________________
૨૧૪
બે અવંતિપતિઓની
[ ચતુર્થ
સ્થિતિની જાણ એકલા શિલાલેખથી જ આપણને થાય છે એમ નથી, પણ તે પ્રદેશમાંથી મળી આવતા સિક્કાઓ સુદ્ધાં તે જ હકીકત બત વગાડીને પોકારે છે; કેમકે કોરમાંડળ કિનારાના પ્રદેશમાંના સિકકાઓ ઉપર બે સઢવાળું વહાણ ચિતર્યું છે અને બીજી બાજુ પ્રિયદર્શિનનું સાંકેતિક ચિહ્ન જે હાથી છે તે ચિતર્યો છે. મતલબ કે, હિંદી દ્વીપકલ્પના આખા પૂર્વ કિનારા ઉપર પણ પ્રિયદર્શિનની સાથે સમભાવ દર્શાવતા મિત્ર રાજાઓનો રાજઅમલ ચાલતો હતો. આ પ્રમાણે દ્વીપકલ્પના બને કિનારા ઉપર સમ્રાટ સંપ્રતિ ઉર્ફે પ્રિયદર્શિનને-સીધી કે આડકતરે કાબૂ હતો તે ને હશે જ. આ કારણને લીધે દરિયામાર્ગે હિંદને સંબંધ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયે પૂર્વમાં અરબસ્તાન અને તેથી આગળ વધીને આફ્રિકા, મિસર અને ગ્રીસ સુધી ૫૯ તથા પશ્ચિમે સુમાત્રા, જાવા સુધીના દૂરદૂરના પ્રદેશ સાથે જોડાયેલ રહે અને તેથી વેપારને ઘણું જ ઉત્તેજન મળતું હતું. તેમજ “ ખ્યા રે વસતિ સૂક્ષ્મ ” ની કહેવત અનુસાર દેશ સમૃદ્ધ પણ હતું. આ નીતિને અનુસરીને જ રાજા નહપાણે પણ સમુદ્રતટ પિતાની આણામાં
મેળવવા૬૧ અથાગ જહેમત ઉઠાવી હતી. તેની પ્રતીતિ આપણને, જે લડાઈઓ તે વારંવાર નાસિક, કાર્લા, સોપારી અને જુનેરના પ્રદેશમાં લડવા કરતો હતો તે ઉપરથી મળી આવે છે. પિતે ગાદીપતિ બન્યા ત્યારે પિતાના તાબે, ભરૂચ . અને સુરત જિલ્લાવાળો એટલે કે નર્મદા અને તાપી નદીથી ફળદ્રુપ બને તથા તેના બંદરવાળા ભાગ તથા સાબરમતી અને મહી નદીના મુખવાળો ખંભાતના અખાતવાળા ભાગ ર તે તેને વારસામાં મળી ચૂક્યો હતો જ; પણું ગુજરાત પ્રાંતની દક્ષિણે આવેલ ભાગ-દક્ષિણ ગુજરાત તથા કાંકણુટીવાળો અપરાંત પ્રદેશ-તેને તાબે નહીં હોય એમ સમજાય છે; કેમકે અવંતિપતિ શુંગવંશી નબળા રાજાઓને રાજ અમલે આખા દક્ષિણ હિંદ ઉપર-સમુદ્રતટના પ્રાંતે સહિતઆંધ્રપતિની સત્તા જમાવટ પામી હતી. એટલે જ તે પ્રદેશ પિતાનો કરી લેવો વિશેષ લાભકારક છે એમ રાજા નપાની ચકોર અને દીર્થ રાજદષ્ટિએ જોઈ લીધું હોવું જોઈએ; અને તે કારણે જ ત્યાં ઉપરાઉપરી ચડાઈઓ લઈ જવાનું ધારણ તેણે અંગીકાર કરી લીધું હશે. આથી કરીને પિતે રાજપદે આવ્યો તે પહેલાં પણ આ સમુદ્રતટને પ્રદેશ ઉપર હુમલા લઈ જઈને ત્યાં
(૫૭) જીઓ પુ. ૨, પૃ. ૧૧૮ સિક્કા નં. ૮૧ નું વર્ણન. વળી નીચેની ટી. ૫૮ જુઓ.
(૫૮) આડકતરે એટલા માટે કે, પ્રિયદર્શિનના પિતાના કૌટુંબિક જનની ત્યાં સત્તા ન હોય, પણ અન્ય રીતે સગું થતું હોય તેની સત્તા હોય. અહીં આંબ- પતિ શાતકરાગી સાતમાનું રાજ્ય હતું જે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનને સાળ થતો હતે ( જુએ પુ. ૨, ૫. ૨૯૬. ટી. નં. ૪૩ તથા પુ. ૨, પૃ. ૩૧૦ તથા તેની ટીકાઓ )
(૫૯) પ્રિયદર્શિનના જે પાંચ સમકાલીન પરદેશી રાજઓનાં નામે ખડકલેમાં આપ્યાં છે તે હકીકત
પરત્વે આ કથન છે એમ સમજવું.
(૧૦) વર્તમાનકાળે પાશ્ચાત્ય પ્રજાએ આ રાત્રને અનુસરીને જ પોતાની રાજનીતિ રચી રહ્યા છે તે મેં કોઇની જાણમાં હશે.
(૬૧)સરખાવે આ પુસ્તકમાં મિનેન્ડરના વૃત્તાંતમાં ઈતિહાસકાર મિ. વિલેંટ સ્મિથનું કથન પૃ. ૧૫૬.
(૬૨) આથી સાબિત થશે , બંદરની કિંમત અને તે દ્વારા વ્યાપાર ચલાવવાની કળા, આર્ય પ્રજાને ઈ. સ. પૂ. ના ત્રીજા સૈકાથી પણ જાણીતી છે ( પ્રિય દશિનના સમયથી) તે પૂર્વે પણ હશે જ: બલકે રાજ શ્રેણિકના સમયે પણ જાણીતી હતી,
