________________
પરિચ6 ]
ચઠણની જાતિ
રર૩
સાથે સંબંધ ધરાવે છે તે આ પુસ્તકે શુંગવંશના વર્ણનમાં જણાવ્યો છે; જ્યારે શ્રીમુખ અને ખારવેલને લગતી બીના છે તે તેમનાં જીવનચરિત્ર લખતી વખતે વર્ણવીશું. પણ અત્ર કહેવાની એટલી જરૂર છે-કે મારા મત પ્રમાણે આ કન્વવંશી પ્રધાનોનું સ્થાન જ્યાં મને સર્વથી વિશેષ સંભવિત લાગ્યું ત્યાં, એટલે કે શુંગવંશી નૃપતિ. એના ઉત્તર ભાગ સાથે જોડયું છે; જ્યારે અન્યત્ર સ્થાને તે તેની તરફેણમાં અને વિરુદ્ધમાં જતી દલીલોની ચર્ચા જ કરી છે. મતલબ કે, મેં મારી બુદ્ધિ પ્રમાણે તે તેમનાં સમય અને સ્થાનને નિર્ણય કરી નાંખે છે જ, પણ મનુષ્ય માત્ર ભૂલને પાત્ર ગણાય છે જ. એટલે વાચકવર્ગ પાસે બધી વસ્તુસ્થિતિ રજૂ કરવી તે મારી ફરજ છે અને તે ઉપરથી જે વિચાર તેમણે બાંધવો ઘટે તે બાંધે.
અત્રે આપણે નહપાણનું વૃત્તાંત લખી રહ્યા છીએ. વળી તેનું નામ ઉપર જણાવેલી હકીકતમાં ક્યાંય માલૂત પડતું જ નથી, છતાં અહીં આ કન્યવંશને લગતું કાંઈક જણાવવાની જરૂર ઊભી થઈ છે તે એક મુદ્દાને અંગે છે. તે આ પ્રમાણે છે. એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે, કન્વવંશનો એકંદર સત્તાકાળ ૪૨ થી ૪૫ વર્ષને છે; જ્યારે શુંગવંશના જે નબળા રાજાઓ ગાદીએ બેઠા છે તે સર્વેને સહકાળ ૨૮ વર્ષનો કહ્યો છે. વળી તેમની પહેલાનો રાજા ભાનુમિત્ર અથવા ભાગ હતો તેને રાજકાળ ૧૫ વર્ષને કહ્યો છે એટલે કે તે સને એકંદર સમય ૪૩-૪૨ વર્ષ થાય; તેમ તે સર્વ સમય પહેલેથી છેલ્લે સુધી જે કવંશી પ્રધાનો અમલ ઉપર રહે છે તેમનો સમય પણ તેટલો જ એટલે ૪૨ વર્ષને ગણો રહે. જ્યારે કેટલાક મને એક પક્ષ એમ માને છે કે, આ કન્વવંશીનો અમલ ૪૫ વર્ષને રહ્યો છે. જે તેનો
સ્વીકાર કરો તે, કન્વવંશી પ્રધાનને અમલ શંગવંશી સત્તા નાબૂદ થયા પછી બેથી અઢી વર્ષ સુધી એટલે નહપાણના રાજ્ય ચાલેલ ગણવો પડે. પણ આપણે નાસિકના શિલાલેખથી જાણી ચૂકયા છીએ કે, નહપાના પ્રથમના વર્ષે પણ મહાઅમાત્ય સંગમ સત્તાધીશ હતા. એટલે સાબિત થયું કે, ૪૫ વર્ષ સુધી સત્તા કન્વવંશની રહી હોવાનું માનનારા પક્ષનું મંતવ્ય સાધાર નથી. જ્યારે બીજો પક્ષ વળી એમ માને છે કે (જુઓ આ પારિગ્રાફની આદિમાં) શુંગવંશી છેલ્લા રાજા દેવભૂતિને મારનાર તે કન્વવંશી છેલ્લે પુરૂષ સુશર્માન નહીં, પણ પ્રથમ પુરૂષ વસુદેવ કે વાસુદેવ હતો. જે પ્રથમ પુરૂષ તરીકે ખૂન કરનારને સ્વીકારો અને તે આખા કનવવંશીને પ્રધાનવાનો સમય ૪૨ થી ૪૫ વર્ષનો છે જ, તે તે તેનો અર્થ એમ કરવો રહેશે કે તે વંશના પ્રધાને એ નહપાણના ૪૦ વર્ષના રાજવહીવટમાંના મોટા ભાગ પર્યત પ્રધાનવટું ભગવ્યું હતું; જે હકીકતને ઉપર ટકેલા અયમવાળા બનાવથી વિરોધ આવે છે. સાર એ થયે કે, કન્વવંશીનો સત્તાકાળ જે ૫ વર્ષનો માને છે તે પણ બરાબર નથી તેમ પિતાના રાજાનું ખૂન કરાવનાર પ્રથમ પુરૂષ માને છે તે હકીકત પણ સત્ય નથી.
જે એક પ્રશ્નને કાન્હાયન વંશની સાથે સીધો ઐતિહાસિક સંબંધ નથી, છતાં મારે અત્રે તે વંશનું વિવેચન ચાલે છે ત્યારે તેને લગતી ચર્ચા પણ ભેમાભેગી કરી લઈએ તો નિરર્થક નહીં ગણાય. કાન્વાયન વંશના મૂળ પુરૂષ તરીકે વૈદિક ધર્મવાળાઓ, રાજા દુષ્યતા અને શકુન્તલાના સમયના મહાતપસ્વી કન્વકરવ રૂષિને માને છે કે જેઓ કુંવરી શકુન્તલાના પાલક પિતા હતા, તે તો બહુ જ પુરાણ
