પરિચ્છેદ સમાપ્ત કરીએ તે પહેલાં આપણી પ્રથા મુજબ તેમના
જય પરાજય અને ધર્મ વિશે ક્ષહરાટ કહેવું પડશે. તેમાંયે જયક્ષત્રપોને પરાજય વિશે પ્રત્યેકના રાજધર્મ અમલમાં ખપપૂરત ઈસારો
કરી દેવાયો છે. બાકી તો તેમનાં સર્વેનાં રાજ્યમાં કોઈ ખાસ એવો બનાવ બન્યો જ ન હોય ત્યાં વર્ણન કરવું શેનું? આમ ન થવાનાં બે કારણ મુખ્યપણે મને નજરે પડે છે. એકતે તે ત્રણે ક્ષત્રપોનાં રાજ્યની સરહદ એક બીજાને એવી તે લગોલગ આવીને અડી પડી હતી કે, જરા પણ વિસ્તાર વધારવાની ઇચ્છા કોઈને થાય, તે તેને પાસેવાળા બીજાની હદ ઉપર આક્રમણ કરવું જ પડે; કે જેવી મનેવૃત્તિ તેમાંના એકને પણ નહોતી. ઊલટાં આપણે તે ત્રણેને અંદર અંદર ભાઈચારાની વૃત્તિથી હળતામળતા જોઈ ગયા છીએ; બીજું કારણ એ છે કે તે ત્રણે, એવા ધર્મના ઉપાસક હતા કે જેના પરિણામે તેમને શાંતિથી જીવન ગુજારવું જ ગમતું હતું. એટલે જ તેમના રાજ્ય નથી આપણે બંડબખેડા જોયા કે નથી પરસ્પર અથડામણ થતી જોઈ; આથી કરીને તેમને પિતપોતાનાં રાજયનાં સમૃદ્ધિ અને વાણિજ્ય ઈ. વધારવામાં તથા લેકેપગી કાર્ય કરવામાં જ મશગુલ બની રહેતા, તેમજ ધાર્મિક પ્રસંગે એકચિત્ત થતા જોતા રહ્યા છીએ,
પ્રથમ વર્ણવેલ યોન પ્રજાનું મૂળ, ભરતખંડની બહાર હોવાથી તેમને સંસ્કૃતિ કે ધર્મ
જેવું કાંઈ નહતું એમ કલ્પી શકાયું હતું; તેમ આપણને તે વિશે તપાસ કરતાં કાંઈ માલુમ પણ પડયું નથી, એમ જણાવી ગયા છીએ.
જ્યારે આ ક્ષહરાટ પ્રજા તે આપણી હિંદુપ્રજાના રૂષિ મુનિઓનાં સ્થાનરૂપ ગણુતા (જુઓ છઠ્ઠા ખંડે, પ્રથમ પરિચ્છેદે આ પ્રજાઓનાં ઉત્પતિસ્થાનને લગતાં વિવેચન) પ્રદેશમાં હેઈ, તેઓ આર્ય સંસ્કૃતિથી વિભૂષિત હતા જ, જેની ખાત્રી માટે આપણે તેમની કાળગણનાની નૈધ લેવાની રીત ૩૨ ઉપરથી પણ કહી ગયા છીએ.
ધર્મ સંબંધીનો વિચાર કરવાને આપણું પાસે બેજ મુખ્ય સાધનો વર્તમાનકાળે પ્રાપ્ય છે. એક સિક્કાઓ અને બીજું શિલાલેખે તથા દાનપત્રો. તેમાં પણ સિક્કાઓ, હમેશાં તેમાં કોતરાયેલાં ચિહ્નો તથા અન્ય નિશાનીઓથી વિશિષ્ટ સ્કુટપણે હકીકત ઉપર પ્રકાશ પાડે છે.
જ્યારે દાનપત્રોમાં કેટલીક તે સામાન્ય પ્રજાનાં કલ્યાણ માટેની પણ હોય છે, તેમ કેટલીક તે રાજકુટુંબના ધર્મને લાગેવળગે તેવી ન હોવા છતાં, શાસિત પ્રજાની ઉન્નતિના માર્ગને લગતી હોવાથી, રાજકીય ધર્મ અથવા ફરજરૂપે બજાવવી પડે, તેવી પણ ઉલ્લેખ તેમાં કરેલ હોય છે. એટલે તે ઉપર વિશેષ આધાર રાખવો પણ પરવડે નહીં તેમ તદ્દન ઉપેક્ષા કરવી પણું પિવાય નહીં.
આ પ્રજાના સિક્કાઓ મુખ્યપણે તેમની રાજગાદીના મુખ્ય સ્થળેથી–એટલે કે ગુજરાત અને અવંતિ પ્રાંતમાંથી, મથુરા અને તક્ષિલામાંથી; જ્યારે શિલાલેખો અને દાનપત્રો તે તે કરાવે છે તેટલે અંશે તે આર્ય સંસ્કૃતિથી દૂર છે એમ સમજવું.
સરખા ઉપરના પારાના અંતમાં ક્ષહરાટ અને કુશનવંશીમાં સાલ લખવાની પ્રથા વિશેની હકીકત.
(૩૨) સાલ, રૂતુ, મહિને, પખવાડીયું અને દિવસ આ પ્રમાણે પાંચે હકીકત જ્યાં દર્શાવાય ત્યાં શુદ્ધ આર્ય સંસ્કૃતિ સમજવામાં આવે છે; પછી એટલે અંશે આ પાંચ હકીકતમાંથી એછા વધતાને ઉલ્લેખ
