________________
પરિછેદ ]
ક૯૫ના
૨૨૭.
કાત્યાયન ગેત્રી છે જ એમ સ્પષ્ટપણે જણાયું છે, તેમ બીજા પક્ષે કાન્હાયન ગાત્રી પ્રધાને પણ કાત્યાયન ગોત્રી હોવાનો સંભવ દેખાય છે, તે ત્રીજા પક્ષે પતંજલી મહાશય પણ કાં કાત્યાયન ગેત્રી ન હોય? આ ઉપરથી વડોદરા કેલેજના સંસ્કૃતના અધ્યાપક શ્રીયુત ગે. હ. ભટ્ટને તે સંબંધી મેં પૂછાવ્યું. તેઓએ કૃપા કરીને જે વિચાર દર્શાવ્યા તે શબ્દેશબ્દ અહીં ટાંકી બતાવું છું. (તે માટે તેમને ઉપકાર માનું છું.).
“પતંજલીનાં બીજાં બે નામો નીચે પ્રમાણે છે –(૧) ગોનર્દીય ૧૦°(ગોનર્દનામના “ પ્રાંત ઉપરથી); (૨) ગણિકાપુત્ર (માતાના “નામ ઉપરથી ). કેટલાક વિદ્વાનોનો એવો
અભિપ્રાય છે કે આ બે નામે પતંજલિનાં નથી ૧૦૧ પણ તેમની પહેલાં થઈ ગયેલા બે “વૈયાકરણનાં છે.
કાત્યાયન, પતંજલિની પહેલાં થયેલા છે.૧૦૨ કાત્યાયને ૧૦૭ પાણિનિની અષ્ટા
“ધ્યાયીનાં સૂત્રો ઉપર વાર્તિકો રચ્યાં છે અને
પતંજલિએ (ઈ. સ. પૂર્વે બીજે સકે) “મહાભાષ્ય રચ્યું છે. કાત્યાયન અને પતંજલિ એ બે ભિન્ન વ્યક્તિઓ૦૪ છે.”
તેમના આ અભિપ્રાયથી મારી માન્યતાને કેટલેક અંશે સમર્થન મળે છે. તેમણે તે કાત્યાયન અને પતંજલિ એ બને ભિન્ન વ્યક્તિઓ હોવાનું જે કે જણાવ્યું છે, પણ પિતાનું તે મંતવ્ય તેમણે કાત્યાયન નામની એક જ વ્યક્તિ થઈ ગયેલી હોવાનું (જુઓ ટી. નં. ૧૦૨) માનીને બાંધ્યું જણાય છે. પણ કાત્યાયન નામની બે વ્યક્તિઓ (ટીકા નં. ૧૦૭ અને ૧૦૪ પ્રમાણે એક વરરૂચિ અને બીજા પતંજલિ મહાશય ) થયાનું જે ગણવામાં આવે, તે સહજ પુરવાર થઈ જાય છે કે, તેમનું આખુંયે કથન સત્ય જ છે. આ વિચાર ઉપર વાચકવર્ગ પિતપોતાનો અભિપ્રાય તથા પ્રમાણે રજા કરશે એવી ઉમેદ ધરાવું છું.
(૧૦૦) મેં પણ આ પ્રમાણે જ માન્યું છે ( જુઓ ભાગ બીજો પૃ. ૧૭૭) અને પુરવાર કરી બતાવ્યું છે. એટલે તેમને ગેનદય કહેવાય છે તે સત્ય કરે છે.
(૧૦૧) ઉપરની ટી. નં. ૯૫ સરખાવે.
(૧૨) અહીં પહેલા કાત્યાયન એટલે વરરૂચિ સમજવા રહે છે. તેમને સમય ઈ. સ. ૫. એથી સદી છે જ્યારે પતંજલિ મહાશયને સમય મારી ગણત્રી પ્રમાણે પણ ઈ. સ. પૂ. ૧૯૪-બીજી સદીને છે; તેમ અધ્યાપક મહાશય શ્રી ભને પણ તે જ છે. એટલે પતંજલીની પૂર્વે જ પ્રથમના કાત્યાયન થઈ ગયેલા ગણાય છે તે બરાબર છે..
(૧૦૩) અહીં કાત્યાયન એટલે વરરૂચિ પણ થાય. તેમ કોઈ બીજી જ વ્યક્તિ પણ હોય અને પતંજલિ મહા.
શય પણ હેય : પાણિનિ અને વરરૂચિ સહમયી હતા, પણ વરરૂચિ વ્યવહારિક ક્ષેત્રમાંથી ખસી ગયેલ હોવાથી ( જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૩૬૬ ની હકીકત ) તેઓ પાણિનિની અષ્ટાધ્યાયી ઉપર વાતિકે રચવા જેવી સ્થિતિમાં નહેતા, તેમ બીજી કોઈ કાત્યાયન નામે વ્યક્તિ જણાઈ નથી. કદાચ હોય પણ ખરી; અને હોય તો તે પણ વાલિંકકાર બની શકે; પણ તેમ જાણવામાં આવ્યું નથી માટે પતંજલીને કાત્યાયન ગેત્રી મેં ધારી લીધા છે.
(૧૦૪) શ્રીયુત ભટ્ટે ભલે ભિન્ન વ્યક્તિઓ ધારી છે (જે કે એક રીતે બને કાત્યાયન ભિન્ન જ છે. વરરૂચિ અને પતંજલિ) પણ વાતિકના કર્તા કાત્યાયન અને કાત્યાયન પતંજલિ; તે બન્ને એક જ વ્યક્તિ હોવાનું મને લાગે છે.
