________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્ય વિસ્તાર
૨૦૩
વિશેષ ઉલ્લાસમાં આવી પુત્રની યશગાથા ગાતાં ગાતાં લખાવે છે કે, Destroyed the Sakas, Yavanas, Pahalvas etc. and rooted out the Kshaharatas= શક, યવન અને પાલ્યાઝ ઇ. ને મારી નાંખ્યા તથા ક્ષહરાટેનું (તે) નિકંદન જ કાઢી નાંખ્યું કે આ શબ્દથી મજકુર શિલાલેખ કાતરાવનારના મનમાં શું શું રમી રહ્યું હોવું જોઈએ તેની સહજ ક૯પના કરી શકાય તેમ છે.
વળી જે તેમાંના શબ્દો વિશે બારીકાઈથી વિચાર કરીશું તે નહપાણ અને રૂષભદત્ત ઉપર તેમજ તેમની જાતિ ઉપર તે શિલાલેખના કાતરાવનારના હૃદયમાં કેટલી બધી ધૃણા ર–તિરસ્કાર પ્રવેશ કરી રહ્યો હશે તેનું માપ પણ તે ઉપરથી કાઢી શકાય છે. તેમણે તેમાં Destroyed Sa- kas etc=શક મજાનો નાશ કર્યો એમજ લખ્યું છે, જ્યારે Rooted out the Kshaharatas= ક્ષરાટ પ્રજાનું નિકંદન કાઢી નાંખ્યું હતું એવા શબ્દો લખ્યા છે : અને એમ તે આપણે
જોઈ ગયા છીએ કે, રૂષભદત્ત પિતે શક હતો અને નહપાણ તે ક્ષહરાટ હતું. તેમજ તે બેએ ભળીને અંધ્રપતિ શાતકરણીને હરાવ્યા હતા. એટલે આ બેના વંશજો ઉપર જ શાતકરણી અથવા શાતવાહન વંશીઓને હડહડતું વેર ચાલ્યું આવતું હતું તેમાંયે ગૌતમીપુત્રના પૂર્વ જેને હરાવવામાં રૂષભદત્ત તો માત્ર હથિયારરૂપ જ ગણાય, જ્યારે નહપાણુ સત્તાધારી હોઈ. તેને આજ્ઞા કરનાર હોવાથી ખરે અને કટ્ટ વેરી તો તે જ ગણાય; માટે રૂષભદત્ત ઉપરનો વેરભાવ દર્શાવવા માત્ર Destroyed the Sa• kas=શકપ્રજાને નાશ કર્યો, કલ કરી નાંખી એ સાદે શબ્દપ્રયોગ કર્યો; જ્યારે નહપાણુ તરફનો તિરસ્કાર અને વેર દર્શાવવા તે Rooted out the Kshaharatas=ક્ષહરાટ પ્રજાનું નિકંદન કાઢી નાખ્યું.૨૮ એવા આકરા શબ્દો વાપરી, પોતાના દિલને રોષાગ્નિ-બાપ ઠાલવી કાઢો હોય એમ સમજાય છે. વળી આ વાતને બીજી રીતે ટેક પણ મળે છે કે, આ બનાવ
નહપાના (ઈ. સ. પૂ. ૧૧૪) સમયથી આ ઐતમીપુત્ર શાલિવાહનના (ઈ. સ. ૭૮ ) સમય સુધી ત્રણ વંશ સત્તામાં હતા. (૧) ઉજેતીમાં ગભીલ વિક્રમા દિત્યને વંશ. (૨) દક્ષિણમાં શતવાહન વંશ અને (૩) સૈરાષ્ટમાં ક્ષહરાટ અથવા શાહીવંશ. આ ત્રણમાંથી એક જણાએ જ શતવાહન વંશની કીર્તિની ઉણપ આગ હોઈ શકે. તેમાં નં. ૨ વાળ સત્તા તો પોતે જ છે એટલે તે તે બાદ કરવી જ રહી. નં. ૧ વાળી સત્તામાં ઉત્તરોત્તર નબળા રાજાનો જ અમલ આગે જતો હતો (જે તેમને ઈતિહાસ જેવાથી ખુલ્લું થાય છે, એટલે
જ્યાં પોતાનું ઘર સંભાળવાની જ ત્રેવડ ન હોય ત્યાં બીજના ઘર ઉપર તે ચડાઈ શી રીતે લઈ જઈ શકે ? આ પ્રમાણે બે સત્તા બાદ કરતાં ત્રીજી રહી નં. ૩ વાળી; અને તેનું નામ જ નહપાણ અને રૂષભદત્તને વંશ કે જેમણે શાતવાહન વંશની ઉજજવળ કીતિને કાળા ડાઘ
લગાડયો હતો.
(૨૬) કે, આં. રે–પૃ. ૧૦૪-Had extermi nated the race of Kshaharatas= 6212 પ્રજને ઉચ્છેદ કરી નાંખ્યો હતો.
જ. . . . એ. સ. ૧૯૨૮ નું પુસ્તક પૃ. ૬૫.
(૨૭) આ ઘુણ કેવી હતી તે જેવી હોય તે પુ. ૨ માં સિક્કા નં. ૭૫ નું વર્ણન જુઓ. તેમાં નહપાના સિક્કા ઉપર આ ગૌતમીપુત્રે પિતાનું મહોરું અને છાપ પડાવ્યાં છે જેથી નહપાણનું મહોરું પણ દેખાય અને ઉપરથી પિતાનું પણ દેખાય.
(૨૮) કેટલાક એમ ધારે છે કે ગૌતમીપુત્રે નહપાણ અને રૂષભદત્તને પિતાને જ માર્યા હતા, પણ તે બનવા યુગ્મ નથીકેમકે નહપાનું અને રૂષભદત્તને સમય ઈ. સ. પૂ. ૭૪ છે જ્યારે ગૌતમીપુત્રને સમય ઈ. ૭૮ છે, એટલે કે બેની વચ્ચેનું અંતર જ લગભગ
