________________
પરિચ્છેદ ]
અન્ય રાજા હૈાવા જોઇએ જ. અને એમ પણ જાણીએ છીએ કે, તેવા રાજા જે હોય તે, કાં તે પેાતાના દેશમાં રહીને રાજ્ય ચલાવતા હાય અથવા તે। અહીં હિંદમાં રહેતા હાય તા રાજ્યના અતિ વિસ્તારને લીધે જુદા જુદા પ્રાંતા ઉપર પેાતાના પ્રતિનિધિ તરીકે આવા સૂબાએ– ક્ષત્રપેા-નીમીને રાજ્ય ચલાવતા હોય. આ એ રીતમાંથી એક રીતે તે રાજ્ય હકુમત ચલાવતા ધારી શકાય; વળી જ્યારે ક્ષત્રપ શબ્દના હોદ્દો અતાવાયા છે ત્યારે સિદ્ધ થાય છે કે હુગામ અથવા હંગામાશા રાજા કાં પઅિન હોય કે કાં એકટ્રીઅન જ હોય.૨૦ જ્યારે આપણે ઐતિહાસિક પુરાવાથી જાણી શકયા છીએ૨૧} પશિ અન અથવા પાર્થિ અનમાં ડેરીઅસથી માંડીને મિથેડેટસ ત્રીજા સુધી ( ઇ. સ. પૂ. ૪૮૬ થી ઇ. સ. પૂ. ૮૮ સુધી ) કાઈ શહેનશાહે હિંદના કાઈ પણ ભાગ ઉપર હકુમત ભેાગવી જ નથી. એટલે પછી રહ્યા માત્ર એકટ્રીઅન્સ. તે ઉપરથી સિદ્ધ થયું કે આ ક્ષત્રા કોઇ એકટ્રીઅન
રાજકર્તાઓના સરદારી હતા.
હવે આ એકટ્રીઅન પતિ કાણુ હાઇ શકે તે નિર્ણય થઈ જાય તે। હગામ-હંગામાશના સમયના અંદાજ આંધી શકાય. અત્યાર સુધીના જે ઇતિહાસ એકટ્રીઅન્સને આપણે જણાવી ગયા છીએ, તે ઉપરથી સ્પષ્ટ કહી શકીએ છીએ, કે તેવા માત્ર ત્રણ જ રાજાએ થયા છે કે જેમણે હિંદુ ઉપર ડેણે અંશે પણ સ્વા
( ૨૦ ) જીએ ઉપર પૃ. ૧૬૪ ઇ. આ સમયે ક્ષેત્રો ત્રણ પ્રશ્નમાં હતા; પશિઅન્સ, એકીઅન્સ અને ક્ષહરા:તેમાંપણ ક્ષહરાટ પ્રશ્ન કાઈ દિવસ સ્વતંત્રરીતે મૂળ ગાદી ઉપર આવેલ ન હેાવાથી તેમના રાજા ન જ હોઈ શકે; અને રાન્ન ન હેાચ એટલે પછી ક્ષત્રપ તા ક્યાંથીજ હાય, એટલ હજી બની શકે કે આ પ્રજાની વ્યક્તિ
વ્યક્તિ
૧૮૧
મિત્વ મેળવ્યુ` હાય. તેમનાં નામ યુથીડીમસ, ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડર છે. તેમાંયે યુથીડીમસ વિશે તે એટલે સુધી જણાવાયુ છે કે, તેણે ભલે હિંદમાં પ્રવેશ કર્યો હતા, પણ લુંટ મેળવીને તે પાછા ચાણ્યા જતા હતા. તેટલા માટે તેની ગણના હિંદી રાજા તરીકે થઈ જ નથી. એટલે તેને બાદ કરતાં બાકી રહ્યા એ જ: તેમાંથી કાના સમયે તે ક્ષત્રપેા હોઈ શકે તે હવે વિચારીએ,
આ ક્ષત્રાની નીમણુક મથુરાના પ્રદેશ ઉપર હતી એટલું તેા ચોક્કસ છે જ. એટલે ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડર, તે એમાંથી કોની સત્તા ત્યાં થઈ હતી અને કયારથી કયા સમય સમય સુધી હતી; તે શોધી કાઢીએ તે આપણા પ્રશ્નને ઊકેલ આવી ગયા ગણાશે. ડિમેટ્રીઅસનુ વર્ણન કરતાં આપણે એમ કહી ગયા છીએ, ( જુએ પૃ. ૧૫૧ ) કે તેણે સતલજ નદીના કાંઠાથી પૂર્વમાં ભાગ્યેજ મુલક જીતી લીધે। હતા; જ્યારે મથુરાના પ્રદેશ તે। સતલજની પૂ દિશામાં છે, એટલે અહેશાનીથી કહી શકાશે કે તેના સમયમાં આ ક્ષત્રા નીમાયા ન જ હોવા જોઈએ. પછી તે નિર્વિવાદિતપણે કહી શકાય કે તે, મિનેન્ડર બાદશાહના જ ક્ષત્રા હતા. હવે મિનેન્ડરના સમય આપણે ઇ. પૂ. ૧૮૨ થી ૧૫૯ સુધી ઠરાવ્યેા છે. એટલે આ બે ભાઇઓને પણ ક્ષત્રા તરીકે તેણે આ ત્રેવીસ વર્ષોંના ગાળામાં Ο નીમેલા હૈાવા જોઇએ. વળા ઉપર જણાવી ગયા છીએ કે (જુઓ પૃ. ૧૭૯ ) આ
પોતે, કાઈ રાજ્યના ક્ષત્રપ તરીકે આવી શકે; અને તે તે આપણે જણાવી પણ ચુકયા છીએ કે આ હુગામRsગામાશ ાતે સહરાટ જાતિના ક્ષત્રા
હતા.
( ૨૧ ) જીએ દ્વિતીય પરિચ્છેદમાં ચાલ વ'શાવળનું પત્રક
