________________
૨
આટલા વિવેચનથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે, તેમના અભિપ્રાય પ્રમાણે ચણુ અને નહપાણુ તેમજ મથુરાપતિએ ભિન્ન ભિન્ન જાતિના હતા, ( પછી નહપા અને મથુરાપતિ એક જાતિના ગણાય * ભિન્નભિન્ન જાતિના તે મુદ્દો તેમના લખાણુથી સ્પષ્ટ થાય યા નહીં, તે વાત ન્યારી છે. ) ( ૯ ) આ ઉપરાંત ચòષ્ણુની જાતિ વિશેની કેટલીક હકીકત પુસ્તક ચેાથાના અંતે તેનુ વૃત્તાંત લખતાં મેં જણાવી છે. તે ત્યાંથી જોઇ લેવા વિનંતિ છે.
નહુપાણુ અને
આ સર્વે ભિન્નભિન્ન મતદનને સાર એક જ વસ્તુસ્થિતિ કહી આપે છે, કે નપાણુ અને ચòષ્ણુ અને ભિન્ન ભિન્ન પ્રજાના નખીરાઓ હતા.
[ ચતુર્થાં
સમાન હેાવાથી, જેમ વાવાઝોડા અને ઝપાપાત લાગવાથી ભૂમિશાયી પણ થઇ જાય છે તેમ આ મારી સૂચનાનું અંતિમ પણ ભલે આવી જાય; છતાં દરેકે દરેક ક્ષેત્રમાં થતી શેાધખેાળનુ પ્રથમ ખીજ જુઓ, તા ખાત્રી થશે કે-કલ્પના અને અખતરા થયા બાદ જ તેનું સત્ય સ્વરૂપ પકડાય છે. એટલે તેમાં રસ લેનારાએ કદાયે નાસીપાસ ન થતાં, પ્રથમ ભૂમિકાએ તે હંમેશાં સપ્રમાણ કલ્પનાએ રજુ કર્યે જાયે છે, તે પ્રમાણે મે' પ આ બન્ને મુદ્દા એક પછી એક પારિત્રાકમાં છુટા પાડીને રજુ કર્યાં છે.
નહુપાહુના મરણુબાદ તેની ગાદી ઉપર અન્યવશી પુરૂષોનો રાજઅમલ સ્થાપિત થયા હાવાથી, મધ્ય પ્રદેશ ઉપર રાજ્ય ચલાવતા ક્ષરાટ ક્ષત્રાનુ વૃત્તાંત સંપૂર્ણ થાય છે. હવે મથુરાના અને તક્ષિલાના પ્રદેશના શાસનક ક્ષહરાટ ક્ષત્રપોનું વર્ણન હાથ ધરવું રહે છે; પણ તેમ કરતાં પહેલાં એક બે મુદૃા કાન્તાયન વશ સાથે સબંધ ધરાવતા યાદ આવ્યા છે. તેમાંના એક, ઐતિહાસિક રીતે નહપાણુની સાથે જો કે ખોટી રીતે છે, પણ તેમ થવાનું કારણુ તે ખોટી કલ્પનામાંથી ઊભી થયા છે એટલે કહેવું પડયું છે કે તેની સાથે—સંબ ંધયુક્ત હાઈને, તે નહપાણુના વર્ષોંન સાથે, છતાં તેનાથી તદ્દન છુટા પડી જાય તેમ, વર્ણવવા યાગ્ય લાગ્યા છે. જ્યારે બીજો તે તદ્દન મે' મારી કલ્પનાથી ઊભા કર્યાં છે; કે તેમ કરવાથી એક જાતની નવીન સૂચના જ વિચારકાને અને સ`શાધકાને ધરી છે એટલું લેખનું રહે છે. કલ્પનાઓ તે હુંમેશાં આકાશઉડ્ડયન-હવાઈ ફિલ્લાઓ
હાથીગુકાના લેખમાં આળેખાયેલા ખારવેલ, શ્રીમુખ અને બૃહસ્પતિમિત્રને સમકાલીનપણે થએલ જુદા જુદા પ્રદેશના રાજકર્તા માનવા પડ્યા છે, તેમાંયે બૃહસ્પતિમિત્ર ને મગધ પતિ જણાવ્યા છે. પણુ તે ના મના કાષ્ઠ રાજા પ્રતિહાસમાં જણાયા ન હેાવાથી, બૃહસ્પતિ તે પુષ્યનક્ષત્રનુ બીજું નામ ઢાવાથી, બૃહસ્પતિમિત્ર એટલે પુષ્યમિત્ર ઠરાવી દઈ, ખારવેલ, શ્રીમુખ અને પુષ્યમિત્રને સહસમયી ઠરાવ્યા; અને પછી આ પુષ્યમિત્રના વંશના છેલ્લા રાજા દેવભૂતિને, કન્વવશી બ્રાહ્મણુ અમાત્ય વસુદેવે અથવા કોઈકના મતે તે વંશના છેલ્લા પુરૂષ સુશમને મારીને, પોતે કેવી રીતે અવંતિની ગાદી હાથ કરી; તથા તેને જ પાછળથી મારીને ઉપરના ત્રણ ભૂપતિમાંના શ્રીમુખે કેવી રીતે પાતામાટે અવતિની ગાદી પ્રાપ્ત કરી; તે બધા ભ્રમેાત્પાદક ઇતિહાસ જાણવા યાગ્ય થઈ પડ્યો છે. તેમાંના કેટલાક ભાગ પુ. ૧, પૃ. ૧૫૪ થી ૧૬૧ સુધી ધનકટક પ્રદેશના વર્ણને આપણે જણાવી દીધા છે; તેમજ કેટલે જે પુષ્યમિત્રની
કાન્યાયન વંશ સાથેના
સમય
