________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્યવિસ્તાર
ભરડે જ અનુભવો પડે અને દેશપરદેશ સાથે લેવડદેવડ અટકી જતાં દરેકને ખાબોચીયામાંહેલા કૂપમંડુક જેવી સ્થિતિમાં જ રહેવું પડે : બાકી આટલી વાત તો ખરી છે જ કે, જે મુલકનો સિક્કો હોય તે મુલકમાં તો ચલણનું મુખ્ય અંગ તે જ રહી શકે છે. ઉપરાંત સિકકાની અવરજવર તથા વપરાશને, રાજકીય તેમ જ વ્યાપારિક કવિક્રયની સાથે સાથે, પ્રજાના સામાજિક જીવન અને વ્યવહારમાં પણ લેતી દેતી ઉપર આધાર રાખવો પડતો હોવાથી, ગમે તેટલે દૂરદૂર દેશ પડવો હોય છતાં, ત્યાં તે પહોંચી જાય છે. તેમાં પણ એટલું તો ખરૂં જ કે, પિતા પોતાના રાજ્યવિસ્તારમાં અન્ય રાજ્યના સિક્કા આવવા દેવા કે કેમ, તે તે મુલકના રાજકર્તાના નિખાલસ દિલ ઉપર, તેમજ તે તે મુલકના રાજકર્તાઓની અરસપરસની રાજનીતિ ઉપર અવલંબાયમાન રહે છે. એટલે સૌરાષ્ટ્રમાં અને ભરૂચના પ્રદેશમાં ભૂમકના તથા મિનેન્ડરના જે સિક્કાઓ મળી આવ્યા છે ( જે તે પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ હોય તે ) તે તેમના રાજ્ય વિસ્તારનું પરિણામ ગણવાનું નથી; પણ તે સમયે વેપાર વહેવાર તેટલો વિસ્તૃત અને બહેળો ફેલાવા પામ્યો હતો તેમ કહેવાય અથવા તે વધારે સંભવિત કારણ એમ પણ કલ્પી શકાય કે, ભૂમક પછીના તેના વંશજોને જે અમલ તે પ્રદેશ ઉપર થયો હતો, તેમણે પોતાના પુરગામી--પૂર્વજોના સન્માન અને ભક્તિ તથા પૂજ્યબુદ્ધિને લીધે પોતાના અમલ દરમ્યાન પણ તે સિક્કાને ચલણરૂપે ચાલુ રહેવા દીધા હતા. આ પ્રમાણે અનુમાન કરવાને કારણ પણ છે.
(૪૧) વર્તમાનકાળે આ સ્થિતિ દરેક દેશપરદેશમાં નજરે પડે છે. દેશ કયાંય પડયું હોય અને તેને સિક્કો કયાંય દૂર દૂર વપરાતે દેખાય છે,
તે નહપાને રાજ્યને વિસ્તાર વિચારતી વખતે નાસિકના શિલાલેખનો ઉલ્લેખ કરીને ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીની માતા રાણી બળશ્રીના નામથી લખાયેલા શબ્દો ઉપર વિવેચન કરતાં આપણે પૂરેપૂરું સમજી શકીશું.
જ્યારે પિતે ક્ષત્રપ પદે હતા ત્યારે કે મહાક્ષત્રપ બન્યા પછી પણ કોઈ સિક્કો ભૂમકે પોતાના નામે પડાવ્યો હોય એવું જણાતું નથી. આ હકીકત એમ અનુમાન ઉપર આપણને લઈ જાય છે કે, પોતે મોટી ઉમરે મહાક્ષત્રપ બન્યો હોવાથી તેનું દિલ માયાવી સંસારથી કેટલેક દરજજે વિરક્ત થઈ ગયું હતું અને પોતે નિરભિમાનપણે રહી નિરપેક્ષ વૃત્તિથી રાજકારભાર ચલાવ્યે જવાના વિચારવાળે થયો હતે. મતલબ કે, તેણે પોતાનો આખે રાજત્વકાળ બલકે તેનો માટે ભાગ–શાંતિપૂર્વક રાજ્ય ચલાવી વેપારમાં વૃદ્ધિ કરી, પ્રજાની આબાદી અને સમૃદ્ધિમાં ઉમેરો કરવામાં જ ગાળ્યો લાગે છે.
જે પ્રદેશ ઉપર તે સત્તા ભોગવતો હતો તેનું સ્થાન ભરતખંડની લગભગ મધ્યમાં આવેલું
હોવાથી તેને તે સમયે “મધ્ય તેની રાજગાદી- દેશ૪૨ તરીકે ઓળખવામાં નું સ્થાન આવતો હતો અને તેના
રાજપાટને મધ્યમિકા નગરી કહેવામાં આવતી હતી એમ વિદ્વાનોનું માનવું થયું છે. આ નગરીનું આવું નામ કયાંથી શોધી કઢાયું તેની પૂરી માહિતી મળતી નથી, પણ તે નગરીનું સ્થાન વર્તમાન ચિતડ અથવા તેની આસપાસના પ્રદેશમાં થોડાક માઇલમાં ઠરાવાયું છે. જ્યારે મારું માનવું એમ થાય છે
(૪૨) જેને પ્રાચીન સાહિત્યમાં “મસ્ય” દેશ તરીકે પણ ઓળખાવાય છે. (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૬૬ ઉપર)
