________________
પરિછેદ ]
નહૃપા
૧૯૫
(૨) નહપાણ ભૂમકનું મરણ મ. સં. ૪૧ =ઈ. સ. પૂ ૧૧૪ માં થતાં તેની ગાદીએ તેને પુત્ર નહપાણ
આવ્યો હતો. એટલે અત્યાર તેનાં નામે સુધી પિતાના નામના છેડે તથા બિરૂદ જે ક્ષત્રપ શબ્દ લગાડતો તે
સ્થાને હવે મહાક્ષત્રપ લખવાનું તેણે શરૂ કરી દીધું હતું. આ વખતે ક્ષહરાટ સંવત ૪૫ ચાલતો હતો. પછી બીજે જ વર્ષે ( કદાચ છ આઠ માસમાં પણ સંભવિત છે.) તેણે શુંગવંશી છેલ્લે રાજા દેવભૂતિ જે અવંતિપતિ હતો તેની સાથે યુદ્ધ કરી મારી નાંખીને-કદાચ તેને ચડી આવેલે જાણીને દેવભૂતિને તેના અંતઃપુરમાંની કોઈ રાણી કે રખાત મારફત તેના પ્રધાને મારી નંખાવ્યો હોય. આ સ્થિતિ વધારે સંભવિત લાગે છે–પિતે અનંતિની ગાદીએ બેઠે.
આપણે આગળ જોઈ ગયા છીએ કે સારાયે હિંદમાં ઉજૈની, હિંદુ પ્રજાનું એક પવિત્ર સ્થાન ગણાતું હતું. તેમજ તેનું સ્થાન હિંદની મધ્યમાં હોઈને તેની રાજકીય અગત્યતા પણ વિશેષ હતી. અને તેને લીધે જ મગધસમ્રાટ પ્રિયદશિને પિતાની રાજગાદી પાટલિપુત્રમાંથી ફેર વિને ઉજજૈનમાં કરી હતી. તેમજ તેનું રેખાંશ પણ જ્યોતિષશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ બહુ જ ઉપયોગી હતું. વળી મોટું વેપારી મથક પણ હતું, તેમ જૈન ધર્મની દૃષ્ટિએ પણ તે પ્રદેશ અતિ પવિત્ર ગણાતે હતા.૪ આ પ્રમાણેની વિધવિધ વિશિ- છતાને અંગે અવંતિ શાંત મેળવવો અને તેના
રાજકર્તા થવું તે તે સમયે દરેક રાજાને પોતાના જીવનનું શ્રેષ્ઠતમ સાધ્ય થઈ પડયું હતું. તે પ્રાપ્ત કરવાને તે અનેક પ્રકારનાં જોખમ પણ તેઓ પિતાના શિરે વહોરી લેવાને તૈયાર થઈ જતા હતા. તે પ્રમાણે આ ક્ષહરાટ સરદાર નહપાણે પણ પિતાનો રાજ્યાભિષેક થયા બાદ સૌથી પ્રથમ ધ્યાન અવંતિની ગાદી મેળવવા જ દોડાવ્યું હતું. તે વખતે ત્યાંના આખા રાજ્યનું અંતઃપુર તેમજ મંત્રીમંડળ સર્વ વ્યભિચારપણુમાં સડેલું હોવાથી તેને પિતાને પ્રયાસ સુસાધ્ય લાગતો હતો; જેથી ચડાઈ લઈ જઈ, તેના રાજાને મારીને મોટી ધામધુમથી અવંતિને રાજા બની બેઠો. હિંદુસ્તાનની આવી પવિત્ર ગણાતી ઉજની નગરી ઉપર જે કોઈ પણ પરદેશીએ સ્વામિત્વ મેળવવાનું ભાગ્ય પ્રથમ પ્રાપ્ત કર્યું હોય તે તે આ નહપાણ જ હતો. અવંતિની ગાદી પ્રાપ્ત થતાં જ તેણે પિતાનું અસલી રાજપદ છોડી દીધું અને હવે મહાક્ષત્રપને બદલે “રાજા”નું બિરૂદ ધારણ કર્યું. આનો સમય ક્ષહરાટ સં. ૪૬–મ. સં. ૪૧૩ઇ. સ. પૂ. ૧૧૪ છે, તે સમયથી તેવા બિરૂદવાળા સિકકાએ પણ તેણે પડાવવા શરૂ કરી દીધા છે; છતાં પિતાનું જાત્યાભિમાન તેણે તદન કરે મૂકી દીધું હોય એમ માનવાને કારણ નથી. જેની સાબિતીએ આ સમય બાદ તેણે કોતરાવેલા શિલાલેખોથી આપણને મળી આવે છે. તેમાં તેણે પિતાને સ્વામી-રાજા-કે મહાક્ષત્રપ તરીકે સંબેધ્યાનું જોઈ શકીએ છીએ. એટલે કે તેનાં બિરૂદ મહાક્ષત્રપ-રાજા જીવનચરિત્રે શકસંવતની સ્થાપનાને લગતી બના.
(૩) જુએ પુ. ૨, પૃ. ૩૦૧-૩.
(૪) જુઓ પુ. ૧. પૃ. ૧૮૨ થી આગળ પૃ. ૨૦૦ સુધીની હકીકત,
(૧) જુઓ આગળના પારિગ્રાફ ટી. નં. ૧૩. ની હકીકત.
(૨) જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૧૮૨ અને આગળની હકીકત; પુ. ૨, પૃ. ૩૦૨. તથા ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીના
