________________
૨૨૪
કાન્હાયન
[ ચતુર્થ
સમયની વાત છે, પણ એક બીજી સુરતમાં જ બનેલી ઘટના ઉપર મારું લક્ષ જાય છે. તેની સત્યાસત્યતા તપાસવા માટે વાચકવર્ગ સમક્ષ રજૂ કરૂં છું. આપણે જોઈ ગયા છીએ કે, મગધપતિ નવમા નંદના સમયે, પંજાબ દેશ
જ્યારે તેણે જીત્યો ત્યારે ત્યાંથી વિદ્વાન પુરૂષની એક ત્રિપુટી તે પોતે મગધ દેશમાં લાવ્યા હતા. તેમાંના એક પાણિનિ મહાવૈયાકરણી તરીકે નામ કાઢી ગયા છે. બીજા કૌટિલ્ય ઉફે ચાણક્ય મહાન અર્થશાસ્ત્રી અને રાજકીય પુરૂષ તરીકે પિતાનું નામ હંમેશા યાદગાર રહી જાય તેમ અમર કરી ગયા છે. જ્યારે ત્રીજા જે વરરૂચિ હતા તેમણે રાજા નંદના મુખ્ય પ્રધાન શકડાળ મંત્રીનું પદ ઝૂંટવી લેવા પ્રયત્ન કર્યાનું, પણ અંતે નિષ્ફળ થઈ બૂરી હાલતે પહોંચ્યાનું જ જણાયું હતું. તે બાદ તેમનું નામ કયાંય દીપી ઉઠયું હોય એમ જણાયું નથી. નવમાં નંદનો સમય ઈ. સ. પૂ ૪૦૦ ને છે, જ્યારે આ કન્ય-કાન્હાયન અમાત્યોના સમય ઈ. સ. પૂ. ૧૫૬ થી ૧૧૪ ને આપણે સાબિત કર્યો છે. એટલે કે બંને વચ્ચેનું અંતર લગભગ અઢીસો વર્ષનું જ છે, તે શું તે વરરૂચિ વિદ્વાન જેમનું
(૯૫) કાત્યાયન ઉપરથી ભૂલભરેલો શબ્દ કાન્હાયન રચાયે હોય તે માટે નીચેનાં ચાર કારણો રજૂ કરી શકાય. એક તો લહિ આઓએ લખવામાં કે કોપી કરવામાં ભૂલ ખાધી હેચ. બીજું કાવ્ય ન ગોત્રી વરરૂચિ બાબત તેમને તદ્દન અજ્ઞાનપણું હેય અથવા તેના સમયની પણ જાણ ન હોય તેથી, આ પ્રધાને કાત્યાયન ગેત્રી હોવા છતાં, તેમને વિશેષ ઉચ્ચપદ આપવા પુરાણ કાળના કનવંશ સાથે જોડવાનું વેચ ધાર્યું હોય, ત્રીજુ કત્વ અને કાત્યાયન બે શબ્દો જ તેમને જુદા તો લાગ્યા હેય; પણ બન્નેની ઘડ બેસારવા કાત્યાયનનું કાવાયન કર્યું અને તેને કન્વ-કણ સાથે જોડી દીધું હોય. શું તે જમાનામાં જેમ ઉચારની
ગોત્ર કાત્યાયન હતું તેમના જ વંશજો આ કાવાયન ૯૫ (કાત્યાયન અને કોન્યાયનના ઉચ્ચાર લગભગ એક છે જેથી લડિઆએ ભૂલ કરી દીધી હોય તે સ્વાભાવિક છે.) મંત્રીઓ હશે કે ? અને જો તેમ સાબિત થયું છે, તે ત્રિપુટીમાંહેના ત્રણે વિદ્વાનેની નામની સાર્થકતા પૂરેપૂરી થએલી માની શકાશે.
એક વળી બીજો મુદો કે, આ કન્યવંશી પ્રધાનોને સંબંધ અવંતિના કે ધનકટકના પ્રદેશ સાથે હતા, તે પણ આ ઉપરથી સિદ્ધ થઈ જતો દેખાશે. જે ધનકટકની સાથે તેમને સબંધ ગણીએ તે પુ. ૧, પૃ. ૧૫૭-૬૧ માં દર્શાવ્યા પ્રમાણે તેમનો સમય ઇ. સ.પૂ. ૪૭૩ થી ૪૩૦ આસપાસ ગણવો પડશે. જ્યારે પંડિતવરરૂચિને સમય (જે તેના જ અનુજે કનવંશી પ્રધાનને ઠરાવાય તે) ઈ. સ. પૂ. ૪૦૦નો છે. એટલે કે વરરૂચિના સમય પૂર્વે તે તેમની ઐતિહાસિક મહત્ત્વતાનો ઉદય માની શકાય જ નહીં. જેથી સાબિત કરી શકાય છે કે, કન્વવંશી પ્રધાનોને ધનકટકના પ્રદેશની સાથે કંઈ પણ જાતની લેવાદેવા હતી જ નહીં અથવા બીજી રીતે કહી શકાય કે, તેઓની જે રાજ્યસત્તા જામી ગઈ હતી તે સામ્યતાના પરિણામે સેંડ્રેકેટસને ચંદ્રગુપ્ત ઠરાવી દેવાયા છે તેમ કાત્યાયન ને કાનીયન માની લેવાયા હોય,
(૯૬) ઉપરની ટી. નં. ૫ ની દલીલ સાથે, જે વરૂચિએ શાકડાલ મંત્રીનું પદ ગ્રહણ કરવા પ્રયાસ આદર્યા હતા તે દલીલનું બળ પણ ઉમેરીએ તે આ
અનુમાનની વાસ્તવિકતા તેટલે દરજે વધારે સંભવિત Lબનતી જતી ગણાશે. આપણે અત્યારે પણ ઘણે ઠેકાણે જોતાં આવીએ છીએ કે, એક પૂર્વજના વિચારે અને શક્તિ, અમુક કાળ સુધી તેના વંશજોમાં ઉતરી આવતી નજરે પડે છે એટલે વરરૂચિના વિચારને પડમંત્રીપદે બિરાજવાને-બસો વરસે આ કાવાચન વંશી તેના અનુજેમાં દીપી નીકળે છે તે સંભવિત છે,
